Translated from English to Marathi - www.onlinedoctranslator.

com

पृष्ठ 664 - 673 DOI:http://doi.one/10.1732/IJLMH.25215

इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ लॉ
व्यवस्थापन आिण मानवता
[ISSN २५८१-५३६९]

खंड 3 | अंक 6
2020
©2020आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल

याचे अनुसरण करा आिण अितिरक्त कामे येथे:https://www.ijlmh.com/

VidhiAagaz च्या तत्वाखाली - Inking Your Brain (https://www.vidhiaagaz.com )

हा लेख तुमच्यासाठी VidhiAagaz येथील इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ लॉ मॅनेजमेंट अँड ह्युमॅिनटीज द्वारे "िवनामूल्य"
आिण "खुल्या प्रवेशासाठी" आणला आहे. समीक्षणानंतर आंतरराष्ट्रीय जर्नल ऑफ लॉ मॅनेजमेंट अँड ह्युमॅिनटीजमध्ये
समािवष्ट करण्यासाठी ते स्वीकारण्यात आले आहे.

बाबतीतकोणतीही सूचना िकंवा तक्रार, कृपया संपर्क कराGyan@vidhiaagaz.com .

आपले हस्तिलिखत सादर करण्यासाठीयेथे प्रकाशनासाठीआंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल,
कृपया आपले हस्तिलिखत येथे ईमेल कराeditor.ijlmh@gmail.com .
 ६६४ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

िदव्य मालकाद्वारे मालमत्तेचे हस्तांतरण

डीइव्यांशीएसएक्सेना१आिणजीउरुषाएमUNIYAL2

एBSTRACT
च्या हस्तांतरणाच्या कलम 41 अन्वये प्रत्यक्ष मालकाचा िसद्धांत मांडण्यात आला आहे
मालमत्ता कायदा, 1882. दृश्यमान हा शब्द वास्तिवक िकंवा सत्य नसलेल्या गोष्टीला सूिचत करतो आिण
म्हणून प्रत्यक्ष मालक हा शब्द असा समजला जाऊ शकतो जो वास्तिवक मालक नसला तरीही तो ज्या
मालमत्तेचा मालक आहे त्याच्या हस्तांतरणादरम्यान एक म्हणून प्रितिनिधत्व करतो.

ज्यांना मालमत्ता हस्तांतिरत करायची होती त्या तृतीय पक्षाच्या अिधकारांचे संरक्षण करण्यासाठी
ऑस्टेंिसबल ओनरचा िसद्धांत स्थािपत केला गेला. प्रगल्भ मालकाची िशकवण 2 maxims वर आधािरत
आहे, म्हणजे, Nemo dat quod non habet आिण nemo plus juris आिण alium transferee
potestquamipsa habet तथािप, काही अत्यावश्यक गोष्टी आहेत ज्यांना प्रत्यक्ष मालक म्हणून
संबोधले जाण्यासाठी पूर्ण करणे आवश्यक आहे. मालमत्तेच्या हस्तांतरण कायद्याच्या कलम 41 नुसार
प्रत्यक्ष मालकाने अिधकृत केलेले हस्तांतरण वैध आहे.

या प्रकल्पांतर्गत, संशोधन कलम 41 बद्दल तपशीलवार अभ्यास जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करते. हे
संशोधन प्रत्यक्ष मालकाशी संबंिधत बारकावे उलगडण्याचा प्रयत्न करते. या प्रकल्पाने िसद्धांताचे मूळ
समजून घेण्यासाठी रामकुमार कूंडू व्ही. जॉन आिण मािरया मॅकक्वीन आिण जया दयाल पोद्दार िवरुद्ध बीबी
हाजरा यासारख्या महत्त्वाच्या प्रकरणांचे सखोल िवश्लेषण केले होते आिण िसद्धांताच्या आवश्यक
गोष्टींची पुष्टी करण्यासाठी न्यायालयाने स्थािपत केलेल्या चाचण्या. या प्रकल्पाने िवषयाशी संबंिधत
प्रत्येक पदाचे आकलन तसेच िसद्धांत पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक गोष्टींचे िवश्लेषण केले आहे.

प्रकल्प वाचल्यानंतर, वाचकाला कलम 41 तसेच त्याच्याशी संबंिधत गुंतागुंतीचे उच्च ज्ञान प्राप्त होईल.

कीवर्ड:दृश्यमान, मालक, आवश्यक, संमती, िनिहत, व्यक्त, हस्तांतरण, वैध, तृतीय पक्षाचे अिधकार.

I. Iपिरचय

मालमत्ता हस्तांतरण कायदा 1882 च्या कलम 41 अन्वये प्रत्यक्ष मालकाची तरतूद करण्यात आली आहे.
मोठ्या लोकसंख्येचा िवचार करता स्थावर मालमत्तेचे हस्तांतरण सुलभ, सुलभ आिण एकसमान व्हावे यासाठी
मालमत्ता हस्तांतरण कायदा स्थापन करण्यात आला.

१लेखक पेट्रोिलयम आिण ऊर्जा अभ्यास िवद्यापीठ, डेहराडून, भारत येथे िवद्यार्थी आहेत.
2लेखक पेट्रोिलयम आिण ऊर्जा अभ्यास िवद्यापीठ, डेहराडून, भारत येथे िवद्यार्थी आहेत.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

६६५ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

िशवाय, हस्तांतरणात िनष्पाप तृतीय व्यक्तीच्या अिधकारांचे रक्षण करण्यासाठी प्रगल्भ मालक (ज्याचा
अर्थ मालकास गृहीत धरणे िकंवा ढोंग करणे) ही संकल्पना स्थािपत केली गेली.

