Untitled

Zacznik do uchway Rady Miasta Rypina Nr XI/68/11 z dnia 26 sierpnia 2011 r.
GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA RYPINA NA LATA 2011 -2014
Opracowa: mgr Andrzej Szalkowski mgr in. Marek Kiedrowski
Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 - 2014
Rypin sierpie 2011 r.
SPIS TRECI
1.WPROWADZENIE...............................................................................13 2.PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.........................................................................................13 3.UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE...............................................................................................13 4.UWARUNKOWANIA ZEWNTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO....................................................................................14 4.1.STRATEGICZNE CELE POLITYKI PASTWA W ZAKRESIE OCHRONY ZABYTKW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI........14 4.1.1.Cele wynikajce z krajowy program ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.......................................................................................................14 4.1.2.Cele wynikajce z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury........................14 4.2.RELACJE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE WOJEWDZTWA I POWIATU..............................................................................................15 4.2.1.Dokumenty wykonane na poziomie wojewdztwa.................................15 4.2.2.Dokumenty wykonane na poziomie powiatu..........................................17 5.UWARUNKOWANIA WEWNTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO....................................................................................17 5.1.RELACJE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Z DOKUMENTAMI WYKONANYMI NA POZIOMIE GMINY (ANALIZA DOKUMENTW PROGRAMOWYCH GMINY)....................................................................17 5.1.1.dokumentw o charakterze strategicznym:...........................................17 5.1.2.opracowa wyznaczajcych kierunki polityki przestrzennej gminy:.......18 5.1.3.innych dokumentw programw..........................................................23 W TRAKCIE OPRACOWYWANIA DALSZEJ CZCI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA RYPINA NA LATA 2011 -2014 UWZGLDNIONO UWARUNKOWANIA WYNIKAJCE Z W/W DOKUMENTW WYKONANYCH NA POZIOMIE GMINNYM.................................................................................................................24 5.2.CHARAKTERYSTYKA ZASOBW ORAZ ANALIZA STANU DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY....24 5.2.1.Zarys historii obszaru gminy..................................................................24 5.2.2.Krajobraz kulturowy...............................................................................34 5.2.3.Zabytki nieruchome...............................................................................36 KOCI WITEJ TRJCY.....................................................................36 ..........................................................................................................37 KAPLICA W. BARBARY.........................................................................40 KOCI W. DUCHA (NIEISTNIEJCY) I DAWNY CMENTARZ....................41 KOCI NAJWITSZEGO SERCA PANA JEZUSA.....................................46 KOCI EWANGELICKI........................................................................47 SYNAGOGA YDOWSKA W RYPINIE (NIEISTNIEJCA)..............................49 CERKWIE W RYPINIE (NIEISTNIEJCE)....................................................50 DOM KANI - MUZEUM ZIEMI DOBRZYSKIEJ W RYPINIE.........................52 FOT. 17. DOM KANI, OBECNIE MUZEUM ZIEMI DOBRZYSKIEJ W RYPINIE, WIDOK 2007 ROK, FOTO ANDRZEJ SZALKOWSKI....................................54 BUDYNEK ZGODA..............................................................................54 FOT. 18. BUDYNEK ZGODA, WIDOK OD STRONY PARKU MIEJSKIEGO, WIDOCZNY OBRAZ MATKI BOSKIEJ CZSTOCHOWSKIEJ, FOTO MACIEJ BAGISKI, ZE ZBIORW MZD................................................................54 KAMIENICA PRZY KOCIUSZKI 2, HOTEL SZCZOTKOWSKICH Z 1912 R.....55 FOT. 19. KAMIENICA PRZY KOCIUSZKI 2, RYPINIANKA DOM KATOLICKI PRZY KOCIUSZKI 10...........................................................................55
FOT. 20. ELEWACJA FRONTOWA DOMU KATOLICKIEGO, POCZTWKA OPARTA NA PROJEKCIE BUDYNKU, ZE ZBIORW MZD..............................56 FOT. 21. DAWNY DOM KATOLICKI, FOTO JAN MALEC, ZE ZBIORW MZD..56 STARY MAGISTRAT...............................................................................56 FOT. 22. STARY MAGISTRAT, FOTO MACIEJ BAGISKI ZE ZBIORW MZD...57 BUDYNEK STAROSTWA (OBECNY URZD MIEJSKI)..................................57 FOT. 23. PLAN ROZMIESZCZENIA BUDYNKW STAROSTWA WRAZ Z PLANEM OGRODU, ARCHIWUM SDU REJONOWEGO W RYPINIE, FOTO ANDRZEJ SZALKOWSKI.........................................................................57 ..........................................................................................................58 FOT. 24. URZD MIEJSKI W RYPINIE, FOTO MACIEJ BAGISKI, ZE ZBIORW MZD....................................................................................................58 SZPITAL POWIATOWY (DAWNE KOSZARY ROSYJSKIE, NASTPNIE SZPITAL WITEGO MARCINA)...........................................................................58 FOT. 25. SZPITAL SEJMIKOWY, WITEGO MARCINA, URUCHOMIONY W 1923 ROKU, ZE ZBIORW MZD.............................................................58 FOT. 26. SZPITAL, WIDOK LATA 60-TE, WIDOCZNE BARAKI PONIEMIECKIE I DOBUDOWANE SKRZYDO SZPITALA, ZE ZBIORW MZD........................59 BUDOWNICTWO DREWNIANE RYPINA....................................................59 (DREWNIANY DOM PRZY ULICY KOCIUSZKI 43)....................................59 FOT. 27. DREWNIANY DOM PRZY ULICY KOCIUSZKI 31, Z 1860 ROKU, FOTO MAREK KIEDROWSKI...................................................................59 FOT. 28. PRZYKAD DREWNIANEGO BUDYNKU PRZY ULICY PISUDSKIEGO 15, ROZEBRANY...................................................................................60 STARA POCZTA, UL. PISUDSKIEGO 18..................................................60 FOT. 29. STARA POCZTA, PISUDSKIEGO 18, ZE ZBIORW MZD..............60 5.2.1.Zabytki ruchome....................................................................................60 5.2.2.Zabytki archeologiczne..........................................................................61 Zabytek archeologiczne to zabytki nieruchome, bdce powierzchniow, podziemn lub podwodn pozostaoci egzystencji i dziaalnoci czowieka, zoon z nawarstwie kulturowych i znajdujcych si w nich wytworw bd ich ladw albo zabytki ruchome, bdce tymi wytworami. Rypin w jego obecnych granicach administracyjnych nie doczeka si jeszcze powanych interdyscyplinarnych bada archeologicznych. Poza nielicznymi nadzorami archeologicznymi wynikajcymi z obowizku narzuconego przez przepisy konserwatorskie na inwestorw. Skpa wiedza na temat powyszych nadzorw archeologicznych dotyczy fragmentw ulicy Garncarskiej, Zduskiej i zaplecza Kocioa witej Trjcy. Z tych miejsc pochodz nieliczne obiekty takie jak gwodzie redniowieczne, grot betu od kuszy waowej, fragmenty ceramiki redniowiecznej i bardzo cenny, bo prawie nieuszkodzony ceramiczny bukak pielgrzymi z przeomu XIV i XV wieku znaleziony podczas prac przy ulicy Garncarskiej............................................................................61 5.2.3.Zabytki w zbiorach muzealnych i innych...............................................61 Malarstwo zgromadzone w Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie to w przewaajcej czci malarstwo wspczesne, artystw profesjonalnych (Stanisaw Poznaski, Aleksander Winnicki, Andrzej Gumiski i innych), twrcw nieprofesjonalnych (Eugeniusz Marzec, Wojciech Paliski, Hanna Rudnicka i inni). Dominujce techniki to olej na ptnie, akryl na ptnie. Przecitne rozmiary 50-60cm. Najwikszy obiekt 120- 220.........................61 Rzeby Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie wspczesne rzeby twrcw nieprofesjonalnych z okolic Rypina, ludowe, dewocyjne (Zbigniew Grodzicki,
Wincenty Bernat, Stanisaw Kumiski). Drewno lipowe, pojedyncze obiekty polichromowane. Wysoko midzy 40 a 80 cm. Waga do 10 kg...................61 Archiwalia, dokumenty przewanie z XX wieku, okres midzywojenny, okupacja, lata powojenne, proweniencja Rypin i okolice. Papier, tektura, rkopisy, maszynopisy, druki ulotne, obwieszczenia. Rozmiary przewanie format do wielkoci A4...................................................................................61 Metale to w przewaajcej mierze narzdzia i sprzt gospodarstwa domowego, oraz srebra rosyjskie, angielskie, ryskie, polskie z XIX i XX wieku. Mosidz, brz, elazo, stal, srebro, zoto.........................................................61 Tkaniny serwety, kilimy i narzuty, rkodzieo regionalne, oraz strj obozowy winia KL Stuthoff. Jedwab, wena, len..........................................................61 Numizmaty monety obiegowe z XIX i XX wieku, przewanie polskie, medale i odznaczenia przewanie polskie z XX wieku, dodatkowo kolekcja medali okolicznociowych..........................................................................................61 Meble pojedynczy eksponat lustro eklektyczne typu tremo. Drewno sosna, fornirowane orzechem. Wysoko 230cm.......................................................61 Grafika kolekcja grafik autorstwa Boeny i Juliana Giedychw. Papier, formaty A4......................................................................................................61 5.2.4.Dziedzictwo niematerialne.....................................................................61 W rozumieniu Konwencji UNESCO, ktrej tekst zosta przyjty na 32 sesji Konferencji Generalnej UNESCO w padzierniku 2003 r., dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekazy ustne, wiedza i umiejtnoci oraz zwizane z nimi przedmioty i przestrze kulturowa, ktre s uznane za cz wasnego dziedzictwa przez dan wsplnot, grup lub jednostki..................61 Ten rodzaj dziedzictwa jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wsplnoty i grupy w relacji z ich rodowiskiem, histori i stosunkiem do przyrody. Dla danej spoecznoci dziedzictwo niematerialne jest rdem poczucia tosamoci i cigoci...........................61 Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu wspomnianej wyej Konwencji obejmuje:........................................................................................................61 Tradycje i przekazy ustne, w tym jzyk jako narzdzie przekazu....................61 Spektakle i widowiska.....................................................................................61 Zwyczaje, obyczaje i obchody witeczne......................................................61 Wiedz o wszechwiecie i przyrodzie oraz zwizane z ni praktyki................61 Umiejtnoci zwizane z tradycyjnym rzemiosem.........................................61 Do czasu przyjcia konwencji jedynym instrumentem normatywnym UNESCO w tej dziedzinie byy Zalecenia dotyczce ochrony kultury tradycyjnej i ludowej z 1989 r. (Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore/Recommandation sur la sauvegarde de la culture traditionnelle et populaire).............................................................................61 Dla Rypina na dziedzictwo niematerialne skada si niezwykle bogaty katalog zjawisk, ktre cigle ywe s przejawem przywizania do tradycji lokalnej. Zawsze zaznaczajcy si w historii kult witych w tym Janw - Jana Chrzciciela, Jana Nepomucena, w. Walentego, w. Barbary - ostatnio znowu odywa, czego przejawem jest ustanowienie przez Stolic Apostolsk w 2010 roku Jana Chrzciciela patronem Rypina. Ponadto anglosaski zwyczaj obchodzenia w. Walentego okazuje si mie duo starsze tradycje w Rypinie w parafii witej Trjcy...................................................................................62 Niewtpliwie determinantem kreowania obyczajowoci religijnej w Rypinie jest bliskie ssiedztwo z orodkami kultu przede wszystkim Maryjnego. Obory, Skpe, Trutowo, Osiek, a take Studzianka przycigaj od wiekw rzesze pielgrzymw z Rypina. Std take zamiowanie do przydronych kapliczek, w ktrych dominuje motyw Matki Boskiej Skpskiej, gdzieniegdzie cho niezwykle rzadko piety Oborskiej, Chrystusa Frasobliwego. W lad za tym wyposaenie w dewocjonalia domostw mieszczan rypiskich - kiedy bardziej, teraz mniej.....................................................................................................62 Rypin i okolice przynale geograficznie, historycznie i etnograficznie do Ziemi Dobrzyskiej. Wie si to ze skomplikowan i niesta sytuacj polityczn tej ziemi. Od zawsze byy to tereny pogranicza i ta pograniczno (jako przejciowo), odcisna swoje pitno w wielu aspektach jej historii i
ycia codziennego. Cige zagroenie wynarodowieniem, wpywy sposobu ycia i kultury niemieckiej napierajcej z Prus, przez setki lat byy tu problemem.....................................................................................................62 Spoeczestwem Ziemi Dobrzyskiej, na sposb ludoznawczyetnograficzny, zajli si w poowie XIX w. prawie jednoczenie trzej badacze: Witold Szeliga (XIX w.), Oskar Kolberg (1814-1890) oraz Aleksander Petrow (ok. 1847 - po 1905). Oskar Kolberg, jak sam o tym wspomina, rozpocz swoje badania terenowe ju w 1854 r. Podobnie jak inni czyni to w kontekcie z ssiednimi regionami, zauwaajc tym samym pograniczno kultury Ziemi Dobrzyskiej. Na podstawie tez wyej wskazanych badaczy uwaa si Dobrzyniakw za odam Mazurw, szczeglnie tych z okolic Skpego, Bobrownik, Dobrzynia nad Wis i Lipna, ze sabym odcieniem Kujawiakw, szczeglnie naprzeciw Wocawka (tj. od Szpetala na caym prawym Powilu a do Torunia). Ziemia Dobrzyska zwana jest take Starym Mazowszem, std liczne powizania i reminescencje kultury mazowieckiej. Tylko lud czci pnocnej a po granice z wczesnymi Prusami, to jest okolice Rypina po Dobrzy nad Drwc i Kik uwaa si za waciwych Dobrzyniakw. Rozgraniczenie to sugeruje blisz czno etnograficzn tej czci Ziemi Dobrzyskiej z Ziemi Chemisk.................................................................62 Inne wczesne wiadomoci historyczne dotyczce Ziemi Dobrzyskiej, a w tym take i Ziemi Rypiskiej, takie jak prace staroytnikw typu W.H. Gawarecki, M. Baliski i T. Lipiski, oraz T. wicicki, przynale raczej do historiografii regionu, aczkolwiek mona z nich wyowi wiele interesujcych szczegw i spostrzee przydatnych i dzi do opisu kultury ludowej przedstawianego przez nas regionu...........................................................................................62 Podsumowujc stan i perspektywy badawcze zwizane z kultur ludow Ziemi Dobrzyskiej, trzeba stwierdzi, i wieloletnie zaniedbania zostay w duej mierze w ostatnim trzydziestoleciu nadgonione, a istnienie czterech (Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku, Muzeum Etnograficznego w Toruniu, Muzeum Ziemi Dobrzyskiej Rypinie i Muzeum w Dobrzyniu nad Wis) prnych instytucji zajmujcych si statutowo tym zagadnieniem pozwala z nadziej oczekiwa dalszych bada i publikacji.............................62 Wanym, czsto najwaniejszym uchwytnym wyznacznikiem etnograficznym jest specyficzny dla danego regionu strj ludowy. W Ziemi Dobrzyskiej, a wic i okolicach Rypina, nie wyksztaci si charakterystyczny, rozpoznawalny typ ludowego ubioru regionalnego. Przyczyny tego s zapewne zoone. Za gwny powd takiego stanu rzeczy, wskaza naley wspominan wyej przejciowo i pograniczno tego regionu. Na pewne cechy ubioru ludowego tych okolic wskazywali jednak XIX wieczni badacze i obserwatorzy. Ich wiadectwa s obecnie dla nas bezcenne i stanowi baz wyjciow do rozpoznania tego nie opracowanego jeszcze zagadnienia. Strj dobrzyski do wczenie bo ju w latach siedemdziesitych XIX wieku zanik. Zosta wyparty przez strj mieszczaski, emanujcy do silnie od orodkw miejskich takich jak Lipno, Rypin i Dobrzy nad Wis na kultur ludow wsi......................................................................................................62 Wspomniane wyej przemiany spoeczne wsi dobrzyskiej pocigay za sob zmian aspiracji warstwy chopskiej, ktra szybko w sposobie bycia oraz ubierania, wzorowaa si na modzie szlacheckiej i mieszczaskiej. Proboszcz parafii w Dulsku ks. M. Smoleski w pracy Cztery kocioy w Ziemi Dobrzyskiej (Lww 1869) pisa o tutejszym ludzie, i Zamoniejsi na wzr szlachty i mieszczan, bior si do surdutw i niskich o szerokich skrzydach kapeluszy. Spostrzeenie to powtarza take wczeniej dla Dobrzynian z okolic Lipna W ubiorze zapatruje si na panw i mieszczan. Zauway to ju Aleksander Petrow piszc: W wioskach ssiadujcych z miastami Rypinem, Dobrzyniem nad Drwc, Lipnem, Dobrzyniem nad Wis, wieniacy nosz si, e tak powiem, z miejska po chopsku; gdy kupuj jakie stare onierskie spodnie z wypustk czerwon, lub ubir po jakim stangrecie, a gdy na to gdy przywdziej palto wyszarzane, wygldaj wtedy jak strachy na wrble. Midzy zamoniejszymi chopami wchodz w mod ubrania z ciemnoszaraczkowego sukna, w rodzaju czamarek, obszywane czarnym barankiem, z przodu
zdobione szamerowaniem. Take kobiety, co podkrela wspomniany ks. Smoleski, prboway nosi si po miejsku: Kobiety rwnie przyzwoicie si nosz. Przy zatrudnieniach domowych najczciej okryte modrem z wasnego przdziwa ptnem (nie umiejc go same wyrabia, przdz oddaj tkaczom Niemcom). Do kocioa i na zabaw ubieraj si w rno-kolorowe z perkaliku, pcienka, flaneli i t.p. sukienki i kaftany. Na to w porze chodnej zarzucaj due weniane jaskrawo-kraciaste chustki. Dziewczta zdobi zgrabnie uczesane gowy, w aksamitki i wiece; matki w biae ze wstkami i kwiatkami czepki, przepasane cienk jedwabn chustk. [...] Postpowsze wszake zaczynaj nosi okrycia damskie, zielone rkawiczki, parasolki i t. p.. .......................................................................................................................62 Na wiele aspektw kultury ludowej Ziemi Dobrzyskiej w tym samego Rypina, nie tylko w wymiarze duchowym, dominujcy wpyw miay dwa silne orodki kultu religijnego znajdujce si na tym terenie. Mamy tu na myli silny orodek pielgrzymkowy, jakim zwaszcza po koronacji figury w poowie XVIII w. byo Skpe z klasztorem OO. Bernardynw w Wymylinie, skrywajcym w swoich murach cudowny wizerunek (rzeb) Matki Boskiej Skpskiej, oraz klasztor Ojcw Karmelitw w Oborach, z cudown Piet: Matk Bo Bolesn. Zarwno ta Bolesna Patronka Ziemi Dobrzyskiej, jak i Pani Mazowsza i Kujaw, jak tytuuje si Madonn Skpsk, miay i maj nadal wpyw na rzeb ludow. Religijno tutejszego ludu jakkolwiek arliwa nie bya jednak zanadto dewocyjna, co zauway ju Aleksander Petrow piszc: Pobono cechuje lud dobrzyski, dalekim jednak jest od wszelkiego religijnego fanatyzmu. Jak w innych czciach kraju, oywienie religijne nastpowao tu przy okazji wanych wit kocielnych, odpustw i dni bdcych liturgicznym wspomnieniem najpopularniejszych witych, szczeglnie tych ktrzy odbierali cze w okolicznych wityniach pod ich wezwaniem. Doskonale dokumentuje to proboszcz z Dulska, ks. Maciej Zagoba Smoleski (18321899), historyk Kocioa i Ziemi Dobrzyskiej w cennej monografii: Cztery kocioy w ziemi Dobrzyskiej (Obory, Rue, Dulsk, Dobrzy n. Drwc), wydanej we Lwowie w 1869 r., piszc: ...do Obr dyy na dzie 16 lipca liczne kompanije z krzyem, chorgwiami i ksidzem na czele, przy odgosie pieni na cze N. Maryi Panny. W trzymilowym okrgu wszyscy prawie rzuciwszy swe zatrudnienia, poleciwszy opiece boej swe zagrody, spieszyli do Obr, tam przystpowali do w. Sakramentw, wynurzali swe potrzeby bolesnej Matce Jezusowej, proszc jej o pomoc, a pniej ze spokojnym sumieniem, swobodniejsz myl, weselszem sercem, wracali pod wasn strzech. Chocia opis ten dotyczy bezporednio Obr, jest reprezentacyjny take dla innych orodkw ycia religijnego, o czym dowiadujemy si z dalszej czci tego cytatu: Od czasu kassacyi, dla braku spowiednikw w Skempem, lud zaczyna garn si do Obr na Zielone witki i na Szkaplerz; gwnie za w dzie Narodzenia N. M. Panny (8 wrzenia). Inne uroczystoci, jak n. p. na . Jzefa, Matk Bosk Bolesn, Wniebowzicie, . Barbar i t. p. mniej byy uczszczane, moe dla przykrej pory i licznych odpustw w ssiednich kocioach. Na dzie . Wojciecha lud gromadzi si w Rypinie, na . Stanisawa biskupa w Strzygach i Dziayniu, na Wniebowstpienie w Osieku, na . Tekl w Dulsku i Kikole, na . Piotra i Pawa w Ru, na . Bartomieja w Rogowie, najwicej za w dni Zielonych witek w Skempem i niedalekiej Studziance....................................................................................................63 Ruch pielgrzymkowy, bogaty zwaszcza po okresie koronacji figury, zapocztkowa rozwj pamitkarstwa pielgrzymkowego. Ojcowie Bernardyni zadbali o to, by ze Skpego wierni wywozili rne dewocjonalia. Byy to ulotne druki, metalowe statuetki, medaliki i plakietki, buteleczki do wody wiconej, wszystkie z wizerunkiem Madonny Skpskiej, czasem z widokiem klasztoru. Najokazalsz i najbardziej podan jednak pamitk ze Skpego byy przede wszystkim drewniane kopie cudownej figury. Popyt na rzeby wyzwoli ogromny potencja twrczy. Do tego stopnia, e nie tylko lokalni artyci i snycerze, czy obeznani z prac w drewnie rzemielnicy zaczli wykonywa drewniane figurki, lecz co wicej, za duto, czy zwyky noyk chwytay osoby niezwizane w aden sposb z prac w drewnie. Motywacje
tego rzebiarskiego trudu byy rne, zapewne take natury zarobkowej, ale te w licznych przypadkach taka eksplozja talentu wizaa si z uzewntrznianiem uczu religijnych, bya rodzajem modlitwy, sposobem odradzania i utrwalania wspomnie odbytej pielgrzymki do sanktuarium w Skpem..........................................................................................................63 Drugim orodkiem kultu maryjnego w Ziemi Dobrzyskiej, ktry w kulturze ludowej pozostawi jednake znacznie mniej ladw jest sanktuarium w Oborach. Pocztki fundacji klasztoru i kocioa w Oborach (1605 r.), wi si z osobami ich wacicieli ukasza i Anny Rudzowskich, ktrzy nie majc potomstwa, postanowili dziedzictwo swoje ofiarowa na chwa Bogu. Wybudowawszy na szczycie tutejszej gry, zwanej Grodziskiem, drewniany koci i klasztor, sprowadzili dla jego obsugi Ojcw Karmelitw z Bydgoszczy. Po poarze w 1617 roku cay kompleks odbudowano ponownie przy wsparciu wdowy po fundatorze. Po jej mierci zakonnicy zbudowali murowan wityni, ktr w roku 1694 konsekrowano nadajc jej wezwanie Nawiedzenia Najwitszej Maryi Panny. Rozbudowa murowanego kompleksu wraz z okaza bram trwaa do poowy XVIII wieku. Przybywszy do Obr Ojcowie Karmelici przywieli z sob gotyck rzeb Piety z pierwszej poowy XV wieku. Rzeba ta ju w Bydgoszczy od 1581 roku syna nadzwyczajnymi askami. Po zaoeniu oborskiego klasztoru w 1617 roku Karmelici uznali, e naley j zwrci do macierzystego klasztoru w Bydgoszczy, co te uczynili. Jednake, jak gosi podanie figura ta w niewyjaniony sposb pojawia si ponownie w Oborach. Zdarzyo si to wielokrotnie. Uznano to za znak, by pozostaa ona tutaj na zawsze. Od 1627 roku Pieta jest na stae w kociele w Oborach, a po wybudowaniu gwnego barokowego otarza w 1696 roku umieszczono j w specjalnej niszy. Od wiekw Bolesna Patronka Ziemi Dobrzyskiej otacza opiek tutejszy lud, co relacjonowa, cytowany wczeniej pielgrzym (R. Filochowski): ..cae Rypiskie ma wielkie naboestwo do tutejszego obrazu i na uroczystoci Matki Boskiej tumnie si zgromadza [...] Lud chciwy zmiowania Boego cignie z najdalszych stron szczeglniej na uroczysto Matki Boskiej Szkaplerznej. Spotkasz tu kurpiw z puszczy Ostrockiej, mazurw z Pockiego, kujawiakw z za Wisy, pielgrzymw z Prus i Warmji. Sama posta Matko Boskiej Oborskiej Bolesnej jest jednak w zabytkowej rzebie z Ziemi Dobrzyskiej, zjawiskiem wyjtkowym i odosobnionym. Dopiero, w czasach wspczesnych, po koronacji cudownej Piety, temat ten zyska wiksze zainteresowanie twrcw ludowych..............64 Mieszkacy Rypina i jego okolicy udawali si te do Osieka Wielkiego, gdzie ju w XV wieku znajdowa si bliej nieokrelony wizerunek Najwitszej Maryi Panny, nazywany Matk Boska askaw. Po jego zniszczeniu (koniec XVI lub pocztek XVII wieku) jego miejsce zaj obraz w. Rodziny, ktry nadal nazywany jest, jak poprzedni. Liczne aski, jakie tutaj otrzymywali wierni sprawiy, e obraz dekretem z 11 listopada 1691 roku zosta ogoszony cudownym. Cytowany wczeniej ks. W. Zauski, proboszcz parafii w Osieku pod koniec XIX wieku tak pisa o tym miejscu: ...caa okolica rypiska ma szczeglne naboestwo do M. Boskiej Osieckiej. Pielgrzymi spiesz na uroczystoci Najwitszej Panny, do ktrych przywizane s odpusty zupene na Szkaplerz i Wniebowzicie. Po Skpem, Osiek Wielki miao mona zaliczy do najbardziej uprzywilejowanych miejsc na ziemi dobrzyskiej syncych cudami.........................................................................................64 W niedalekiej Studziance (cz wsi Kleszczyn) od XVI wieku wierni otaczali kultem obraz Najwitszej Rodziny. W tutejszym rdeku czerpali wod, ktr uwaali za lecznicz, zwaszcza od chorb oczu. Powszechnym zwyczajem byo picie tej wody, obmywanie si ni, zanoszenie w specjalnych buteleczkach lub dzbanuszkach do domu, jako cudownego rodka na rne dolegliwoci. Jako ciekawostk mona poda, e gliniane dzbanuszki na cudown wod wykonywali przed I-wojn garncarze z warsztatu lyskich w Dobrzyniu n. Drwc sprzedajc je wanie w Studziankach. Liczne wota dzikczynne przynoszone tu na odpusty w Zielone witki i na w. Jakuba wiadcz o popularnoci i cudownoci tego miejsca. ..................................64 Pierwszy monografista Ziemi Dobrzyskiej, Aleksander Petrow, czy
podsumowujcy dokonania XIX wiecznych historykw i folklorystw Oskar Kolberg, nie zajli si, choby zdawkowo, zagadnieniem sztuki ludowej interesujcego nas terenu. Nie powinno to jednak dziwi, bowiem do pocztku XX wieku sztuka ludowa, zwaszcza przedstawieniowa (rzeba malarstwo) nie skupiay jeszcze uwagi badaczy. Jak ubolewaa T. Karwicka, region ten take po II wojnie wiatowej, kiedy: ...plastyka ludowa caej Polski znalaza si w centrum zainteresowania i gdy na amach czasopisma Polska Sztuka Ludowa, od 1946 r. ukazuj si artykuy dotyczce sztuki ludowej rnych czci kraju, mona by si spodziewa, e i omawiany teren doczeka si swoich opracowa, nie znalaz wikszego zainteresowania w tym wzgldzie. Wynika to po czci z tego, i miejscowa sztuka nie odznaczaa si jak uderzajc oryginalnoci, a take z faktu nie rozpoznania tematu. Najwczeniej zajto si jedynie rzeb ludow i to raczej wspczesn, a to ze wzgldu na oddziaywanie na te tereny silnego orodka sierpeckiego. Tak to w kadym razie trafnie podsumowaa w 1980 r. wspomniana wyej T. Karwicka, we wstpie do swojego artykuu wskazujcego stan i potrzeby bada nad sztuk ludow Ziemi Dobrzyskiej, artykuu, ktry jest uzupenieniem do cennej pracy, jak jest przytaczana ju wielokrotnie, wydana w 1979 r., Kultura ludowa ziemi dobrzyskiej jej autorstwa. Oprcz bada terenowych prowadzonych w latach 1971-76 przez t badaczk, reprezentujc toruski orodek badawczy, do dalszego rozpoznania tego zagadnienia przyczyniy si badania prowadzone od 1975 przez Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku, a od 1980 przez powstae w Rypinie Muzeum Ziemi Dobrzyskiej. Zagadnienia dawnej rzeby ludowej tego terenu nierozerwalnie wi si z orodkami kultowymi, znajdujcymi si na Ziemi Dobrzyskiej....64 Podstawowym przejawem lokalnej rzeby sakralnej s przedstawienia Maryjne lokowane w kapliczkach. Zatem Podstawowa i najczciej spotykana to posta Matki Boskiej Skpskiej, Matki Boskiej rawiskiej. W kapliczkach okolic Rypina umieszczano Madonny urawiskie, formalnie zblione do Madonn Skepskich, lecz zwizane z orodkiem kultowym w urawinie parafii Mochowo na Mazowszu Pockim. ...................................................................................65 Mylc o wspczesnej rzebie, naley wymieni grup twrcw zrzeszonych w Rypiskim Stowarzyszeniu Twrcw Nieprofesjonalnych. Zbigniew Grodzicki (ur. 1953) z Sadowa, zdolny artysta, i pedagog prowadzcy terapi zajciow z niepenosprawnymi dziemi w Sadowie. Artysta cakowicie wiadomy swoich wyborw twrczych, uczestnik plenerw rzebiarskich, ktrego prace wielokrotnie wystawiano w wielu miejscowociach kraju. W ankiecie personalnej podajcej dziedzin i charakter twrczoci napisa rzeba m.in. ludowa. Grodzicki, tak jak wielu dawnych, sprawnych w sztuce rzebienia rzemielnikw jest w stanie wykona kade zamwienie zadawalajc gusty swoich klientw. S w jego dorobku figury parkowe naturalnej wielkoci i Madonny Skpskie o rozwizaniach formalnych i artystycznym wyranie odmiennych od tych znanych z ludowych ich realizacji. Pord tych indywidualnych i jake rnorodnych prac, znajduj si te boonarodzeniowe szopki, przemawiajce prostot oszczdnie rzebionych postaci, umieszczanych w topornych stajenkach krytych dwuspadowym daszkiem. Jedna z takich szopek jest w zbiorach wocawskiego muzeum. Zbigniew Grodzicki pozostawia swoje rzeby w naturalnym kolorze drewna.................65 Drugim uzdolnionym artyst rypiskiego rodowiska jest Wincenty Bernat (ur. 1948) mieszkajcy i tworzcy w samym Rypinie. Zawodowo czynny, wszystkie wolne chwile powica rzebie majc na koncie wiele udanych realizacji. Podkrela, e si twrcz czerpie z tradycji ludowej, a motywuj go do pracy take wartoci religijne. Tworzy: By odzwierciedla prawd ycia. Jego symptomy. Rado, cierpienie, smutek. W jego dorobku twrczym jest sporo rzeb o charakterze sakralnym, wici, przedstawienia Chrystusa, take jako paskorzeby w ikonografii Ecce Homo (w koronie cierniowej), s anioy z charakterystycznymi manierystycznymi, wertykalnymi skrzydami, jest te udana kopia dawnej rzeby Trjcy witej z dobrzyskiej kapliczki przydronej. W Rypinie tworzy od kilku lat weterynarz z zawodu, Stanisaw Kumiski, ktrego prace pod wzgldem formalnym aspiruj do ludowych. ..65
W Rypinie ostatni okres ycia twrczego spdzi malarz nieprofesjonalny Eugeniusz Marzec (1915-2006). Przyby do Rypina w 1985 roku jako znany ju w rodowisku twrcw nieprofesjonalnych malarz. Tematyka jego prac bya rozlega, przeplataa si w nich teraniejszo z przeszoci i rzeczywisto z fantazj. Sporo miejsca zajmowaa u niego tematyka religijna i sceny z obyczajowoci i folkloru ludowego, ktre uj w cyklach obrazw: przysowia, wita religijne i legendy maryjne. Wiele prac powieci opisowi wiata ydowskiego, ktry znal z autopsji, z dziecistwa spdzonego na Kresach Wschodnich. By take autorem rzeb (np. kapela ydowska). Najwiksz kolekcj jego prac z ostatniego okresu twrczoci, w tym sporo rzeb posiada Muzeum w Rypinie. Ponadto prace jego znajduj si w zbiorach muzew w Toruniu, Wrocawiu, Wocawku i Zabrzu oraz w wielu kolekcjach prywatnych w kraju i za granic............................................................................................65 Obok wyej wymienionych naley wspomnie o Stanisawie Kumiskim, z zawodu weterynarzem, ktry fachu rzebiarskiego uczy si od Wincentego Bernata. Jego rzeba mimo, i nacechowana znacznym prymitywizmem, z elementami bardziej historyzujcymi ni ludowymi, jednak znajdowaa uznanie wrd odbiorcw. Do wyprowadzenia si w 2010 roku z Rypina do niedalekiego Poska, tworzy na miejscu. Jego prace wystawiane byy w Muzeum w Rypinie, we Wocawku, w Galerii Civitas Chrystiana w Rypinie. Uczestniczy w wielu akcjach artystycznych w wojewdztwie kujawskopomorskim......................................................................................................65 Niezwykle ciekawe formy rzebiarskie, szczeglnie sakralne reprezentuje Proboszcz Parafii Radziki - ks. Jacek Dudkiewicz. Jego prace zdobi w chwili obecnej przede wszystkim obejcie plebanii i ssiedztwo kocioa oraz Parafialn Izb Pamici. Ta ostatnia szczeglnie cenna dla lokalnej spoecznoci, bdca take inicjatyw samego proboszcza............................66 Obok rzebiarzy na uwag zasuguje grono twrcw z zakresu malarstwa. Bardzo oywiona rodowisko, zwaszcza ostatnio w ramach licznych plenerw artystycznych organizowanych wsplnie przez Gmin Wpielsk i Muzeum w Rypinie. Wielu z malarzy ju niestety odeszo, Henryk Dedoski, Jan Mikulski, czy inni. Natomiast niezwykle ywe jest obecne rodowisko twrcw. ..........66 Na uwag zasuguje posta Wodzimierza Andrzeja Gajkowskiego. Maluje od 1978 roku, uczestniczy wielu plenerach artystycznych i wystawach wojewdzkich, z tyme przede wszystkim zbiorowych. Pierwszej indywidualnej wystawy malarskiej doczeka si po ponad trzydziestu latach pracy twrczej. Zawsze wysoko oceniany. Dominuje u niego tematyka marynistyczna, przyroda, zwierzyna. ......................................................................................66 Stanisaw Winiewski, niezwykle zdolny i pracowity twrca. Zaoyciel i instruktor modelarni w Rypinie, ktr prowadzi od lat 60-tych. Nastpnie po kilkuletniej przerwie zainicjowa dziaalno Rypiskiej Kuni Talentw przy MZD w Rypinie. Technika dominujca to akryl na ptnie i suche pastele. Prace w rypiskim i wocawskim muzeum, ma za sob liczne wystawy zbiorowe. Aktywny, mimo wieku animator kultury w Rypinie i okolicach........................66 Wojciech Paliski prowadzi swoj autorsk pracowni artystyczn. Maluje od maych po due obiekty. Techniki to olej na ptnie, akryl, pastele. Eksperymentuje z malowaniem szpachl. Niezwykle zdolny twrca, celuje w krajobrazy, interesuje go dzika przyroda, czasem zmaga si z aktem............66 Jacek Paliski, syn Wojciecha, absolwent bydgoskiego liceum plastycznego. Waciciel pracowni plastycznej, zdolny grafik i pejzaysta............................66 rodowisko kobiet malujcych w Rypinie jest reprezentowane przez Hann Rudnick, ktra po odejciu na emerytur w 1996 roku zintensyfikowaa swoj dziaalno twrcz. Jej obrazy znajduj si w kolekcji muzeum w Rypinie, oraz w kolekcjach prywatnych................................................................................66 W rodowisku kobiet malarek spotka moemy take Teres Gral, osob niepenosprawn, jednake bardzo ambitn i niezwykle twrcz...................66 Modsze grono malarek reprezentuje Jolanta Fabiszewska. Koncentruje si na malarstwie nowoczesnym, siga po niekonwencjonalne tematy i techniki, interesuje si take fotografi i grafik komputerow....................................66 rdem nowych talentw jest niewtpliwie Rypiska Kunia Talentw
10
dziaajca przy Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie. Powstaa z pomysu i inicjatywy Stanisawa Winiewskiego, wspomnianego wyej animatora kultury i sztuki. Na cosobotnich zajciach spotyka si grupa okoo 15 osb by pod okiem dowiadczonych twrcw rozwija swoje talenty.................................66 Do najtrwalszych i zarazem najduej dziaajcych form kultury w miecie jest niewtpliwie zaoona w 1883 roku i dziaajca do dzi orkiestra dta Stray Poarnej. Obsugiwaa wszystkie miejskie uroczystoci, pastwowe i kocielne. Pierwszymi dyrygentami teje orkiestry byli najprawdopodobniej miejscowi organici. Od 1905 do 1947 roku nieprzerwanie ( z wyczeniem okresw wojen I i II ) kapelmistrzem by Antoni Kant, ktry ponis wielkie zasugi na niwie dziaalnoci artystycznej miasta............................................................66 Do dzi dziaa oparty na dawnych tradycjach chru Lutnia chr nauczycielski Belcanto, uznany nie tylko w rodowisku lokalnym, ale osigajcy te spore sukcesy na estradach oglnopolskich. ..........................66 Lokalnym dobrem kulturalnym jest niewtpliwie take szereg instytucji kulturalnych prowadzonych przez samorzd miasta Rypina, jak i innych form kultury szerzonych przez organizacje pozarzdowe: Miejsko-Powiatowa Biblioteka Publiczna (zaoona w 1945 roku), Muzeum Ziemi Dobrzyskiej ( zaoone w 1980 roku, wyrose na osigniciach Regionalnej Izby Pamici zaoonej w 1968r.), Rypiskie Centrum Promocji i Kultury ( kontynuujcy tradycje Domu Kultury zaoonego w 1956 roku) wraz Kinem Batyk, Orodek Kultury Dobrzyskiej Civitas Christiana im. Jerzego Pietrkiewicza. ................66 5.3.ZABYTKI OBJTE PRAWNYMI FORMAMI OCHRONY.................................................................67 5.3.1.Wpis do rejestru zabytkw.....................................................................67 5.3.2.Pomniki historii......................................................................................68 5.3.3.Parki kulturowe......................................................................................68 5.3.4.Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego....................................................................................................68 5.4.ZABYTKI W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW......................................................................71 5.4.1.Zabytki nieruchome ujte w gminnej ewidencji zabytkw.....................71 5.4.2.Zabytki archeologiczne ujte w gminnej ewidencji zabytkw................71 5.5.ZABYTKI O NAJWYSZYM ZNACZENIU DLA GMINY................................................................72 6.OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROE..........................................................................................72 7.ZAOENIA PROGRAMOWE................................................................74 7.1.PRIORYTETY,
KIERUNKI DZIAA I ZADANIA PROGRAMU OPIEKI.................................................74
8.INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.........................................................................................74 9.ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.........................................................................................74 10.RDA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.........................................................................................75 10.1.RDA FINANSOWANIA WYNIKAJCE Z USTAWY O OCHRONIE ZABYTKW I OPIECE NAD ZABYTKAMI.......75 10.2.INNE RDA FINANSOWANIA...................................................................................75 11.REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ GMIN ZADA Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKW..........................................................................76 11.1.ZADANIA INWESTYCYJNE I REMONTOWE Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKW...................................76 11.1.1.Obecnie realizowane zadania inwestycyjne i remontowe....................76 remont budynku kina przy ul. Warszawskiej 8:...............................................76 planowany termin 2011-2012 r.,.....................................................................76 planowane koszt 100.000 z (rodki wasne)...................................................76
11
11.1.2.Planowane w latach 2011-2014 zadania inwestycyjne i remontowe....76 renowacja elewacji budynku Muzeum Dobrzyskiej:......................................76 planowany termin 2011 r.,............................................................................76 planowany koszt 22.000 z (rodki wasne).....................................................76 renowacja elewacji, pokrycia i konstrukcji dachu budynku dawnego magistratu przy ul. Jana Pawa II 10:.................................................................................76 planowany termin 2014 r.,..............................................................................76 planowany koszt 300.000 z (rodki wasne i unia europejska).......................76 rewitalizacja obszaru Nowe Osiedle:...............................................................76 planowany termin 2011 r.,..............................................................................76 planowany koszt 1.230.000 z (80% unia europejska, 20% rodki wasne).....76 rewitalizacja placu Rynek:..............................................................................76 planowany termin 2012 r.,..............................................................................77 planowany koszt 100.000 z (rodki wasne i unia europejska)....................77 budowa Nowego Centrum Rypina (skwer Nowy Rynek):.................................77 planowany termin 2011..................................................................................77 planowany koszt 2.400.000 z (80% unia europejska, 20% rodki wasne),....77 11.2.POZOSTAE ZADANIA Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKW.......................................................77 wydanie przewodnika edukacyjno turystycznego o Rypinie i jego najbliszym otoczeniu........................................................................................................77 planowany termin: 2011-2012 r......................................................................77 planowany koszt 20.000 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich).............................................................................77 oznakowanie budynkw i miejsc szczeglnie charakterystycznych za pomoc tablic informacyjnych w nawizaniu do wskaza przewodnika edukacyjno historycznego.................................................................................................77 planowany termin: 2011-2012 r......................................................................77 planowany koszt. 12.500 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich).............................................................................77 lekcje muzealne w terenie tzw. Spacerkiem po Rypinie...............................77 planowany termin 2011-2014 r.......................................................................77 planowany koszt. 12.500 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich).............................................................................77 ZACZNIKI: (zaczniki nr 1-3 maj charakter informacyjny) 1. Wykaz obiektw na terenie miasta rypin wpisanych do rejestru zabytkw. 2. Wykaz zabytkw nieruchomych ujtych w gminnej ewidencji zabytkw. 3. Wykaz stanowisk archeologicznych ujtych w gminnej ewidencji zabytkw. 4. Priorytety, kierunki dziaa i zadania programu opieki.
12
1. WPROWADZENIE
Przedmiotem opracowania jest dziedzictwo kulturowe w granicach administracyjnych miasta Rypina. Dziedzictwo kulturowe, to dorobek materialny i duchowy poprzednich pokole, a take naszych czasw. Na krajobraz kulturowy skadaj sie zarwno elementy przyrodnicze, jak i wytwory i osignicia cywilizacyjne czowieka. S to pojedyncze obiekty i zespoy budowli, dziea sztuki, elementy zagospodarowania przestrzeni, krajobraz miejski i wiejski, obszary ksztatujce wiadomo i tosamo regionaln mieszkacw. Wan czci skadow tego dziedzictwa s zabytki. S nie tylko ladem przeszoci, ale take cennym skadnikiem kultury wspczesnej, przyczyniajcym si do ksztatowania przyjaznego czowiekowi rodowiska jego ycia i aktywnoci. Zadbane, dobrze eksponowane zabytki stanowi warto cenion przez spoeczestwo. Celem programu jest okrelenie zasadniczych kierunkw dziaa i zada na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami na terenie miasta Rypina, w okresie najbliszych czterech lat. Program jest dokumentem o charakterze strategicznym, uwzgldniajcym w szczeglnoci cele, kierunki dziaa oraz zadania z zakresu opieki nad zabytkami. Okrela on take sposb realizacji zada poprzez stosowne dziaania organizacyjne i finansowe zwizane z opiek nad dziedzictwem kulturowym Miasta Rypin. Zadania okrelone w programie nie obejmuj zabytkw ruchomych znajdujcych si na terenie miasta Rypin, pozostajcych pod opiek powoanych w tym celu instytucji, ktrych zakres dziaania oraz obowizki wynikaj z odrbnych przepisw. Gminny program opieki nad zabytkami Miasta Rypina na lata 2011 2014, po uzyskaniu pozytywnej opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw, zostaje przedoony Radzie Miasta do przyjcia w drodze stosownej uchway. Co dwa lata bdzie sporzdzane i przedstawiane Radzie Miasta sprawozdanie z realizacji niniejszego programu.
2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Podstaw prawn do sporzdzenia niniejszego programu stanowi art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z pn. zm.). W ust. 2 tego artykuu ustawodawca okrela, e program ten ma na celu, w szczeglnoci: wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej, zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego, podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw, sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami, okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw, podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami.
3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.) - art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86 ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z pn. zm.) - art. 3, 4, 6, 7, 16 ust. 1, art. 17, 18, 19, 20, 21, 22 oraz art. 89, ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z pn zm.) - art. 7 ust. 1 pkt 9, ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 1997 r. Nr 5 poz. 24 z pn. zm.), ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539 z pzn. zm.). rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu
13
zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem (Dz.U. Nr 124, poz. 1305), ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z pzn. zm.) ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z pzn. zm.) ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pn. zm.), ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z pn. zm.), ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pzn. zm.), ustawa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej (t.j. Dz.U. z 2001 Nr 13, poz. 123 z pn. zm.), ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz. 873 z pzn. zm.).
4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

