तुम्हाला साक्षीदारांच्या परीक्षेबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे

20 सप्टेंबर 2019
४९७६२

प्रतिमा स्त्रोत - http://bit.ly/2mszRin

हा लेख तीर्थंकर महावीर युनिव्हर्सिटी मुरादाबाद (UP) मधील कायदा पदवीधर एहतिशाम अली
यांनी लिहिलेला आहे . लेखांमध्ये भारतीय पुरावा कायदा, 1872 अंतर्गत साक्षीदारांच्या परीक्षेबद्दल
चर्चा के ली आहे .

सामग्री सारणी

 परिचय
 सीआरपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी
o फौजदारी खटल्यांमध्ये साक्षीदारांची तपासणी
 सीपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी
o ऑर्डर XVIII नियम 4
o ऑर्डर XVIII नियम 5
o ऑर्डर XVIII नियम 6
o ऑर्डर XVIII नियम 7
o ऑर्डर XVIII नियम 8
o ऑर्डर XVIII नियम 9
o ऑर्डर XVIII नियम 10
 o ऑर्डर XVIII नियम 11
o ऑर्डर XVIII नियम 12
o ऑर्डर XVIII नियम 13
o ऑर्डर XVIII नियम 14
o ऑर्डर XVIII नियम 15
o ऑर्डर XVIII नियम 16
o ऑर्डर XVIII नियम 17
 साक्षीदारांची निर्मिती आणि तपासणीचा क्रम
 कोर्टरूममधून साक्षीदारांना वगळणे
 साक्षीदाराची उशीरा तपासणी
 साक्षीदारांच्या विधानांचे प्रवेश आणि मूल्यांकन
o साक्षीदाराच्या साक्षीचे मूल्यमापन
o साक्षीची प्रासंगिकता
o साक्षाची विश्वसनीयता
 पुराव्याच्या ग्राह्यतेचा निर्णय घेण्यासाठी न्यायाधीश
o व्याप्ती
o नियम १
o नियम 2
o नियम 3
 मुख्य परीक्षा
o मुख्य परीक्षेचा उद्देश
 मुख्य परीक्षेचे अधिक उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत.
 प्रमुख उद्दिष्टे
 B. किरकोळ उद्दिष्टे
 मुख्य प्रश्नांची परीक्षा
o उलट परीक्षा
 भारतातील दिवाणी प्रकरणांमध्ये उलटतपासणी
 भारतातील गुन्हेगारी प्रकरणांमध्ये उलटतपासणी
o पुन्हा परीक्षा
o मुख्य परीक्षा, उलट तपासणी, पुनर्परीक्षा यातील फरक
 पुरावा कायद्याचे कलम 137 आणि निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कायद्याचे कलम 145
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 138
o परीक्षेचा क्रम
 पुनर्परीक्षेची दिशा
  साक्षीदाराची तपासणी
 मुख्य परीक्षा आणि उलट परीक्षा नाही
 अपूर्ण उलट तपासणी असलेल्या व्यक्तीच्या पुराव्याची स्वीकृ ती
o उलट तपासणी: विस्तृत व्याप्ती
 खटल्यातील महत्त्वाचा भाग उलटतपासणीत ठे वायचा आहे
 उलट तपासणी न के ल्याचा परिणाम
 दिशाभूल करणारे प्रश्न
 उलट तपासणीसाठी साक्षीदार सादर करणे
 परीक्षा आणि उलट तपासणी संबंधित तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे
o साक्षीदाराला परत बोलावण्याची आणि उलट तपासणी करण्याची पद्धत
o साक्षीदाराच्या परीक्षेवर नियंत्रण ठे वण्याचा न्यायालयाचा अधिकार
 पुन्हा परीक्षा
o कितीही प्रश्न
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 139
o कागदपत्रे तयार करण्यासाठी बोलावलेल्या व्यक्तीची उलट तपासणी
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 140
o चारित्र्याच्या साक्षीदारांची उलटतपासणी आणि पुन्हा तपासणी के ली जाऊ शकते.
 व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 141
o अग्रगण्य प्रश्न
 व्याप्ती
o अग्रगण्य प्रश्न
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 142
o जेव्हा त्यांना विचारले जाऊ नये
 व्याप्ती
o या नियमाला अपवाद
 आक्षेप घेतला तर
o नोंदीच्या बाबी
o न्यायालयाची परवानगी
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 143
o जेव्हा त्यांना विचारले जाऊ शकते तेव्हा उलट परीक्षेत अग्रगण्य प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.
 उलटतपासणीत दिशाभूल करणारा प्रश्न नाही