त्यानुसारकलम 413कायद्याचे, “जेथे, स्थावर मालमत्तेमध्ये स्वारस्य असलेल्या व्यक्तींच्या संमतीने,

व्यक्त िकंवा िनिहत, एखादी व्यक्ती अशा मालमत्तेची प्रकट मालक आहे आिण ती िवचारात घेण्यासाठी
हस्तांतिरत करते, हस्तांतरणकर्ता अिधकृत नाही या आधारावर हस्तांतरण रद्द करता येणार नाही. ते
बनवण्यासाठी:

परंतु, बदली करणाऱ्याने, बदली करणाऱ्याला हस्तांतरण करण्याचा अिधकार आहे याची खात्री करण्यासाठी
वाजवी काळजी घेतल्यानंतर, सद्भावनेने काम केले आहे."

सोप्या शब्दात, कलम 41 असे सांगते की,

1. ज्या व्यक्तीचे स्थावर मालमत्तेमध्ये स्वारस्य आहे त्याच्या संमतीने (ते व्यक्त िकंवा िनिहत असो)

2. दुसरी व्यक्ती जी त्याच मालमत्तेचा प्रत्यक्ष मालक आहे

3. मोबदल्याच्या बदल्यात उक्त मालमत्तेचे हस्तांतरण करते

4. असे हस्तांतरण रद्द करण्यायोग्य घोिषत केले जाणार नाही कारण त्या व्यक्तीला ते करण्यास अिधकृत
नाही

5. परंतु ज्या व्यक्तीकडे असे हस्तांतरण करण्यात आले त्या व्यक्तीने वाजवी काळजी घेतली आिण
सद्भावनेने काम केले.

प्रकटीकरणाद्वारे हस्तांतरणाची संकल्पना 2 तत्त्वांवर आधािरत आहे:

१.Nemo dat ahbe नाही:

या तत्त्वानुसार, स्वतःच्या मालकीच्या मालमत्तेपेक्षा उच्च अिधकार बहाल करण्याचा िकंवा सादर करण्याचा
अिधकार कोणालाही नाही.

2.Nemo plus juris आिण alium हस्तांतिरत quam ipsa आहे:

या तत्त्वानुसार, कोणतीही व्यक्ती स्वतःकडे असलेल्या मालमत्तेपेक्षा जास्त मालमत्तेवर शीर्षक िकंवा
अिधकार हस्तांतिरत करू शकत नाही. प्रत्यक्ष मालकाने केलेले हस्तांतरण होल्िडंगचे तत्त्व अधोरेिखत करते.

पुढील पेपर अंतर्गत, हे संशोधन प्रत्यक्ष मालकाने केलेल्या हस्तांतरणाशी संबंिधत गुंतागुंत, अशा
हस्तांतरणासाठी आवश्यक गोष्टी आिण मालमत्ता हस्तांतरण कायदा आिण बेनामी कराराच्या कलम 41 मधील
मूल्यमापन यावर पुढे कार्य करेल.

3मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 चा क्रमांक 4,§ 41.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

 ६६६ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

II. आरअमकूमर कूंडू व्ही. जेओएचएन आिण मािरया मॅक्क्वीन केस

प्रगल्भ मालकाद्वारे हस्तांतिरत करण्याची संकल्पना सर्वात प्रिसद्ध आिण ऐितहािसक प्रकरणात प्रथम
स्थािपत केली गेलीरामकुमार कोंडू िवरुद्ध जॉन मॅक्वीन4.

तथ्ये:

अलेक्झांडर मॅकडोनाल्ड त्याच्या िशक्िषका बुन्नो बीबी आिण 2 मुलांसह कलकत्ता येथे राहत होते. मािरयाने
मॅक्वीनशी लग्न केले ते दोघेही केसचे प्रितवादी होते. प्रश्नातील जमीन बन्नो मधमाशीला िवक्री करार म्हणून
देण्यात आली होती. कृत्यानंतर, अलेक्झांडर या मालमत्तेवर राहत होता की नाही हे िनश्िचतपणे सांगता येत
नाही. अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर, बुन्नो बीबी काही काळ त्या मालमत्तेवर रािहली आिण नंतर ती भाड्याने िदली.
नंतर बुन्नो बीबीने ही मालमत्ता दुसऱ्या पक्षाला िवकली िजथे दुसऱ्या पक्षाने काही इमारती उभारल्या. यानंतर
बन्नो बीबी मरण पावली आिण मालमत्तेवर इमारत बांधणाऱ्या व्यक्तीने (रामधून) ती प्रितवादींना िदली. भाडे न
िदल्याने येथील घरमालकाने (रामधून) भाडेकरूंवर गुन्हा दाखल केला. यानंतर, प्रितवादीने त्याच्या कुटुंबाला
मालमत्तेतून बेदखल करण्यासाठी रामधून (आता रामधूनचा मुलगा रामकुमार) िवरुद्ध दावाही दाखल केला.

समस्या:

१) प्रश्नातील मालमत्ता मॅकडोनाल्डची होती का?

२) मालमत्ता प्रितवादी मािरया मॅकक्वीन यांच्या इच्छेने आली होती का?