4.1.Strategiczne cele polityki pastwa w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. 4.1.1.Cele wynikajce z krajowy program ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.
Krajowy program ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami nie zosta jeszcze uchwalony przez Rad Ministrw i jest w trakcie opracowywania. W roku 2004 opracowane zostay tezy do Krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami w ktrych okrelono siedem podstawowych zasad konserwatorskich: o primum non nocere, o maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych), o minimalnej niezbdnej ingerencji (powstrzymanie si od dziaa niekoniecznych), o usuwania tylko tego, co na orygina dziaa niszczco, o czytelnoci i odrnialnoci ingerencji, o odwracalnoci metody i materiaw, o wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie. Zasady te powinny by uwzgldniane podczas prowadzenia wszelkich prac przy zabytkach przez wszystkie osoby dziaajce w sferze opieki nad zabytkami, w tym przez: pracownikw urzdw, konserwatorw dzie sztuki, architektw, urbanistw, pracownikw budowlanych, archeologw, badaczy, wacicieli, uytkownikw i innych.
4.1.2.Cele wynikajce z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury

Oglne zaoenia i cele w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami na szczeblu centralnym okrela przyjta przez Rad Ministrw w dniu 21 wrzenia 2004 r. Narodowa Strategii Rozwoju Kultury na lata 20042013 (w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowao Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020). Dokumentem wdraajcym t strategi jest Narodowy Program Kultury Ochrona Zabytkw i Dziedzictwa Kulturowego na lata 20042013 W programie tym jako cel strategiczny okrelono intensyfikacj ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczeglnie kompleksow popraw stanu zabytkw nieruchomych. Cele czstkowe okrelone przez ten program to: o poprawa warunkw instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytkw, o kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne, o zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych, o promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic, w szczeglnoci za pomoc narzdzi spoeczestwa informacyjnego,
14
o rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, o tworzenie warunkw dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, o zabezpieczenie zabytkw przed nielegalnym wywozem zagranic. Cele programu realizowane bd w ramach 2 priorytetw i 5 dziaa: Priorytet 1. Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe. Dziaanie 1.1. Wzmocnienie orodkw dokumentacji zabytkw oraz budowa nowoczesnych rozwiza organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytkw. Dziaanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele spoeczne Dziaanie 1.3. Zwikszenie roli zabytkw w rozwoju turystyki i przedsibiorczoci poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktw turystycznych. Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 2.1. Rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego Dziaanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przez nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice.
4.2.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie wojewdztwa i powiatu. 4.2.1.Dokumenty wykonane na poziomie wojewdztwa.
Strategia Rozwoju Wojewdztwa Kujawsko Pomorskiego do 2010 r. Obecnie obowizujca Strategia zostaa przyjta uchwa Sejmiku Wojewdztwa KujawskoPomorskiego w Toruniu nr 439/2000 z dnia 20 czerwca 2000 r. i uzupeniona uchwa nr XVIII/218/04 z dnia 16 lutego 2004 r. Jednym z celw nadrzdnych wskazanych w strategii jest wykorzystanie walorw przyrodniczych i kulturowych na potrzeby turystyki. W zakresie strategicznej strefy dziaa strategii znajduje si dziaanie Edukacja i rozwj zasobw ludzkich z celem Wzmocnienie pozycji kulturalnej regionu w skali kraju i midzynarodowej i przedsiwziciem ochrona i eksponowanie zasobw dziedzictwa kulturowego. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Kujawsko Pomorskiego Obowizujcy plan zagospodarowania wojewdztwa zosta uchwalony uchwa Sejmiku Wojewdztwa Kujawsko Pomorskiego nr XI/135/03 z dnia 26 czerwca 2003 r. Plan ten w dziale V Polityka zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa zawiera nastpujce ustalenia w kwestii ochrony dziedzictwa kulturowego miasta Rypina: w punkcie 3.1 Kierunki rozwoju sieci osadniczej: Ochrona dziedzictwa kulturowego jednostek osadniczych wojewdztwa realizowana bdzie przez nastpujce dziaania: rewaloryzacj zabytkowych ukadw urbanistycznych o duym znaczeniu kulturowym i historycznym, ochron zasobw kulturowych miast poprzez eliminacj ruchu samochodowego z ich zabytkowych centrw: Brzecia Kujawskiego, .., Rypina, .. i Wocawka, .. w punkcie 4.3 Strefy polityki przestrzennej strefa wschodnia: W sferze ochrony i ksztatowania rodowiska kulturowego planuje si: rewaloryzacj historycznych ukadw urbanistycznych miast: Brodnica, .. Rypina, .. i wsi Kik, wspieranie dziaa konserwatorskich dla zachowania obiektw sakralnych oraz zespow dworsko paacowych, objcie ochron prawn w formie rezerwatu kultury: ., historycznych ukadw urbanistycznych w: Brodnicy, .., Rypinie i Wbrzenie, utworzenie nastpujcych parkw kulturowych: chemyskiego, .., rypiskiego, .. i zbjeskiego. w punkcie 5.2 Propozycje zada ponadlokalnych realizujcych cele publiczne tab. 2 Zadania ponadlokalne realizujce cele publiczne wymieniono: jako zadanie o znaczeniu krajowym:
15
o utworzenie sieci rezerwatw i parkw kulturowych - poz. 3 tabeli jako zadanie o znaczeniu wojewdzkim: o rewaloryzacja historycznych ukadw urbanistycznych (60 miast i miejscowoci) poz. 53 tabeli o wyprowadzenie tranzytowego ruchu koowego poza zabytkowe ukady urbanistyczne miast 54 tabeli,
Program opieki nad zabytkami wojewdztwa kujawsko-pomorskiego. Sejmik Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego uchwa nr XXV/496/08 z dnia 8 wrzenia 2008 r. przyj Program opieki nad zabytkami Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2009-2012. W ramach tego programu sejmik postuluje m.in. podjcie nastpujcych dziaa: dziaania wynikajce z ustawy o ochronie zabytkw i zabytkami: wspieranie i koordynacja dziaa zwizanych z tworzeniem gminnej ewidencji zabytkw, z uyciem stworzonego przez Krajowy Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw oprogramowania komputerowego Gminna Ewidencja Zabytkw (GEZ) Miasto Rypin ma ju zaoon Gminna Ewidencj Zabytkw wanie z wykorzystaniem programu GEZ. podjcie dziaa, w tym zapewnienie rodkw finansowych, celem intensyfikacji procesu wpisywania indywidualnych obiektw zabytkowych do rejestru zabytkw zwaszcza bdcych wasnoci skarbu pastwa oraz jednostek samorzdu terytorialnego, podjcie dziaa, w tym zapewnienie rodkw finansowych, zmierzajcych do zachcenia osb prywatnych do wpisywania do rejestru zabytkw obiektw historycznych, ktrych s wacicielami, monitorowanie stanu zachowania zabytkw, w zwizku z podjciem przez Sejmik Wojewdztwa Kujawsko Pomorskiego uchway nr VII/91/07 z dnia 23 kwietnia 2007 r. w sprawie przystpienia do sporzdzania zmiany planu zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa kujawsko pomorskiego zaleca si bezwzgldne uwzgldnienie w opracowaniu elementw zwizanych z obszarow ochron dziedzictwa kulturowego, w tym: rozpoznanie i zrewidowanie stanu faktycznego istniejcych obszarw i stref ochrony konserwatorskiej, zwikszenie iloci obszarw chronionych w ramach stref ochrony konserwatorskiej zwaszcza w odniesieniu do obiektw i zespow lecych poza obszarami miejskimi, przygotowanie cile okrelonych stref ochrony konserwatorskiej oraz stref ekspozycji obiektw, jako wytyczne do MPZP, uwzgldnienie ustale i propozycji zawartych w niniejszym opracowaniu, a zwaszcza proponowanych parkw kulturowych i innych obszarw chronionych Pozaustawowe dziaania majce na celu ochron zabytkw: Okrelenie jednolitych kryteriw przyznawania rodkw finansowych przeznaczonych na prace konserwatorskie, rewitalizacj obszarow i inne dziaania majce na celu ochron i promocj dziedzictwa kulturowego (w tym badania konserwatorskie i architektoniczne oraz sporzdzanie dokumentacji konserwatorskiej). Stworzenie mechanizmw zachcajcych do podejmowania prac konserwatorskich i dziaa rewitalizacyjnych przy obiektach i obszarach zabytkowych Wprowadzenie bezwzgldnego wymogu prowadzenia nadzoru archeologicznego w trakcie budowy infrastruktury drogowej, finansowanej ze rodkw pochodzcych z Regionalnego Programu Operacyjnego oraz innych rde przekazywanych gminom przez samorzd wojewdzki. Opracowanie i wdraanie do realizacji programu pod roboczym tytuem Kujawskopomorskie muzeum otwarte, polegajcego na digitalizacji najcenniejszych zabytkw ruchomych bdcych w posiadaniu muzew, archiww, bibliotek i innych instytucji na terenie wojewdztwa i prezentowaniu ich za pomoc sieci www w postaci wirtualnych galerii. Stworzenie pilotaowego programu adresowanego do gmin, majcego na celu utworzenie w oparciu o istniejce struktury (m. in. gminne orodki kultury, izby
16
regionalne w szkoach ponadpodstawowych itp.) orodkw gromadzcych i popularyzujcych (wystawy, strony www) informacje historyczne, materiay ikonograficzne, rejestrujcych wartoci niematerialne i inne materiay zwizane z dziedzictwem kulturowym na poziomie gmin, w celu podniesienia wiadomoci spoecznoci lokalnych, upowszechniania wiedzy, uatwie w dostpie do informacji oraz ksztatowania tosamoci regionalnej. Docelowo: stworzenie na podstawie dowiadcze z programu pilotaowego metody mogcej sta si standardowym postpowaniem w zakadaniu tego typu orodkw w gminach wojewdztwa. Organizacja pod patronatem Marszaka wieloetapowego konkursu (etap gminny, etap powiatowy, etap wojewdzki) druynowego szk na temat wiedzy o dziedzictwie kulturowym i ochronie zabytkw regionu konkurs organizowany dla szk poszczeglnych szczebli podstawowych, gimnazjw, licew. Program prezentuje rwnie potencjalne rda finansowania prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz innych dziaa zwizanych z rewitalizacj obiektw zabytkowych oraz zespow urbanistycznych i ruralistycznych W wojewdzkim programie opieki nad zabytkami, obok zada wskazanych do realizacji, wskazano te kroki jakie winny by podjte aby dziaania w zakresie ochrony zabytkw byy sprawniejsze i bardziej efektywne, w tym m.in: Stworzenie mechanizmw i struktury, ktrej zadaniem bdzie stay monitoring wybranej grupy zabytkw i rodowiska kulturowego, przynajmniej w zakresie przyjtych priorytetw. Prowadzenie dziaa integrujcych jednostki odpowiedzialne za ochron zabytkw i opiek nad zabytkami z jednostkami odpowiedzialnymi za rozwj regionalny w zakresie midzy innymi tworzenia mechanizmw i procedur tworzenia oraz uzgadniania dokumentw dotyczcych ochrony rodowiska przyrodniczego, synchronizowanych z zadaniami ochrony zabytkw i krajobrazu kulturowego. Naley podj kroki w celu eliminacji dziaa dublujcych si. Opracowywanie planw rewaloryzacji obiektw i obszarw kulturowych z wczaniem atrakcyjnych mechanizmw wsparcia. Stworzenie mechanizmw finansowego wsparcia dla wacicieli i Uytkownikw obiektw zabytkowych, ktre poza zwikszeniem efektywnoci dziaa przy zabytkach wzmocniyby take moliwo egzekucji dziaa konserwatorskich przy zabytku. Prowadzenie dziaa promocyjnych i szkoleniowych dla wacicieli i Uytkownikw obiektw zabytkowych w zakresie nie tylko moliwoci ubiegania si o wsparcia finansowe, ale co rwnie wane w zakresie profilaktyki i konserwacji oraz zaznajamiania z obowizujcymi przepisami prawa. Jednym z waniejszych zada, lecz niestety cigle traktowanym marginalnie, jest stworzenie systemu szkole i popularyzacji z zakresu opieki nad zabytkami i historii regionu. Dziaania te w okresie dugofalowym w sposb niepodlegajcy dyskusji podnosz poziom wiadomoci lokalnej i regionalnej. W trakcie opracowywania dalszej czci program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 -2014 uwzgldniono uwarunkowania wynikajce z w/w dokumentw wykonanych na poziomie wojewdztwa.
4.2.2.Dokumenty wykonane na poziomie powiatu.

Na szczeblu powiatowym nie opracowano dotychczas powiatowego programu opieki nad zabytkami.
5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

5.1.Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentw programowych gminy) 5.1.1.dokumentw o charakterze strategicznym:
Strategia rozwoju miasta Rypin na lata 2007 2018 Cel strategiczny dla miasta Rypin zosta okrelony jako MIASTO ROZWINITE GOSPODARCZO. W ramach celw czstkowych zdefiniowano m.in. nastpujce cele aktywne spoeczestwo: cel szczegowy - Bogata oferta kulturalna estetyczne i bezpieczne miasto: cele szczegowe
17
o Realizacja programu rewitalizacji miasta,

o Renowacja, rekultywacja i powikszenie terenw zielonych wraz z infrastruktur
atrakcyjna infrastruktura turystyczna, sportowo rekreacyjna i kulturalna miasta: cele
szczegowe o Aktywne dziaania promocyjne, o Przebudowa kina na Rypiskie Centrum Kultury W harmonogramie dziaa strategii rozwoju miasta wpisane m.in. s nastpujce cele/zadania: 4.3.4 Kultywowanie tradycji i historii regionu 5.3 Realizacja Programu Rewitalizacji Miasta 6.3 Przebudowa kina na Rypiskie Centrum Kultury 6.5.2 Pielgnowanie walorw przyrodniczych i ochrony zabytkw 6.5.3 Budowa centrum edukacji historycznej (Grd Starorypin).
5.1.2.opracowa wyznaczajcych kierunki polityki przestrzennej gminy:

Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego miasta Rypina uchwaa Rady Miasta Rypina nr XXIV/200/2000 z 24 padziernika 2000 r. W ramach uwarunkowa w studium okrelono nastpujce zagroenia dla wartoci kulturowych: poprzez techniczne zuycie, brak konserwacji, podejmowan zmian wystroju lub przebudow i wymian poszczeglnych elementw, zasonicie reklamami i nowymi elementami, wiadome niszczenie, znieksztacanie odbioru poprzez zmian proporcji urbanistycznych, przerost formy elementw nowoprojektowanych, wymian nawierzchni, materiaw i wprowadzenie innych przypadkowych i modnych elementw, kontrastujcych zastosowan zasad ksztatowania przestrzeni, zmian wielkoci dziaki przynalenej, wprowadzenie bd likwidacj zabudowy gospodarczej, ogrodze, zieleni uytkowej i ozdobnej itp., wprowadzenie lub likwidacj ruchu ulicznego. Za zasadne i uzasadnione uznano w studium wyodrbnienie na obszarze Rypina nastpujcych obszarw i miejsc do ochrony konserwatorskiej: strefy ochrony historycznej struktury przestrzennej, obejmujcej problematyk miejsk uksztatowan od XIII w. po 1945 r., strefy ochrony archeologicznej dbr kultury zabezpieczajcej przedmiot bada archeologicznych jako gwne rdo informacji wobec nikoci przekazw pisanych szczeglnie odnonie lokalizacji i dziejw zamku z XIV w. jak i zespou szpitalnego Boogrobowcw, przebiegu murw miejskich i bram miejskich. W ramach polityki przestrzennej Miasta Rypina okrelonej w kierunkach zagospodarowania przestrzennego miasta zawarta jest polityka ochrony dbr kultury okrelona jako: programy prac badawczych i studialnych tzw. programy ratownictwa przestrzennego jako cz skadowa programu ochrony dbr kultury, oddanie w dzieraw lub sprzedawanie obiektw zabytkowych na cele zgodne z ich charakterem np. dla turystyki krajoznawczej, stworzenie preferencji finansowych (ulgi podatkowe) i dziaania organizacyjne (prywatyzacja). W kierunkach rozwoju miasta Rypina okrelonych w studium w aspekcie ochrony wartoci kulturowych zawarto podobne zapisy: Istniejce powizania funkcjonalno przestrzenne naley wykorzysta i rozwija np. dla potrzeb turystyki krajoznawczej i popularyzowanej ostatnio tzw. agroturystyki uzupenionej o turystyk piesz i rowerow, dla potrzeb ktrych mona adaptowa istniejce zespoy i obiekty zabytkowe. Dla stref opracowa programy prac badawczych i studialnych tzw. programy ratownictwa przestrzennego jako cz skadow programu ochrony dbr kultury. Wobec powyszego powinny by opracowane: 1. Programy badawcze (np. dla zaoenia miejskiego) 2. Programy zabezpieczajce i remontowe 3. Programy funkcjonalno przestrzenne np. dla turystyki krajoznawczej.
18
Szczegowe wytyczne dla miejscowych planw i programw w aspekcie ochrony wartoci kulturowych zostay okrelone dziale 5.1 - Zasady gospodarowania przestrzeni miasta Rypin w aspekcie ochrony wartoci kulturowych. Zasady te ustalono dla dwch stref, o ktrych wspomniano ju wczeniej: strefy ochrony historycznej struktury przestrzennej i strefy ochrony archeologicznej. W strefie ochrony historycznej struktury przestrzennej (w granicach tej strefy znajduje si m.in. obszar historycznego zaoenia urbanistycznego miasta wpisany do rejestru zabytkw) wskazano: 1) Elementy podlegajce ochronie i rygory konserwatorskie. a) elementy kompozycji urbanistycznej: zasadnicze proporcje wysokociowe ksztatujce sylwetk zespou miejskiego w Rypinie dominanty, osie kompozycyjne, powizania widokowe, charakter wntrz urbanistycznych, kompozycje ukadw zieleni, b) gwne elementy i kierunki rozplanowania: historyczne uksztatowana sie ulic i placw, historyczne podziay parcelacyjne, c) elementy architektoniczne: istniejca zabudowa o wartoci zabytkowej tj, historycznej, naukowej lub artystycznej wpisana do rejestru zabytkw i do objcia wpisem do rejestru zabytkw oraz zabudowa posiadajca warto kulturow lokaln, zachowane ukady zieleni i skad gatunkowy szaty rolinnej, zachowane elementy maej architektury (latarnie, supy ogoszeniowe, awki, ogrodzenia, balustrady, ujcia wody, nawierzchnie placw, ulic, podwrek; d) wartoci materialne i niematerialne dziedzictwa kulturowego: historyczne nazwy topograficzne, historyczne nazwy osiedli, historyczne nazwy ulic, historyczne nazwy miejsc, zespow, obiektw. 2) Dziaania zachowawcze aby utrzyma wymienione powyej elementy: a) utrzymanie ekspozycji miasta od strony tras dojazdowych z: Lipna, Mawy i Torunia, b) utrzymanie historycznych dominant: kocioa parafialnego p.w w. Trjcy, kocioa ewangelickiego przy ul. Kociuszki, myna gospodarczego przy ul. Mawskiej, budynku dawnego Starostwa przy ul. Warszawskiej, budynku banku przy ul. Sienkiewicza c) utrzymanie gwnej osi kompozycyjnej: ul. Kociuszki, ul. Gdaska, ul. Kiliskiego, Pl. Sienkiewicza, ul. Warszawska, d) utrzymanie gwnych kierunkw osi widokowych z zakazem inwestycji przesaniajcych ponisze powizania widokowe: z Rynku w kadym kierunku, z ul. Pisudskiego na pnocno wschodni i zachodni panoram starego miasta, z ul. Lipnowskiej na koci ewangelicki, z ul. Nadrzecznej na zesp staromiejski, z ul. Gdaskiej na ul. Kociuszki, z ul. Orzeszkowej na Pl. Sienkiewicza i na park, z Placu Sienkiewicza w kadym kierunkw, e) utrzymanie historycznych traktw: ul. Kociuszki, ul. Gdaskiej, ul. Kiliskiego, ul. Warszawskiej, f) utrzymanie historycznych podziaw parcelacyjnych szczeglnie w rejonie ulic obejmujcych obszar zaoenia urbanistycznego wpisanego do rejestru zabytkw, g) utrzymanie istniejcej zabudowy o wartoci zabytkowej tj, historycznej, naukowej lub artystycznej wpisanej do rejestru zabytkw, planowanej do wpisu do rejestru zabytkw i posiadajcej lokaln warto kulturow oraz zachowanych elementw zagospodarowania terenu we waciwym stanie technicznym i funkcjonalnym, h) utrzymanie historycznych wntrz urbanistycznych:
19
samego placu rynkowego, wntrz ulic przyrynkowych z ich rewaloryzacj, Plac Sienkiewicza z zaprojektowaniem elementw nawizujcych do dawnej bramy Sierpeckiej, terenu dawnych jatek przy ul. Mawskiej z ich rewaloryzacj, Nowego Rynku z jego rewaloryzacj odnonie budynkw jak i samego placu, utrzymanie odrbnoci przestrzeni poszczeglnych ulic odnonie charakteru zabudowy i) utrzymanie historycznej kompozycji obiektw tj. z zachowaniem: historycznego ukadu eksponowanych elewacji oraz zwiecze i dachw budowli z rozmieszczeniem, wielkoci i proporcjami otworw, elementw programu architektoniczno estetycznego, jak detale, faktury uytych materiaw, zasada kolorystyki itp., stolarki, urzdze czcych obiekt z otaczajcym terenem, towarzyszcych obiektw pomocniczych wspierajcych kompozycyjnie gwny obiekt gwny z ograniczonym zakresem dopuszczalnych przeksztace dachw i przyziemi, z dostosowaniem elementw nowych do kompozycji istniejcej, j) zachowanie terenw zieleni w ich ukadzie, granicach i funkcji z rewaloryzacj najcenniejszych zaoe takich jak: parku miejskiego z zespoem obiektw sportowych i rekreacyjnych, parku przy ul. 3-Maja, zaoe zieleni przy obiektach uytecznoci publicznej (przy szkole podstawowej nr 1, przy szpitalu, domu dziecka, liceum oglnoksztaccym), elementw ukadu zieleni miejskiej skweru i alei, w obrbie cmentarzy, na terenach przykocielnych, k) utrzymanie cmentarzy: oznakowa miejsce cmentarzy : przy kaplicy w. Barbary, dawnym kociele w. Ducha, podj rewaloryzacje: cmentarza rzymskokatolickiego z uwzgldnieniem historycznych nagrobkw, ogrodzenia i ukadu zieleni, cmentarza ewangelickiego z uwzgldnieniem zachowanych nagrobkw i uczytelnieniem dawnego rozplanowania wraz z pracami pielgnacyjnymi w obrbie istniejcej zieleni l) utrzymanie rnic w intensywnoci i charakterze zabudowy miasta w poszczeglnych czciach strefy z uwzgldnieniem charakteru ulic, m) utrzymanie zachowanych historycznych nazw: miejsc (np. Piaski), ulic (np. Kocielna), placw (Rynek, Nowy Rynek), wezwania kocioa w. Trjcy, kaplicy w. Barbary, n) powstrzymywanie zmian w nazewnictwie o historycznej tradycji oraz podjcie dziaa umoliwiajcych przywrcenie udokumentowanych lokalnych nazw historycznych. 3) Ksztatowanie nowej uzupeniajcej zabudowy poprzez: a) nawizanie do charakteru historycznej zabudowy i kompozycji zespou, tj. do: historycznych linii zabudowy, wysokoci zabudowy w stosunku do wysokoci zabudowy ulicy i bezporedniego ssiedztwa, form dachw i zwiecze budynkw, dawnych podziaw wasnociowych, nawierzchni utwardzonych drg i placw, komponowanie architektury cznie z zieleni towarzyszc b) nawizanie do charakteru zabudowy ssiadujcej pod wzgldem: usytuowania na dziace, gabarytw bryy i proporcji podziaw, ksztatu dachu, detalu architektonicznego, materiaw budowlanych,
Rynku z jego rewaloryzacj przywracajc elementy wystroju elewacji budynkw jak i
20
Inspiracj dla nowych rozwiza projektowych mog by rne typy budynkw reprezentatywnych dla miasta i danej ulicy. c) odtworzenie lub nawizanie do dawnego podziau katastralnego poprzez architektoniczne podziay bry lub elewacji budynkw, ewentualnie dodatkowo poprzez uczytelnienie ich w terenie tzw. ma architektur, nisk zieleni, nawierzchniami drg i placw itp. d) Now zabudow na terenach dotd niezabudowanych bd znacznie przeksztaconych naley ksztatowa w dostosowaniu do typu historycznej zabudowy ssiadujcej, tj. zabudowa projektowana podobna do zabudowy istniejcej pod wzgldem usytuowania na dziace, gabarytw i ksztatu dachu. e) W obrbie strefy obowizuje wymg uzgadniania przez suby konserwatorskie dokumentacji projektowych przygotowywanych w celu uzyskania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu oraz pozwolenia na budow (w kadej fazie poczwszy od obowizku uzyskania wytycznych konserwatorskich do koncepcji zagospodarowania dziaki i architektury i wytycznych do projektu realizacyjnego po uzgodnienie projektu technicznego) dla kadej dziaalnoci budowlanej prowadzonej w strefie. f) W obrbie strefy ustala si wymg zgaszania subom konserwatorskim zamiaru rozbirki obiektw budowlanych poza obiektami do ochrony z moliwoci nakazywania wacicielowi sporzdzenia przed rozbirk inwentaryzacji konserwatorskiej obiektu wraz z okreleniem stopnia szczegowoci tej inwentaryzacji. g) W obrbie strefy ustala si zakaz zabudowy budynkami typowymi i powtarzalnymi. h) Pozostawienie istniejcej stacji paliw w obszarze zieleni miejskiej w cigu ulicy 21 Stycznia bdzie moliwe po przeprowadzeniu procedury pianistycznej i uzyskaniu uzgodnie waciwych organw i instytucji na etapie opracowywania planu miejscowego lub jego zmiany1 W strefie ochrony archeologicznej wskazano nastpujce rygory konserwatorskie: 1) Zachowanie reliktw archeologicznych - warstw kulturowych w obszarze indywidualnych granic stanowisk archeologicznych i w strefie ochrony archeologicznej miasta o nastpujcych granicach: od poudnia - wzdu rzeki Rypienicy od wschodu - zapleczami dziaek wzdu ul. E. Orzeszkowej, przecina Pl. Sienkiewicza od pnocy - zapleczami dziaek wzdu ul. Tylnej; wzdu pnocnego podna wzgrza kocielnego; wzdu rowu od zachodu - zapleczami dziaek wzdu Rypienicy; wzdu dziaek dochodzcych do ul. Kociuszki, ktr przecina; wzdu dziaki geodezyjnej i jej zapleczami dziaek zespou kocioa ewangelickiego; przecinajc ul. Lipnowsk, zapleczami dziaek do Rypienicy. 2) Uzgadnianie i opiniowanie przez dziaajc Delegatur Suby Ochrony Zabytkw we Wocawku wszelkich poczyna inynierskich i budowlanych w obrbie strefy archeologicznej. Obowizuje kadorazowo wystpienie o szczegowe wytyczne konserwatorskie i opinie, przed podejmowaniem decyzji o jakiejkolwiek dziaalnoci inwestycyjnej. 3) W przypadku koniecznoci podjcia realizacji inwestycji na terenie objtym granicami strefy obowizuje przeprowadzenie bada ratowniczych i nadzorw archeologiczne konserwatorskich na koszt inwestora, wyprzedzajcych proces przygotowania inwestycji. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta Rypina w zakresie obejmujcym dwa wybrane obszary miasta: obszar nr I - ograniczony od zachodu ulicami: Nowy Rynek i 3-go Maja, od pnocy ul. Malanowskiego, wschodu ul. Dr Fr. Dutka i Mysk, od poudnia istniejc zabudow mieszkaniow jednorodzinn; obszar nr II - ograniczony od zachodu ulic Cholewiskiego, od pnocy ul. Koszarow, od wschodu terenami PKP i PKS oraz od poudnia ul. Dworcow - uchwaa Rady Miasta Rypina nr XXVIII/210/05 z dnia 31 sierpnia 2005 r. Na terenie objtym planem znajduje si budynek dawnego myna zboowego przy ul. Mawskiej wpisany do rejestru zabytkw oraz budynki i tereny wpisane do ewidencji zabytkw. W planie tym w dziale II rozdzia 3 zostay ustalone nastpujce zasady ochrony rodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego: 8. Ustala si nastpujce zasady ochrony rodowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego chyba, e ustalenia szczegowe dla terenw stanowi inaczej:
1
zapis nieaktualny z uwagi na likwidacj stacji paliw
21
1) obowizek zachowania co najmniej 20% powierzchni dziaki budowlanej jako powierzchni biologicznie czynnej; 2) obowizek przeprowadzania bada i analiz geologicznych, poprzedzajcych opracowywanie projektw budowlanych na poszczeglnych dziakach, w celu rozpoznania statecznoci i nonoci gruntw, poziomu wd gruntowych itp.; 3) obowizek wprowadzenia ksztatowanych pasw zieleni przy granicach terenw o konfliktogennych funkcjach, oznaczonych na rysunku planu; 4) zakaz lokalizacji przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko, z wyczeniem budowy i modernizacji drg i infrastruktury technicznej; 5) obowizek ochrony wd podziemnych przed ich zanieczyszczeniem; 6) obowizek uwzgldnienia w projektowanym zagospodarowaniu terenw, moliwie maksymalnego zachowania zieleni istniejcej i wkomponowania jej w ukad przestrzenny. Natomiast w rozdziale 4 planu zostay ustalone nastpujce zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw oraz dbr kultury wspczesnej: 9.1.Dla budynku dawnego myna zboowego przy ul. Mawskiej 27, wpisanego do rejestru zabytkw, obowizuj ustalenia szczegowe okrelone w Dziale III 28. 2. Na terenie otoczenia dawnego myna zboowego - oznaczonym symbolem 2.U/P, wok budynkw szpitala i prosektorium - oznaczonych na rysunku planu jako obiekty wystpujce w ewidencji W.K.Z. oraz na terenie dawnego ogrodu przy szpitalu - oznaczonym symbolem 7.ZP, ustala si stref ochrony konserwatorskiej. 3. Ustala si ochron konserwatorsk historycznych budynkw szpitala i prosektorium przy ul. 3-go Maja 2 oraz budynku mieszkalnego przy ul. Mawskiej 24. 4. Dla budynkw i terenw objtych ochron konserwatorsk (o cechach zabudowy historycznej i kulturowej), oznaczonych na rysunku planu, zaleca si wpisanie do gminnej ewidencji zabytkw. 5. Dla budynkw i terenw, ktre s wpisane do gminnej ewidencji zabytkw oraz objtych ochron konserwatorsk - oznaczonych na rysunku planu, ustala si: 1) zasad zachowania zabudowy istniejcej z dopuszczeniem jej modernizacji; 2) obowizek zachowania w obiektach modernizowanych: gabarytw, ksztatu bryy, charakterystycznego detalu architektonicznego oraz charakteru pokrycia dachu; 3) obowizek nawizania w obiektach wymienianych ze wzgldu na zy stan techniczny do oglnych gabarytw, ksztatu bryy wymienianej na now i charakterystycznego detalu architektonicznego, z zaleceniem zachowania charakteru pokrycia dachu; 4) obowizek uzgadniania z waciwym wojewdzkim konserwatorem zabytkw przebudowy, rozbudowy, nadbudowy i wymiany zabudowy zarwno zakresu prac wymagajcego pozwolenia na budow jak i zgoszenia budowy, a take projektw podziaw geodezyjnych. 10. W granicach obszarw I i II objtych planem, nie wystpuj nieeksponowane stanowiska archeologiczne. .11. Ustala si obowizek niezwocznego wstrzymania prac ziemnych i powiadomienia waciwego wojewdzkiego konserwatora zabytkw lub burmistrza miasta oraz udostpnienia terenu do inwestorskich bada archeologicznych, w przypadku odkrycia w trakcie prac budowlanych, nieujawnionych reliktw kultury materialnej tj. wykopalisk archeologicznych lub przedmiotu, w stosunku do ktrego istnieje przypuszczenie, e jest on zabytkiem. Plan ten zosta pozytywnie zaopiniowany przez Wojewdzki Urzd Ochrony Zbytkw Toruniu Delegatura we Wocawku. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla miasta Rypina w wybranym obszarze: obszar III - ograniczony od zachodu terenami kolejowymi, od poudnia ul. Mawsk, od pnocy i wschodu granicami miasta, z wyczeniem dziaek o numerach geodezyjnych 882/30, 882/31 i 882/32 - uchwaa Rady Miasta Rypina nr XXXIII/329/09 z dnia 29 czerwca 2009 r. Na terenie objtym planem z elementw dziedzictwa kulturowego znajduje si jedynie przydrona kapliczka wpisana do ewidencji zabytkw. W planie tym w rozdziale 4 zostay ustalone nastpujce zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw: 13.1. Ustala si stref ochrony konserwatorskiej dla kapliczki, oznaczon na rysunku planu. 2. Dla strefy, o ktrej mowa w pkt 1, ustala si zachowanie wygldu architektonicznego w zakresie charakterystycznych wysokoci, zastosowanych materiaw oraz kolorystyki.
22
Plan ten zosta pozytywnie zaopiniowany przez Wojewdzki Urzd Ochrony Zbytkw Toruniu Delegatura we Wocawku.
5.1.3.innych dokumentw programw

Lokalny program rewitalizacji miasta Rypina na lata 2009 2015 zatwierdzony uchwa Rady Miasta Rypina nr XLVI/432/10 z dnia 18 sierpnia 2010 r. Jako obszary do rewitalizacji w zakresie mieszkalnictwa wskazano w programie obszar I oraz cz obszaru II. Najwaniejszymi zadaniami wskazanym do rewitalizacji w ramach programu s: 1) Budowa Nowego Centrum Rypina - polegajca na modernizacji nawierzchni placu przy ul. Nowy Rynek, modernizacj ulic wewntrznych oraz wybudowanie nowej drogi wewntrznej z parkingami majce na celu usprawnienie ruchu komunikacyjnego w centrum, przebudowa cigw pieszych do ulicy Mawskiej i Warszawskiej, uoenie kanalizacji deszczowej odwodnienie placu i ulic wewntrznych, uoenie instalacji elektrycznej owietlenie terenu, wymian i uzupenienie maej architektury oraz uzupenienie zieleni miejskiej na obszarze objtym projektem., wykonanie owietlenia placu oraz cigw pieszych za pomoc lamp ulicznych i parkowych majce na celu zwikszenie atrakcyjnoci turystycznej tej czci miasta. 2) Rewitalizacja obszaru przy ul. Nowe Osiedle etap I (projekt z zakresu mieszkalnictwa) polegajca na termomodernizacji budynkw oraz wymianie pokry dachowych z azbestu.
Rysunek 1 Obszar przeznaczony do rewitalizacji - obszar I
23
Rysunek 2 Obszar przeznaczony do rewitalizacji cz obszaru II (ul. Nowe Osiedle) Na obszarze rewitalizowanym czyli na obszarach wskazanych do rewitalizacji realizowany wskazano w programie take szereg innych zada, w tym m.in.: 1) zadania przewidziane do wsparcia w ramach RPO WK-P: Rewitalizacja dawnego Miejskiego Domu Kultury polegajca na odnowie budynku dawnego Miejskiego Domu Kultury przy ul. Kociuszki, 2) zadania przewidziane do wsparcia w ramach RPO WK-P - mieszkalnictwo: Rewitalizacja budynku Zgody - w ramach projektu odnowiona zostanie zabytkowa kamienica przy Placu Sienkiewicza. Rewitalizacja kamienic przy ul. Jana Pawa II i ul. Ks. Cz. Chojeckiego, polegajca na odnowie zabytkowych kamienic znajdujcych si przy ul. Jana Pawa II i ul. Ks. Cz. Chojeckiego. Rewitalizacja kamienicy przy ul. Warszawskiej 28 - rewitalizacja kamienicy z pocztku XX w, znajdujcej si w centrum miasta przy ul. Warszawskiej. W ramach projektu. Projekt obejmie termomodernizacj budynku, odnowienie elewacji zewntrznej, odnowienie klatki schodowej. Termomodernizacja budynku mieszkalnego przy ulicy Nowe Osiedle 27. Celem projektu jest poprawa wygldu, funkcjonalnoci budynku oraz zmniejszenie ubytkw ciepa.
W trakcie opracowywania dalszej czci programu opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 -2014 uwzgldniono uwarunkowania wynikajce z w/w dokumentw wykonanych na poziomie gminnym. 5.2.Charakterystyka zasobw oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1.Zarys historii obszaru gminy
Rypin to miasto lece nad rzek Rypienic w pn. czci Pojezierza Dobrzyskiego, liczce obecnie okoo 16,6 tys. mieszkacw. Siedziba powiatu ziemskiego oraz gmin miejskiej i wiejskiej w woj. kujawsko-pomorskim. Pocztki miasta zwizane s z grodem Rypin, ktry pierwotnie funkcjonowa na terenie obecnej wsi Starorypin oddalonej o zaledwie 2 km na pn. wsch. od aktualnej lokalizacji miasta. Rypin jest jedn z najstarszych osad w Polsce wzmiankowanych rdowo. Po raz pierwszy Rypin zosta wymieniony w 1065 roku w przywileju Bolesawa miaego dla klasztoru Benedyktynw w Mogilnie (w tzw. falsyfikacie
24
mogileskim). Grd w XI-XIV wieku by orodkiem kasztelani rypiskiej. Na podstawie zachowanych rde archiwalnych jak i zabytkw archeologicznych wydobytych podczas stacjonarnych interdyscyplinarnych bada z lat 2007-2010 Rypin naley traktowa jako prny orodek handlowo-administracyjny. W 1252 roku w Rypinie wzmiankuje si istniejc komor celn nalec do ksit kujawsko - mazowieckich. Pomylny rozwj Rypin w pewnym stopniu ograniczay, a wrcz uniemoliwiay permanentne najazdy ssiednich Prusw, Litwinw a nawet Jawingw. Po kolejnych zniszczeniach wojennych z lat 20-tych XIV wieku podjto decyzj o przeniesieniu grodu (a moe ju wwczas miasta), gdy pierwotne nadanie praw miejskich Rypinowi we wspczesnej historiografii stawia si midzy rokiem 1327 a 1329. Lokujc Nowy Rypin wybrano korzystniejsze pod wzgldem obronnym miejsce: od zachodu miasta broniy wody stawu, od pnocy jary rzeczki Rypienicy a od wschodu i poudnia niebezpieczne, latem trudne od przebycia moczary. Samej lokacji mg dokona Wadysaw okietek (1327-1329), ale nie mona wykluczy, e budow miasta i zamku, przynajmniej czciowo prowadzili sami krzyacy, ktrzy wadali tym obszarem od 1329 do zawartego w 1343 roku Pokoju Kaliskiego. Pod okupacj krzyack w Rypinie rezydowa provisor. Mona te przyj, cho z du doz wtpliwoci, e fundatorami kocioa w. Trjcy mogli by rwnie Krzyacy, ktrzy w ziemi chemiskiej dysponowali nie tylko odpowiednimi muratorami, ale rwnie byli w stanie zorganizowa niezbdn fabrica ecclesiae finansujc budow wityni (tworzyy j m.in. dochody z mynw, tartakw, produkcja cegy z lokalnej cegielni). Pozostae kocioy, nie pochodzce z fundacji krzyackiej byy jeszcze wityniami drewnianymi. Najprawdopodobniejszym wydaje si, i w 1345 roku koci mg by ju w trakcie budowy, cho jeszcze parafia oficjalnie nie zostaa przeniesiona na nowe miejsce. Pierwsze wzmianki o proboszczu parafii starorypiskiej Wojsawie pochodz z 1348 i 1349 roku, co wskazuje, e koci w Nowym Rypinie by jeszcze cay czas w budowie, a Wojsaw mg j po prostu nadzorowa. Pierwszym proboszczem nowej wityni mg by wspominany w 1355 roku pleban Stanisaw. Budowa miasta za czasw krzyackich musiaa by na tyle zaawansowana, e pozwolio to w 1345 roku nada mu odpowiednie przywileje, ale dalszy proces rozbudowy, koczenia rozpocztych inwestycji przypisa naley rzdom Kazimierza Wielkiego, ktry obj te ziemie we wadanie po 1352 roku.
Fot. 1. Brama Sierpecka, widok od strony Placu Sienkiewicza, okres midzywojenny, zbiory MZD Zaoony zapewne przed 1345 roku Rypin nie by w tym czasie rozlegym organizmem miejskim. Powierzchnia pierwotnego zaoenia miejskiego liczya okoo 4 ha obszaru. Powsta na naturalnie umocnionym terenie, przez ktry przebiega szlak komunikacyjny czcy miasto z Ziemi Chemisk, Mazowszem, Pockiem i Gdaskiem. Gwn osi miasta na linii pnoc-poudnie bya ulica (dzi Kociuszki/Gdaska), stanowica zapewne dawny trakt komunikacyjny, prowadzca od mostu na Rypienicy do dzisiejszego Placu Sienkiewicza. Zamykay j dwie bramy: pierwsza nieznana bliej od strony rzeczki, blokujca skutecznie wjazd do miasta, oraz brama Sierpecka stojca do grudnia 1939 roku na dzisiejszym placu Sienkiewicza.
25
Rypin w redniowieczu by jedynym miastem w ziemi dobrzyskiej opasanym ceglanymi murami miejskimi. Do miasta prowadziy dwie bramy miejskie i najprawdopodobniej jedna furta zamkowa. Pierwsza brama zostaa zbudowana, jak mona przypuszcza, w miejscu przecicia si dzisiejszych ulic Gdaskiej, 21 Stycznia i Nadrzecznej. Niestety nie zachoway si adne przestawienia ikonograficzne dla teje budowli. Jej znaczenie militarne dodatkowo podnosi znajdujcy si w ssiedztwie koci w. Trjcy, ktrego redniowieczna dzwonnica moga by doskonaym punktem obserwacyjnym przedpola od tej strony miasta. Tym bardziej, e najwiksze zagroenie dla Rypina mogo nadej ze strony krzyackiego, granicznego Golubia. Druga brama, Sierpecka, wzniesiona na pocztku XIV wieku, zostaa rozebrana w grudniu 1939 roku na polecenie wadz okupacyjnych przez miejscowych ydw, ktrzy byli wykorzystywani do wszelkich prac porzdkowych. Wzniesiono j w stylu gotyckim, na planie kwadratu, z dwoma ostroukowymi przejazdami. W nich zostay umieszczone prowadnice bron oraz mechanizm podnoszenia zwodzonego przejazdu. Zbudowana w typowym dla tego okresu dziejowego gotyku, co zreszt potwierdzaj zachowane fotografie z widocznym wtkiem gotyckim zastosowanym przy konstrukcji murw. Mury bramy zostay wzmocnione dwoma szkarpami po bokach. Wjazd do miasta przez ow bram prowadzi najpierw przez zwodzony most, przerzucony nad fos, ktr napeniaa zapewne woda. Ukad tyche fos zaznaczony zosta jeszcze na pruskim planie regulacyjnym z 1799 roku. W grnej kondygnacji, nad otworami bramnymi znajdoway si niewielkie ostroukowe okienka. Wizerunek bramy przekazay nam akwarele z 1841 roku, ilustracja w Tygodniku Ilustrowanym oraz liczne zdjcia nieznanych autorw z okresu przedwojennego.
26
27
Fot. 2. Plan regulacyjny Rypina z 1799 roku, AGAD sygn. 333-24 Zapewne cae zaoenie otaczay mury miejskie, wzniesione okoo 1345 roku, biegnce wzdu ul. Tylnej, wokoo kocioa, gdzie zachowa si ich fragment, wzdu ul. 21 Stycznia i w kierunku bramy sierpeckiej. Jak wynika z danych dotyczcych Rypina z koca XIX wieku oraz z analizy zachowanych reliktw mury posiaday obronne blanki. Najpeniejszy opis rypiskich murw miejskich pochodzi od Aleksandra Sowenko-Sawiskiego. Wspominany w 1855 roku fragment murw przy ramie Sierpeckiej i baszcie wiziennej liczy 43 okcie dugoci, 3 okcie gruboci i 9 okci wysokoci (ok. 22 m x ok. 1,5 m x 4-5 m). Stanowi cz obwarowa, podobnie jak ich fragment zachowany przy kociele w. Trjcy, nad jarem Rypienicy, z zbudowany zosta z cegy na podmurwce kamiennej. Mury te zostay wzniesione gwnie staraniem samych mieszczan rypiskich, skoro po ich ukoczeniu byli oni zwolnieni z wszelkich opat na okres 10 lat. Obronno miasta podnosiy te baszty (otwarte lub zamknite). Jedna z nich, rozebrana w 1868 roku, w czasach, gdy murowane, redniowieczne umocnienia straciy znaczenie militarne, suya za wizienie. Mury wykorzystywane byy jako ciany dobudowywanych do domw, jeden z nich zw. zielony peni funkcj ratusza w II po. XIX wieku. Na prostoktnym rynku najprawdopodobniej od redniowiecza znajdowa si niewielki, drewniany ratusz, ktry otaczay take drewniane, najczciej kryte som domy mieszkalne o ukadzie kalenicowym, z zabudowaniami gospodarczymi na zapleczach. Granice dziaek wyznaczay poty o konstrukcji sumikowo-tkowej lub plecionkowej, midzy ktrymi biegy miedzuchy moszczone dylami. Domy najczciej wznoszono budowano w konstrukcji wiecowej lub szachulcowej, szalowane dranicami. Za nimi powstaway budynki gospodarcze w technice palisadowej lub sumikowo-tkowej. Pomieszczenia mieszkalne ogrzewane byy glinianymi lub ceglanymi piecami opalanymi drewnem. Podogi wykonywano zapewne z desek lub w uboszej wersji z polepy glinianej. Niestety ratusz nie zachowa si do dnia dzisiejszego, bowiem jak podaje literatura, zosta rozebrany w 1821 roku. Wedug polece Komisji Wojewdztwa Pockiego z 17 grudnia 1821 roku miano wybudowa nowy ratusz wykorzystujc do tego materia ceglany, uzyskany z rozbirki bramy sierpeckiej wraz z przylegym do murem. Na miejsce przyszej inwestycji mia by wyznaczony nie rodek rynku, ale jedna z jego pierzei. Dochody miastu przynosiy sklepy i kramy, tutejszy wjt (pierwszym by pleban Nowego Rypina, dziedzic Starego Rypina Eberhard wzmiankowany w latach 1348-1349) otrzymywa m.in. poow czynszu z ani miejskiej oraz bogaci si na dochodach z gruntw lecych przy drodze ze Starego do Nowego Rypina (z tzw. wjtostwa). Zabudowa miasta, jak wyej wspomniano, w przewaajcej czci bya drewniana. Zabudowa drewniana Rypina dominowaa do poowy XIX wieku, kiedy to po jednym z najwikszych poarw w dziejach Rypina z 1857 roku podjto decyzj o zakazie wznoszenia budowli drewnianych na terenie
28
cisego centrum miasta. Pocztkowo ceglane byy tylko mury miejskie, koci parafialny oraz zamek rypiski. Nie mona wykluczy, e przynajmniej cz domw, szczeglnie tych wzniesionych wokoo rynku zbudowana bya na kamiennych piwnicach.
Fot. 3. Projekt kamienic z 1858 roku przy pierzei Rynku, po poarze z 1857 roku kamienice musiay by murowane. Archiwum Sdu Rejonowego w Rypinie, foto Andrzej Szalkowski Do nowolokowanego Rypina przenieli si take Boogrobcy. W 1349 roku otrzymali oni od Wadysawa, ksicia dobrzyskiego przy Nowym Rypinie osiem anw ziemi celem zbudowania nowego szpitala i kocioa. O to przeniesienie ksi za porednictwem Elbiety, krlowej wgierskiej zabiega u papiea Klemensa VI. Miechowici opiekujc si kocioem parafialnym w Starym Rypinie, utrzymywali przy szpitalu noworypiskim 3 ksiy i zapewniali opiek dla 12 chorych. Wedug rde w starej siedzibie mia pozosta jeden z ich ksiy. Boogrobcy zbudowali swj nowy koci pw. w. Ducha przed pnocn bram wjazdow do miasta, co naraao go niestety na wiksze lub mniejsze zniszczenia, dokonywane przy okazji oblenia miasta. Zakonnicy zostali dodatkowo uposaeni 15 lipca 1382 roku przez Waka z Rusinowa, ktry da im cz swej wsi (obecnie na terenie dzisiejszej ulicy Piaski). Sama witynia bya kilkukrotnie odbudowywana, ostatni raz w 1823 roku i tak dotrwaa do ostatecznej likwidacji podczas okupacji niemieckiej w 1941 roku. Sam szpital w 1822 roku rozebrano i przeniesiono naprzeciw miejsca, gdzie pniej stan koci ewangelicki, bowiem utrudnia wjazd do miasta, stojc na rodku nowo wytyczonej ulicy. Mury miejskie stopniowo rozbierano, bowiem utrudniay one rozwj przestrzenny miasta. Proces ten trwa do II poowy XIX wieku. Zapewne przed 1343 rokiem powsta w Rypinie gotycki zamek, poniewa w tym roku jest on wspomniany w dokumencie wystawionym przez ksicia Wadysawa do mynarza Hejkona zezwalajc mu na budow myna przy nowym Rypinie (kolejne wzmianki o zamku pochodz z 1351 i 1411 roku). W tym samym 1348 roku arcybiskup gnienieski Jarosaw wspomnia o zamku w Rypinie (castrum in Ripin) rozstrzygajc spr pomidzy biskupem pockim Klemensem a ksiciem Wadysawem. Biskup pocki oraz jego nastpcy zostali zobowizani do uiszczenia opaty w wysokoci 10 marek w przypadku odbudowy lub remontu zamku rypiskiego. Fundatorem zamku mogli by krzyacy, budujc go, jak si przypuszcza w latach 1329-1343. Zamek ten mieci si, jak si przypuszcza w pobliu kocioa w. Trjcy, od strony wschodniej miasta. Jest to przypuszczenie jak najbardziej logiczne, bowiem tylko takie usytuowanie zamku nie naraao go na cakowit izolacj w przypadku oblenie miasta. Lokacja zamku po stronie wschodniej, na niewielkim wzgrzu dawaa te moliwo lepszej kontroli miasta. Do bardzie reprezentacyjnego poczenia miasta z zamkiem moga suy dzisiejsza ul. Zduska, ktrej wylot dodatkowo mg by chroniony bram - furt uniemoliwiajc bezporednie wtargnicie do zamku. Interesujcy bieg, ze wzgldw urbanistycznych, ma ulica Garncarska, ktra cho leca poza wytyczonym grodem moga w redniowieczu czy gwn bram zamku z miastem oraz prowadzi, jako cznik do gwnych szlakw komunikacyjnych od strony poudniowej, ktrych bieg dodatkowo kontrolowa rypiski zamek. Jakiekolwiek rozwaana na temat jego formy nie mog by w niniejszym tekcie wice. By moe,
29
jak pokazuj przykady zamkw mazowieckich, mg by to budynek zaoony na planie prostokta, przylegajcy do takiego dziedzica, ktry ujmoway mury obronne i dwie umocnione wiee w naroach. Pomidzy nimi, w kurtynie muru moga by przebita gwna (i zapewne jedyna) brama wjazdowa na teren zamku. Za tak form zdaje si przemawia uksztatowanie terenu, uniemoliwiajce od strony pnocnej swobodny wjazd na teren dziedzica. W chwili przekazywania Rypina w rce polskie 22 wrzenia 1411 roku w spisanym inwentarzu wspomniano tutejszy zamek. W zwizku z tym, e okrelono go mianem Haus, mona przypuszcza, e skada si on wanie z budynku mieszkalnego oraz przedzamcza. Nie mona te wykluczy, e sowem Haus zostaa okrelona wiea obronna, ktra celem podniesienia obronnoci, w partii parteru i pitra nie posiadaa adnych otworw wejciowych i okiennych, a dopiero w wyszej kondygnacji umieszczono otwr wejciowy, do ktrego prowadziy drewniane, atwe do zerwania schody. Przyjcie tezy, e zamek rypiski by wie obronn tumaczyoby te jego trudnoci w lokalizacji, ze wzgldu na niezbyt rozlege zaoenie. Niestety nie jest znana jakakolwiek przybliona data jego rozbirki, ani np. szkody, jakie ponis on podczas wojen polsko-krzyackich. Podczas wojny trzynastoletniej mieszczanie rypiscy wynajli oddzia najemnikw z Mazowsza, ktrzy mieli miasta broni. By moe w wyniku niezapaconego odu najemnicy zrabowali miasto i mogli spali lub wysadzi Haus. Moe dziea zniszczenia dopeni potop szwedzki, podczas ktrego wiele okolicznych zamkw zostao powanie uszkodzonych lub czciowo rozebranych przez okupantw szwedzkich, ktrzy spldrowali i zniszczyli take liczne domy mieszczaskie. Przypuszcza si, e zamek przesta istnie ju w trakcie wojny 13letniej i zosta zniszczony przez krzyakw jako zagraajcy pograniczu ich pastwa. Materia mg by wtrnie wykorzystany do naprawy lub wznoszenia nowych domw w Rypinie. Po 1466 roku, kiedy ziemia chemiska zostaa inkorporowana do Korony, i nie byo ju z jej strony zagroenia krzyackiego, miasto zaczo si szybko i pomylnie rozwija si jako orodek handlu i rzemiosa. Rypin jako jedno z gwnych miast ziemi dobrzyskiej by siedzib starostw krlewskich i miejscem sdw ziemskich. W okresie kolejnych wiekw otrzymao szereg przywilejw krlewskich. Spokojny rozwj miasta zosta przerwany przez wojny szwedzko-polskie w XVII wieku. Szczeglnie tragiczny by najazd z czasw wojny z Gustawem Adolfem z roku 1629, kiedy to Rypin zosta bezprecedensowo zrujnowany. Dramat zniszcze wojennych zosta pogbiony przez wojn pnocn w latach 1700-1721. Po II rozbiorze Polski, w 1793 roku miasto znalazo si w granicach pastwa pruskiego. Z tego okresu pochodz prby pierwszej regulacji miasta pod wzgldem charakteru zabudowy i siatki ulic miejskich. Przygraniczne pooenie Rypina wykorzystali Prusacy do ulokowania w Rypinie Faktorii Solnej, ktra bya niczym innym jak centrum logistycznym w handlu sol na tym obszarze pastwa pruskiego. Owa faktoria zlokalizowana bya przy obecnej ulicy Pisudskiego. A materialnym ladem po niej jest sztucznie wykonany nasyp ziemny przy teje ulicy oraz budynek tzw. Starej Poczty bdcy siedzib administracji Faktorii Solnej. W latach 1807- 1815 Rypin zostaje wczony do Ksistwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeskim w 1815 roku Rypin znajduje si w Krlestwie Polskim, zalenym od Rosji. W okresie powstania listopadowego okolice Rypina byy wiadkiem przejcia granicy rosyjsko-pruskiej przez powstaczy korpus generaa Macieja Rybiskiego i jego internowania przez wadze pruskie. W Rypinie miaa miejsce jedna z ostatnich narad wojennych sztabu armii powstaczej. Ponad 30 lat pniej mieszkacy Rypina i okolic wzili aktywny udzia w kolejnym zrywie niepodlegociowym powstaniu styczniowym. W 1857 roku podczas szalejcego poaru, zostaa prawie doszcztnie zniszczona zabudowa miasta. Po tym wydarzeniu wadze miasta decyduj si wyda zakaz wznoszenia budynkw drewnianych na obszarze centrum miasta i w obrbie gwnych ulic miejskich. Znaczny rozwj Rypina nastpuje od przeomu XIX i XX wieku. Wwczas zagodzenie kursu polityki carskiej uwalnia moliwoci organizowania rozwoju Rypina jako miasta pogranicza. Okres I wojny wiatowej i okres midzywojenny to nabierajcy tempa proces rozwoju miasta. Budowa pierwszej elektrowni miejskiej w 1916 roku, budowa Budynku Zgody (take 1916 r.), nowa elektrownia (1925r.), Szpital Miejski (1923r.), Szkoa Podstawowa (1928r.), Starostwo Powiatowe (1925r.), Park Miejski (1925r.), wczenie obszaru ulicy Piaski do miasta (1922r.), doprowadzenie kolei do Rypina (1937r.) to przykady na niezwykle dynamiczny rozwj Rypina. Obecnie Rypin w swej historycznej czci prezentuje walory architektury z przeomu XIX i XX wieku. W centralnej czci rynku miasta stoi pamitkowy gaz, ustawiony w 1991 roku, a na nim Posg w. Jana Chrzciciela z 2010 roku. Obelisk upamitnia wane wydarzenie historyczne dla Rypina nadanie w 1345 roku praw miejskich, a pomnik prezentuje sylwetk patrona miasta. U wylotu ul. Jana Pawa II, wychodzcej z rynku w kierunku pn.-zach. znajduje si koci Trjcy witej wzniesiony w poowie XIV wieku, z fundacji Bolesawa i Wadysawa, ksit dobrzyskich. Koci jest usytuowany na wzniesieniu stromo opadajcym od strony zach. i pn. ku Rypienicy. Najcenniejszy zabytek miasta
30
posiada bry gotyck, z przebudowanymi szczytami i kruchtami pd. i zach. w duchu neogotyku. Boczne otarze: pierwszy z obrazem w. Antoniego z Dziecitkiem z pocztku XVIII wieku oraz drugi z obrazem Matki Boskiej Racowej z 1857 roku, pochodzce z 1 poowy XIX wieku, zostay przeniesione prawdopodobnie ze zlikwidowanego kocioa w. Ducha. Naley zwrci uwag na ambon i chrzcielnic, obie rokokowe, ktre powstay w 2 poowie XVIII wieku oraz interesujcy krucyfiks rokokowy z poowy XVIII wieku. Na d. cmentarzu przykocielnym w naroniku pn.-zach. stoi dzwonnica neogotycka. Koci otacza mur XIX-wieczny, z wkomponowanym od strony pn. fragmentem gotyckich murw miejskich z XIV wieku. Przy rogu ulic: Kociuszki i Lipnowskiej znajduje si kolejny obiekt sakralny miasta zbr ewangelicko-augsburski, zbudowany w 1888 roku. Jest to budowla neogotycka, ceglana z wie, na ktrej umieszczony jest zegar z pocztku XX wieku. We wntrzu kocioa szczegln uwag naley zwrci na empory, ambon oraz tryptyk w otarzu. Wyposaenie wntrza jest skromne. Wok kocioa znajduje si ogrodzenie wraz bram, pochodzce z przeomu XIX i XX wieku. Niedaleko kocioa, przy ul. Kociuszki 15 pooony jest jeszcze jeden budynek powstay rwnolegle ze zborem jest to pastorwka. Przy ul. Warszawskiej 20 usytuowany jest budynek Muzeum Ziemi Dobrzyskiej. Budynek powsta w 4 wierci XIX wieku z przeznaczeniem na szpital. W okresie midzywojennym w budynku znajdowa si komisariat Policji Pastwowej, a w okresie II wojny wiatowej stanowi siedzib Selbstchutzu oraz Gestapo. Z powodu zncania si, torturowania i umiercania zatrzymanych mieszkacw Rypina i okolic, gwnie ziemian i inteligencji, nazwany by Domem Kani. W 1968 roku utworzono w budynku Regionaln Izb Pamici Narodowej oraz zawieszono pamitkow tablic zwizan z martyrologi mieszkacw. W 1980 roku Izb przeksztacono w Muzeum Ziemi Dobrzyskiej. Placwka muzealna eksponuje materiay archiwalne, zbiory sztuki uytkowej, medalierstwo oraz eksponaty przekazane przez mieszkacw miasta i okolic. Ponadto muzeum prezentuje 2 stae wystawy zwizane z martyrologia ziemian i inteligencji oraz ze szkolnictwem wiejskim na ziemi dobrzyskiej od XIX wieku do lat 70-tych XX wieku. Przed parkiem przy ul. Mawskiej w otoczeniu drzew wznosi si niewielka kaplica w. Barbary. Powstaa w 1780 roku jako drewniana o konstrukcji na zrbowej. W trakcie ostatniego odnowienia ujawnia fragmenty istniejcej polichromii. Na uwag zasuguje dach kapliczki, pokryty unikalnym gontem.
31
Fot. 4. Kaplica witej Barbary, widok lata 70-te XX-wieku, ze zbiorw MZD We wspczesnym kociele Najwitszego Serca Pana Jezusa, ktry zosta wzniesiony w latach 1984-1990 przy ul. ks. A. Podlesia znajduj si witrae, ktre pod wzgldem powierzchni, s jednymi z najwikszych na wiecie. Witrae przedstawiaj Ostatni Wieczerz i Stworzenie wiata. Dzieo zostao wykonane przez artystw plastykw Elbiet i Andrzeja Bednarskich z Rypina. Artyci w 2 witrau przedstawili wasn abstrakcyjn wizj stworzenia wiata. W bok od ul. Warszawskiej odchodzi ul. Spokojna, przy ktrej na wysokoci posesji nr 72, dawniej, by usytuowany cmentarz ydowski. W czasie II wojny wiatowej Niemcy istniejce tam macewy przeznaczyli na utwardzenie drogi. Obecnie od 1991 roku funkcjonuje tam lapidarium z fragmentami macew, ktre udao si odnale i uratowa.
32
33
Fot. 5. Lapidarium przy Ulicy Spokojnej, dawny cmentarz ydowski, foto Andrzej Szalkowski
5.2.2.Krajobraz kulturowy
Ochrona i rewaloryzacja krajobrazu kulturowego Rypina ma polega na pielgnowaniu form stylowych lokalnego krajobrazu kulturowego. W praktyce ma to oznacza posugiwanie si optymalnymi metodami rewaloryzacji przedmiotw kultury i pielgnacji obiektw zieleni tworzcych krajobraz kulturowy. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przeksztacania krajobrazu naturalnego przez grup kulturow i nakadania elementw kulturowych z rnych etapw dziejowych. Rypin i jego okolice przynale geograficznie, historycznie i etnograficznie do Ziemi Dobrzyskiej, czyli terenu odwiecznego pogranicza. Cige zagroenie wynarodowieniem, wpywy sposobu ycia i kultury niemieckiej napierajcej z Prus, przez setki lat byy tu problemem. W etnografii polskiej funkcjonuje termin okrelenie Dobrzyniacy waciwi, teren ich wystpowania sprowadza si w przyblieniu do okolic Rypina. Z histori Rypina zwizane s liczne zabytki architektury oraz m.in. malarstwa, rzeby i rzemiosa artystycznego. Niestety wiele z ich albo przepado bezpowrotnie z mrokach dziejw, inne zaledwie wspominane w rdach nie pozwalaj na peniejsze ich przyblienie. Wiele ciekawych obiektw najzwyczajniej zniszczono, zubaajc bezpowrotnie krajobraz kulturowy miasta. Rabowali miasto krzyacy, Szwedzi podczas potopu, wojska francuskie, rosyjskie oraz niemieckie podczas powsta i wojen. Z drugiej strony przez wieki du cz Rypina tworzyy gwnie drewniane domy zamieszkiwane przez ubogich mieszkacw, wic nie naley spodziewa si, by znajdoway si tam przedmioty o wysokiej artystycznej czy uytkowej wartoci. Krajobraz kulturowy to take przestrze przyrodnicza, ktra znajduje si w sferze oddziaywa czowieka przyjmuje form kulturow, wyraon w postaci krajobrazu kulturowego. Krajobraz ten mona rozumie jako antropogenicznie uksztatowany fragment przestrzeni geograficznej, powstay w wyniku zespolenia oddziaywa rodowiskowych i kulturowych, tworzcych specyficzn struktur, objawiajc si regionaln odrbnoci, postrzegan jako swoist fizjonomi. Cechy rodowiska fizyczno-geograficznego Rypina i okolic wynikaj z budowy i historii geologicznej, uksztatowania rzeby terenu, stosunkw wodnych, klimatu i gleb, wikszej jednostki regionalnej, w ktrej ten obszar si znajduje. W wietle podziau Polski na regiony fizyczno-geograficzne miasto Rypin pooone jest w obrbie Pojezierza Dobrzyskiego, nazywanego te, z punktu widzenia geomorfologicznego, Wysoczyzn Dobrzysk. Jednostka ta ograniczona jest od zachodu i poudnia dolin dolnej Wisy z Kotlinami Torusko-Bydgosk i Pock, od pnocy dolin Drwcy, od pnocnego wschodu i wschodu
34
Garbem Lubawskim i Rwnin Urszulewsk oraz od poudniowego wschodu Wzniesieniami Mawskimi.
Fot. 6. Rzeka Rypienica, Garbaty Mostek w Parku Miejskim, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD Rzeba terenu obszaru Rypina i okolic jest urozmaicona i cechuje si wystpowaniem form o rnej genezie. Podstawowymi jednostkami geomorfologicznymi s: wysoczyzna morenowa, rynna Rypienicy oraz rwnina sandrowa. Wysoczyzna morenowa, obejmujca przewaajc cz tego obszaru, rozdzielona jest przez rynn Rypienicy na dwie czci: zachodni i wschodni. Rni si one morfologi oraz pooeniem wysokociowym. Fragment pooony na zachd od rynny Rypienicy cechuje si wystpowaniem wysoczyzny morenowej paskiej i falistej w kilku poziomach topograficznych (wysoczyznowych):100110, 110120 i 120135 m n.p.m. Wysoczyzna morenowa rozcita jest przez liczne rynny subglacjalne. S to formy o dugoci 414 km i gbokoci 1035 m, przewanie wskie (100800 m) i krte, z licznymi przeweniami i rozszerzeniami oraz progami i przegbieniami. Rynny subglacjalne zajte s przez jeziora i rwniny torfowe. W czci zostay one wykorzystane i przeksztacone przez rzeki. Do najwikszych nale rynny Jeziora Kiepiskiego, Jeziora Dugie, Jezior Trbiskiego i Czarownica, jeziora Ostrowite, Jeziora Kleszczyskiego oraz Jeziora alskiego Duego. Charakterystycznym elementem rzeby wysoczyzny morenowej s te zagbienia powstae po martwym lodzie. Najbardziej licznie formy te wystpuj w okolicy Czyewa, Balina i Kowalk. Dna zagbie wytopiskowych zajte s przez rwniny torfowe. Obszar Rypina i jego okolic zosta do wczenie,, bo w XIV wieku, odlesiony. Obecnie na terenie miasta nie znajduj si adne wiksze obszary zadrzewione poza parkami miejskimi. W najbliszej okolicy niedue skupiska drzew s w Rusinowie i na Sikorach. Starodrzew reprezentowany w Rypinie to okazy dbu zlokalizowane przy Ulicy Pisudskiego, park przy Zespole Szk nr 1, Park Miejski przy ulicy E.Orzeszkowej. Elementem krajobrazu kulturowego, niezwykle cennym dla miasta Rypina s rwnie obiekty przyrodnicze. Na terenie miasta znajduj si nastpujce pomniki przyrody objte ochron:
Obwd Wys. [cm] [m]
3 4
Lp.
Nazwa
Obrb ewid.
6
Opis lokalizacji
Forma wasnoci, Data utworzenia zarzdca