3) प्रश्नातील अपीलकर्त्यांनी कोणतीही नोटीस न देता मौल्यवान मोबदला म्हणून बॉन्ड िफड खरेदी केली होती
का?

उपस्िथत केलेले युक्ितवाद:

अपीलकर्त्याने बन्नो बीबी या शीर्षकाबद्दल कोणतीही स्पष्ट िकंवा रचनात्मक सूचना अस्ितत्वात असल्याचे
नाकारले. प्रितवादीने असे नमूद केले की मालमत्तेशी संबंिधत प्रत्येक वस्तुस्िथती आिण पिरस्िथतीची दखल
घेण्याचे अपीलकर्त्याचे कर्तव्य सध्याच्या प्रकरणात पार पडले नाही.

अपीलकर्त्याने असे मानले की त्याच्या विडलांनी ितच्या मालमत्तेवर बेनामी टायटल असल्याबद्दल कोणतीही
सूचना न िमळवता बुन्नो बीबीकडून मालमत्ता िवकत घेतली आिण प्रितवादीच्या बाजूने मालमत्तेवर एवढी लांब
िमरवणूक काढल्यानंतर हे शीर्षक गमावण्यासाठी अिधक मजबूत केसची आवश्यकता आहे.

िनवाडा:

न्यायालयाने असे मानले की,"हे खरंच नैसर्िगक समानतेचे तत्त्व आहे जे लागू केले पािहजे की जेथे एक व्यक्ती
दुसऱ्या व्यक्तीला स्वतःला मालमत्तेचा मालक म्हणून ठेवण्याची परवानगी देते आिण

4रामकुमार कोंडू िव जॉन मॅक्वीन, (1872) 11 बेंग एलआर 46.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

 ६६७ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

ितसऱ्या व्यक्तीने िवचारार्थ, तो प्रत्यक्ष मालक आहे या समजुतीनुसार, तो प्रत्यक्ष मालकाकडून खरेदी
करतो, जोपर्यंत तो नोटीस िकंवा त्यासारखे काहीतरी रद्द करू शकत नाही तोपर्यंत त्याला गुप्त शीर्षकाखाली
पुनर्प्राप्त करण्याची परवानगी िदली जाऊ नये. िवधायक नोटीस असू शकते जी त्याला चौकशीच्या अधीन
ठेवली पािहजे, की जर त्याच्यावर कारवाई झाली असती तर त्याचा शोध लागला असता”.

या प्रकरणांतर्गत असे ठेवण्यात आले होते की, अपीलकर्ता त्रयस्थ पक्षाकडून मालमत्ता परत घेऊ शकत
नाही कारण मालमत्तेची िवक्री कायद्याच्या दृष्टीने वैध आहे. या प्रकरणाद्वारे, मालमत्ता हस्तांतरण
कायद्याच्या कलम 41 नुसार या प्रकरणातून उद्भवलेल्या संकल्पनेची साक्ष देखील घेता येईल.

III. एमउघड मालकाची EANING

'प्रकट' या शब्दाचा अर्थ 'स्पष्ट' िकंवा 'काहीतरी जे िदसत आहे'. प्रत्यक्ष मालक ही व्यक्ती अशी व्यक्ती
म्हणून ओळखली जाते जी स्थावर मालमत्तेची वास्तिवक मालक नसली तरीही प्रश्नात िदसते िकंवा िदसते.
मालमत्तेचे हस्तांतरण कायदा, 1882 च्या कलम 41 अन्वये प्रत्यक्ष मालकाद्वारे हस्तांतरणाच्या तरतुदी
नमूद केल्या आहेत.

सोप्या अर्थाने स्पष्टपणे िदसणारा मालक हा खरा मालक नसून 3 च्या प्रश्नातील मालमत्तेचा खरा मालक
म्हणून स्वतःचे प्रितिनिधत्व करू शकेल अशी व्यक्ती आहे.rdव्यवहार अंतर्गत पक्ष. प्रकट मालमत्तेवर
प्रश्नात असलेल्या मालमत्तेच्या खऱ्या मालकाकडून काही जाणूनबुजून दुर्लक्ष करून िकंवा स्वीकृत करून त्या
मालमत्तेवर प्रत्यक्ष मालकाने तो अिधकार प्राप्त केला आहे ज्यामुळे तो िदसायला िकंवा स्पष्ट मालक
बनतो.

जर एखादी व्यक्ती काही वर्षांसाठी देशाबाहेर गेली असेल आिण त्याने आपली मालमत्ता आपल्या कुटुंबातील
नातेवाईकांना शेतीच्या उद्देशासाठी आिण त्याला िकंवा पिरस्िथतीला योग्य वाटेल अशा इतर कोणत्याही
कारणांसाठी वापरण्यासाठी िदली असेल. या प्रकरणात परदेशात गेलेल्या व्यक्तीचे कौटुंिबक नातेवाईक हे उघड
मालक आहेत आिण जर त्या कालावधीत, कौटुंिबक नातेवाईकाने संबंिधत मालमत्ता कोणत्याही तृतीय पक्षाला
िवकली तर खरा मालक (येथे परदेशात गेलेला ) परत आल्यानंतर त्याने आपल्या कुटुंबातील नातेवाईकांना
िदलेल्या मालमत्तेवर दावा करू शकत नाही िकंवा मालमत्तेची िवक्री सांगू शकत नाही कारण ती त्याने अिधकृत
केली होती त्यामुळे हस्तांतरण वैध नाही.