8 9
Obowizujca podstawa prawna wraz z oznaczeniem miejsca ogoszenia aktu prawnego

10
Opis
11
35
dz. Nr 28/1/28/2 i 24/1 (drzewo rosnce na granicy 3 dziaek) dz nr 24/5 (drzewo w ogrodzie przydomowym) dz nr 58 (drzewo rosnce przy budynku w ktrym mieci si apteka Pod Orem) dz nr 58 (drzewo rosnce pomidzy Placem Sienkiewicza a ul. Ks. Chojeckiego)
Db szypukowy (Quercus robur) Miorzb dwuklapowy (Ginko biloba) Surmia tokwiatowa (Catalpa ovata)
302
23
2 (Rypin)
Gmina Miasta Rypina/osoba prywatna
20 grudnia 1988 r
Zarzdzenie Wojewody Wocawskiego z dnia 20 grudnia 1988 r. nr 59/88 Zarzdzenie Wojewody Wocawskiego z dnia 20 grudnia 1988 r. nr 59/88
wiek ok. 200 lat
201
15
2 (Rypin)
osoba prywatna
20 grudnia 1988 r
wiek ok. 150 lat
105
2 (Rypin)
Gmina Miasta Rypina
Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379) Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379)
bd.*
Surmia tokwiatowa (Catalpa ovata)
120
10
2 (Rypin)
Gmina Miasta Rypina
bd.*
Magnolia (Magnolia L.)
50
5,5
4 (Rypin)
dz nr 913
REMILEX Midzyborw, Sade Budy ul. Duga 60 Skarb Pastwa Powiat Rypiski, trway zarzd Zesp Szk Nr 1 w Rypinie ul. Kociuszki 51 Skarb Pastwa Powiat Rypiski, trway zarzd Zesp Szk Nr 1 w Rypinie ul. Kociuszki 51 Skarb Pastwa Powiat Rypiski, trway zarzd Zesp Szk Nr 1 w Rypinie ul. Kociuszki 51 Skarb Pastwa Powiat Rypiski, trway zarzd Zesp Szk Nr 1 w Rypinie ul. Kociuszki 51
Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 korona ok. dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. 4,5 m Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379) Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379) Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379) Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379) Uchwaa Rady Miasta Rypina nr XVII/145/2000 z 21 lutego 2000 dnia 21.02.2000 r. (Dz.Urz. r. Woj. Kuj-Pom. Nr 42 poz.379)
Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
560
20
1 (Rypin)
dz nr 291 (teren parku przyszkolnego)
bd.*
Buk zwyczajny 7 (Fagus sylvatica)
300
20
1 (Rypin)
bd.*
150
15
1 (Rypin)
bd.*
240
20
1 (Rypin)
bd.*
* - b.d. brak danych
5.2.3.Zabytki nieruchome
Koci witej Trjcy Koci w. Trjcy posiada typowy dla tej czci Polski ukad rozplanowania bryy i rzutu. Wzniesiony na planie prostokta, z prosto zamknitym prezbiterium naley do licznych kociow mazowieckich posiadajcych wanie takie rozplanowanie rzutu. Rozwizanie to pochodzi zapewne z ziemi chemiskiej gdzie taki ksztat nadawano wityniom na przeomie XIV i XV wieku. Typowym elementem tutejszych wity jest szczyt rozczonkowany filarkami i sterczynami. Midzy filarkami umieszczono ostroukowe blendy, wysokie na ca wysoko szczytu, co jest charakterystyczn cech szczytw powstajcych w XIV i XV wieku. Obecna brya kocioa zachowaa redniowieczny podstawowy ukad jednake przez stulecia zostaa wzbogacona o szereg przybudwek i przerbek zwizanych z licznymi zniszczeniami. Opisujc bry rypiskiej wityni dokonuje si tak naprawd opisu kocioa XIX-wiecznego, ktry zosta przeksztacony w stosunku do pierwotnej budowli. Jest to bowiem witynia gotycka, z neogotyckim szczytem zachodnim i tak krucht poudniow. Kruchta zachodnia to budowla z pocztku XX wieku, pnocna to z kolei dzieo wspczesne, powstae dopiero w 1958 roku. Koci orientowany, usytuowany na wzniesieniu opadajcym stromo w stron zachodni i pnocn. Murowany z cegy ukadanej w wtku gotyckim, z widocznymi zendrwkowymi gwkami. Szczyt neogotycki (zapewne wzorowany na oryginalnym poprzedniku), schodkowy, z ostroukowymi blendami i
36
sterczynami, z nadwieszon wieyczk na dzwonek sygnarkowy. Korpus kocioa kryty dachem siodowym, nad kaplic i zakrystiami dachy pulpitowe. Mury kocioa w. Trjcy w Rypinie charakteryzuj si do dzi licznymi ladami znakw apotropaicznych, czego dowodem s choby wyobione w cegle doki, powstae podczas krzesania ywego ognia.
Fot. 7. Koci witej Trjcy, widok od strony ulicy Jana Pawa II, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD Zaoony na planie prostoktnej sali, wntrze nakryte pozornym sklepieniem kolebkowym, w czci zakrystii sklepienie kolebkowe, w kaplicy pozorne, zwierciadlane. Prezbiterium wydzielono wewntrz ukiem tczowym, na ktrym osadzono krucyfiks oraz dwoma otarzami bocznymi, ktre stanowiy podpor dla owego uku. Portale w kruchtach gotyckie, wymurowane w czasie powstawania kocioa w redniowieczu, Kaplica Pana Jezusa otwarta do wntrza pkolist arkad. Powstaa zapewne z fundacji burmistrza rypiskiego Andrzeja Wyspicha, z wejciem do kocioa zamurowanym w XIX wieku. Nad XIX wieczn krucht empor, w narou, midzy kaplic a naw, od strony zachodniej wieyczka schodowa. Wokoo kocioa zaoono cmentarz grzebalny, na ktrym skadano ciaa mieszkacw Rypina i okolic do 23 padziernika 1815 roku. Cz z nich, szczeglnie zasuonych dla Kocioa, trafia musiaa do podziemi. Od koca XVII do pocztkw XIX wieku, a wic do stworzenia nowoczesnych przepisw sanitarnych naliczono 300 pochwkw w krypcie pod naw. W 1700 roku w kaplicy w. Krzya odby pochwek Tomasza Kowalkowskiego, ktrego zoono w specjalnej krypcie. Cze zmarych skadana bya w krypcie pod naw kocioa (odnotowano ten fakt w 1725 roku). Pod otarzem znajdowao si jedno z bardziej prestiowych miejsc pochwkowych (blisko relikwii) krypta rodziny Starorypiskich. Na cmentarzu odnotowywano nie tylko dzwonnic, ale i kostnic, ktra bya miejscem godnego zoenia koci po wydobyciu ich z ziemi. witynia spalona w 1395 i 1409 roku przez Krzyakw, na pocztku XVII wieku zniszczona czciowo przez zawalenie si dachu, odbudowana zostaa okoo 1606 roku staraniem miechowitw, ktrzy penili tu obowizki proboszczowskie. Ju w 1597 roku prbowano naprawia, koci, a szczeglnie wspomniany dach, ale ze wzgldu na jego oglny zy stan techniczny, nie na wiele si to zdao. Zadaszenie ocalao na kaplicy w. Krzya i tam w czasie remontu odprawiano naboestwa. W czasie tzw. pierwszego potopu szwedzkiego ograbiono j z naczy liturgicznych i zapewne przynajmniej uszkodzono, ale stopie uszkodze nie jest znany. Z kolei drugi potop szwedzki doprowadzi do gospodarczej ruiny take i parafi rypisk. Na pocztku XVIII wieku odnotowano uszkodzone organy, uszkodzenia zewntrzne i wewntrzne, cztery zdewastowane powanie otarze. Wntrze byo niszczone
37
przez warunki atmosferyczne, brakowao posadzki i dachu nad naw gwn. Dachwk pokryte byo jedynie prezbiterium, drewnem nieznana bliej kruchta. Nie byo okien, z wyjtkiem jednego, i to w zakrystii, gdzie starano si zabezpieczy komunikanty w zoconej puszce. W kiepskim stanie byy te zabudowania plebaskie oraz kostnica. Kolejne wizytacje notuj cigle ten sam stan: potrzebuje rozlegej naprawy. Dopiero pod koniec XVIII stulecia zabudowania plebaskie i sam koci stopniowo naprawiano, ale niestety nie bya to wystarczajca naprawa. Zdewastowana bya kaplica w. Krzya z znajdujcym si tam obrazem Ukrzyowanego w niewielkim otarzu. W 1818 roku koci by wyczony z uytkowania ze wzgldu na niebezpieczestwo zawalenia. Decyzj t podjto po ustaleniach wizytacyjnych z 1817 roku, kiedy to wykazano katastrofalny stan wikszoci drewnianych elementw konstrukcyjnych. Nie wiadomo jednak w jakim stopniu zniszczyli go onierze armii napoleoskiej, pldrujcy ca okolice. Dopiero w 1821 roku przystpiono do niezbdnych remontw, w 1839 roku otoczono nowym ogrodzeniem kocielny cmentarz. Niestety trzydzieci lat pniej odnotowano znowu zy stan budowli. Okoo 1840 roku przeprowadzono kolejny remont, w tym pomalowano wntrze, naprawiono niezbyt okazae otarze. W latach 60-tych XIX wieku koci w. Trjcy by znowu w stosunkowo zym stanie technicznym. Na przeomie XIX i XX wieku w kociele odnotowano cztery konfesjonay. Szczliwie z przeomu XIX i XX wieku zachoway si neogotyckie stacje drogi krzyowej, zakupione ok. 1904 roku za 555 rubli przez ks. Jzefa Rociszewskiego. Staraniem dziekana rypiskiego ks. Jzefa Rociszewskiego w 1905 roku ponownie wyremontowano dach, posadzki, zakupiono dwa otarze boczne w miejsce dwch zlikwidowanych: w. Antoniego i w. Anny. W otarzu w. Walentego umieszczono obraz w. Antoniego, w otarzu Matki Boej Racowej obraz w. Anny. Pod chrem kaplic w. Krzya zamykaa metalowa krata, a jej wntrze zdobiy polichromowane wizerunki Zwiastowania, Zmartwychwstania i w. Antoniego. Najbardziej reprezentatywna obecnie ozdoba kocioa to niezwykle bogata polichromia wntrza. W okresie midzywojennym podjto decyzj o odwieeniu wntrza i wykonaniu nowej spjnej dekoracji malarskiej. Najpierw zbudowano nowe sklepienie, ktre dopiero potem pokryto malowidem. Autorem nowej polichromii w latach midzywojennych by prof. Witold Drapiewski, ktry zrealizowa swj projekt w roku 1932 za sum 12 000 zotych nowoczesnymi, jak na owe czasy farbami mineralnymi Keima. Polichromia przedstawia ciekawe wizerunki tronujcego Chrystusa i Marii oraz m.in. witej Cecylii, w. Jzefa czy w. Teresy z Avila. Elementem uzupeniajcym cao kompozycji jest ornamentyka tworzona m.in. przez wpisane w stylizowane licie ppostaci kobiece. W stylizowane wici wpisane zostay te monogramy Chrystusa czy kotwice oraz przede wszystkim znaki zodiaku namalowane wzdu osi gwnej kolebki sklepienia. Cao dopeniona zostaa przez tekst prefacji SS. Trinitatis. W malowidle bez trudu mona dostrzec nie tylko ornamentyk secesyjn, czy modopolsk, ale rwnie Art deco. Pierwsze powaniejsze remonty wityni po wojnie przeprowadzono w latach 50tych, P. Domarat z Torunia wykona konserwacj polichromii W. Drapiewskiego. Stopniowo remontowano otoczenie kocioa i plebani. W 1948 roku zakupiono nowe dzwony Tadeusz i Wincenty, w 1950 roku firma p. Biernackiego z Krakowa dokonaa remontu organw, a w 1969 roku wzniesiono wydzielajc prezbiterium balustrad. Jeszcze w 1958 roku run chr organowy, musiano wic wznie nowy, tym razem z elaza i betonu. Lico ozdobiono polichromi nawizujc do polichromii nawy kocioa. Dalsze prace porzdkowe przeprowadzono w latach 70-tych, kadc now posadzk, przebudowujc otarz gwny i boczne, usunito balustrad wydzielajc prezbiterium, w 1976 oku malarz Marian Gierszewski z Pelplina odnowi midzywojenne polichromie oraz zapewne ambon. Dynamicznym inwestorem okaza si ks. Chojecki, ktry zakupi w 1979 roku nowe organy firmy Truszczyscy, w kolejnych latach nowe yrandole, okna przeszklono nowymi witraami, pooono now boazeri w kociele. Przed kocioem wzniesiono w 1926 roku murowan, neogotyck dzwonnic, ktra zastpia obiekt starszy, o konstrukcji drewnianej, obitej deskami. Jak pokazuje zachowana ikonografia, wczeniejsza od obecnej wiea, niezbyt wysoka i smuka, wzniesiona zostaa na planie kwadratu. Przykryto j czterospadowym, ostrosupowym dachem z chorgiewk z dat 1677.
38
Fot. 8. Stara drewniana dzwonnica przed Kocioem witej Trjcy, ze zbiorw MZD Na nowej dzwonnicy zbudowanej za okoo 19 000 zotych, zrealizowanej wedug projektu Piotra Pallado, wykrelonego w 1925 roku, zawieszono dwa dzwony, ktre w 1943 roku okupanci zarekwirowali. Byy to dzwony, odlane we wocawskiej firmie Franciszka Brgosza w 1922 roku. Pierwszy way okoo 500 kg, na jego paszczu wykonany zosta napis S. VALENTINE ORA PRO NOBIS. Dzwon drugi o wadze 293 kg, powicony by, jak gosi napis na paszczu, w. Antoniemu. Samej wiey nadano form trjkondygnacyjnej budowli zbudowanej na planie kwadratu. W przyziemiu umieszczono otwr drzwiowy ujty ostroukowym portalem, lico czci rodkowej ozdobiono ostroukow wnk, przeprut dwoma otworami okiennymi. Dzwony umieszczono w zwieczeniu, ktre nakryto czterospadowym dachem. Dzwonnica ta zostaa wzniesiona na terenie redniowiecznego cmentarza grzebalnego, na ktrym chowano obywateli Rypina. Na pocztku XX wieku nowe ogrodzenie, i wstawiajc w 1901 roku now kut bram wejciow. Ostatnie pochwki na terenie przykocielnym miay miejsce jeszcze w XIX wieku, kiedy to w 1815 roku dokonano ostatnich pochwkw.
Fot. 9. Widok od strony mostu na Rypienicy na Koci witej Trjcy i Dzwonnic, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD
39
Po 1773 roku utworzono kolejny cmentarz przy kociele w. Ducha, ktry jednak by zbyt may jak na potrzeby rozwijajcego si miasta. W 1875 roku zamknito wanie ten cmentarz i zakupiono teren pod nowy, przy drodze na Lipno, a okoo 1909 roku ks. Jzef Rociszewski dokupi kolejn parcel na cele grzebalne przy cmentarzu prawosawnym, W 1917 roku znowu zakupiono kolejn dziak, tym razem staraniem ks. Stanisawa Gogolewskiego i otoczono murem po przeprowadzonych pracach porzdkowych i niwelacyjnych. Koszty budowy ogrodzenia i niewielkiego domku dla stra ponieli R. Laudecki i A. Wasilewski. Po II wojnie wiatowej, w 1950 roku zbudowano na cmentarzu kaplic, ktrej pierwowzorem bya kaplica z pobliskiego Ostrowitego. Pracami murarskimi Czesawa onowskiego kierowa inynier Mieczysaw Ciepliski, w 1962 roku wntrze przyozdobiono polichromi. W niej spoczy zwoki ks. Gogolewskiego, ktry zmar w rypiskim Domu Kani.
Fot. 10. Kaplica cmentarna wedug projektu in. M.Ciepliskiego, widok z lat 90-tych Kaplica w. Barbary Kaplica w. Barbary to niewielki budynek zbudowany z bali sosnowych okoo 1780 roku, za bram miejsk, przy drodze na Maw i uromin (ul. Mawska), w pobliu drogi na Sierpc, na przedmieciu zwanym Iwanami, odnotowana w 1781 roku, jako pozbawiona wyposaenia. Miaa by to przede wszystkim kaplica cmentarna (std wezwanie), zbudowana na terenie przyszego, nowego miejsca pochwkowego, na ktrym miano chowa midzy innymi osoby zmare podczas epidemii cholery. Wok kaplicy chowano jednak nieochrzczone dzieci, ktre jako pozbawione aski musiay lec poza murami miasta. Pierwsze wzmianki dotyczce kaplicy s o blisko sto lat wczeniejsze. Wtedy to, a dokadnie w 1694 roku odnotowano kaplic w. Barbary jako budynek odbudowany przed kilkoma laty przez mieszczanina rypiskiego Zwierskiego. Moe bya to odbudowa po poarze, albo jeszcze wczeniej po zniszczeniach pierwszego lub drugiego potopu szwedzkiego? W 1763 roku odnotowano j jako bdc w do dobrym stanie technicznym, z otarzem w. Barbary wewntrz. Dopiero pod koniec XVIII stulecia kaplica wspomniana zostaa przez wizytatora krlewskiego jako opuszczona i nieuytkowana. Wszystkie wizytacje kocielne odbywajce si w I poowie XIX wieku notuj zupenie ju opuszczon i tym samym zaniedban kaplic.
40
Fot. 11. Kaplica w. Barbary, widok od strony skrzyowania ulic Mawskiej i 3-go maja, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD Ze wzgldu na nietrway materia, z ktrego zostaa wzniesiona, z inicjatywy ks. Mazurkiewicza, okoo roku 1850, musiaa zosta zbudowana na nowo. W 1908 z inicjatywy ks. kan. Mariana Witkowskiego poddano j gruntownemu remontowi, zapewne dziki wsparciu Jana Czachorowskiego. Na pewno zniszcze przysporzyy operujce w miecie wojska napoleoskie, skoro jeszcze w 1817 roku wizytator dziekaski odnotowa budynek jako opustoszay. Wzniesiono go jako niewielk jednonawow kapliczk na podmurwce kamiennej, ze cianami drewnianymi, o konstrukcji zrbowej. Wielopoaciowy dach pokryto gontem, na kalenicy wzniesiono wieyczk zwieczon daszkiem namiotowym. W 1908 roku kaplic wyremontowano i wykonano nowe ogrodzenie. We wntrzu ustawiony zosta otarz z prostymi malowanymi wizerunkami w. Barbary oraz w. Rozalii, patronek dobrej mierci (w tym dzieci) i ochrony przed zaraz. Jednak jak odnotowano, nie byy to dziea o wysokim poziomie artystycznym. W 1935 roku pooono na kaplicy nowy dach, w 1936 roku pomalowano jej wntrze. Rok przed wybuchem II wojny wiatowej zdono jeszcze zbudowa ogrodzenie wokoo kaplicy, a ju po jej zakoczeniu prowadzono niezbdne remonty. Od 1953 roku kaplica penia funkcj punktu katechetycznego (po usuniciu religii ze szk), a po utworzeniu parafii w. Stanisawa Kostki bya jej tymczasow wityni. Pniej rol tymczasowego kocioa przeja kaplica postawiona na placu budowy nowego kocioa. W 1997 roku przystpiono do prac konserwatorskich majcych na celu ratowanie zabytkowej kaplicy. Pracami kierowa ks. kan. Zdzisaw Tucholski a po nim, od 2002 do 2003 roku ks. praat Tadeusz Zaborny. Podczas przeprowadzania zabiegw konserwatorskich konserwator Piotr Jaboski odsoni malowida przedstawiajce . Piotra i Pawa znajdujce si na cianie otarzowej, pochodzce z ok. 1922 roku. Pod farb znajduje si jeszcze malowido Matki Boskiej. Koci w. Ducha (nieistniejcy) i dawny cmentarz. W 1941 roku okupant niemiecki rozebra drewniany koci w. Ducha wraz ze znajdujc si przy nim kaplic grobow. wityni t zbudowano krtko po poowie XIV wieku z inicjatywy dwch zakonnikw o imionach Wolemar (Wollemar) i Piotr. Zlokalizowano go poza murami miejskimi w dzielnicy zwanej Piaski, realizujc inwestycj po 1349 i uposaajc dwa lata pnej. W zwizku z du odlegoci pomidzy Starym a Nowym Rypinem utrudniaa posug miechowitw w nowym orodku miejskim. Powstaa take potrzeba budowy nowego szpitala, ten w Starym Rypinie zacz traci na znaczeniu. W 1347 roku ksi Wadysaw za porednictwem Elbiety Wgierskiej stara si w Rzymie o przywileje dla Boogrobcw w Nowym Rypinie. Wanie w 1349 roku otrzymali oni ziemi pod Nowym Rypinem i mogli rozpocz budow szpitala. W 1352 roku zostali uposaeni dodatkowo w myn wodny. Koci ten pod koniec XVI wieku znajdowa sie w zym stanie technicznym, szczeglnie jego posadzka. Nie najlepiej prezentowao si te wyposaenie, brakowao odpowiednich ornatw, brakowao ampuek i odpowiedniego kielicha. Podobnie jak koci w. Trjcy pad ofiar zniszcze dokonanych przez Szwedw podczas pierwszego potopu szwedzkiego. Szkody ponis zarwno sam koci jak i szpital, bdce jak to zazwyczaj bywao, niszczone z powodu swego zbyt bliskiego
41
pooenia wzgldem murw miejskich. Zapewne wtedy koci pozostawa w ruinie, a miechowici suyli jako proboszczowie w kociele w. Trjcy. Dopiero w II po. XVII wieku zaczto planowa odbudowy wityni. Dokonano tego okoo 1685 roku, wznoszc drewniany koci z ceglan posadzk, na cianach umieszczono malowane zacheuszki, wystawiono otarze, ambon, w kopuce zawieszono dzwon. Niestety nie uporzdkowano cmentarza, na ktry mieszczanie wyganiali bydo. Niestety koci wkrtce spon.
Fot. 12. Koci witego Ducha (po lewej ) i murowana neogotycka Kaplica Podoskich (po prawej), widok z okresu midzywojennego, ze zbiorw MZD Dnia 30 kwietnia 1715 roku konsekrowano nastpn wityni zbudowan tym razem przez ks. kan. Cyryla Lenarskiego. Konsekracji kocioa wraz z stojc obok dzwonnic dokona biskup pocki Ludwik Zauski. Wewntrz ustawiono trzy otarze (w. Ducha, w. Jzefa i w. Antoniego), podog prezbiterium uoono z desek, w nawie z cegie. W 1763 roku koci odnotowano jako kryty drewnianymi dachwkami, z kopuk z zawieszonym we dzwonem. W otarzu gwnym, w czci rodkowej znalazo si malowane i czciowo zocone wyobraenie Najwitszej Marii Panny, powyej w. Jana Ewangelisty i w. Trjcy fundacji ks. Franciszka Narcyza Niklewicza. Drugim otarzem by otarz w. Antoniego Padewskiego oraz otarz w. Anny z wizerunkami NMP i Jezusa. Prcz tego wzniesiono niewielki chr (nie byo na nim instrumentu organowego) oraz drewnian ambonk. W zakrystii zanotowano obraz w. Katarzyny oraz krucyfiks. W 1777 roku witynia zostaa na nowo pokryta dranicami przez ks. kan. Kdzierskiego i ozdobiona ma wieyczk porodku.
42
43
44
45
Wzniesiono koci drewniany, o konstrukcji zrbowej, kryjc j dachem z okapem. Nad niszym w stosunku do nawy prezbiterium umieszczona zostaa sygnaturka w formie niewielkiej, czterobocznej latarenki. Do wntrza prowadziy dwa wejcia, jedno umieszczone w cianie zachodniej nawy gwnej, drugie od strony zakrystii. Na uku tczowym umieszona zostaa Grupa Ukrzyowania. Opis ten odpowiada wityni zbudowanej na pocztku XIX wieku, bowiem jaku ju wiadomo, zarwno najstarsza witynia drewniana jak i zbudowana w latach 1711-1713 spona.
Fot. 13. Widok od strony ulicy Kociuszki na dawny cmentarz, na pierwszym planie brama i ogrodzenie kute wykonane w rypiskiej kuni Golickich, lata 30-te, w tle pomnik upamitniajcy Boogrobcw w Rypinie, z drewnian paskorzeb wykonan przez Zbigniewa Grodzickiego z Sadowa. Pokryta gontem w 1815 roku witynia zawalia si niestety w 1823 roku. W tym samym jednak roku Rafa Wietrzykowski z zakonu Boogrobcw podj si odbudowy kocioa, ktry po zakoczeniu prac zosta powicony przez pomocniczego bp pockiego ks. Konstantego Plejewskiego. Do drewnianej nawy wityni z dostawionym do take drewnianym prezbiterium, prowadzio jedno wejcie od frontu, drugie od szczytu zakrystii, ktr wydzielono cian za otarzem gwnym (zapewne bya to ciana lektoryjna, a za otarzem, jak w wielu kocioach zakonnych istniao osobne lektorium). Na belce tczowej ustawiono przeniesione z pierwszego kocioa (a wic zapewne jeszcze gotyckie w formie) rzeby Ukrzyowanego i Marii Magdaleny oraz zamieszczono inskrypcj informujc o jego powiceniu w 1823 roku przez wspomnianego bp. Plejewskiego: Ecclesiam hanc anno 1823 aedeficatam de novo obtenta facultate et Rev. Constantino Plejewski Sufraganeo Nominato archidiacono et officiali Generali Plocenski benedixi die decima mensis Septembris anno ejusdem. Okoo 1868 roku powstao ogrodzenie kocioa w. Ducha, cegy pochodziy z rozbirki kocioa NMP i w. Piotra i Pawa w Starorypinie. Cegy te byy swoistym zadouczynieniem za prb budowy katakumby dla zoenia zwok rodzicw przez Michaa Podoskiego, waciciela Rusinowa. Katakumba miaa powsta przed kocioem w. Ducha, ale podczas jej budowy natrafiono na pochwki mieszczan i grb ks. M. Mazurkiewicza. Doszo do konfliktu, wynikiem czego Podoski wybudowa katakumb w zamian za rozbirkow ceg z kocioa w Starorypinie. Materia musieli przywie sami mieszczanie. Pod koniec XIX wieku od strony frontowej staraniem rodziny Piwnickich dobudowano do korpusu murowan, znacznie okazalsz od samej wityni kaplic o gotyckich cechach stylowych. Nowa budowla bya wysza, ni starszy kociek. Budynek ten wzniesiony na planie prostokta, oszkarpowano jednouskokowmi szkarpami, dwuspadowy dach, staraniem ks. kan. M. Witkowskiego, pokryto dachwk ceramiczn w latach 1908-1909. elazne okna przeszklono mlecznym szkem, podog pokryto deskami. Wejcie poprzedzone byo niewielk krucht, z ktrej mona byo wej do podziemnej krypty. Przed wybuchem II wojny wiatowej zdono jeszcze pomalowa wntrze kocioa. Koci Najwitszego Serca Pana Jezusa Dnia 11 kwietnia 1982 roku biskup Bogdan Sikorski powoa w Rypinie parafi w. Stanisawa Kostki, ktra obja pnocno-wschodni cz miasta oraz m.in. miejscowoci Bielawy, Godziszewy, Iwany, Kamionk, Marianki, Podole oraz Puszcz Miejsk i Rzdow. Parafia uzyskaa na potrzeby budowy kocioa 17 000 000 zotych uzyskanych ze sprzeday miastu Domu Katolickiego, dwa miliony przekazano na zakup kocioa w Michakach. Sercem erygowanej parafii bya najpierw kaplica w. Barbary, potem niewielka, murowana budowla powstaa na placu budowy nowego kocioa (powstaa ona z prefabrykowanych elementw zakupionych w rypiskiej fabryce domw). Wkrtce wokoo kocioa wzniesiono osiedle blokw
46
mieszkaniowych, zwikszajc tym samym ilo czonkw parafii. Jej pierwszym proboszczem zosta 3 maja 1982 roku ks. dr Antoni Podle, ktry w 1983 roku rozpocz budow wityni. Rok pniej, 10 czerwca 1984 roku wmurowano kamie wgielny pod budow kocioa (powicony przez papiea Jana Pawa II), ktr ukoczono w 1990 roku. Na wiey zwieszono dzwon Jan Chrzciciel, wacy 1483 kg, odlany w ludwisarni rodziny Felczyskich z Przemyla. Prcz tego na wiey zawisy dzwony w. Stanisaw Kostka o wadze 803 kg i Jan Pawe II, ten wacy 444 kilogramw. Wszystkie trzy dzwony ufundowane zostay przez Jana Sternickiego, obywatela USA. W otarzu gwnym umieszczono relikwie w. Piusa X oraz Andrzeja Boboli. wityni zdobi najwikszy w Europie witra autorstwa Elbiety i Andrzeja Bednarskich z Rypina. Przedstawia on Ukrzyowanego Chrystusa oraz scen Ostatniej Wieczerzy i podobnie jak znajdujcy si w pnocnej nawie kocioa witra przedstawiajcy Stworzenie wiata, liczy 212 m2 powierzchni. Ten ostatni powici 25 kwietnia 2005 roku biskup pocki Stanisaw Wielgus. wityni zdobi te nieco mniejszy witra z postaci papiea Jana Pawa II oraz symbolicznie ukazan postaci Ducha witego. Koci ewangelicki
47
W czasach rozwoju reformacji, w wieku XVI i XVII nie odnotowywano zbyt wielu zwolennikw Nowej Ewangelii na terenie Rypina. W 1597 roku odnotowano tu zaledwie czterech innowiercw. Mimo osabienia morale wielu proboszczw, nie doszo do wikszych odstp od ortodoksyjnej wiary, raczej staa si ona bardzo powierzchowna. Historia protestantyzmu w Rypinie siga dopiero XVIII wieku, kiedy to do miasta i w jego blisze i dalsze okolice zaczli napywa osadnicy tego wyznania. Na pocztku tego stulecia, w 1725 roku wizytacje kocielne nie notoway na tym terenie ewangelikw, ale ju 1792 roku odnotowano ich ju ponad 200. Wedug wizytacji kocielnych na spotkania modlitewne spotykali si w domach prywatnych, wspierani przez dziedzicw urzdzali swe wasne cmentarze, nie uiszczali opat na rzecz parafii w. Trjcy. W zwizku z wzrastajc liczb ludnoci ewangelickiej zaczy powstawa szkoy i kantoraty ewangelickie. Jedn z najwczeniejszych szk bya powoana w 1710 roku szkoa w Michakach, gdzie w 1779 roku wybudowano drewniany, kryty strzech koci dla erygowanej w 1784 roku parafii. Parafia ta bya kolebk parafii rypiskiej, pocztkowo obsugiwana bya przez ksiy luteraskich z Torunia i Brodnicy. W 1840 roku planowano wybudowanie wasnego kocioa na tzw. Piekieku w Rypinie, jednak wadze w projekt odrzuciy. Jednak w roku 1878 na zebraniu parafialnym podjto decyzj o budowie w
Rypinie wasnego kocioa. Na ten cel zakupiono dziak na terenie tzw. Ogrodu Miechowitw (naprzeciw dawnego kocioa w. Ducha nalecego do tego klasztoru). Dokona tego Ferdynand Schramm, ktry za 1000 rubli (900 pochodzio ze skadek) naby prawie 6 mrg ziemi. Wybierano dziak zlokalizowana na wzniesieniu, przy dzisiejszej ul. Kociuszki, naprzeciw kocioa w. Ducha. Projektujc wysok wie sprawiono, e koci protestancki zosta bardzo mocno zaznaczony w pejzau miasta, podobnie jak wzniesiona nieco pniej cerkiew, widoczna take z dalszej odlegoci. Do realizacji wybrano te projekt kocioa neogotyckiego, odwoujc si nie tyle do dawnej, gotyckiej tradycji budownictwa sakralnego ale przede wszystkim do neogotyku jako niemieckiego stylu narodowego. Fot. 14. Koci ewangelicko-augsburski z 1888 roku, foto Maciej Bagiski ze zbiorw MZD Powoano komitet budowy w osobach Pawa Senkpiela, wjta Osieka, waciciela myna pod Rypinem Leopolda Dalliga, oraz ziemianina z Gowiska Dawida Blaschke. W budow zaangaowa si pastor Ernest Wilhelm Kattein, Jakub Khn, wspomniany Ferdynand Schramm oraz Friedrich Rotzal. Dokupiono od Jana Cieyskiego jeszcze w 1884 roku za 640 rubli dziak z kuni, przylegajc do placu budowy kocioa. Dnia 31 maja 1882 roku poono kamie wgielny w fundamencie nowego kocioa a budow ukoczono 10 czerwca 1888 roku. Na uroczyste rozpoczcie budowy zaproszono pastora H. Bartscha z Lipna i R. Zirkwitza z Wocawka. Sam czas budowy bazyliki upamitniono tablic, znajdujc si do dzi we wntrzu, przy
48
wejciu gwnym. Nadzr nad realizacj inwestycji powierzono inynierowi architektowi A. Lembke, prace budowlane wykonywa Karol Majewski z Brodnicy. Do 29 sierpnia 1883 roku ukoczono wznoszenie murw. Ostatni etap budow dachw nad korpusem kocioa upamitniy metalowe chorgiewki wieczce wieyczki boczne z dat 1884. Uroczystej konsekracji wityni, w obecnoci wielu zaproszonych pastrw, dokona superintendent Woldemar von Ewerth, otwierajc wiernym jej podwoje po 6 latach budowy. Neogotyck w stylu wityni zbudowano z czerwonej, licowanej cegy. Projekt wykona technik i mistrz mierniczy(geodeta) Stappelmann o wymiarach nawy 30 x 10 x 10 metrw. elazne kolumny empor, drzwi oraz ozdobne okucia zakupiono w toruskiej firmie Drewitz za kwot 8157 rubli. Uwag zwracaj klamki drzwi gwnych z postaci anioa i napisami: Wer drstet der kommt (Kto pragnie niech przyjdzie) oraz Friede Sei mit Eure (Niech pokj bdzie z Nami). Wntrze prezbiterium ozdobia architektoniczna polichromia. W 1892 roku na wiey zawieszono dwa dzwony kupione za sum 624 rubli i 90 kopiejek z ludwisarni w Wgrowie. Do dzi zachowa si jeden z nich (drugi zapewne zosta skradziony w czasie I lub II wojny wiatowej, z przeznaczeniem na materia wojenny), ufundowany przez gmin ewangelick w Michakach. Na paszczu odlane zostay napisy Kommt denn es ist alles bereit oraz Fr die ev. luth. Kirche zu Rypin von der Gemeinde Michalki gestiftet 1890 (Ufundowane przez gmin Michaki w 1890 roku dla ewangelickoluteraskiego kocioa w Rypinie). W 1911 roku z Pragi sprowadzono nowy zegar wieowy, za ktry 1000 rubli zapaci fundator, Michael Wunsch z Trbina. Na emporze organowej zostay zainstalowane organy firmy Gebrder Walter z Gry lskiej, o dwudziestu gosach, dwch manuaach i jednym pedale, o mechanicznej trakturze gry i rejestrw. W 1911 roku wykonano nowe pokrycie dachu kocioa. W dniach 14-15 lipca 1929 uroczycie obchodzono rocznic zaoenia parafii Rypin-Michaki. Wczeniej przeprowadzono remont wntrza kocioa w Rypinie, a do Michaek zakupiono odlane w Gdasku dzwony i zbudowano we wntrzu empor. Wntrze zdobiy polichromie (dzi dekoruj one trzony kolumn empor, ktre pokryte s olejn marmoryzacj), przy uku tczowym zawieszono drewnian, neogotyck kazalnic z ozdobnym baldachimem. Baldachim w ozdobiy gownie finezyjnie rzebione ornamenty neogotyckie. W prezbiterium, na dwustopniowym podwyszeniu zosta ustawiony otarz w formie prostopadociennej mensy zdobionej na antepedium majuskuowymi literami: A i oraz monogramem Chrystusa XP (gr. Hi, Ro). Na smukej, snycersko opracowanej predelli ustawiono nastaw w formie tryptyku przedstawiajcego sceny Narodzenia, Chrztu i Zmartwychwstania Paskiego. Cao zwieczyy aurowe, trjktne szczyty ze smukymi kwiatonami i zdobione na krawdziach czogank. Po zakoczeniu dziaa wojennych stan parafii rypiskiej, w wyniku emigracji niemieckojzycznych parafian znacznie si zmniejszy. W latach 1945-1949 jej dziaalno zostaa nawet zawieszona, obowizki posugi duszpasterskiej przeja parafia toruska. Sam koci przeja w tym czasie parafia rzymsko-katolicka, ktra wykorzystywaa go jako koci szkolny. W 1949 roku staraniem toruskiego pastora ks. Ryszarda Trenklera wznowiono dziaalno wsplnoty parafialnej, ktra na naboestwa zbieraa si w sali konfirmacyjnej parafii, ktr przeksztacono w kaplic. Wyposaono j, staraniem ks. Trenklera, w st otarzowy, ambon, fisharmoni oraz obraz przedstawiajcy Chrystusa Zmartwychwstaego penicy funkcj nastawy otarzowej. W 1953 roku staraniem wspomnianego pastora parafia odzyskaa ogrd (uytkowany przez PGR) i przede wszystkim koci, ktry zosta przez ni uporzdkowany i wyposaony w niezbdne naczynia liturgiczne. W latach 1968-1973 parafi w Lipnie wczono do parafii w Rypinie. W 1971 roku parafia sprzedaa miastu cz ziemi, na ktrej wzniesiono przedszkole. Staraniem parafian z Lipna, ktrzy przekazali 90 000 zotych, Roman Galiski z Wocawka, tamtejszy malarz przeprowadzi konserwacj (dokonujc czciowego przemalowania) obrazw otarza oraz polichromii wntrz. Nad otarzem namalowa on otwart ksig Pisma w. z napisem: Wska mi Panie Drog Twoj Psalm 86, 11a. Nad Bibli umieci on malowany krzy i palc si wiec. Przeprowadzono niezbdne prace murarskie, blacharskie i elektryczne. W 1992 roku dziki pracy Ewalda Buchholtza z Niemiec, Henryka Czense z Brodnicy oraz Lilli Bartel oraz Waldemara Schiemanna, dokonano remontu zegara wieowego. Jeszcze w 1998 roku firma malarska Adama Grzywacza z Brodnicy odnowia wntrze wedug kolorystycznego projektu Elbiety i Andrzeja Bednarskich. Wadze miasta Rypina sfinansoway iluminacj kocioa. Synagoga ydowska w Rypinie (nieistniejca) W 1900 roku w Rypinie wzniesiona zostaa okazaa, secesyjna w stylu synagoga ydowska, ktra stana na dziace przy ul. Targowej (21 stycznia). Dnia 27 wrzenia 1939 roku zostaa niestety podpalona przez okupujcych miasto Niemcw, uczyniono to wraz ze stojcym obok niej BethaMidraszem (szkoa, waciwie dom nauki, dom poszukiwania). Spoeczno ydowska musiaa
49
zapaci kontrybucj w wysokoci 30 000 zotych, jako swoiste odszkodowanie za to, e sama podpalia swoj synagog (w czasie poaru wojsko niemieckie otoczyo budynek i nie pozwolio nikomu si do niego zbliy).
Fot. 15. Synagoga w Rypinie z 1900 roku, ze zbiorw MZD Jak wynika z zachowanej ikonografii by to bardzo okazay budynek, ktrego czteroosiow fasad dekoroway cztery pilastry, pomidzy ktrymi umieszczone zostay wysokie okna zamknite penymi arkadami. Cao zwieczy ryzalitowo wysunity szczyt. W jego polu znalazy si wizerunki dwch lww podtrzymujcych wijc si na kocach wstg, nad ktr umieszczono Gwiazd Dawida w okrgu. Na naroach budowli ustawiono plastyczne wazony. Do rodka prowadziy wysokie, dwuskrzydowe drzwi umieszczone z boku, po obu stronach fasady. We wntrzu najwaniejszym miejscem bya bima z pulpitem do czytania i wykadu Tory. Za bim, przy cianie szczytowej, na podecie-podwyszeniu ustawiono ozdobn Aron ha-kodesz, szaf otarzow do przechowywania rodau ze zwojami Tory. Dekorowao j ozdobne zwieczenie, w polu, ktrego umieszczono zwoje Tory ujte zapewne przez dwa lwy. Poniej zawieszono zapewne ozdobn tkanin zw. parochet, przesaniajc miejsce przechowywania witych zwojw. Na podwyszenie prowadziy schody po lewej i prawej stronie podestu, pomidzy schodami ustawiono wiecznik-menor. Nad bim zawieszono drugi ozdobny wiecznik. cian po lewej i prawej stronie szafy otarzowej przepruto dwoma wskimi, wysokimi, prostoktnymi oknami, ktre od gry zakoczono okrgymi okienkami zdobionymi, podobnie jak okno nad szaf witraami z Gwiazd Dawida. Identyczne pod wzgldem formy i dekoracji okna wykonano na cianach bocznych synagogi. Owietlay one dwie, okazae empory (z dekoracyjnymi medalionami) dla kobiet oraz znajdujce si pod nimi rzdy awek. Dodatkowe wiato daway w razie koniecznoci lampy podwieszone do sufitu empor. Kilka awek ustawiono bezporednio przed bim. Drug, skromniejsz synagog bya niewielka synagoga drewniana, wzniesiona przy ul. Tylnej. Z ydowsk gmin wyznaniow zwizane s a trzy nekropolie (wedug spisu powszechnego z 1921 roku ydowskie pochodzenie zadeklarowao 2791 obywateli Rypina). Pierwszy, nieznany bliej cmentarz suy gminie w okresie nowoytnym. W 1799 roku, wraz z przywilejami gospodarczymi pozwolono ydom na zaoenie drugiej, wasnej nekropolii, ktra podobnie jak pierwsza, nie zachowaa si do dzi dnia (kirkut ten znajdowa si on na terenie parku miejskiego i wzgrza pomnikowego na 900-lecie Rypina, w ssiedztwie RTBS-u). Na pocztku XIX wieku przy ul. Spokojnej powsta kolejny, trzeci ju cmentarz (naprzeciw posesji nr 72). Lokalizacj cmentarzy ydowskich ujawnia anonimowy, midzywojenny rysunek plan miasta, ktry nie tylko pokazuje cmentarze ydowskie przy ul. Warszawskiej i w pobliu elektrowni. Pokazuje on rwnie miejsce, gdzie stay obydwie ydowskie synagogi oraz okazay wiatrak Bron(c)hardtw. Na pocztku II wojny wiatowej znajdujcy si na nim pyty nagrobne zostay uyte przez nazistw z Selbstschutzu i Gestapo do utwardzenia drogi pomidzy domem mieszkalnym a szklarni, w gospodarstwie p. apkiewiczw. Bya to inicjatywa ogrodnika powiatowego Otto Schepulla, ktry obj ich gospodarstwo. Po wojnie ocalae macewy zabezpieczy miejscowy spoecznik Jan Smoliski, ktry w 1989 roku wraz z Beniaminem Stenclem (dawnym mieszkacem Rypina) przeprowadzi inwentaryzacj. Dzi przy ul. Spokojnej znajduje si lapidarium w formie niewielkiego placu, ujtego murem z bram zdobion gwiazdami Dawida, w ktry wmurowano fragmenty ocalaych nagrobkw ydowskich. Cerkwie w Rypinie (nieistniejce)
50
Po upadku powstania styczniowego rozpocz si napyw Rosjan do Rypina. Pod koniec XIX wieku w miecie mieszkao okoo 1200 osb wyznania prawosawnego i okoo 2000 onierzy, ktrzy wiczyli na poligonach lecych w okolicy Rypina. W 1884 roku rozpoczto starania o budow koszar i cerkwi w Rypinie, ktra miaa sta si nowym kocioem mieszkacw wyznania prawosawnego. Inicjatorem tego przedsiwzicia by niejaki pk Chabrow. W. L. Pruszewicz ofiarowa plac pod budow o powierzchni 662 sni kwadratowych (w zalenoci od przyjtej miary snia okoo 1182 m2 lub 1204 m2). Jednak prace budowlane ruszyy efektywniej dopiero po 1892 roku, kiedy to naczelnik guberni pockiej I. A. Janowicz uzyska 6000 rubli dotacji ze rodkw Cerkwi i Urzdu Celnego. Projekt budynku wykona architekt guberni pockiej Jzef Grski, a prace, rozpoczte w sierpniu 1894 roku przez firm W. Gardeja i A. Meszkowski nadzorowa architekt nazwiskiem Czechowski. Uroczyste powicenie kamienia wgielnego miao miejsce dnia 2 czerwca 1895 roku, a rok pniej, 10 listopada
1896 roku dokonano uroczystego powicenia budowli. Niestety budynek ten, jako, e by zbudowany z drewna, pad ofiar pomieni wznieconych przez wojska niemieckie 27 wrzenia 1914 roku. Fot. 16. Cerkiew Prawosawna w Rypinie, ze zbiorw MZD W 1937 roku zburzona zostaa druga z prawosawnych cerkwi, zbudowana w 1900 roku przez wadze carskie na tzw. Wydmuchowie jako koci parafii prawosawnej. Budowniczym by naczelnik powiatu rypiskiego. Cerkiew moga pomieci nawet 850 wiernych. Inwestycja ta pochona kwot 23 000 rubli, ktre wydatkowano na wzniesienie budynku na planie prostokta, na cokole. Nad czci otarzow wzniesiono okaza, ebrowan, omioboczn kopu zwieczon cebulast latarenk ze zotym krzyem. Podstaw kopuy stanowi omioboczny cok dekorowany niewielkimi oknami triforyjnymi. Nad wejciem wzniesiono smuk dzwonnic, ktrej podstaw stanowiy arkadowo zakoczone okna. Bezporednio nad gwnymi drzwiami wejciowymi, ujtymi dwiema masywnymi kolumnami, umieszono obraz Matki Boskiej Czstochowskiej swoisty symbol ekumenizmu, dar autorstwa malarki Wysockiej. Okna boczne nawy i kopuy przepruto arkadowymi oknami ujtymi ozdobnymi opaskami. Kade wejcie dekoroway ozdobne portale. Wntrze ozdobi wykonany przez mistrza Bejma z Pocka dbowy, zocony ikonostas, za ktrego wykonanie zapacono 950 rubli. Z kolei 575 rubli kosztoway ikony sprowadzone z zakadu Sidorski i Spka z dalekiego Sankt Petersburga. W 1932 roku cerkiew ta suya take parafii katolickiej w. Trjcy, ktrej wasny koci by w tym czasie remontowany. Jak wynika z zachowanej ikonografii by to okazay budynek, wzniesiony na wzgrzu grujcym nad dzisiejszym placem Sienkiewicza. Pierwotnie wzniesiony na odsonitym polu, potem otoczony parkiem, ze okazaymi schodami prowadzcymi przed drzwi gwne. Po opuszczeniu Rypina przez wojska rosyjskie cerkiew przestaa by uytkowana. Od 1919 roku penia funkcj kocioa polskiego garnizonu, potem szkolnego. Wadze miasta chciay
51
przeznaczy budynek na szko, teatr, dom ludowy lub bibliotek. W 1930 roku ze wzgldu na remont kocioa w. Trjcy przeniesiono tu ycie parafialne. W 1935 roku informowano, e cerkiew jest ju zrujnowana. Po rozbirce w 1937 roku, na miejscu cerkwi powstao kino, ktre jednak nie zdyo rozpocz swej dziaalnoci do pocztku II wojny wiatowej. Cegy z rozebranej budowli posuyy do budowy rzeni miejskiej. Po II wojnie wzgrze cerkiewne zostao zniwelowane a na nowym miejscu wzniesiony zosta okazay budynek bankowy. Dom Kani - Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie Budynek Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie zlokalizowany jest w centrum miasta przy ulicy Warszawskiej 20 w odlegoci ok. 4 m od drogi wojewdzkiej Rypin Sierpc. Jest to obiekt o konstrukcji murowanej, wolnostojcy o wymiarach: 12,40 x 25,76 x 14,35 /m/. Pierwotnie jak i teraz jest to pitrowy neoklasycystyczny obiekt, z uytkowym poddaszem. Cao na wysokim gadkim cokole, pitra symbolicznie oddzielone gzymsami, okna oraz otwory drzwiowe ujto obramowaniem z paskich opasek. Elewacj frontow zdobi boniowane pilastry. Nad wejciami zawieszone balkony na kutych konsolach z metaloplastycznymi aurowymi balustradami z ornamentem meandrowym. W latach 2002 2006 budynek zosta wyremontowany, rozbudowany, a nastpnie zaadoptowany na potrzeby muzeum oraz biblioteki miejskiej. Dla potrzeb Muzeum przeznaczono cz poudniow, a dla biblioteki cz pnocn budynku. Dostp do obydwu czci wystpuje od ulicy Warszawskiej (od frontu), jak rwnie od tyu budynku. Z tyu znajduje si pochylnia z moliwoci wjazdu dla osb niepenosprawnych. Wjazd na plac wewntrzny (dziedziniec) bram metalow, teren po bokach wydziela pot murowany z cegy penej. Plac wewntrzny o nawierzchni utwardzonej z wydzielonymi miejscami parkingowymi dla samochodw osobowych. Jak si okazao budowniczymi kamienicy przy Warszawskiej 20, wtedy ulicy Wydmuchowo, byli Franciszek i Eleonora Zaborni. Wspomniani na zakupionym w 1895 roku placu, fragmencie dawnego ogrodu Pastwa Grzembskich, postawili jednopitrowy budynek, podpiwniczony z poddaszem. Kamienica powstaa midzy 1895 a 1897, gdy ju we wrzeniu 1897 roku Franciszek Zaborny wynaj budynek jako lazaret 10 Samodzielnemu Korpusowi Rypiskiej Brygady Stray Pogranicznej. Trzeba pamita, e w owym czasie w Rypinie stacjonowao ponad tysic carskich onierzy, wikszo z 47 Puku Dragonw Tatarskich, skoszarowanych na tzw. Iwanach (obecna ulica 3-go maja), gdzie obok cerkwi, koszar, ani mieli swj garnizonowy szpital. Korpus Stray Pogranicznej poszukiwa dla siebie odpowiedniego na lecznic budynku. Pukownik Wadysaw Hirszfeld, komendant korpusu, stawia przed wynajmujcym cay szereg warunkw jakie naleao speni, w tym nawet koszty nowych inwestycji, jednak dawa w zamian szanse na cakiem spory dochd roczny. W pierwszym roku uytkowania miao by to 870, a ju w nastpnych po 1000 rubli rocznie. Nowo wybudowan kamienic trzeba byo dostosowa i wyposay na potrzeby dziaalnoci lazaretu. Powsta skadzik na brudn bielizn, drewniana szopka i trupiarnia na dziedzicu. Stra pograniczna wizaa si umow najmu na dwa lata, z moliwoci przeduenia o rok. Faktycznie lazaret korpusu pogranicza pozosta w tym miejscu a do wybuchu I wojny wiatowej w 1914 roku. Budynek w tym czasie dwukrotnie zmieni wacicieli. Najpierw zosta odkupiony przez maestwo Toporowskich ju w 1898 roku, ktrzy na jaki czas przejli spor cz usug leczniczych w miecie. Nastpnie tu przed wybuchem I wojny wiatowej budynek naby niejaki Rotman. Pocztkowa faza I wojny wiatowej oznaczaa przechodzenie Rypina z rk do rk. Obie walczce strony potykay si o miasto do jesieni 1914 roku, kiedy to na kolejne cztery lata Rypinem zawadny wojska pruskie. W tym okresie w miecie dziaao kilka szpitali, take ten w budynku przy Wydmuchowo 20. Wszystkie obsugiway rannych zwoonych tutaj specjalnymi konnymi sanitarkami ze znakiem Czerwonego Krzya z okolicznych pl bitew. Do rypiskich szpitali trafiali ranni niemieccy i rosyjscy spod Mawy, Dziadowa, a nawet spod Warszawy. W interesujcym nas budynku posadowiono oddzia chirurgiczny. Z powodu braku ek ranni leeli na pododze, na somianej wycice. Nie byo segregacji, wszyscy leeli razem. Lekarzami byli niemieccy wojskowi, obsuga bya polska. Kamienica suya jako szpital do 1915 roku, nastpnie na parterze zlokalizowano lecznic, za na pitrze pokoje dla oficerw pruskich. Std te budynek peni do koca pierwszej wojny wiatowej funkcj koszar. 11 listopada 1918 roku w Rypinie czonkowie Polskiej Organizacji Wojskowej przejli wadz w miecie. Rycho zaczy powstawa kolejne organa wadzy, w tym policja, ktr tworzy Ludwik Abczyski. Na siedzib nowej Policji z czasem wybrano wanie kamienic przy ulicy Wydmuchowo 20. Wraz z kocem I wojny wiatowej zmniejszya si liczba chorych, zwolniy si mieszkania pruskich oficerw. W caym dwudziestoleciu midzywojennym Policja Powiatowa miecia si przy ulicy Wydmuchowo 20. Jak wynika z relacji starszych mieszkacw Rypina, w trakcie pacyfikowania zrewolucjonizowanych chopw w czasie wojny polsko-bolszewickiej, budynek przy Warszawskiej 20 suy jako areszt i wizienie. Opierajc si na tych sowach naley sdzi, i ju wwczas moga pola