संकल्पना समजून घेण्यासाठी आणखी एक उदाहरण म्हणजे जेव्हा िवचाराधीन मालमत्ता पत्नीच्या नावाखाली
असते तेव्हा पती काळजी घेत असे िकंवा मालमत्तेचा प्रभारी तसेच इतर व्यवहार जे संबंिधत मालमत्तेशी
संबंिधत होते. या प्रकरणात, पतीने भिवष्यात ही संपत्ती िवकली तर पत्नी ितच्या मालमत्तेवर परत दावा करू
शकत नाही.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

६६८ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

च्या बाबतीतमोहम्मद शकूर िवरुद्ध शाहजहान५, िजथे मालमत्तेचे खरे मालक मालमत्तेपासून वेगळ्या गावात
राहत होते आिण त्यांनी एका िवधवेला ती मालमत्तेचा ितच्या आवडीनुसार वापर करण्यास अिधकृत केले होते
आिण नंतर भिवष्यात ितने िवचाराधीन मालमत्ता िवकली होती. या प्रकरणात, वास्तिवक मालकाने
मालमत्तेवरील हक्क गमावला आिण हस्तांतरण वैध मानले गेले.

जया दयाल पोद्दार िवरुद्ध बीबी हाजरा:

च्या केस अंतर्गतजया दयाल पोद्दार िवरुद्ध बीबी हाजरा6, जेथे पिरस्िथती प्रत्यक्ष मालकाच्या
प्रश्नाभोवती िफरते, सर्वोच्च न्यायालयाने ती व्यक्ती प्रत्यक्ष मालक आहे की नाही हे िनर्धािरत
करण्यासाठी काही चाचण्या िदल्या. चाचण्या खालीलप्रमाणे होत्या:

१.चाचणी १पैशाचा स्रोत शोधणे आहे. प्रश्नातील पैसा एक माध्यमातून आहे

ज्या मालमत्तेची खरेदी झाली होती. ही चाचणी म्हणजे स्त्रोत (म्हणजे ज्या व्यक्तीकडून पैसे घेतले आहेत)
त्याचे नाव मालमत्तेच्या कागदपत्रांमध्ये आहे की नाही िकंवा त्यामध्ये इतर कोणाचे नाव आहे िकंवा
कागदपत्रात आहे की नाही हे शोधणे आहे. सोप्या शब्दात, हे िसद्ध करायचे आहे की खरेदीसाठी पैसे
प्रत्यक्षात ज्याच्या नावावर खरेदी केले गेले त्या व्यक्तीिशवाय इतर कोणाकडून आले.

2.चाचणी २हेतू िनश्िचत करणे आहे. चाचणी 2 अंतर्गत हे िनर्धािरत केले जाईल की नाही
ज्या व्यक्तीच्या नावाचा दस्तऐवजात उल्लेख आहे, ितचा खरोखरच मालमत्ता खरेदी करण्याचा हेतू आहे की
नाही.

3.चाचणी 3एखादी व्यक्ती दृश्यमान आहे की नाही हे िनर्धािरत करण्यासाठी ही सर्वात आवश्यक चाचणी आहे
मालक िकंवा नाही. ही चाचणी प्रस्थािपत करण्यासाठी, वास्तिवकपणे मालमत्तेचा लाभ कोण घेत आहे हे
शोधणे आवश्यक आहे. ही मालमत्ता खरेदी करणाऱ्या व्यक्तीने की अन्य कोणी? येथे संपत्तीचा उपभोग हा
शब्द नीट समजून घेतला पािहजे. केवळ िनवास िकंवा ताबा हा मालमत्तेचा उपभोग मानला जात नाही, परंतु
हस्तांतरण करण्याचा अिधकार, भाडेतत्त्वावर देण्याचा अिधकार, मोबदला िमळण्याचा अिधकार हे
मालमत्तेच्या उपभोगाच्या पिरभाषेत िवस्तृत पैलू आहेत.

जर मालमत्तेचा उपभोग घेणारी व्यक्ती तीच व्यक्ती नसेल ज्याचे नाव कायदेशीर अिधकृत दस्तऐवजात िदलेले
असेल तर अशा पिरस्िथतीत, वास्तिवक मालकाची इच्छा िकंवा कार्य पूर्ण करणाऱ्या प्रत्यक्ष मालकाच्या
िमरवणुकीत मालमत्तेची शक्यता जास्त असते.

4.चाचणी ४एक िनष्कर्ष अिधक आहे. या चाचणी अंतर्गत कारणािवषयी पडताळणी केली जाते
मालमत्तेची खरेदी खऱ्या मालकाच्या नावाने न करता प्रत्यक्ष मालकाच्या नावाने का करण्यात आली. चाचणी
प्रकट मालकाच्या पैलूमागील कारण शोधते.

५मोहम्मद शकूर िव शाहजहाँ, 63 IC 125.

6जया दयाल पोद्दार िव बीबी हाजरा, (1974) 1 SCC 3 (भारत).

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

 ६६९ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

IV. इप्रत्यक्ष मालकाद्वारे हस्तांतरणादरम्यान आवश्यक गोष्टी

कलम 41 चा लाभ घेण्यासाठी खालील अटी आवश्यक आहेत७-

(१) हस्तांतरण हे प्रत्यक्ष मालकाने केले पािहजे,

(२) प्रत्यक्ष मालकाला मालमत्तेचे हस्तांतरण करताना वास्तिवक मालकाची स्पष्ट िकंवा गर्िभत संमती
असावी.