52
si po raz pierwszy polska krew w murach omawianej kamienicy. Decyzj Rady Miasta z 10 listopada 1925 roku zmieniono nazw ulicy z Wydmuchowo na Warszawsk. W interesujcym nas budynku oprcz komisariatu Policji, mieciy si take mieszkania subowe komendanta Franciszka Przymusiskiego, oraz jego zastpcy Mariana Welenca. W piwnicy od strony podwrza znajdowaa si take maa piekarnia yda Hanzla. Najczarniejszy okres w historii budynku muzeum przypada od wrzenia 1939 roku, kiedy wkrtce po wkroczeniu wojsk niemieckich do Rypina ustanowiono przy Warszawskiej 20 siedzib Selbstschutz i Gestapo. W kazamatach byego budynku Policji hitlerowscy oprawcy mordowali w ramach Operacji Tanneberg polsk inteligencj, ziemian, ksiy, chopw, robotnikw a take osoby narodowoci ydowskiej. Budynek, jego otoczenie i to co si dziao w piwnicach byo pilnie strzeone przez funkcjonariuszy hitlerowskich sub. W podziemiach katowano i mordowano polskich obywateli. Wywoono std po kilka transportw dziennie ywych i martwych winiw. Ogem przez budynek przewino si okoo 2500 aresztowanych. Ponad 1000 zakatowano na miejscu w piwnicznym korytarzu, reszt rozstrzelano w okolicznych laskach rusinowskim i skrwileskim. Po rozwizaniu Selbstschutzu na przeomie 1939/1940 roku w budynku hitlerowcy zorganizowali kawiarni lub restauracj, oprawcw za wcielono do Wermachtu. W trudnych latach powojennych z powodu braku lokali mieszkalnych w miecie w budynku przy Warszawskiej 20 zakwaterowano kilka rodzin. Pomieszczenia podzielono na mieszkania, w piwnicach znalazo si miejsce na skadziki, spiarki, na dziedzicu pojawiy si stajenki, kurniki. Kto nawet chowa sobie jak trzdk. Pami o ofiarach zbrodni hitlerowskich bya tak wielka, e do kamienicy na stae przylgna wymowna nazwa Dom Kani. Mczeska mier mieszkacw miasta i okolic staa si determinantem do upamitnienia tego miejsca. Dziaania Edwarda Komiskiego, Romana Piotrowskiego i czonkw Towarzystwa Mionikw Ziemi Rypiskiej doprowadziy 8 maja 1968 roku do otwarcia Regionalnej Izby Pamici Narodowej. Staa wystawa w piwnicach Domu Kani prezentowaa dwa dziay: archeologii i martyrologii. Tu obok w piwnicach znajdowa si warsztat rypiskiego szklarza Wacawa Dzigielewskiego, byego winia obozu Stutthof. Posta znana starszemu pokoleniu Rypiniakw, jako niezwykego gawdziarza, czsto przerysowujcego swoje historie. Dla modszych - to on zachowa i przekaza do rypiskiego muzeum prezentowany na wystawach pasiak obozowy. Olbrzymie zainteresowanie Izb Pamici Narodowej spowodowao, i w 1976 roku podjto decyzj o utworzeniu Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie jako filii Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku. Dziki wsparciu rypiskich przedsibiorstw udao si przeprowadzi gruntowny remont adaptujc budynek pod dziaalno muzealn. Przekazano dodatkowe pomieszczenia, ktre powikszyy powierzchnie wystawiennicze do 228 metrw kwadratowych. Od jesieni 1979 roku wadze miejskie i partyjne staray si znale moliwo wykwaterowania warsztatu szklarskiego Wacawa Dzigielewskiego z piwnic pod Domem Kani. Miao to powikszy dodatkowo powierzchni wystawiennicz, zwikszajc przy tym komfort zwiedzania i bezpieczestwo zabytkw. Zarzdzeniem Wojewody Wocawskiego w dniu 1 stycznia 1980 roku powoano rypisk fili Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku. Muzeum Ziemi Dobrzyskiej uruchomiono 22 lipca 1980 roku. Do tego momentu w budynku znajdowaa si siedziba ZSL-go, usunita wraz z podjtymi pracami adaptacyjnymi. Wikszo prac adaptacyjnych i remontowych w rypiskim muzeum realizowano w ramach czynu spoecznego XXXV-lecia PRL. Mimo stara cigle spor cze budynku zajmoway mieszkania komunalne. Muzeum w Rypinie dziaao jako filia Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku do roku 1991. Wwczas odczona jednostka wesza w skad Rypiskiego Orodka Kultury z dyrektorem Andrzejem Korzeniewskim na czele. Decyzj wadz miejskich w 1999 roku zrealizowano powtrny podzia na trzy odrbne organizmy: Rypiski Dom Kultury, Muzeum Ziemi Dobrzyskiej i Miejsk Bibliotek Publiczn. Dziaania kolejnych wadz o pozyskanie rodkw na remont byy reakcj na pogarszajcy si stan budynku. W 1988 roku sprawa remontu kapitalnego budynku muzeum bya ju spraw niezwykle piln. Planowano zmodernizowa i przeznaczy na dziaalno kulturaln wiksz cz obiektu, a do wspfinansowania dziaalnoci muzeum w Rypinie mia wczy si Wydzia Kultury i Sztuki Urzdu Wojewdzkiego we Wocawku. Zmiany ustrojowe w Polsce nie tylko zniweczyy wczesne plany, a wrcz zamroziy ewentualn ich realizacj na kolejne 14 lat. Decyzj wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw z dnia 30.12.1995 roku budynek Domu Kani zosta wpisany do rejestru zabytkw pod numerem 1995.12.30-A/713. Ostatecznie w 2002 roku wykwaterowano mieszkacw. Zasoby muzeum rypiskiego na czas remontu zdeponowano w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku. Remont trwa z przerwami od 2002 do 2007 roku i pochon ponad 1.500.000 z - rodkw unijnych z programu ZPORR, funduszy rzdowych i pienidzy z budetu miasta. Dziki tej inicjatywie ostatecznie w budynku przy Warszawskiej 20 znalazy siedzib Muzeum Ziemi Dobrzyskiej
53
(uruchomione 14.04.2007 r.) i Miejsko-Powiatowa Biblioteka Publiczna (uruchomiona 19.04.2007 r.).
Fot. 17. Dom Kani, obecnie Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie, widok 2007 rok, foto Andrzej Szalkowski Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie od 1 stycznia 2008 roku dziaa na podstawie ustawy o muzeach i ustawy o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci kulturalnej jako samorzdowa instytucja kultury. Swoje cele statutowe, a zatem trwa ochron dbr kultury, pielgnowanie, gromadzenie, konserwowanie i udostpnianie materialnych wiadectw ycia czowieka na Ziemi Dobrzyskiej, ksztatowanie wraliwoci poznawczej i estetycznej wrd zwiedzajcych realizuje poprzez dziaalno merytoryczn prowadzon w budynku muzeum jak i na obszarze historycznej Ziemi Dobrzyskiej. Budynek Zgoda
Fot. 18. Budynek Zgoda, widok od strony Parku Miejskiego, widoczny obraz Matki Boskiej Czstochowskiej, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD
54
Ze wzgldu na wyczerpanie si parceli miejskich w starej czci miasta, jakie nastpio na przeomie XIX i XX wieku, rozpoczto wykorzystywa przylege obszary. Std szereg nowych i ciekawych w formie inwestycji z koca XIX wieku i pocztku XX. Pochodzce z tego okresu kamienice charakteryzuj si przede wszystkim stylem historyzujcym. Wiele z nich posiadao ozdobne balkony z kutymi finezyjnymi balustradami. Krawdzie elewacji frontowych zdobiy boniowane pilastry, niektre szczeglnie okazae - rustykalne, bd paskie. Kilkanacie kamienic otrzymao niezwykle ciekawa motywy ozdobne w postaci monogramw wacicieli lub dat wybudowania. Jeden z najokazalszych obiektw w miecie, znajduje si przy Placu Sienkiewicza. Powsta w latach 1913-1916 z funduszy Rypiskiego Towarzystwa Kredytowego. By siedzib Banku Spdzielczego Rypiskiego, ktry prowadzi swoj placwk handlow w postaci Hurtowni Spoywczej Zgoda. Budynek zosta wzniesiony na planie litery L, gdzie dominant jest wiea na styku obu skrzyde. Wiea postawiona na penej arkadzie, do ktrej dostawione s dwa dwupitrowe skrzyda. Wiea i skrzyda wiecz dachy mansardowe z oknami. Skrzyda zakoczone s dwoma ryzalitami, zwieczonymi zblionymi do trjkta szczytami z wolutami u podstawy. Frontowa elewacja boniowana rustykalnie. Frontowy parter zosta przepruty arkadami, dwiema po lewej stronie od drzwi gwnych do budynku i jedn po stronie prawej. Dodatkowo symetri wyrwnuje arkada z podstawy wiey. W arkadach umieszczono witryny sklepowe. Nad arkad ryzalitu gwnego umieszczono balkon z tralkami betonowymi, rozpity na konsolach. ciany piter przepruto wysokimi, szeciodzielnymi oknami (I pitro) i biforiami (II pitro). Budynek ozdobiony jest dodatkowo dekoracjami w postaci twarzy kobiecych ujtych limi dbu (szczyty ryzalitw bocznych ) oraz putta dosiadajcego koza/barana (ryzalit wiey). Ciekawym elementem ozdobnym zgody jest obraz Matki Boskiej Czstochowskiej umieszczony w owalnej wnce od strony pnocnej na pkolicie wysunitym fragmencie ciany wiey. Obecnie widnieje w tym miejscu kopia przedwojennego obrazu, kopia wykonana przez toruskiego artyst Stanisawa Lackowskiego. Kamienica przy Kociuszki 2, Hotel Szczotkowskich z 1912 r. Drugi po budynku Zgody pod wzgldem okazaoci obiekt w miecie to kamienica przy ulicy Kociuszki 2, dawny Hotel Polski pastwa Szczotkowskich. Budynek z 1912 roku, zreszt data potwierdzona jest na na rodku elewacji pomidzy ryzalitami. Natomiast monogram wacicieli zosta ujty podtrzymujcymi go dwoma lwami. Obiekt dawniej peni funkcj hotelu, miejsca waniejszych spotka, rol centrum ycia organizacji pozarzdowych, miejsca zebra peni do momentu wybudowania Domu Katolickiego. Fasada tego niezwykego dla Rypina obiektu czy w sobie detale secesyjne i klasycystyczne zarazem. Na fasad skadaj si - ryzalit rodkowy z wejciem gwnym, z dekoracyjnymi oknami zdobionymi reliktami witray. Lico parteru zdobi rustykalne boniowanie. Okna obu piter zostay wpisane w pene arkady, krawdziach zdobionych zbkowaniem. Osie boczne budynku stanowi balkony oparte na kutych konsolach, zdobione balustrad z orametem rolinnym.
Fot. 19. Kamienica przy Kociuszki 2, Rypinianka Dom Katolicki przy Kociuszki
55
10
Fot. 20. Elewacja frontowa Domu Katolickiego, pocztwka oparta na projekcie budynku, ze zbiorw MZD Dnia 5 lipca 1930 roku rozpoczto budow Domu Katolickiego. Budynek o modernistycznej bryle, dwupitrowy z bocznymi ryzalitami. Z dwoma balkonami, pierwszy na wysokoci pierwszego pitra, wszy od drugiego, z betonow pen balustrad. Drugi balkon na drugim pitrze, zdecydowanie szerszy z metalow balustrad. W budynku mieci si wykorzystywana od pocztku dua sala balowa, na parterze pierwotnie ulokowano warsztaty krawieckie i szewskie. W budynku funkcjonowaa ochronka prowadzona przez siostry pasjonistki. W czasie okupacji siedziba NSDAP na powiat rypiski. Fot. 21. Dawny Dom Katolicki, foto Jan Malec, ze zbiorw MZD
Stary Magistrat W roku 1917 Rada Miasta Rypina wywalczya zgod u wadz pruskich na budow pierwszej elektrowni miejskiej. W tym celu pobudowano parterowy budynek vis a vis kocioa witej Trjcy. Jednake nie zaspokoio to wszystkich potrzeb rozwijajcego si miasta, ponadto praca lokomobil parowych napdzajcych prdnice stanowia powane zagroenie dla ssiednich budynkw, std ju w 1925 roku podjto decyzje o budowie nowej elektrowni miejskiej. Opustoszay w ten sposb budynek
56
zmodernizowano, podnoszc go o jedno pitro z prawie paskim dachem, przeznaczajc go na potrzeby Magistratu. Front budynku zyska bardzo ozdobne wejcie z podcieniem ujtym dwiema doryckimi kolumnami, z pkolistym portalem nad wejciem. Portal ujty ozdobn opask z centralnie umieszczonym herbem miejskim. Cao elewacji frontowej zdobi schodkowate zwieczenie, a na jej szczycie kula. Cao budynku otrzymaa podobne zdobienia w postaci gzymsw. Od wschodniej strony dobudowana klatka schodowa na pitro.
Fot. 22. Stary Magistrat, foto Maciej Bagiski ze zbiorw MZD Budynek Starostwa (obecny Urzd Miejski) Okazay budynek stawiany w okresie od 1925 do okoo 1930 roku, obecnie zajmowany pod siedzib Urzdu Miejskiego. Dwupitrowy budynek z okazaym mansardowym dachem zaprojektowany przez Marcina Heimana, architekta wicestarost rypiskiego z okresu midzywojennego. Rzut budynku przypomina litere L, gdzie skrzydo frontowe zdecydowanie dominuje nad swego rodzaju przybudwk. Na dekorowanym szczycie znajduje si herb Miejski. Budynek wzniesiony na wysokim gadkim cokole z kondygnacjami wydzielonymi wskimi gzymsami. Nad gwnym wejciem umieszczono balkon na kutych konsolkach z ozdobn aurow balustrad. Od strony poudniowej w polu wieczcym szczytowy ryzalit znajduje si data rozpoczcia budowy 1925. W 1965 roku rozbudowano obiekt o nowe skrzydo (dzi siedziba Starostwa Powiatowego Rypiskiego).
Fot. 23. Plan rozmieszczenia budynkw Starostwa wraz z planem ogrodu, Archiwum Sdu Rejonowego w Rypinie, foto Andrzej Szalkowski
57
Fot. 24. Urzd Miejski w Rypinie, foto Maciej Bagiski, ze zbiorw MZD Szpital Powiatowy (dawne koszary rosyjskie, nastpnie Szpital witego Marcina) Spalone w padzierniku 1914 roku koszary rosyjskie po odzyskaniu niepodlegoci posuyy za podstaw do budowy szpitala powiatowego. Prosta dwupitrowa budowla zwrcona frontem do ulicy Mawskiej, zwieczona mansardowym dachem. Pierwotnie wejcie znajdowao si szczycie budynku zwieczonym dekoracyjnym szczytem z malowan dat 1925 rok. Pitra budynku wydzielono za pomoc gzymsw. Obecnie do budynku prowadz drzwi od strony ulicy 3-go maja. Po wojnie wielokrotnie modernizowany i rozbudowywany.
Fot. 25. Szpital Sejmikowy, witego Marcina, uruchomiony w 1923 roku, ze zbiorw MZD
58
Fot. 26. Szpital, widok lata 60-te, widoczne baraki poniemieckie i dobudowane skrzydo szpitala, ze zbiorw MZD Budownictwo drewniane Rypina (Drewniany Dom przy ulicy Kociuszki 43) W architekturze Rypina przez wieki dominoway budynki drewniane, z czasem, zwaszcza pod wpywem funkcjonowania w Rypinie brygady stray pogranicznej rosyjskiej, take budowle murowano - drewniane. Jednake najprawdopodobniej najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnych drewnianym jest obiekt ulokowany przy Kociuszki 31. Jest to przykad prostego domu o konstrukcji zrbowej, z podcieniem, oszalowanego. Ostatnio wymienione zostay okna na tzw. plastykowe co zdecydowanie popsuo estetyk budynku. Podcie ujty dwoma kanelowanymi pilastrami.
Fot. 27. Drewniany dom przy ulicy Kociuszki 31, z 1860 roku, foto Marek Kiedrowski
59
Fot. 28. Przykad drewnianego budynku przy ulicy Pisudskiego 15, rozebrany Stara Poczta, ul. Pisudskiego 18 Najprawdopodobniej jeden z najstarszych murowanych obiektw w miecie. Zaznaczony ju na planie pruskim z 1799 roku jako siedziba Pruskiej Faktorii Solnej - swoistego centrum logistycznego sol w pastwie pruskim. Po pobycie wojsk napoleoskich w Rypinie przesta peni swoj pierwotn funkcj. Kolejno suy jako siedziba poczty. Obecnie pozbawiony swojej pierwotnej ozdobnej szaty w postaci gzymsw wydzielajcych pitra, opasek wok okien i tralkowych balustrad oraz efektownego ganku. Prosta brya budynku posadowiona na wysokim gadkim cokole.
Fot. 29. Stara Poczta, Pisudskiego 18, ze zbiorw MZD
5.2.1.Zabytki ruchome
Zabytki ruchome, czyli rzeczy ruchome, ich czci lub zespoy rzeczy ruchomych, znajdujce si obecnie na terenie Rypina znajdujce si w ewidencji konserwatora zabytkw to przede wszystkim wyposaenie kociow rypiskich - witej Trjcy, witej Barbary, Kaplicy Cmentarnej i Kocioa Ewangelickiego. Poza tym brak wiedzy na temat zbiorw znajdujcych si w rkach prywatnych kolekcjonerw.
60
Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 - 2014 5.2.2.Zabytki archeologiczne
Zabytek archeologiczne to zabytki nieruchome, bdce powierzchniow, podziemn lub podwodn pozostaoci egzystencji i dziaalnoci czowieka, zoon z nawarstwie kulturowych i znajdujcych si w nich wytworw bd ich ladw albo zabytki ruchome, bdce tymi wytworami. Rypin w jego obecnych granicach administracyjnych nie doczeka si jeszcze powanych interdyscyplinarnych bada archeologicznych. Poza nielicznymi nadzorami archeologicznymi wynikajcymi z obowizku narzuconego przez przepisy konserwatorskie na inwestorw. Skpa wiedza na temat powyszych nadzorw archeologicznych dotyczy fragmentw ulicy Garncarskiej, Zduskiej i zaplecza Kocioa witej Trjcy. Z tych miejsc pochodz nieliczne obiekty takie jak gwodzie redniowieczne, grot betu od kuszy waowej, fragmenty ceramiki redniowiecznej i bardzo cenny, bo prawie nieuszkodzony ceramiczny bukak pielgrzymi z przeomu XIV i XV wieku znaleziony podczas prac przy ulicy Garncarskiej.
5.2.3.Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Malarstwo zgromadzone w Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie to w przewaajcej czci malarstwo wspczesne, artystw profesjonalnych (Stanisaw Poznaski, Aleksander Winnicki, Andrzej Gumiski i innych), twrcw nieprofesjonalnych (Eugeniusz Marzec, Wojciech Paliski, Hanna Rudnicka i inni). Dominujce techniki to olej na ptnie, akryl na ptnie. Przecitne rozmiary 50-60cm. Najwikszy obiekt 120- 220. Rzeby Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie wspczesne rzeby twrcw nieprofesjonalnych z okolic Rypina, ludowe, dewocyjne (Zbigniew Grodzicki, Wincenty Bernat, Stanisaw Kumiski). Drewno lipowe, pojedyncze obiekty polichromowane. Wysoko midzy 40 a 80 cm. Waga do 10 kg. Archiwalia, dokumenty przewanie z XX wieku, okres midzywojenny, okupacja, lata powojenne, proweniencja Rypin i okolice. Papier, tektura, rkopisy, maszynopisy, druki ulotne, obwieszczenia. Rozmiary przewanie format do wielkoci A4. Metale to w przewaajcej mierze narzdzia i sprzt gospodarstwa domowego, oraz srebra rosyjskie, angielskie, ryskie, polskie z XIX i XX wieku. Mosidz, brz, elazo, stal, srebro, zoto. Tkaniny serwety, kilimy i narzuty, rkodzieo regionalne, oraz strj obozowy winia KL Stuthoff. Jedwab, wena, len. Numizmaty monety obiegowe z XIX i XX wieku, przewanie polskie, medale i odznaczenia przewanie polskie z XX wieku, dodatkowo kolekcja medali okolicznociowych. Meble pojedynczy eksponat lustro eklektyczne typu tremo. Drewno sosna, fornirowane orzechem. Wysoko 230cm. Grafika kolekcja grafik autorstwa Boeny i Juliana Giedychw. Papier, formaty A4.
5.2.4.Dziedzictwo niematerialne
W rozumieniu Konwencji UNESCO, ktrej tekst zosta przyjty na 32 sesji Konferencji Generalnej UNESCO w padzierniku 2003 r., dziedzictwo niematerialne to zwyczaje, przekazy ustne, wiedza i umiejtnoci oraz zwizane z nimi przedmioty i przestrze kulturowa, ktre s uznane za cz wasnego dziedzictwa przez dan wsplnot, grup lub jednostki. Ten rodzaj dziedzictwa jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i ustawicznie odtwarzany przez wsplnoty i grupy w relacji z ich rodowiskiem, histori i stosunkiem do przyrody. Dla danej spoecznoci dziedzictwo niematerialne jest rdem poczucia tosamoci i cigoci. Dziedzictwo niematerialne w rozumieniu wspomnianej wyej Konwencji obejmuje: Tradycje i przekazy ustne, w tym jzyk jako narzdzie przekazu Spektakle i widowiska Zwyczaje, obyczaje i obchody witeczne Wiedz o wszechwiecie i przyrodzie oraz zwizane z ni praktyki Umiejtnoci zwizane z tradycyjnym rzemiosem Do czasu przyjcia konwencji jedynym instrumentem normatywnym UNESCO w tej dziedzinie byy Zalecenia dotyczce ochrony kultury tradycyjnej i ludowej z 1989 r. (Recommendation on the Safeguarding of Traditional Culture and Folklore/Recommandation sur la sauvegarde de la culture traditionnelle et populaire).
61
Dla Rypina na dziedzictwo niematerialne skada si niezwykle bogaty katalog zjawisk, ktre cigle ywe s przejawem przywizania do tradycji lokalnej. Zawsze zaznaczajcy si w historii kult witych w tym Janw - Jana Chrzciciela, Jana Nepomucena, w. Walentego, w. Barbary - ostatnio znowu odywa, czego przejawem jest ustanowienie przez Stolic Apostolsk w 2010 roku Jana Chrzciciela patronem Rypina. Ponadto anglosaski zwyczaj obchodzenia w. Walentego okazuje si mie duo starsze tradycje w Rypinie w parafii witej Trjcy. Niewtpliwie determinantem kreowania obyczajowoci religijnej w Rypinie jest bliskie ssiedztwo z orodkami kultu przede wszystkim Maryjnego. Obory, Skpe, Trutowo, Osiek, a take Studzianka przycigaj od wiekw rzesze pielgrzymw z Rypina. Std take zamiowanie do przydronych kapliczek, w ktrych dominuje motyw Matki Boskiej Skpskiej, gdzieniegdzie cho niezwykle rzadko piety Oborskiej, Chrystusa Frasobliwego. W lad za tym wyposaenie w dewocjonalia domostw mieszczan rypiskich - kiedy bardziej, teraz mniej. Rypin i okolice przynale geograficznie, historycznie i etnograficznie do Ziemi Dobrzyskiej. Wie si to ze skomplikowan i niesta sytuacj polityczn tej ziemi. Od zawsze byy to tereny pogranicza i ta pograniczno (jako przejciowo), odcisna swoje pitno w wielu aspektach jej historii i ycia codziennego. Cige zagroenie wynarodowieniem, wpywy sposobu ycia i kultury niemieckiej napierajcej z Prus, przez setki lat byy tu problemem. Spoeczestwem Ziemi Dobrzyskiej, na sposb ludoznawczyetnograficzny, zajli si w poowie XIX w. prawie jednoczenie trzej badacze: Witold Szeliga (XIX w.), Oskar Kolberg (1814-1890) oraz Aleksander Petrow (ok. 1847 - po 1905). Oskar Kolberg, jak sam o tym wspomina, rozpocz swoje badania terenowe ju w 1854 r. Podobnie jak inni czyni to w kontekcie z ssiednimi regionami, zauwaajc tym samym pograniczno kultury Ziemi Dobrzyskiej. Na podstawie tez wyej wskazanych badaczy uwaa si Dobrzyniakw za odam Mazurw, szczeglnie tych z okolic Skpego, Bobrownik, Dobrzynia nad Wis i Lipna, ze sabym odcieniem Kujawiakw, szczeglnie naprzeciw Wocawka (tj. od Szpetala na caym prawym Powilu a do Torunia). Ziemia Dobrzyska zwana jest take Starym Mazowszem, std liczne powizania i reminescencje kultury mazowieckiej. Tylko lud czci pnocnej a po granice z wczesnymi Prusami, to jest okolice Rypina po Dobrzy nad Drwc i Kik uwaa si za waciwych Dobrzyniakw. Rozgraniczenie to sugeruje blisz czno etnograficzn tej czci Ziemi Dobrzyskiej z Ziemi Chemisk. Inne wczesne wiadomoci historyczne dotyczce Ziemi Dobrzyskiej, a w tym take i Ziemi Rypiskiej, takie jak prace staroytnikw typu W.H. Gawarecki, M. Baliski i T. Lipiski, oraz T. wicicki, przynale raczej do historiografii regionu, aczkolwiek mona z nich wyowi wiele interesujcych szczegw i spostrzee przydatnych i dzi do opisu kultury ludowej przedstawianego przez nas regionu. Podsumowujc stan i perspektywy badawcze zwizane z kultur ludow Ziemi Dobrzyskiej, trzeba stwierdzi, i wieloletnie zaniedbania zostay w duej mierze w ostatnim trzydziestoleciu nadgonione, a istnienie czterech (Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku, Muzeum Etnograficznego w Toruniu, Muzeum Ziemi Dobrzyskiej Rypinie i Muzeum w Dobrzyniu nad Wis) prnych instytucji zajmujcych si statutowo tym zagadnieniem pozwala z nadziej oczekiwa dalszych bada i publikacji. Wanym, czsto najwaniejszym uchwytnym wyznacznikiem etnograficznym jest specyficzny dla danego regionu strj ludowy. W Ziemi Dobrzyskiej, a wic i okolicach Rypina, nie wyksztaci si charakterystyczny, rozpoznawalny typ ludowego ubioru regionalnego. Przyczyny tego s zapewne zoone. Za gwny powd takiego stanu rzeczy, wskaza naley wspominan wyej przejciowo i pograniczno tego regionu. Na pewne cechy ubioru ludowego tych okolic wskazywali jednak XIX wieczni badacze i obserwatorzy. Ich wiadectwa s obecnie dla nas bezcenne i stanowi baz wyjciow do rozpoznania tego nie opracowanego jeszcze zagadnienia. Strj dobrzyski do wczenie bo ju w latach siedemdziesitych XIX wieku zanik. Zosta wyparty przez strj mieszczaski, emanujcy do silnie od orodkw miejskich takich jak Lipno, Rypin i Dobrzy nad Wis na kultur ludow wsi. Wspomniane wyej przemiany spoeczne wsi dobrzyskiej pocigay za sob zmian aspiracji warstwy chopskiej, ktra szybko w sposobie bycia oraz ubierania, wzorowaa si na modzie szlacheckiej i mieszczaskiej. Proboszcz parafii w Dulsku ks. M. Smoleski w pracy Cztery kocioy w Ziemi Dobrzyskiej (Lww 1869) pisa o tutejszym ludzie, i Zamoniejsi na wzr szlachty i mieszczan, bior si do surdutw i niskich o szerokich skrzydach kapeluszy. Spostrzeenie to powtarza take wczeniej dla Dobrzynian z okolic Lipna W ubiorze zapatruje
62
si na panw i mieszczan. Zauway to ju Aleksander Petrow piszc: W wioskach ssiadujcych z miastami Rypinem, Dobrzyniem nad Drwc, Lipnem, Dobrzyniem nad Wis, wieniacy nosz si, e tak powiem, z miejska po chopsku; gdy kupuj jakie stare onierskie spodnie z wypustk czerwon, lub ubir po jakim stangrecie, a gdy na to gdy przywdziej palto wyszarzane, wygldaj wtedy jak strachy na wrble. Midzy zamoniejszymi chopami wchodz w mod ubrania z ciemnoszaraczkowego sukna, w rodzaju czamarek, obszywane czarnym barankiem, z przodu zdobione szamerowaniem. Take kobiety, co podkrela wspomniany ks. Smoleski, prboway nosi si po miejsku: Kobiety rwnie przyzwoicie si nosz. Przy zatrudnieniach domowych najczciej okryte modrem z wasnego przdziwa ptnem (nie umiejc go same wyrabia, przdz oddaj tkaczom Niemcom). Do kocioa i na zabaw ubieraj si w rno-kolorowe z perkaliku, pcienka, flaneli i t.p. sukienki i kaftany. Na to w porze chodnej zarzucaj due weniane jaskrawo-kraciaste chustki. Dziewczta zdobi zgrabnie uczesane gowy, w aksamitki i wiece; matki w biae ze wstkami i kwiatkami czepki, przepasane cienk jedwabn chustk. [...] Postpowsze wszake zaczynaj nosi okrycia damskie, zielone rkawiczki, parasolki i t. p.. Kultura duchowa. Orodki kultowe. Na wiele aspektw kultury ludowej Ziemi Dobrzyskiej w tym samego Rypina, nie tylko w wymiarze duchowym, dominujcy wpyw miay dwa silne orodki kultu religijnego znajdujce si na tym terenie. Mamy tu na myli silny orodek pielgrzymkowy, jakim zwaszcza po koronacji figury w poowie XVIII w. byo Skpe z klasztorem OO. Bernardynw w Wymylinie, skrywajcym w swoich murach cudowny wizerunek (rzeb) Matki Boskiej Skpskiej, oraz klasztor Ojcw Karmelitw w Oborach, z cudown Piet: Matk Bo Bolesn. Zarwno ta Bolesna Patronka Ziemi Dobrzyskiej, jak i Pani Mazowsza i Kujaw, jak tytuuje si Madonn Skpsk, miay i maj nadal wpyw na rzeb ludow. Religijno tutejszego ludu jakkolwiek arliwa nie bya jednak zanadto dewocyjna, co zauway ju Aleksander Petrow piszc: Pobono cechuje lud dobrzyski, dalekim jednak jest od wszelkiego religijnego fanatyzmu. Jak w innych czciach kraju, oywienie religijne nastpowao tu przy okazji wanych wit kocielnych, odpustw i dni bdcych liturgicznym wspomnieniem najpopularniejszych witych, szczeglnie tych ktrzy odbierali cze w okolicznych wityniach pod ich wezwaniem. Doskonale dokumentuje to proboszcz z Dulska, ks. Maciej Zagoba Smoleski (1832-1899), historyk Kocioa i Ziemi Dobrzyskiej w cennej monografii: Cztery kocioy w ziemi Dobrzyskiej (Obory, Rue, Dulsk, Dobrzy n. Drwc), wydanej we Lwowie w 1869 r., piszc: ...do Obr dyy na dzie 16 lipca liczne kompanije z krzyem, chorgwiami i ksidzem na czele, przy odgosie pieni na cze N. Maryi Panny. W trzymilowym okrgu wszyscy prawie rzuciwszy swe zatrudnienia, poleciwszy opiece boej swe zagrody, spieszyli do Obr, tam przystpowali do w. Sakramentw, wynurzali swe potrzeby bolesnej Matce Jezusowej, proszc jej o pomoc, a pniej ze spokojnym sumieniem, swobodniejsz myl, weselszem sercem, wracali pod wasn strzech. Chocia opis ten dotyczy bezporednio Obr, jest reprezentacyjny take dla innych orodkw ycia religijnego, o czym dowiadujemy si z dalszej czci tego cytatu: Od czasu kassacyi, dla braku spowiednikw w Skempem, lud zaczyna garn si do Obr na Zielone witki i na Szkaplerz; gwnie za w dzie Narodzenia N. M. Panny (8 wrzenia). Inne uroczystoci, jak n. p. na . Jzefa, Matk Bosk Bolesn, Wniebowzicie, . Barbar i t. p. mniej byy uczszczane, moe dla przykrej pory i licznych odpustw w ssiednich kocioach. Na dzie . Wojciecha lud gromadzi si w Rypinie, na . Stanisawa biskupa w Strzygach i Dziayniu, na Wniebowstpienie w Osieku, na . Tekl w Dulsku i Kikole, na . Piotra i Pawa w Ru, na . Bartomieja w Rogowie, najwicej za w dni Zielonych witek w Skempem i niedalekiej Studziance. Ruch pielgrzymkowy, bogaty zwaszcza po okresie koronacji figury, zapocztkowa rozwj pamitkarstwa pielgrzymkowego. Ojcowie Bernardyni zadbali o to, by ze Skpego wierni wywozili rne dewocjonalia. Byy to ulotne druki, metalowe statuetki, medaliki i plakietki, buteleczki do wody wiconej, wszystkie z wizerunkiem Madonny Skpskiej, czasem z widokiem klasztoru. Najokazalsz i najbardziej podan jednak pamitk ze Skpego byy przede wszystkim drewniane kopie cudownej figury. Popyt na rzeby wyzwoli ogromny potencja twrczy. Do tego stopnia, e nie tylko lokalni artyci i snycerze, czy obeznani z prac w drewnie rzemielnicy zaczli wykonywa drewniane figurki, lecz co wicej, za duto, czy zwyky noyk chwytay osoby niezwizane w aden sposb z prac w drewnie. Motywacje tego rzebiarskiego trudu byy rne, zapewne take natury zarobkowej, ale te w licznych przypadkach taka eksplozja talentu wizaa si z uzewntrznianiem uczu religijnych, bya
63
rodzajem modlitwy, sposobem odradzania i utrwalania wspomnie odbytej pielgrzymki do sanktuarium w Skpem. Drugim orodkiem kultu maryjnego w Ziemi Dobrzyskiej, ktry w kulturze ludowej pozostawi jednake znacznie mniej ladw jest sanktuarium w Oborach. Pocztki fundacji klasztoru i kocioa w Oborach (1605 r.), wi si z osobami ich wacicieli ukasza i Anny Rudzowskich, ktrzy nie majc potomstwa, postanowili dziedzictwo swoje ofiarowa na chwa Bogu. Wybudowawszy na szczycie tutejszej gry, zwanej Grodziskiem, drewniany koci i klasztor, sprowadzili dla jego obsugi Ojcw Karmelitw z Bydgoszczy. Po poarze w 1617 roku cay kompleks odbudowano ponownie przy wsparciu wdowy po fundatorze. Po jej mierci zakonnicy zbudowali murowan wityni, ktr w roku 1694 konsekrowano nadajc jej wezwanie Nawiedzenia Najwitszej Maryi Panny. Rozbudowa murowanego kompleksu wraz z okaza bram trwaa do poowy XVIII wieku. Przybywszy do Obr Ojcowie Karmelici przywieli z sob gotyck rzeb Piety z pierwszej poowy XV wieku. Rzeba ta ju w Bydgoszczy od 1581 roku syna nadzwyczajnymi askami. Po zaoeniu oborskiego klasztoru w 1617 roku Karmelici uznali, e naley j zwrci do macierzystego klasztoru w Bydgoszczy, co te uczynili. Jednake, jak gosi podanie figura ta w niewyjaniony sposb pojawia si ponownie w Oborach. Zdarzyo si to wielokrotnie. Uznano to za znak, by pozostaa ona tutaj na zawsze. Od 1627 roku Pieta jest na stae w kociele w Oborach, a po wybudowaniu gwnego barokowego otarza w 1696 roku umieszczono j w specjalnej niszy. Od wiekw Bolesna Patronka Ziemi Dobrzyskiej otacza opiek tutejszy lud, co relacjonowa, cytowany wczeniej pielgrzym (R. Filochowski): ..cae Rypiskie ma wielkie naboestwo do tutejszego obrazu i na uroczystoci Matki Boskiej tumnie si zgromadza [...] Lud chciwy zmiowania Boego cignie z najdalszych stron szczeglniej na uroczysto Matki Boskiej Szkaplerznej. Spotkasz tu kurpiw z puszczy Ostrockiej, mazurw z Pockiego, kujawiakw z za Wisy, pielgrzymw z Prus i Warmji. Sama posta Matko Boskiej Oborskiej Bolesnej jest jednak w zabytkowej rzebie z Ziemi Dobrzyskiej, zjawiskiem wyjtkowym i odosobnionym. Dopiero, w czasach wspczesnych, po koronacji cudownej Piety, temat ten zyska wiksze zainteresowanie twrcw ludowych. Mieszkacy Rypina i jego okolicy udawali si te do Osieka Wielkiego, gdzie ju w XV wieku znajdowa si bliej nieokrelony wizerunek Najwitszej Maryi Panny, nazywany Matk Boska askaw. Po jego zniszczeniu (koniec XVI lub pocztek XVII wieku) jego miejsce zaj obraz w. Rodziny, ktry nadal nazywany jest, jak poprzedni. Liczne aski, jakie tutaj otrzymywali wierni sprawiy, e obraz dekretem z 11 listopada 1691 roku zosta ogoszony cudownym. Cytowany wczeniej ks. W. Zauski, proboszcz parafii w Osieku pod koniec XIX wieku tak pisa o tym miejscu: ...caa okolica rypiska ma szczeglne naboestwo do M. Boskiej Osieckiej. Pielgrzymi spiesz na uroczystoci Najwitszej Panny, do ktrych przywizane s odpusty zupene na Szkaplerz i Wniebowzicie. Po Skpem, Osiek Wielki miao mona zaliczy do najbardziej uprzywilejowanych miejsc na ziemi dobrzyskiej syncych cudami. W niedalekiej Studziance (cz wsi Kleszczyn) od XVI wieku wierni otaczali kultem obraz Najwitszej Rodziny. W tutejszym rdeku czerpali wod, ktr uwaali za lecznicz, zwaszcza od chorb oczu. Powszechnym zwyczajem byo picie tej wody, obmywanie si ni, zanoszenie w specjalnych buteleczkach lub dzbanuszkach do domu, jako cudownego rodka na rne dolegliwoci. Jako ciekawostk mona poda, e gliniane dzbanuszki na cudown wod wykonywali przed I-wojn garncarze z warsztatu lyskich w Dobrzyniu n. Drwc sprzedajc je wanie w Studziankach. Liczne wota dzikczynne przynoszone tu na odpusty w Zielone witki i na w. Jakuba wiadcz o popularnoci i cudownoci tego miejsca.
Sztuka rzeba.
Pierwszy monografista Ziemi Dobrzyskiej, Aleksander Petrow, czy podsumowujcy dokonania XIX wiecznych historykw i folklorystw Oskar Kolberg, nie zajli si, choby zdawkowo, zagadnieniem sztuki ludowej interesujcego nas terenu. Nie powinno to jednak dziwi, bowiem do pocztku XX wieku sztuka ludowa, zwaszcza przedstawieniowa (rzeba malarstwo) nie skupiay jeszcze uwagi badaczy. Jak ubolewaa T. Karwicka, region ten take po II wojnie wiatowej, kiedy: ...plastyka ludowa caej Polski znalaza si w centrum zainteresowania i gdy na amach czasopisma Polska Sztuka Ludowa, od 1946 r. ukazuj si artykuy dotyczce sztuki ludowej rnych czci kraju, mona by si spodziewa, e i omawiany teren doczeka si swoich opracowa, nie znalaz wikszego zainteresowania w tym wzgldzie. Wynika to po czci z tego, i miejscowa sztuka nie odznaczaa si jak uderzajc
64
oryginalnoci, a take z faktu nie rozpoznania tematu. Najwczeniej zajto si jedynie rzeb ludow i to raczej wspczesn, a to ze wzgldu na oddziaywanie na te tereny silnego orodka sierpeckiego. Tak to w kadym razie trafnie podsumowaa w 1980 r. wspomniana wyej T. Karwicka, we wstpie do swojego artykuu wskazujcego stan i potrzeby bada nad sztuk ludow Ziemi Dobrzyskiej, artykuu, ktry jest uzupenieniem do cennej pracy, jak jest przytaczana ju wielokrotnie, wydana w 1979 r., Kultura ludowa ziemi dobrzyskiej jej autorstwa. Oprcz bada terenowych prowadzonych w latach 1971-76 przez t badaczk, reprezentujc toruski orodek badawczy, do dalszego rozpoznania tego zagadnienia przyczyniy si badania prowadzone od 1975 przez Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyskiej we Wocawku, a od 1980 przez powstae w Rypinie Muzeum Ziemi Dobrzyskiej. Zagadnienia dawnej rzeby ludowej tego terenu nierozerwalnie wi si z orodkami kultowymi, znajdujcymi si na Ziemi Dobrzyskiej. Podstawowym przejawem lokalnej rzeby sakralnej s przedstawienia Maryjne lokowane w kapliczkach. Zatem Podstawowa i najczciej spotykana to posta Matki Boskiej Skpskiej, Matki Boskiej rawiskiej. W kapliczkach okolic Rypina umieszczano Madonny urawiskie, formalnie zblione do Madonn Skepskich, lecz zwizane z orodkiem kultowym w urawinie parafii Mochowo na Mazowszu Pockim. Mylc o wspczesnej rzebie, naley wymieni grup twrcw zrzeszonych w Rypiskim Stowarzyszeniu Twrcw Nieprofesjonalnych. Zbigniew Grodzicki (ur. 1953) z Sadowa, zdolny artysta, i pedagog prowadzcy terapi zajciow z niepenosprawnymi dziemi w Sadowie. Artysta cakowicie wiadomy swoich wyborw twrczych, uczestnik plenerw rzebiarskich, ktrego prace wielokrotnie wystawiano w wielu miejscowociach kraju. W ankiecie personalnej podajcej dziedzin i charakter twrczoci napisa rzeba m.in. ludowa. Grodzicki, tak jak wielu dawnych, sprawnych w sztuce rzebienia rzemielnikw jest w stanie wykona kade zamwienie zadawalajc gusty swoich klientw. S w jego dorobku figury parkowe naturalnej wielkoci i Madonny Skpskie o rozwizaniach formalnych i artystycznym wyranie odmiennych od tych znanych z ludowych ich realizacji. Pord tych indywidualnych i jake rnorodnych prac, znajduj si te boonarodzeniowe szopki, przemawiajce prostot oszczdnie rzebionych postaci, umieszczanych w topornych stajenkach krytych dwuspadowym daszkiem. Jedna z takich szopek jest w zbiorach wocawskiego muzeum. Zbigniew Grodzicki pozostawia swoje rzeby w naturalnym kolorze drewna. Drugim uzdolnionym artyst rypiskiego rodowiska jest Wincenty Bernat (ur. 1948) mieszkajcy i tworzcy w samym Rypinie. Zawodowo czynny, wszystkie wolne chwile powica rzebie majc na koncie wiele udanych realizacji. Podkrela, e si twrcz czerpie z tradycji ludowej, a motywuj go do pracy take wartoci religijne. Tworzy: By odzwierciedla prawd ycia. Jego symptomy. Rado, cierpienie, smutek. W jego dorobku twrczym jest sporo rzeb o charakterze sakralnym, wici, przedstawienia Chrystusa, take jako paskorzeby w ikonografii Ecce Homo (w koronie cierniowej), s anioy z charakterystycznymi manierystycznymi, wertykalnymi skrzydami, jest te udana kopia dawnej rzeby Trjcy witej z dobrzyskiej kapliczki przydronej. W Rypinie tworzy od kilku lat weterynarz z zawodu, Stanisaw Kumiski, ktrego prace pod wzgldem formalnym aspiruj do ludowych. W Rypinie ostatni okres ycia twrczego spdzi malarz nieprofesjonalny Eugeniusz Marzec (1915-2006). Przyby do Rypina w 1985 roku jako znany ju w rodowisku twrcw nieprofesjonalnych malarz. Tematyka jego prac bya rozlega, przeplataa si w nich teraniejszo z przeszoci i rzeczywisto z fantazj. Sporo miejsca zajmowaa u niego tematyka religijna i sceny z obyczajowoci i folkloru ludowego, ktre uj w cyklach obrazw: przysowia, wita religijne i legendy maryjne. Wiele prac powieci opisowi wiata ydowskiego, ktry znal z autopsji, z dziecistwa spdzonego na Kresach Wschodnich. By take autorem rzeb (np. kapela ydowska). Najwiksz kolekcj jego prac z ostatniego okresu twrczoci, w tym sporo rzeb posiada Muzeum w Rypinie. Ponadto prace jego znajduj si w zbiorach muzew w Toruniu, Wrocawiu, Wocawku i Zabrzu oraz w wielu kolekcjach prywatnych w kraju i za granic. Obok wyej wymienionych naley wspomnie o Stanisawie Kumiskim, z zawodu weterynarzem, ktry fachu rzebiarskiego uczy si od Wincentego Bernata. Jego rzeba mimo, i nacechowana znacznym prymitywizmem, z elementami bardziej historyzujcymi ni ludowymi, jednak znajdowaa uznanie wrd odbiorcw. Do wyprowadzenia si w 2010 roku z Rypina do niedalekiego Poska, tworzy na miejscu. Jego prace wystawiane byy w Muzeum
65
w Rypinie, we Wocawku, w Galerii Civitas Chrystiana w Rypinie. Uczestniczy w wielu akcjach artystycznych w wojewdztwie kujawsko-pomorskim. Niezwykle ciekawe formy rzebiarskie, szczeglnie sakralne reprezentuje Proboszcz Parafii Radziki - ks. Jacek Dudkiewicz. Jego prace zdobi w chwili obecnej przede wszystkim obejcie plebanii i ssiedztwo kocioa oraz Parafialn Izb Pamici. Ta ostatnia szczeglnie cenna dla lokalnej spoecznoci, bdca take inicjatyw samego proboszcza. Obok rzebiarzy na uwag zasuguje grono twrcw z zakresu malarstwa. Bardzo oywiona rodowisko, zwaszcza ostatnio w ramach licznych plenerw artystycznych organizowanych wsplnie przez Gmin Wpielsk i Muzeum w Rypinie. Wielu z malarzy ju niestety odeszo, Henryk Dedoski, Jan Mikulski, czy inni. Natomiast niezwykle ywe jest obecne rodowisko twrcw. Na uwag zasuguje posta Wodzimierza Andrzeja Gajkowskiego. Maluje od 1978 roku, uczestniczy wielu plenerach artystycznych i wystawach wojewdzkich, z tyme przede wszystkim zbiorowych. Pierwszej indywidualnej wystawy malarskiej doczeka si po ponad trzydziestu latach pracy twrczej. Zawsze wysoko oceniany. Dominuje u niego tematyka marynistyczna, przyroda, zwierzyna. Stanisaw Winiewski, niezwykle zdolny i pracowity twrca. Zaoyciel i instruktor modelarni w Rypinie, ktr prowadzi od lat 60-tych. Nastpnie po kilkuletniej przerwie zainicjowa dziaalno Rypiskiej Kuni Talentw przy MZD w Rypinie. Technika dominujca to akryl na ptnie i suche pastele. Prace w rypiskim i wocawskim muzeum, ma za sob liczne wystawy zbiorowe. Aktywny, mimo wieku animator kultury w Rypinie i okolicach. Wojciech Paliski prowadzi swoj autorsk pracowni artystyczn. Maluje od maych po due obiekty. Techniki to olej na ptnie, akryl, pastele. Eksperymentuje z malowaniem szpachl. Niezwykle zdolny twrca, celuje w krajobrazy, interesuje go dzika przyroda, czasem zmaga si z aktem. Jacek Paliski, syn Wojciecha, absolwent bydgoskiego liceum plastycznego. Waciciel pracowni plastycznej, zdolny grafik i pejzaysta. rodowisko kobiet malujcych w Rypinie jest reprezentowane przez Hann Rudnick, ktra po odejciu na emerytur w 1996 roku zintensyfikowaa swoj dziaalno twrcz. Jej obrazy znajduj si w kolekcji muzeum w Rypinie, oraz w kolekcjach prywatnych. W rodowisku kobiet malarek spotka moemy take Teres Gral, osob niepenosprawn, jednake bardzo ambitn i niezwykle twrcz. Modsze grono malarek reprezentuje Jolanta Fabiszewska. Koncentruje si na malarstwie nowoczesnym, siga po niekonwencjonalne tematy i techniki, interesuje si take fotografi i grafik komputerow. rdem nowych talentw jest niewtpliwie Rypiska Kunia Talentw dziaajca przy Muzeum Ziemi Dobrzyskiej w Rypinie. Powstaa z pomysu i inicjatywy Stanisawa Winiewskiego, wspomnianego wyej animatora kultury i sztuki. Na cosobotnich zajciach spotyka si grupa okoo 15 osb by pod okiem dowiadczonych twrcw rozwija swoje talenty. Do najtrwalszych i zarazem najduej dziaajcych form kultury w miecie jest niewtpliwie zaoona w 1883 roku i dziaajca do dzi orkiestra dta Stray Poarnej. Obsugiwaa wszystkie miejskie uroczystoci, pastwowe i kocielne. Pierwszymi dyrygentami teje orkiestry byli najprawdopodobniej miejscowi organici. Od 1905 do 1947 roku nieprzerwanie ( z wyczeniem okresw wojen I i II ) kapelmistrzem by Antoni Kant, ktry ponis wielkie zasugi na niwie dziaalnoci artystycznej miasta. Do dzi dziaa oparty na dawnych tradycjach chru Lutnia chr nauczycielski Belcanto, uznany nie tylko w rodowisku lokalnym, ale osigajcy te spore sukcesy na estradach oglnopolskich. Lokalnym dobrem kulturalnym jest niewtpliwie take szereg instytucji kulturalnych prowadzonych przez samorzd miasta Rypina, jak i innych form kultury szerzonych przez organizacje pozarzdowe: Miejsko-Powiatowa Biblioteka Publiczna (zaoona w 1945 roku), Muzeum Ziemi Dobrzyskiej ( zaoone w 1980 roku, wyrose na osigniciach Regionalnej Izby Pamici zaoonej w 1968r.), Rypiskie Centrum Promocji i Kultury ( kontynuujcy tradycje Domu Kultury zaoonego w 1956 roku) wraz Kinem Batyk, Orodek Kultury Dobrzyskiej Civitas Christiana im. Jerzego Pietrkiewicza.
66
Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 - 2014 5.3. Zabytki objte prawnymi formami ochrony
Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami przewiduje (art.7) nastpujce formy ochrony zabytkw: 1) wpis do rejestru zabytkw, 2) uznanie za pomnik historii, 3) utworzenie parku kulturowego, 4) ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego.
5.3.1.Wpis do rejestru zabytkw