(३) हस्तांतराच्या बदल्यात प्रत्यक्ष मालकाने काही िवचार केला पािहजे.

(४) मालमत्तेचे हस्तांतरण करणाऱ्याला हस्तांतरण करण्याचा अिधकार आिण अिधकार आहे याची खात्री करून
घेत, मालमत्तेच्या हस्तांतरणकर्त्याने सद्भावनेने वागले पािहजे.

(५) हे कलम केवळ स्थावर मालमत्तेसाठी लागू आहे.

व्ही. आरOLE ऑफ संमती

कलम 41 चे मुख्य तर्क8हस्तांतरणास िवरोध न करून खरा मालक स्वत: दोषी असताना मालमत्ता खरेदी
केलेल्या िनष्पाप तृतीय पक्षाच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी आहे.९परंतु एक आवश्यक अट आहे की
खऱ्या मालकाकडे संमती देण्याची क्षमता असली पािहजे10आिण ती संमती कोणत्याही बेकायदेशीर िकंवा
बेकायदेशीर कृतीतून िमळू नये. अल्पवयीनांच्या हस्तांतरणाच्या बाबतीत, जरी प्रत्यक्ष मालकाने असे
प्रितपादन केले की त्याला अल्पवयीन व्यक्तीची संमती आहे, तरीही त्याला संमती नाही असे मानले जाईल
कारण अल्पवयीनांकडे आवश्यक संमती देण्याची क्षमता नाही.11सत्यनारायण मूर्ती िवरुद्ध प्यडय्या या
प्रकरणात याची स्थापना झाली12, ती संमती खऱ्या मालकाकडून घेतली जाणे आवश्यक नाही आिण असे देखील
असू शकते की खऱ्या मालकाला हस्तांतरणाबद्दल असे कोणतेही ज्ञान नव्हते. संमती ही खरी संमती असली
पािहजे. ते फसवणूक, जबरदस्ती, जबरदस्तीने िकंवा अवाजवी प्रभावाने िमळालेले नसावे13मालमत्तेच्या
वास्तिवक मालकावर प्रत्यक्ष मालकाद्वारे सराव केला जातो. संमती अशा व्यवहारांमध्ये व्यक्त िकंवा िनिहत
असू शकते.

व्यक्त आिण गर्िभत संमती

प्रकरणांमध्ये, िजथे संमती शब्दांमध्ये िदली जाते, एकतर बोलली िकंवा िलिखत, ती एक स्पष्ट संमती असते.
जेथे संमती आचरणाच्या पद्धतीने िदली जाते, ती गर्िभत संमती असते.14

संमतीची व्याख्या िनिहत म्हणून केली जाते जेथे वास्तिवक मालकाला वस्तुस्िथतीची मािहती असते

७मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 चा क्रमांक 4,§ 41

8मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 चा क्रमांक 4,§ 41
९िलकबरो िव. मेसन, (1787) 5 टर्म िरप 683.
10संभू प्रसाद िव महादेव प्रसाद, [१९३३] आकाशवाणी ४९३ (सर्व).
11अब्दुल्ला खान िवरुद्ध बुंदी, (1912) ILR 34 सर्व 22; गिडगेप्पा िव बालनगौडा, [१९३१] ७४१ (ILR ५५ Bom).
12सत्यनारायण मूर्ती िव. पायदया [१९४३] आकाशवाणी ४५९ (मॅड)
13भारतीय करार कायदा, १८७२, १८७२ चा कायदा क्रमांक ९., §१४.
14अवतार िसंह आिण हरप्रीत कौर, मालमत्तेचे हस्तांतरण कायदा, सहावी आवृत्ती.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

६७० आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

प्रत्यक्ष मालक खऱ्या मालकाच्या मालमत्तेशी स्वतःच्या मालमत्तेप्रमाणे व्यवहार करत असतो पण खरा
मालक गप्प राहतो िकंवा मान्य करतो. या प्रकरणात अशी मान्यता िकंवा मौन संमती आहे. परंतु ज्या
पिरस्िथतीत खरा मालक स्वतःच त्याच्या मालकी हक्कांबद्दल जागरूक नसतो, तेव्हा त्याचे मौन त्याच्या
संमतीच्या प्रमाणात नसते. अशा पिरस्िथतीत, त्याचे मौन त्याला अनिधकृत व्यक्तीने हस्तांतिरत केल्याचा
दावा करण्यापासून वगळणार नाही. वास्तिवक मालकाला िवक्री टाळण्याचा अिधकार असेल आिण कलम 41
हस्तांतरणकर्त्याच्या संरक्षणात येणार नाही.१५

मालमत्तेच्या खऱ्या मालकाने स्पष्ट संमती देणे िकंवा लेखी संमती देणे आवश्यक नाही.16म्हणून, िजथे दुसरी
व्यक्ती खऱ्या मालकाच्या मालमत्तेशी व्यापार करत असेल, जसे की ती मालमत्ता त्याची स्वतःची आहे, आिण
वास्तिवक मालकाला त्याबद्दल मािहती आहे, तेव्हा ते वास्तिवक मालकाच्या भागाची गर्िभत संमती म्हणून
म्हटले जाईल.१७

प्रमाणीकरण स्वतःच संमती दर्शवत नाही. तथािप, जर असे िदसून आले की हे प्रमाणीकरण वास्तिवक
मालकाचे ज्ञान िकंवा व्यवहारास त्याची संमती समािवष्ट असलेल्या पिरस्िथतीत झाले आहे, तर ती गर्िभत
संमती म्हणून गणली जाऊ शकते.१८