Zabytki o szczeglnej wartoci s objte ochron za pomoc wpisu do rejestru zabytkw. Rejestr zabytkw znajdujcych si na terenie danego wojewdztwa prowadzi wojewdzki konserwator zabytkw (art. 8 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami). Wpisywanie zabytkw do rejestru odbywa si z urzdu z inicjatywy konserwatora zabytkw, bd na wniosek waciciela zabytku nieruchomego lub uytkownika wieczystego gruntu, na ktrym znajduje si zabytek. Na terenie miasta Rypina do rejestru zabytkw nieruchomych wpisanych jest na podstawie decyzji konserwatora zabytkw 5 obiektw zabytkowych, w tym 1 zabytkowy ukad urbanistyczny, wyszczeglnionych w zaczniku nr 1. Historyczne zaoenie urbanistyczne miasta (nr rej. A/1475)
Stref ochrony objto tutaj obszar historycznego ukadu przestrzennego o najbardziej wartociowej strukturze urbanistycznej, historycznej i architektonicznej, wyrniajcej si iloci i jakoci zachowanej tradycji, trwaoci zjawisk i procesw kulturowych oraz przetrwaniem istotnych, reliktowych obiektw charakterystycznych dla Rypina. Celem ochrony jest utrzymanie ustalonych elementw istniejcych oraz ograniczenie swobody ksztatowania elementw nowych. Instrumentem realizacji powyszych zasad s
67
ustalenia planw zagospodarowania przestrzennego zawierajce szczegowe wytyczne konserwatorskie oraz wymg udziau sub konserwatorskich w postpowaniu lokalizacyjnym. Granice obszaru objtego ochron wyznacza: od zachodu i pnocy rzeka Rypienica; od pnocy i wschodu za ul. Gdask podne skarpy kocielnej i ul. Tylnej (obecnie Ks. Chojeckiego) do ul. Garncarskiej, odcinek ul. Garncarskiej, agodny uk w kierunku poudniowym przebiegajcy gbokoci dziaek do Palcu Sienkiewicza i od poudnia zaplecze dziaek przy ul. Orzeszkowej do rzeki Rypienicy. Koci parafialny rzymskokatolicki pw. w. Trjcy ul. Jana Pawa II (nr rej. A/460) Pierwsze zaoenie z 1355 r., wielokrotnie remontowany m.in. w 1821, 1825 i 1840 r. regotyzowany w 1865 r. i 1905 r. ceglany, gotycki, na planie wyduonego prostokta. Kaplica drewniana pw. w. Barbary ul. Mawska (nr rej. A/417) Pierwotna z 1780 r. drewniana na podmurwce z kamienia, dwukrotnie remontowana (1850, 1908). Budynek myna zboowego Mawska 27 (nr rej. A/498) Budynek z 1900 r., murowany z cegy penej, otynkowany na planie prostokta. Budynek Dom Kani ob. Muzeum Ziemi Dobrzyskiej ul. Warszawska 20 (nr rej. A/713) Budynek wybudowany w latach 1906-1908 prawdopodobnie na cele publiczne, w okresie okupacji siedziba Setlbstschutzu, gdzie wiziono i mordowano Polakw. Elewacja frontowa o neoklasycystycznym wystroju (bonie, pilastry, profilowane gzymsy, opaski okienne i kute balkony z ornamentem meandrowym).
5.3.2.Pomniki historii
Zabytki nieruchome wpisane do rejestru lub parki kulturowe o wybitnej wartoci dla kultury mog zosta uznane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, w drodze rozporzdzenia, za pomnik historii. Na terenie miasta Rypina nie ma obiektw uznanych za pomniki historii.
5.3.3.Parki kulturowe
Park kulturowy moe zosta utworzony przez rad gminy, po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Celem utworzenia parku kulturowego jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Na terenie miasta Rypina nie utworzono parkw kulturowych.
5.3.4. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego. Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami w aktach prawa miejscowego jakimi s miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego oprcz zasad ochrony zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru oraz ochrony parkw kulturowych ustala si rwnie zasady ochrony innych zabytkw nieruchomych znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ma miejsce w ramach procedury sporzdzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia planu dotyczce zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytkw oraz dbr kultury wspczesnej powinny zawiera okrelenie obiektw i terenw chronionych ustaleniami planu, w tym okrelenie nakazw, zakazw, dopuszcze i ogranicze w zagospodarowaniu terenu ( 4 pkt 4 rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z 26 sierpnia 2003 roku w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego). Zgodnie wymienionym wyej z art. 19 ust.1 ustawy oraz 6 pkt 4 rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z 28 kwietnia 2004 roku w sprawie wymaganego zakresu projektu studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego wczeniej, na etapie okrelania polityki przestrzennej gminy tzn. w trakcie opracowywania studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy powinny by okrelone wytyczne do okrelenia wyej wymienionych zasad ochrony dziedzictwa kulturowego. W zalenoci od potrzeb w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego mona rwnie ustali strefy ochrony konserwatorskiej obejmujce obszary, na ktrych obowizuj okrelone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy majce na celu ochron znajdujcych si na tym obszarze zabytkw (art. 19 ust. 3 ustawy).
68
W chwili obecnej miasto Rypin posiada tylko dwa obowizujce miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego: Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta Rypina w zakresie obejmujcym dwa wybrane obszary miasta: obszar nr I - ograniczony od zachodu ulicami: Nowy Rynek i 3go Maja, od pnocy ul. Malanowskiego, wschodu ul. Dr Fr. Dutka i Mysk, od poudnia istniejc zabudow mieszkaniow jednorodzinn; obszar nr II - ograniczony od zachodu ulic Cholewiskiego, od pnocy ul. Koszarow, od wschodu terenami PKP i PKS oraz od poudnia ul. Dworcow - uchwaa Rady Miasta Rypina nr XXVIII/210/05 z dnia 31 sierpnia
2005 r. W obszarze II tego planu nie ma obiektw o wartociach zabytkowych.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla miasta Rypina w wybranym obszarze:

obszar III - ograniczony od zachodu terenami kolejowymi, od poudnia ul. Mawsk, od pnocy i wschodu granicami miasta, z wyczeniem dziaek o numerach geodezyjnych 882/30, 882/31 i 882/32 - uchwaa Rady Miasta Rypina nr XXXIII/329/09 z dnia 29 czerwca 2009 r.
69
Szczegowy opis ustale ochrony w obu miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego obowizujcych na terenie miasta Rypina zosta opisany w p. 5.1.2.
Ustalenie ochrony w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego.
Niedawana zmiana w ustawie o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami rozszerzya dotychczasowe form ochrony zabytkw o ustalenia zawarte w decyzjach o ustaleniu lokalizacji
70
inwestycji celu publicznego, decyzjach o warunkach zabudowy, decyzjach o zezwoleniu na realizacj inwestycji drogowej, decyzjach o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzjach o zezwoleniu na realizacj inwestycji w zakresie lotniska uytku publicznego. Jednoczenie odpowiednie artykuy ustaw okrelajcych procedury wydawania tych decyzji obliguj organy je wydajce do uzgodnienia projektu decyzji z wojewdzkim konserwatorem zabytkw lub do uzyskania jego opinii. Tak wic w decyzjach tych mog si pojawi wice dla inwestora i projektanta ustalenia w zakresie ochrony zabytkw. Bardzo istotne jest to, e zgodnie z obecnym brzmieniem art. 53 ust. 4 pkt. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uzgodnieniem takim, a wic i form ochron zostay rwnie obszary i obiekty ujte w gminnej ewidencji zabytkw (dotychczas ochrona ta obejmowaa tylko obszary i obiekty wpisane do rejestru zabytkw).
5.4.Zabytki w gminnej ewidencji zabytkw 5.4.1.Zabytki nieruchome ujte w gminnej ewidencji zabytkw.
W gminnej ewidencji zabytkw ujtych jest 163 zabytkw nieruchomych wymienionych w zaczniku nr 2. Podzia zabytkw nieruchomych ujtych w gminnej ewidencji ze wzgldu na struktur wasnoci:
1% 19%
11%
1% 18% 4%
k una om lna org niz cje s a a poecz ne pa twowa s pry a w tna ws pw s a no inna
46% wy na z niow a
Ze wzgldu na struktur wasnoci wikszo zabytkw nieruchomych stanowi wasno lub wspwasno osb prywatnych. Tak wic ich stan oraz sposb ekspozycji i wykorzystania zaley od wiadomoci ich wartoci, chci oraz moliwoci finansowych. Podzia zabytkw nieruchomych ujtych w gminnej ewidencji ze wzgldu na rodzaj uytkowania:
10 0 9 0 8 0 7 0 6 0 5 0 4 0 3 0 2 0 1 0 0
8 7
adm inistracja kult relig ijny kultura m ieszkalny 38 ow iata rekreacjai turystyka suba zdrow ia 2 9 usug i nieuytkow ane inny
1 5 2 2 1 6 1
Jak wynika z zestawienia wikszo zabytkw nieruchomych jest wykorzystywana na mieszkalne i usugowe.
5.4.2.Zabytki archeologiczne ujte w gminnej ewidencji zabytkw.
71
W gminnej ewidencji zabytkw archeologicznych znajduje si 28 stanowisk archeologicznych wymiennych w zaczniku nr 3.
5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy

Obiekty dziedzictwa materialnego uznane za najcenniejsze dla gminy miasta Rypina zostay ujte w katalogu zabytkw miasta Rypina i posiadaj wpis do rejestru Zabytkw Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. Ze wzgldu na wielokrotne zniszczenie jakich dokonywano na terenie miasta Rypina podczas minionych wiekw, cenne okazuj si by nawet te obiekty, ktre nie posiadaj szczeglnie artystycznej i estetycznej bryy. Zatem dotyczy to zaoenia urbanistycznego miasta Rypina (wpis do rej. zabytkw 1993.08.2-A/1475), koci rzymskokatolicki Parafialny pod wezwaniem witej Trjcy (wpis 1927.04.29 i 1981.02.17-A/460), kaplica drewniana zrbowa witej Barbary (wpis 1988.06.20-A/417), Budynek Domu Kani (obecnie muzeum w Rypinie, wpis 1995.12.30-A/713) oraz budynek myna zboowego (wpis 1998.03.20-A/498). Niewtpliwie na szczegln opiek zasuguj ponadto ze wzgldu na walory estetyczne: budynek Zgoda, budynek Hotel Polski Szczotkowskich (tzw. Rypinianka), budynek pastorwki przy kociele ewangelickim, Dom Katolicki (dawny do Rypiski Dom Kultury), Stary Magistrat (ul. Jana Pawa II 10), Stara Elektrownia, Budynek dawnego Starostwa, Szkoa Podstawowa Nr 1.
6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe

Mocne i sabe strony oraz szanse i zagroenia co do rozwoju Miasta Rypina wskazane Strategii rozwoju Miasta Rypina na Lata 2007 2018 przyjtej przez Rad Miasta:
MOCNE STRONY SABE STRONY
(TFPK) dobry stan rodowiska naturalnego malownicze pooenie miasta bezpieczne miasto (niski poziom przestpczoci) system segregacji odpadw dobry system budownictwa spoecznego wzrost kompetencji i aktywnoci sektora MP aktywne rodowisko kulturalno sportowe dobry kompleks sportowo rekreacyjny (MOSiR) mocni liderzy dobre tendencje demograficzne dobrze zorganizowana ochrona zdrowia istnienie kilku wiodcych firm aktywne rodowisko polityczne czyste rodowisko imprezy regionalne i oglnopolskie (AGRA, RWT) regionalne muzeum dobra wsppraca z powiatem i ssiednimi gminami dobry stan spek miejskich bezpieczny poziom zaduenia miasta istniejcy wze kolejowy -
dostpno taniej siy roboczej system wspierania przedsibiorczoci
brak bezpiecznych skrzyowa wysokie bezrobocie za mae terytorium miasta sabe wyksztacenie (zawodowe) siy roboczej znaczna odlego od gwnych szlakw komunikacyjnych brak infrastruktury sportowej (basen, hala, boiska, itp.) maa ilo uzbrojonych terenw rozdrobnienie terenw inwestycyjnych brak zabytkw zy stan istniejcej bazy kulturalnej i sportowej saba baza hotelowo gastronomiczna saba infrastruktura turystyczna wysokie obcienie ruchem koowym w centrum miasta brak obwodnicy miasta zy stan istniejcej substancji mieszkaniowej - komunalnej niewystarczajca ilo budowanych nowych mieszka saba oferta kulturalno - sportowa niewystarczajcy poziom skanalizowania miasta oraz brak wodocigw na niektrych ulicach saby stan istniejcej sieci cieplnej oraz jej brak w niektrych obszarach miasta brak gazu ziemnego brak wsppracy midzynarodowej maa aktywno w zakresie przedsibiorczoci jednostronny profil produkcji lokalnych firm maa aktywno spoeczna i zawodowa mieszkacw maa konkurencja w owiacie niedostosowanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy dominujca postawa roszczeniowa spoeczestwa maa liczba bankw bariery architektoniczne may kapita wasny mieszkacw zuboenie mieszkacw
72
SZANSE
zaniedbane tereny zielone monopol w handlu brak centrum miasta zaniedbany dworzec PKS brak toalet publicznych brak schroniska dla osb bezdomnych brak schroniska dla zwierzt
ZAGROENIA
wykorzystanie rodkw pomocowych z Unii Europejskiej i innych rde rozwj gospodarczy kraju lobbing radnych wojewdzkich i posw budowa centrum gospodarki odpadami odrolnienie z mocy prawa gruntw miejskich zainteresowanie inwestorw zewntrznych pozyskanie miast partnerskich dobre kontakty z instytucjami zewntrznymi wsppraca z duymi miastami regionu (Toru, Wocawek) wsppraca ze szkoami wyszymi wzrost cen mieszka i gruntw w duych orodkach miejskich
starzenie si spoeczestwa - wyjazd modych i aktywnych za granic oraz do duych orodkw miejskich - konkurencja w pozyskiwaniu rodkw zewntrznych - zmniejszenie liczby powiatw (utrata statusu miasta powiatowego) - krajowa sie szpitali - rosnce obcienie samorzdw - rosncy fiskalizm pastwa - likwidacji linii kolejowej - znaczna odlego od planowanych autostrad i drg szybkiego ruchu
Mocne i sabe strony oraz szanse i zagroenia wynikajce z oceny stanu dziedzictwa kulturowego i uwarunkowa jego ochrony oraz realizowanej przez gmin polityki rozwoju przestrzennego i spoecznogospodarczego: MOCNE STRONY Muzeum Ziemi Dobrzyskiej, obiekty wartociowe kulturowo i zabytkowa zabudowa na terenie miasta. malownicze pooenie miasta korzystne warunki rozwoju turystyki w okolicach Rypina ze wzgldu na walory przyrodnicze i krajobrazowe. dobra baza sportowo rekreacyjna (MOSiR i hala z basenem w budowie). lokalne organizacje pozarzdowe np. Fundacja Ziemia Dobrzyska SZANSE uwzgldnienie problemw ochrony dziedzictwa kulturowego w programach, strategiach i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miasta. moliwo finansowania prac konserwatorskich i remontowych obiektw zabytkowych ze rodkw finansowych pochodzcych z rnych rde: pastwowe, samorzdowe, prywatne, wyznaniowe, rodki UE i inne. wzrost zainteresowania mieszkacw wygldem i stanem technicznym nieruchomoci. SABE STRONY
bardzo niezadowalajcy stan zachowania obiektw

zabytkowych.
brak wystarczajcych nakadw finansowych na ochron
zabytkw (ze strony miasta, przedsibiorstw i mieszkacw). sabo rozwinita infrastruktura turystyczna. niedostateczna wiadomo wartoci zasobw kulturowych. znaczna odlego od gwnych szlakw komunikacyjnych brak obwodnicy. brak kolejowych linii pasaerskich. zaniedbany dworzec PKS ZAGROENIA postpujca degradacja niektrych zabytkw w wyniku technicznego zuycia w sytuacji dalszego niepodejmowania prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych. nike zainteresowanie turystyczne zabytkami i obszarami zabytkowymi z uwagi na ich ilo i stan. wiadoma i niewiadoma likwidacja (rozbirka) obiektw o wartociach historycznych, a niewpisanych do rejestru zabytkw. bezmylna przebudowa i remont istniejcych budynkw bez uwzgldnienia ich architektonicznych i historycznych walorw. zasonicie obiektw wartociowych reklamami i nowymi elementami.
73
7. Zaoenia programowe
7.1.Priorytety, kierunki dziaa i zadania programu opieki. Priorytety, kierunki i zadania okrelono w zaczniku nr 4.
8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

Zakada sie, e zadania okrelone w niniejszym gminnym programie opieki nad zabytkami bd wykonywane m.in. za pomoc nastpujcych instrumentw: instrumentw prawnych wynikajcych z przepisw ustawowych i rozporzdze (np. uchwalanie miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, budowa parkw kulturowych, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytkw obiektw bdcych wasnoci gminy, uzgadnianie decyzji o warunkach zabudowy i o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego z wojewdzkim konserwatorem zabytkw, wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewdzkiego konserwatora zabytkw); instrumentw finansowych (m.in. finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych bdcych wasnoci gminy, korzystanie z programw uwzgldniajcych finansowanie z funduszy europejskich oraz dotacje, subwencje, dofinansowania, ulgi podatkowe, nagrody i inne zachty finansowe dla wacicieli i posiadaczy obiektw zabytkowych); instrumentw koordynacji (m.in. poprzez realizacje projektw i programw dotyczcych ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewdzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., wsppraca z orodkami naukowymi i akademickimi, wsppraca z organizacjami wyznaniowymi i spoecznymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami); instrumentw spoecznych (m.in. poprzez dziaania edukacyjne, promocyjne np. Konkurs SUPERELEWACJA, wspdziaanie z organizacjami spoecznymi, dziaania prowadzce do tworzenia miejsc pracy zwizanych z opiek nad zabytkami); instrumentw kontrolnych (m.in. bieca aktualizacja gminnej ewidencji zabytkw, monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego).
9. Zasady oceny realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami Burmistrz Miasta Rypina ma obowizek sporzdzenia co dwa lata sprawozdania z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami i przedstawiania go Radzie Miasta. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzi ocena poziomu realizacji gminnego programu uwzgldniajca: a) wykonanie zada przyjtych do realizacji w okresie czteroletnim obowizywania gminnego programu opieki nad zabytkami, b) efektywno ich wykonania. Sprawozdanie to jest przekazywane Generalnemu Konserwatorami Zabytkw i waciwemu wojewdzkiemu konserwatorowi zabytkw (art. 87 ust. 6 w.w. ustawy) Ustalono nastpujce kryteria i wskaniki oceny realizowanych zada: W ramach priorytetu I: Dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja suca budowaniu tosamoci kulturowej Liczba zrealizowanych konkursw, wystaw, spotka, dziaa edukacyjnych na terenie miasta Liczba utworzonych szlakw turystycznych Liczba opracowanych, wydanych wydawnictw (w tym folderw promocyjnych, przewodnikw itp.) Liczba utworzonych, zmodernizowanych elementw infrastruktury sucych funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej Liczba osb zwiedzajcych muzea, izby regionalne, izby pamici itp. Inne W ramach priorytetu II: Ochrona i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego
74
Poziom (w %) objcia terenu gminy wykonanymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego Liczba utworzonych parkw kulturowych Liczba wnioskw o wpis do rejestru zabytkw obszarw, obiektw i zespow zabytkowych Inne W ramach priorytetu III: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju spoeczno-gospodarczego gminy: Poziom (w %) wydatkw budetu gminy na ochron i opiek nad zabytkami Warto finansowa zrealizowanych kompleksowych programw rewaloryzacji i rewitalizacji oraz liczba (bd inne mierniki) obiektw poddanych rewitalizacji i rewaloryzacji w ramach tych programw Warto finansowa wykonanych prac remontowo-konserwatorskich przy zabytkach oraz liczba obiektw poddanych ww. pracom Inne
10. rda finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami

10.1. rda finansowania wynikajce z ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami
Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. wskazuje jednoznacznie waciciela posiadacza zabytku do nad opieki zabytkiem. Zakres tej opieki jest okrelony w art. 5 ustawy. Pomimo tak jednoznacznego zapisu ustawowego pastwo zobowizuje si do wspomagania finansowego zada realizowanych przy konserwacji obiektw zabytkowych wpisanych do rejestru zabytkw. Wczenie rodkw finansowych pochodzcych z budetu pastwa nie moe by stosowane do obiektw zabytkowych, ktre znajduj si jedynie w wojewdzkiej lub gminnej ewidencji zabytkw, a nie s wpisane do rejestru zabytkw. Zgodnie z zapisem art. 73 osoba fizyczna, jednostka samorzdu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna bdca posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru zabytkw albo posiadajca taki zabytek w trwaym zarzdzie moe ubiega si o dotacje celow z budetu pastwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku. Dotacje takie przyznawane s przez ministra waciwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego (Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego) lub wojewdzkiego konserwatora zabytkw waciwego dla terenu, na ktrym zlokalizowany jest obiekt zabytkowy wpisany do rejestru zabytkw (Kujawsko Pomorski Wojewdzki Konserwator Zabytkw). Z tych dwch rde finansowania mona korzysta niezalenie. Ustawa zezwala na ubieganie si o udzielenie dofinansowania nie tylko na prace planowane do wykonania przy zabytku w danym roku budetowym, lecz take na prace, ktre zostay wykonane w okresie trzech lat poprzedzajcych rok zoenia przez wnioskodawc wniosku o udzielenie dotacji (art. 76 ust.1 pkt 2). Ustawa o ochronie zbytkw i opiece nad zabytkami zawiera wykaz prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych, ktre mog by objte dotacj (art. 77). Integraln czci ustawy, wynikajc z zapisu art. 80 ust. 1, jest rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw (Dz. U. Nr 112, poz. 940 ze zm.).
10.2. Inne rda finansowania.