शमशेर चंद िवरुद्ध बक्षी मेहेर चंद प्रकरणात19, असे मानले गेले की, जर व्यवहारातील पक्ष उत्तरदायी नसेल
िकंवा त्याच्या अिधकारांबद्दल जागरूक नसेल िकंवा त्यांच्याबद्दल मौन असेल, तर अशा प्रकरणांमध्ये असे
म्हणता येणार नाही की वास्तिवक मालकाने मालमत्तेच्या हस्तांतरणास संमती िदली आहे. ही पूर्वअट आहे की
ज्या व्यक्तीला त्याच्या अिधकारांची जाणीव नाही ती कधीही त्यास संमती देऊ शकत नाही आिण असा व्यवहार
वैध होणार नाही.20

िवचार करणे

प्रत्यक्ष मालकाद्वारे हस्तांतरण असल्यास िवचार करणे आवश्यक आहे. मालमत्ता भेट म्हणून देता येत नाही.
जर हस्तांतरण िवचारात न घेता, म्हणजे िन:शुल्क केले असेल, तर हे कलम लागू होणार नाही. भारतीय करार
कायदा, 1872 असे नमूद करतो की कोणत्याही कराराचा िवचार हा आवश्यक घटक असतो आिण प्रत्यक्ष
मालकाद्वारे मालमत्तेचे हस्तांतरण केवळ कराराद्वारे केले जाते. तसेच मालमत्ता हस्तांतरण कायद्याच्या
कलम 4 मध्ये असे नमूद केले आहे की या कायद्यामध्ये स्पष्टपणे पिरभािषत केलेली कोणतीही गोष्ट भारतीय
करार कायदा, 1872 अंतर्गत िदलेल्या सामान्य व्याख्यांमधून काढली जाईल.

वाजवी काळजी

वाजवी काळजी म्हणजे सामान्य िववेकी माणसाने स्वतःच्या बाबतीत घेतलेली काळजी. ए कडून मोफत खरेदी
करण्याची मागणी करणाऱ्या प्रत्येकाकडून वाजवी काळजी अपेक्िषत आहे

१५इिबड
16डॉ.पूनम प्रधान सक्सेना, मालमत्ता कायदा
१७सारा चुंदर िव. गोपाल चंदर, (1893) ILR 20 Cal 296
१८ताराबाग खान िव. नानक चंद, (1932) 138 IC 263 : AIR 1932 लॅब 566
19समशेर चंद िव. बक्षी मेहेर चंद, आकाशवाणी (1947) लाह 147
20गुलाम अहमद िव. बशीर अहमद,[1960] आकाशवाणी 99 (मॅड)

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

६७१ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

खरोखर िवद्यमान अिधकार.२१चौकशीच्या कोणत्याही सामान्य िनयमाचा उल्लेख करण्याची कोणतीही शक्यता नाही
ज्याला सर्व प्रकरणांसाठी वाजवी काळजी म्हटले जाऊ शकते. बदली करणाऱ्याकडून अपेक्िषत चौकशीचे मानक
प्रत्येक प्रकरणाच्या पिरस्िथतीवर आिण तथ्यांवर अवलंबून असते.

मथुरा िवरुद्ध अंिबका प्रकरणात22, वास्तिवक मालकाने मालमत्ता दुसऱ्या व्यक्तीला िवकली आिण प्रत्यक्ष
मालकाने हस्तांतरण करण्यापूर्वी नोंदणी केली. वास्तिवक मालकाने केलेले हस्तांतरण ग्राह्य धरले जाईल,
कारण या प्रकरणात प्रत्यक्ष मालकापेक्षा मालमत्तेवर त्याचे श्रेष्ठ शीर्षक आहे. ज्या ितसऱ्या व्यक्तीने
ही मालमत्ता प्रत्यक्षदर्शीकडून खरेदी केली आहे त्यांच्या हक्कांचे या कलमांतर्गत संरक्षण केले जाणार
नाही.

योग्य चौकशी

भारतातील न्यायालयांच्या िनरीक्षणानुसार योग्य चौकशी हे व्यक्ितिनष्ठ असल्याने ते वस्तुस्िथतीवर अवलंबून

असेल23आिण प्रत्येक प्रकरणाची पिरस्िथती .असे देखील असू शकते की एखाद्या िविशष्ट प्रकरणात योग्य
चौकशी िकती प्रमाणात आहे याला पूर्णपणे िभन्न तथ्यांसह दुसर्या प्रकरणात योग्य चौकशी म्हटले जाऊ
शकत नाही.

अझीमा बीबी िवरुद्ध शामलानंद प्रकरणात२४, हस्तांतरण महमोमेदन्सने केले होते. कुटुंबात कोणी मिहला वारस
आहे का, याची चौकशी खरेदीदाराने करणे आवश्यक आहे, असे न्यायालयाने नमूद केले. काही प्रकरणांमध्ये
केवळ पुरुष मिहलांची संमती न घेता मालमत्ता हस्तांतिरत करतात. ते वैध हस्तांतरण मानले जाणार नाही कारण
त्यांचाही मालमत्तेत िहस्सा आहे. त्यामुळे अशा गोष्टींची चौकशी ितसऱ्या व्यक्तीकडे करावी लागते.