Poza rodkami budetu pastwa wypacanymi przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub Kujawsko Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw dziaania programu mog by finansowane przez: rodki wasne budetowe gminy Miasta Rypina na realizacj zada wasnych; dotacje podmiotowe dla instytucji kultury, ktrych organizatorem jest samorzd wojewdztwa; dotacje samorzdu wojewdztwa dla jednostek samorzdu terytorialnego innych szczebli na realizacj zada z zakresu kultury i sztuki; dotacje, granty, nagrody samorzdu wojewdztwa dla podmiotw nie zaliczanych do sektora finansw publicznych; rodki wasne jednostek samorzdu terytorialnego rnych szczebli; dochody wasne instytucji kultury;
75
rodki prywatne (osb fizycznych, stowarzysze, fundacji, osb prawnych, zwizkw wyznaniowych); dotacje i fundusze celowe rzdowych i pozarzdowych programw pomocowych; rodki Unii Europejskiej; inne rodki przewidziane prawem.
Informacje o zasadach i kryteriach dotyczcych moliwoci pozyskiwania rodkw finansowych na zadania zwizane z ochron i opiek nad zabytkami znajduj si m.in. na podanych poniej stronach internetowych: w ramach programu operacyjnego Promesa Ministra Kultury www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programy-ministra/programy-mkidn2011.php, w ramach programu operacyjnego Dziedzictwo kulturowe www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programy-ministra/programy-mkidn2011.php, w ramach programu operacyjnego Fundusz wymiany kulturalnej www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/srodki-europejskie.php, w ramach programu operacyjnego Kultura 20072013 - www.mkidn.gov.pl/pages/stronaglowna/finanse/srodki-europejskie.php w ramach programu operacyjnego Innowacyjna gospodarka projektu nr 6.4. Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym - www.poig.gov.pl, w ramach programw operacyjnych Regionalne programy operacyjne www.funduszeeuropejskie.gov.pl/RPO/Aktualnosci/Strony/default.aspx, w ramach programu operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwj obszarw wiejskich - www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-irybolowstwa/Fundusze-Strukturalne/SPO-Restrukturyzacja-i-modernizacja-sektorazywnosciowego-oraz-rozwoj-obszarow-wiejskich, w ramach programu operacyjnego Kapita ludzki - www.efs.gov.pl, w ramach programu operacyjnego Infrastruktura i rodowisko- www.pois.gov.pl, w ramach programu Europejska wsppraca terytorialna - www.ewt.gov.pl, w ramach programu operacyjnego Fundusz dla organizacji pozarzdowych www.funduszngo.pl, w ramach dotacji od Kujawsko Pomorskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw www.torun.wkz.gov.pl/index.php?pierwszy=&dzial=1,40,
11. Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw

11.1. Zadania inwestycyjne i remontowe z zakresu ochrony zabytkw. 11.1.1. Obecnie realizowane zadania inwestycyjne i remontowe. remont budynku kina przy ul. Warszawskiej 8: planowany termin 2011-2012 r., planowane koszt 100.000 z (rodki wasne) 11.1.2. Planowane w latach 2011-2014 zadania inwestycyjne i remontowe. renowacja elewacji budynku Muzeum Dobrzyskiej: planowany termin 2011 r., planowany koszt 22.000 z (rodki wasne) renowacja elewacji, pokrycia i konstrukcji dachu budynku dawnego magistratu przy ul. Jana Pawa II 10: planowany termin 2014 r., planowany koszt 300.000 z (rodki wasne i unia europejska) rewitalizacja obszaru Nowe Osiedle: planowany termin 2011 r., planowany koszt 1.230.000 z (80% unia europejska, 20% rodki wasne) rewitalizacja placu Rynek:
76
Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 - 2014 planowany termin 2012 r., planowany koszt 100.000 z (rodki wasne i unia europejska) budowa Nowego Centrum Rypina (skwer Nowy Rynek): planowany termin 2011 planowany koszt 2.400.000 z (80% unia europejska, 20% rodki wasne), 11.2. Pozostae zadania z zakresu ochrony zabytkw. wydanie przewodnika edukacyjno turystycznego o Rypinie i jego najbliszym otoczeniu planowany termin: 2011-2012 r. planowany koszt 20.000 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich) oznakowanie budynkw i miejsc szczeglnie charakterystycznych za pomoc tablic informacyjnych w nawizaniu do wskaza przewodnika edukacyjno historycznego planowany termin: 2011-2012 r. planowany koszt. 12.500 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich) lekcje muzealne w terenie tzw. Spacerkiem po Rypinie planowany termin 2011-2014 r. planowany koszt. 12.500 z (budet miasta Rypina i dofinansowanie w ramach grantw marszakowskich)
77
Zacznik nr 1
Wykaz obiektw na terenie miasta Rypin wpisanych do rejestru zabytkw

Lp. 1 2 3 4 5 Obiekt Historyczne zaoenie urbanistyczne miasta Koci parafialny rzymskokatolicki pw. w. Trjcy Kaplica drewniana pw. w. Barbary Budynek myna zboowego Budynek Dom Kani ob. Muzeum Ziemi Dobrzyskiej Adres Czas powstania XIV-XIX w. Tylna 3 Mawska Mawska 27 Warszawska 20 1355 1850 1900 ok. XIX w. 4 w. Rejestr zabytkw 1993.08.2-A/1475 1927.04.29 i 1981.02.17-A/460 1988.06.20-A/417 1998.03.20-A/498 1995.12.30-A/713
rdo: Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Toruniu - Delegatura we Wocawku - stan na dzie 19.11.2010 r.
78
Zacznik nr 2
Wykaz zabytkw nieruchomych ujtych w gminnej ewidencji zabytkw

Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1.
Historyczne zaoenie urbanistyczne miasta
XIV-XIX w. 1355 ul. Jana Pawa II 11 (dawniej ul. Tylna 3) XIX w. 3 w. XIX w. 4 w. ok. 1839 XIX w. k. ul. Mawska 1850 XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. ul. Kociuszki 15 XIX w. 2 po. XIV w. XIX w. 1 po. ul. Lipnowska 1900 ok. 1900 ok. ul. Orzeszkowej ul. Elizy Orzeszkowej ul. Dworcowa 2 ul. Dworcowa 15 ul. Dworcowa 17 XIX w. 2 po. 1926 XX w. 30 lata XX w. 30 lata
nr rej. zab. A/1475 nr rej. zab. A/460
2. koci parafialny rzymskokatolicki pw. w. Trjcy 3. plebania kocioa parafialnego rzymskokatolickiego pw. w. Trjcy 4. dzwonnica murowana 5. 6. 7. 8. 9. ogrodzenie z bram murowane cmentarz przykocielny kaplica drewniana pw. w. Barbary koci ewangelicko-augsburski pastorwka murowana
nr rej zab. A/417
1 0. ogrodzenie z bram murowane 1 1. cmentarz ewangelicki 1 mury miejskie murowane; pozostaoci przy 2. kociele parafialnym 1 cmentarz parafialny rzymskokatolicki z 3. kwaterami prawosawnymi 1 4. kaplica cmentarna murowana 1 5. ogrodzenie cmentarza z bram murowane 1 6. cmentarz ydowski 1 7. park nad rzek Rypienic 1 8. dom murowany 1 9. dom murowany 2 0. budynki magazynowe dworca kolejowego
79
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
2 1. dworzec kolejowy murowany 2 2. dom murowany 2 3. dom murowany 2 4. dom murowany 2 5. remiza straacka murowana 2 6. dom murowany 2 7. dom murowany 2 murowany budynek dawnego magistratu i 8. dawnej elektrowni - obecnie administracyjny 2 9. dom murowany 3 0. dom murowany 3 1. dom murowany 3 dom murowany 2. 3 3. hotel z restauracj murowane, ob. dom 3 4. dom murowany 3 dom murowany 5. 3 6. dom murowany 3 budynek domu Katolickiego murowany 7. dom murowany 3 8. 3 dom drewniany 9. 4 dom murowany 0. 4 dom murowano-drewniany 1.
ul. Dworcowa 17 ul. Gdaska 4 ul. Gdaska 9 ul. Gdaska 13 ul. Jana Pawa II 3 ul. Jana Pawa II 5 ul. Jana Pawa II 7 ul. Jana Pawa II 10 ul. Kiliskiego 7 ul. Kiliskiego 12 ul. Kiliskiego 14 ul. Kociuszki 3 ul. Kociuszki 4 i 4 a ul. Kociuszki 5 ul. Kociuszki 6 ul. Kociuszki 8 ul. Kociuszki 10 ul. Kociuszki 17 ul. Kociuszki 23 1900 ok. ul. Kociuszki 24 1920 ok. ul. Kociuszki 25 XIX w. 4 w. XIX w. 3 w. XIX w. 4 w. XIX w. p. ok. 1881 XIX w. 4 w. XIX w. 4 w. 1929 XIX w. 4 w. 1900 ok. 1900 ok. XX w. 30 lata 1912 1900 ok. po 1900 r. 1914 1927-1928 XIX w. 3 w.
80
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
4 dom murowany 2. 4 dom murowany 3. 4 dom murowano-drewniany 4. 4 dom drewniany 5. 4 dom drewniany 6. 4 dom murowany 7. 4 dom murowany 8. 4 dom drewniany 9. 5 dom drewniany 0. 5 dom murowany 1. 5 ogrd przy budynku LO - d. ogrd szpitalny i 2. miejski 5 d. cmentarz rzymskokatolicki przy kociele 3. w. Ducha 5 dom murowany 4. 5 dom murowany 5. 5 dom murowany 6. 5 dom murowany 7. 5 dom drewniany 8. 5 szkoa murowana 9. 6 ogrd przy szkole 0.
ul. Kociuszki 26 po 1900 r. ul. Kociuszki 28 ul. Kociuszki 29 XIX w. 4 w. ul. Kociuszki 30 XIX w. 4 w. ul. Kociuszki 31 ul. Kociuszki 41 ul. Kociuszki 42 po 1900 r. ul. Kociuszki 43 XIX w. 2 p. ul. Kociuszki 44 a XIX w. 4 w. ul. Kociuszki 45 ok. 1920 r. ul. Kociuszki 51 XIX/XX w. ul. Kociuszki ul. Kwiatowa 2 XX w. 30 lata ul. Lipnowska 1 XIX w. 3 w. ul. Lipowa 8 XX w. 30 lata ul. czna 8 1900 ok. ul. czna 14 XIX w. k. ul. 3 Maja 3 1928 ul. 3 Maja 3 1928-1930 XIX w. 2 po. XIX w. k. 1900 ok.
81
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
6 park - cz ogrodu przy szkole 1. 6 szpital murowany 2. 6 d. ogrd przy szpitalu 3. 6 dom murowany 4. 6 dom murowany 5. 6 dom murowany 6. 6 aleja lipowa 7. 6 miejsce d. cmentarza rzymskokatolickiego i 8. cholerycznego przy kaplicy w. Barbary 6 dom murowany 9. 7 dom murowany 0. 7 dom murowany 1. 7 hale targowe drewniane 2. 7 poczta murowana 3. 7 dom murowany 4. 7 dom murowany 5. 7 6. budynek myna zboowego 7 ogrd przy Domu Dziecka 7. 7 krzy przydrony z 4 klonami 8. 7 dom murowany 9.
ul. 3 Maja pocz. XX w. ul. 3 Maja 2 1923 ul. 3 Maja 2 1923 ul. 3 Maja 8 XX w. 30 lata ul. 3 Maja 9 XX w. 30 lata ul. 3 Maja 10 XX w. 30 lata ul. 3 Maja ul. Mawska ul. Mawska 7 ok. 1900 ul. Mawska 8 1900 ul. Mawska 9 po 1900 ul. Mawska 9/11 XX w. 20-30 l ul. Mawska 14 XX w. 30 lata ul. Mawska 22 XX w. 20 lata ul. Mawska 24 XX w. 30 lata
ul. Mawska 27 ul. Mawska 54 ul. Mawska
1900 ok.
1998.03.20-A/498
1927 ul. Nowe Osiedle 1 1941 -1943
82
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
8 dom murowany 0. 8 dom murowany 1. 8 dom murowany 2. 8 dom murowany 3. 8 dom murowany 4. 8 5. 8 6. 8 7. 8 8. dom murowany dom murowany dom murowany dom murowany
ul. Nowe Osiedle 2 1941 -1943 ul. Nowe Osiedle 3 1941 -1943 ul. Nowe Osiedle 4 1941 -1943 ul. Nowe Osiedle 5 1941 -1943 ul. Nowe Osiedle 6 1941 -1943 ul. Nowe Osiedle 7 ul. Nowe Osiedle 8 ul. Nowe Osiedle 9 ul. Nowe Osiedle 10 ul. Nowe Osiedle 11 ul. Nowe Osiedle 12 ul. Nowe Osiedle 13 ul. Nowe Osiedle 14 ul. Nowe Osiedle 15 ul. Nowe Osiedle 16 ul. Nowe Osiedle 17 ul. Nowe Osiedle 18 ul. Nowy Rynek 33 ul. Nowy Rynek ul. Ogrodowa 1 XX w. 20 lata ul. Ogrodowa 3 XX w. 20 lata 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 1941 -1943 po 1900 r.
8 dom murowany 9. 9 dom murowany 0. 9 dom murowany 1. 9 dom murowany 2. 9 dom murowany 3. 9 dom murowany 4. 9 dom murowany 5. 9 dom murowany 6. 9 dom murowany 7. skwer 9 8. 9 dom murowany 9. 1 dom murowany 0 0.
83
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1 dom murowany 0 1. 1 dom murowany 0 2. 1 dom murowany, ob. Miejski Orodek Sportu i 0 Rekreacji 3. 1 dom murowany 0 4. 1 dom drewniany 0 5. 1 dom drewniany 0 6. 1 dom murowany 0 7. 1 dom murowany 0 8. 1 dom drewniany 0 9. 1 dom murowany 1 0. 1 dom drewniany 1 1. 1 dom drewniany 1 2. 1 dom drewniany 1 3. 1 dom murowany 1 dom drewniano-murowany 1 1
ul. Ogrodowa 5 XX w. 30 lata ul. Ogrodowa 9 po 1900 r.
ul. Orzeszkowej 9 ul. PCK 2
1925
ok. 1900 r. ul. PCK 4 XIX w. k. ul. Piaski 1 XIX w. k. ul. Piaski 4 XX w. 30 lata ul. Piaski 8 XX w. 30 lata ul. Piaski 38 XX w. 20 lata
ul. Pisudskiego 4 ul. Pisudskiego 6
ok. 1900
XIX w. 2 p. ul. Pisudskiego 10 XIX w. k.
ul. Pisudskiego 13 ul. Pisudskiego 17 ul. Pisudskiego 20
XIX w. 3 w. 1935 r. ok. 1900 r.
84
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1 dom murowany 1 6. 1 1 dom drewniany 7. 1 1 dom drewniany 8. 1 1 dom drewniany 9. 1 2 dom drewniany 0. 1 2 dom drewniany 1. 1 dom murowany 2 2. 1 drukarnia murowana, ob. dom 2 3. 1 dom murowany 2 4. 1 dom murowany 2 5. 1 dom murowany 2 6. 1 dom murowany 2 7. 1 dom murowany 2 8. 1 dom murowany 2 9.
ul. Pisudskiego 33 1935 ul. Podgrna 1 (dawniej 6) ul. Podgrna 3 (dawniej 11) ul. Podgrna 5 (dawniej 13) ul. Podgrna 7 (dawniej 15) ul. Podgrna 2 (dawniej 17) ul. Rynek 1 ok. 1900 r. ul. Rynek 2 po 1900 r. ul. Rynek 6 ok. 1900 r. ul. Rynek 7 ok.1900 r. ul. Rynek 9 ok.1900 r. ul. Rynek 11 ok.1900 r. ul. Rynek 12 ok.1900 r. ul. Rynek 13 ok.1900 r.
l. 30-te XX w.
l. 30-te XX w.
l. 30-te XX w.
l. 30-te XX w.
l. 30-te XX w.
85
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1 dom murowany 3 0. 1 hotel z restauracj (Szczotkowskich) 3 murowane, ob. dom 1. 1 bank murowany 3 2. 1 3 1 3 1 3 1 3 6. aleja lipowa cmentarz ydowski z lapidarium dom murowany dom murowany
ul. Rynek 16 k. XIX w.
Plac Sienkiewicza 2
1908
Plac Sienkiewicza 4 ul. Soneczna ul. Spokojna ul. 21 Stycznia 14 ul. 21 Stycznia 22 ul. 21 Stycznia 36 ul. 21 Stycznia 38 ul. Toruska 1 c
1913-1916
1930 r. 1913 r. 1908 r. ok. 1908 r. l. 30-te XX w.
1 dom murowany 3 dom murowany 1 3 dom drewniany 1 3 9. 1 dom drewniany 4 0. 1 dom drewniany 4 1. 1 dom drewniany 4 2. 1 dom 4 3. 1 4 krzy przydrony 4. 1 kino 4 5. 1 dom 4 6.
ul. Toruska 3
1940-1942
ul. Toruska 5
1940-1942
ul. Toruska 7
1940-1942.
ul. Toruska 11
XX w. 30-te lata
ul. Toruska/ ul. Piaski
1901 r.
ul. Warszawska 8
ul. Warszawska 12
ok. 1900 r.
86
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1 dom 4 7. 1 dom 4 8.
ul. Warszawska 13
po 1900 r.
ul. Warszawska 17 XX w. 30-te lata
1 4 d. szpital, d. Dom Kani ob. Muzeum Ziemi ul. Warszawska 20 9. Dobrzyskiej 1 dom 5 0. 1 dom 5 1. 1 dom drewniany 5 2. 1 dom 5 3. 1 dom, ob. Dom Rzemiosa 5 4. 1 dom 5 5. 1 starostwo murowane, ob. UM 5 6. 1 dom murowany 5 7. 1 dom 5 8. 1 dom 5 9. 1 krzy przydrony 6 0.
XIX w. 4 w.
nr rej. zab. A/713
ul. Warszawska 21
XIX w. 4 w.
ul. Warszawska 23
ok. 1900 r.
ul. Warszawska 24
XIX w. k.
ul. Warszawska 28
1918 r.
ul. Warszawska 30
ul. Warszawska 32
po 1900 r.
ul. Warszawska 40
ok. 1928 r.
ul. Warszawska 43 XIX w. po. ok.
ul. Warszawska 45
ok. 1920 r.
ul. Warszawska 53
ok. 1900 r.
ul. Warszawska
1945 r.
87
Lp.
1
Obiekt
2
Adres
3
Czas powstania
4
Uwagi
5
1 dom 6 1. 1 dom 6 2.
ul. Zduska 2
ok. 1900 r.
ul. Zduska 4
ok. 1900 r.
88
Zacznik nr 3
Wykaz stanowisk archeologicznych ujtych w gminnej ewidencji zabytkw

Nr obszaru AZP 1 . 2 . 3 . 4 . 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . 1 0 . 1 1 . 1 2 . 1 3 . 1 4 . 1 5 . 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 39-51 Nr stanowiska na obszarze AZP 097 088 089 090 091 092 093 111 112 113 Nr stanowiska w miejsc. 11 02 03 04 05 06 07 25 26 27 Funkcja obiektu osada mury miejskie miasto osada osada osada osada osadnictwa lad osada osada
Lp.
Chronologia nowoytno XVI-XVIII w. redniowiecze pne XV w. redniowiecze pne XV w. redniowiecze pne nowoytno XV-XVI w. nowoytno XVI - XVIII w. nowoytno XVII - XVIII w. nowoytno XVI - XVIII w nowoytno XVII - XVIII w. redniowiecze pne nowoytno XV-XVI w. nowoytno XVI XVII w.
39-51
135
28
osadnictwa lad
nowoytno XVI XVII w.
39-51
094
08
osada
neolit, redniowiecze pne - nowoytno XV XVI w. redniowiecze pne XIV-XV w. 1348-1411 nowoytno XV XVIII w.
39-51
087
01
zamek
39-51
096
10
osada
39-51
110
24
osada
redniowiecze wczesne XII XIII w .
89
1 6 . 1 7 . 1 8 . 1 9 . 2 0 . 2 1 . 2 2 . 2 3 . 2 4 . 2 5 . 2 6 . 2 7 . 2 8 .
39-51
098
12
osada? dwr obronny
redniowiecze pne - nowoytno XV-XVI w.
39-51
099
13
osada
redniowiecze pne XIV-XV w.
39-51
100
14
osada
redniowiecze pne - nowoytno XV-XVI w. nowoytno XVI - XVII w.
39-51
101
15
osada
39-51
102
16
osada
nowoytno XVII - XVIII w.
39-51
103
17
osada
nowoytno XVI - XVIII w.
39-51
104
18
osada
nowoytno XVI - XVII w.
39-51
105
19
osadnictwa lad osada osada
redniowiecze wczesne XII - XIII w. nowoytno XVI - XVII w. redniowiecze pne XIV - XV w.
39-51
106
20
39-51
107
21
osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa lad osada
neolit redniowiecze XII-XIII w. nowoytno XVII-XVIII w. redniowiecze pne nowoytno XV XVI w. redniowiecze wczesne XII-XIII w.
39-51
108
22
39-51
109
23
osada
39-51
095
09
osada
nowoytno XVI - XVII w.
90
Zacznik nr 4
Priorytety, kierunki dziaa i zadania programu opieki.

Priorytet I: Dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja suca budowaniu tosamoci kulturowej Kierunki dziaa Zadania Szeroki i atwy dostp do dokoczenie prac zwizanych z gminn ewidencj informacji o dziedzictwie zabytkw prowadzon za pomoc oprogramowania kulturowym gminy komputerowego (GEZ) - dokumentacja fotograficzna) i jej bieca aktualizacja ( w tym monitorowanie stanu zachowania zabytkw), umieszczenie informacji o najciekawszych zabytkach miasta na stronie internetowej miasta, Edukacja i popularyzacja organizowanie i wspieranie realizacji konkursw, wiedzy o regionalnym wystaw i innych dziaa edukacyjnych i informacyjnych dziedzictwie kulturowym prezentujcych dobra kultury na terenie miasta Rypina, wspieranie publikacji (w tym folderw promocyjnych, przewodnikw) powieconych problematyce dziedzictwa kulturowego miasta, popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a take zagospodarowaniu obszarw oraz terenw cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji szkolnej poprzez organizowanie i wspieranie zaj Promocja regionalnego opracowanie szlakw turystycznych (np. rowerowych, dziedzictwa kulturowego samochodowych) wykorzystujcych walory dziedzictwa suca kreacji produktw kulturowego miasta, turystyki kulturowej opracowanie mapy zabytkw, jako atrakcyjnej graficznie formy promocji uatwiajcej dotarcie do wszystkich elementw dziedzictwa kulturowego, utworzenie i modernizacja elementw infrastruktury sucych funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki,
91
Priorytet II: Ochrona i wiadome ksztatowanie krajobrazu kulturowego Kierunki dziaa Zadania Zintegrowana ochrona monitorowanie stanu zachowania zabytkw, dziedzictwa kulturowego i uwzgldnianie zagadnie zwizanych z ochrona rodowiska przyrodniczego zabytkw w studium uwarunkowa i zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, wdraanie zapisw programw rewitalizacji, studiw widokowo-krajobrazowych, studiw historycznourbanistycznych bd innych opracowa dotyczcych krajobrazu kulturowego w realizacji zagospodarowania przestrzennego gminy (w tym w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego), przestrzeganie zapisw dotyczcych dziaalnoci inwestycyjnej na obszarach objtych ochrona okrelonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, ochrona panoram oraz przedpoli widokowych miasta o wartociach kulturowych, ochrona publicznych terenw zielonych przed degradacj i przeznaczeniem na inne cele, Priorytet III: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju spoeczno-gospodarczego gminy Zahamowanie procesu prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy degradacji zabytkw i obiektach zabytkowych stanowicych wasno doprowadzenie do poprawy miasta, stanu ich zachowania opracowanie dugofalowego, uwzgldniajcego kompleksowo dziaa planu remontw obiektw zabytkowych znajdujcych sie w zasobach komunalnych, podejmowanie stara o uzyskanie rodkw zewntrznych na rewaloryzacje i rewitalizacj zabytkw bdcych wasnoci miasta, zmiana sposobu uytkowania lub adaptacja nieuytkowanych obiektw zabytkowych (bdcych wasnoci miasta) do nowych funkcji, rewaloryzacja i rewitalizacja Historycznego Ukadu Urbanistycznego Miasta Rypina i innych wartociowych kulturowo czci miasta, rewaloryzacja i rewitalizacja zespow zabytkowej zieleni (w tym gminnych parkw, cmentarzy, obszarw nieczynnych cmentarzy), zwolnienie od podatku od nieruchomoci dla budynkw ujtych w gminnej ewidencji zabytkw w ktrych odnowiono przeprowadzono prace remontowo - konserwatorskie rewaloryzacja i rewitalizacja obszarw i obiektw
92
Gminny program opieki nad zabytkami miasta Rypina na lata 2011 - 2014 zabytkowych poprzemysowych z moliwoci ich adaptacji do nowych funkcji, zabezpieczenie obiektw zabytkowych przed poarem, zniszczeniem i kradzie (monta instalacji przeciwpoarowej i alarmowej, zabezpiecze przeciw wamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytkw ruchomych itp.), ochrona zabytkowej zabudowy poprzez ograniczenie ruchu samochodowego w centrum Rypina,
Podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw na potrzeby spoeczne, turystyczne i edukacyjne
okrelenie zasad w zakresie umieszczania szyldw i
Podejmowanie dziaa umoliwiajcych tworzenie miejsc pracy zwizanych z opieka nad zabytkami
reklam na obiektach zabytkowych i konsekwentne ich wdraanie w planach miejscowych prowadzenie biecych prac porzdkowych przy zabytkowych zespoach zieleni: gminnych parkach, cmentarzach, obszarach nieczynnych cmentarzy itp. opracowanie projektu rewaloryzacji (rewitalizacji) oraz realizacja (w nawizaniu do historycznych) nawierzchni ulic i cigw pieszych w obrbie zabytkowych rdmie, wsppraca z urzdami pracy w zakresie prowadzenia biecych prac pielgnacyjnych, porzdkowych i zabezpieczajcych na terenach objtych ochron, wspieranie rozwoju muzew regionalnych, izb pamici itp.
93

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zacznik do uchway Rady Miasta Rypina Nr XI/68/11 z dnia 26 sierpnia 2011 r.

Opracowa: mgr Andrzej Szalkowski mgr in. Marek Kiedrowski

Rypin sierpie 2011 r.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.

4. Uwarunkowania zewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

4.1.2.Cele wynikajce z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury

4.2.2.Dokumenty wykonane na poziomie powiatu.

5. Uwarunkowania wewntrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

o Realizacja programu rewitalizacji miasta,

atrakcyjna infrastruktura turystyczna, sportowo rekreacyjna i kulturalna miasta: cele

5.1.2.opracowa wyznaczajcych kierunki polityki przestrzennej gminy:

Rynku z jego rewaloryzacj przywracajc elementy wystroju elewacji budynkw jak i

zapis nieaktualny z uwagi na likwidacj stacji paliw

5.1.3.innych dokumentw programw

Rysunek 1 Obszar przeznaczony do rewitalizacji - obszar I

Forma wasnoci, Data utworzenia zarzdca

Obowizujca podstawa prawna wraz z oznaczeniem miejsca ogoszenia aktu prawnego

Gmina Miasta Rypina/osoba prywatna

wiek ok. 200 lat

wiek ok. 150 lat

Gmina Miasta Rypina

Surmia tokwiatowa (Catalpa ovata)

Gmina Miasta Rypina

Magnolia (Magnolia L.)

Lipa drobnolistna (Tilia cordata)

dz nr 291 (teren parku przyszkolnego)

Buk zwyczajny 7 (Fagus sylvatica)

dz nr 291 (teren parku przyszkolnego)

Buk zwyczajny 8 (Fagus sylvatica)

dz nr 291 (teren parku przyszkolnego)

Buk zwyczajny 9 (Fagus sylvatica)

dz nr 291 (teren parku przyszkolnego)

* - b.d. brak danych

Fot. 29. Stara Poczta, Pisudskiego 18, ze zbiorw MZD

5.2.3.Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

5.3.1.Wpis do rejestru zabytkw

5.3.4. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

2005 r. W obszarze II tego planu nie ma obiektw o wartociach zabytkowych.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla miasta Rypina w wybranym obszarze:

5.4.2.Zabytki archeologiczne ujte w gminnej ewidencji zabytkw.

5.5. Zabytki o najwyszym znaczeniu dla gminy

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagroe

dostpno taniej siy roboczej system wspierania przedsibiorczoci

bardzo niezadowalajcy stan zachowania obiektw

brak wystarczajcych nakadw finansowych na ochron

8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

9. Zasady oceny realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

10. rda finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami

10.2. Inne rda finansowania.

11. Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw

Wykaz obiektw na terenie miasta Rypin wpisanych do rejestru zabytkw

Wykaz zabytkw nieruchomych ujtych w gminnej ewidencji zabytkw

Historyczne zaoenie urbanistyczne miasta

nr rej. zab. A/1475 nr rej. zab. A/460

nr rej zab. A/417

ul. Mawska 27 ul. Mawska 54 ul. Mawska

1927 ul. Nowe Osiedle 1 1941 -1943

ul. Ogrodowa 5 XX w. 30 lata ul. Ogrodowa 9 po 1900 r.

ul. Orzeszkowej 9 ul. PCK 2

ul. Pisudskiego 4 ul. Pisudskiego 6

XIX w. 2 p. ul. Pisudskiego 10 XIX w. k.

ul. Pisudskiego 13 ul. Pisudskiego 17 ul. Pisudskiego 20

XIX w. 3 w. 1935 r. ok. 1900 r.