अंितम चाचणी ही आहे की, "हस्तांतरीत करणाऱ्याने हे दाखवले पािहजे की तो एका वाजवी व्यक्तीप्रमाणे आिण
सामान्य िववेकबुद्धीने वागला."२५

चांगला िवश्वास

चांगला िवश्वास म्हणजेप्रामािणकइरादा, म्हणजे, हस्तांतिरत करणाऱ्याने सर्व चौकशी केल्यानंतर प्रत्यक्ष
मालक हाच खरा मालक असल्याचे प्रामािणकपणे आिण प्रामािणकपणे वागले होते.२६

ज्या प्रकरणांमध्ये, योग्य चौकशी केल्यानंतर आिण हस्तांतिरत व्यक्तीला मालमत्तेची िवक्री करणारी व्यक्ती ही
खरी मालक नसून केवळ प्रकट मालक आहे हे माहीत असेल, तर हस्तांतरणकर्ता खऱ्या आिण वास्तिवक तथ्यांकडे
दुर्लक्ष करू शकत नाही.२७एखादी व्यक्ती स्वतःच्या िनष्काळजीपणामुळे या कायद्याच्या संरक्षणाचा दावा करू
शकत नाही. वास्तिवक मालकाचे हक्क सुिनश्िचत करणे आिण त्यापासून संरक्िषत करणे आवश्यक आहे

२१झुंगाबाई िव. भवानी, (1907) 9 Bom LR 388

22मथुरा िव. अंिबका (1914) 993 (सर्व) एलजे
23अब्दुल िव. नवाब, [१९४९] आकाशवाणी १७ (आसाम)
२४अझीमा बीबी िवरुद्ध शामलानंद, (1913) ILR 40 Cal 378.
फजल हुसेन िवरुद्ध मुहम्मद कािझम आिण ओर्स. , [१९३४] आकाशवाणी १९३ (सर्व).
२५

२६लायक राम िव. धर्मावती, [२०१०] AIR 95 (P&H).

२७लक्ष्मण सखाराम साळवी आिण इतर िव. बाळकृष्ण बळवंत घाटगे, [१९५५] आकाशवाणी १९० (बॉम).

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

 ६७२ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

अशा व्यक्ती. कायद्याचे राज्य असे सांगते की, "जो इक्िवटी शोधतो त्याने इक्िवटी केली पािहजे."अशाप्रकारे,
या िवभागाचे संरक्षण फक्त त्या व्यक्तीसाठी (हस्तांतरीत) असेल ज्याचे स्वतःचे आचरण न्याय्य, न्याय्य
आिण न्याय्य आहे.२८

पुराव्याचे ओझे

हस्तांतिरत करणारा प्रत्यक्ष मालक होता आिण मालमत्तेची िवक्री करण्यास संमती होती हे िसद्ध
करण्यासाठी पुराव्याचा भार हस्तांतरणकर्त्यावर असतो.29व्यक्तीने हे िसद्ध केले पािहजे की त्याने खरोखर
सद्भावनेने काम केले आहे आिण मालमत्ता घेताना त्याच्याकडून आवश्यक असलेली सर्व वाजवी काळजी
घेतली आहे.30हस्तांतिरत करणाऱ्याने मालमत्ता घेताना आपली चूक नव्हती हे िसद्ध करावे लागेल आिण त्याचा
भार खऱ्या मालकावर टाकावा लागेल.

सहावा.बीENAMI व्यवहार(मनाई)सुधारणा कायदा, 2016

हा कायदा प्रितबंिधत करतोहस्तांतरण प्रत्यक्ष मालकाद्वारे (बेनामी व्यवहार म्हणून संदर्िभत) आिण काही
अपवादांसह ते बेकायदेशीर आिण बेकायदेशीर केले आहे.

कलम २(९) नुसार३१"बेनामी व्यवहार" म्हणजे, -

(अ) एक व्यवहार िकंवा व्यवस्था- (अ) िजथे एखादी मालमत्ता एखाद्या व्यक्तीकडे हस्तांतिरत केली जात आहे,
िकंवा त्याच्याकडे आहे, आिण अशा मालमत्तेचा मोबदला दुसऱ्या व्यक्तीने प्रदान केला आहे िकंवा िदलेला आहे;
आिण

(ब) ज्या व्यक्तीने मोबदला िदला आहे, त्याच्या तात्काळ िकंवा भिवष्यातील फायद्यासाठी, प्रत्यक्ष िकंवा
अप्रत्यक्षपणे मालमत्ता धारण केली जात आहे,

खऱ्या मालकाला त्याची पुष्टी करणाऱ्यावर पूर्ण मनाई आहेमालकी बेनामी मालक िवरुद्ध अिधकार.32बेनामी
मालकाच्या नावावर असलेली आिण मालकी असलेली मालमत्ता सरकार सक्षम प्रािधकाऱ्यामार्फत (या
उद्देशासाठी कायद्यांतर्गत िनयुक्त केलेल्या) कोणताही मोबदला न देता अिधग्रिहत करण्यास पात्र आहे.३३.
बेनामीदार बसवणाऱ्या व्यक्तीवर पुराव्याचा भार असतो.

कायद्यांतर्गत अपवाद

बेनामी व्यवहार (प्रितबंध) सुधारणा कायदा, 2016 अंतर्गत कलम 2(9) A (b) नुसार, बेनामी व्यवहार
प्रितबंिधत आहेत, परंतु या िनयमाला काही अपवाद आहेत-

२८अवतार िसंह आिण हरप्रीत कौर, मालमत्तेचे हस्तांतरण कायदा, सहावी आवृत्ती.
29राम िव. मुक्ितनाथ, (1956) AIR 154 (आसाम).
30गुरबक्ष िसंग िवरुद्ध िनक्का िसंग, (1963) 1 SCR 55 (Supp).
३१बेनामी व्यवहार (प्रितबंध) सुधारणा कायदा, 2016 क्रमांक 43 ऑफ 2016
32राय सुनील कुमार व्ही. ठाकूर िसंग, एअर (1984) पॅट 80.
33ठाकूर कृष्णा िवरुद्ध कन्हैयालाल, आकाशवाणी (1961) सर्व 206.

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]

 ६७३ आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [खंड. 3 Iss 6; ६६४]

• िहंदू अिवभक्त कुटुंबातील कर्ता िकंवा इतर कोणत्याही सदस्याकडे असलेली मालमत्ता आिण ती
मालमत्ता कुटुंबातील इतर सहकाऱ्यांच्या फायद्यासाठी िकंवा फायद्यासाठी ठेवली जाते आिण ज्याचा
मोबदला िकंवा मोबदला HUF च्या ज्ञात स्त्रोतांद्वारे िदला जातो. बेनामी व्यवहाराची रक्कम नाही.

• िवश्वस्त िकंवा अन्य व्यक्तीकडे असलेली मालमत्ता ज्याला िवश्वासू क्षमतेने दुस-या व्यक्तीचा
लाभ आहे ज्यासाठी तो िवश्वस्त आहे. हे बेनामी व्यवहाराप्रमाणे होणार नाही. िवश्वासू क्षमता
म्हणजे, ट्रस्टीच्या पदावर असणे आिण अशा स्िथतीत असणे िजथे व्यक्तीला सद्भावना,
आत्मिवश्वास, िवश्वास आिण पारदर्शकतेची कर्तव्ये असल्याची पुष्टी िदली जाऊ शकते आिण
ज्याने दुसऱ्या व्यक्तीच्या मालमत्तेचे व्यवस्थापन करण्यासाठी उच्च दर्जाची काळजी घेतली पािहजे
िकंवा पैसे

• बेनामी व्यवहारावरील बंदी एखाद्या व्यक्तीला लागू होत नाही जी त्याच्या जोडीदाराच्या नावावर िकंवा
कोणत्याही मुलाच्या नावावर मालमत्ता खरेदी करते. परंतु व्यक्तीच्या ज्ञात िसद्धान्तांनुसार मोबदला
द्यावा लागेल.

• जेथे व्यक्तीची मालमत्ता भाऊ िकंवा बहीण िकंवा वंशानुगत िकंवा वंशज यांच्याकडे संयुक्तपणे ठेवली
जाते आिण व्यक्तीच्या ज्ञात स्त्रोतांद्वारे मोबदला िदला जातो.

हे अपवाद मालमत्ता हस्तांतरण कायदा, 1882 च्या कलम 41 द्वारे शािसत आहेत कारण बेनामी व्यवहार
(प्रितबंध) सुधारणा कायदा, 2016 च्या कलम 2(9) अ अंतर्गत बेनामी व्यवहारांच्या व्याख्येमध्ये हे समािवष्ट
केलेले नाहीत.

VII. सीसमावेश

अस्पष्ट मालकीचा िसद्धांत आिण संकल्पना बेनामी व्यवहार कायदा, 1988 (जे आता, बेनामी व्यवहार
सुधारणा कायदा, 2016) च्या तरतुदींच्या अधीन आहे. िभन्न केस कायद्यांचे आिण प्रकटी मालकीच्या
संकल्पनेचे िवश्लेषण केल्यानंतर, आम्ही या िनष्कर्षावर पोहोचतो की, अस्ितत्त्वात असलेली मालकी ही एक
अशी संकल्पना आहे जी त्याची सत्यता आिण वैधता इक्िवटी आिण नैसर्िगक न्यायाच्या कल्पनांमधून प्राप्त
करते, सावधपणे estoppels च्या िसद्धांतातून. "नेमो डॅट क्वॉड नॉन हॅबेट" या िसद्धांताला ते अपवाद आहे,
कारण ते समानतेच्या कारणास्तव, प्रत्यक्ष मालकांना वास्तिवक मालकीचे अिधकार अस्थी-प्रितष्ठा
हस्तांतिरतांना िवतरीत करण्याची परवानगी देते.

बेनामी व्यवहारांच्या संकल्पनेशी उघड मालकी अपिरवर्तनीयपणे जोडलेली आहे. बेनामी व्यवहारांची व्याख्या
बेनामी व्यवहार सुधारणा कायदा, 2016 अंतर्गत करण्यात आली आहे. या कायद्याच्या तरतुदी लागू होत नाहीत,
नेहमीच्या प्रामािणक व्यवहारांमध्ये िजथे एखादी व्यक्ती आपल्या पत्नीच्या िकंवा अिववािहत मुलीच्या
नावावर मालमत्ता खरेदी करते. त्यामुळे बेनामी व्यवहार कायदा मंजूर झाल्यानंतर कलम 41 लागू करण्याची
व्याप्ती खूपच संकुिचत झाली आहे.

*****

© 2020. आंतरराष्ट्रीय कायदा व्यवस्थापन आिण मानिवकी जर्नल [ISSN २५८१-५३६९]