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 144
o लेखी बाबींचा पुरावा
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 145
o लेखी मागील विधानांप्रमाणे उलट तपासणी
 व्याप्ती
o मागील विधानाचा वापर
 मागील विधानाप्रमाणे उलट तपासणी
o विरोध करण्याचा हेतू आहे
o लक्ष वेधले पाहिजे
o विरोधाभास मागील प्रवेश
o प्रकरणातील प्रकरणाशी संबंधित
 स्वतः साक्षीदाराचा
o मागील विधान ठोस पुरावा नाही
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 146
o उलटतपासणीत कायदेशीर प्रश्न
 व्याप्ती
o त्याची सत्यता तपासण्यासाठी
o तो कोण आहे आणि जीवनात त्याचे स्थान काय आहे हे शोधण्यासाठी
o चारित्र्याला इजा करून श्रेय लाटणे
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 147
o जेव्हा साक्षीदारांना उत्तर देण्यास भाग पाडले जाते
 व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 148
o प्रश्न के व्हा विचारला जाईल आणि साक्षीदाराला उत्तर देण्याची सक्ती के व्हा करावी हे
न्यायालय ठरवेल
o असभ्य प्रश्न टाकणे
 तत्त्व
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 149
o तार्कि क कारणाशिवाय प्रश्न विचारला जाऊ नये
o उदाहरणे
o कारणाशिवाय लज्जास्पद प्रश्न नाही
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 150
o वैध कारणाशिवाय प्रश्न विचारला गेल्यास न्यायालयाची प्रक्रिया.
o कलम 150 दंडनीय आहे
 भारतीय पुरावा कायदा कलम १५१
o असभ्य आणि लज्जास्पद प्रश्न
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 152.
o अपमान किं वा चिडचिड करण्यासाठी गणना के लेला प्रश्न
 व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 153
o प्रश्न चाचणी सत्याच्या उत्तरांचा विरोधाभास करण्यासाठी पुरावा वगळणे.
o तत्त्व
o व्याप्ती
o संबंधित तथ्यांच्या विरोधात पुरावा
 भारतीय पुरावा कायदा कलम १५४
o स्वतःच्या साक्षीला पक्षातर्फे प्रश्न
o तत्त्व
o व्याप्ती
o कोणतेही प्रश्न विचारा
o प्रतिकू ल किं वा प्रतिकू ल साक्षीदार
 फिर्यादी साक्षीदार जेव्हा विरोधी घोषित के ले जाऊ शकते
 विरोधी उच्चार न करता उलट तपासणी
o न्यायालयाची परवानगी
o प्रतिकू ल साक्षीदाराच्या पुराव्याचे मूल्य
o विरोधी साक्षीदाराशी संबंधित घोषणा मिळविण्यात फिर्यादीचे अपयश
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 155
o साक्षीचे श्रेय महाभियोग
 व्याप्ती
 कलम १
 कलम 2
 कलम 3
o साक्षीदाराची उलटतपासणी करायची आहे
o कलम १४५ आणि कलम १५५ चे खंड(३).
o कलम 52 आणि 155
o टेप रेकॉर्डिंग
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 156
o लागू वस्तुस्थितीचा पुरावा देणारे प्रश्न, स्वीकार्य
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 157
o साक्षीदाराची मागील विधाने नंतरच्या साक्षीला त्याच वस्तुस्थितीची पुष्टी करण्यासाठी सिद्ध
के ली जाऊ शकतात
  व्याप्ती
o विधाने मान्य करण्याच्या अटी
o त्या वेळी किं वा त्या वेळी
o वस्तुस्थितीची चौकशी करण्यास सक्षम असलेल्या कोणत्याही प्राधिकरणासमोर
 साक्षीदाराने के लेले विधान त्याचा विरोध करण्यासाठी किं वा आयोगासमोर त्याचे श्रेय
लादण्यासाठी वापरले जाऊ शकते.
 तपासासाठी जबाबदार व्यक्ती
 या प्रकरणाची चौकशी कायदेशीरदृष्ट्या कार्यक्षम अधिकाऱ्याला करण्यात आली आहे .
 निवेदन इतरांना कळविले.
o पुष्टी करण्यासाठी साक्षीदारांना कोर्टात असे सांगण्याची गरज नाही की त्याने पूर्वीचे विधान के ले
आहे
o पुष्टी देणारा पुरावा देण्याची वेळ
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 158
o कलम 32 आणि 33 अंतर्गत संबंधित सिद्ध विधानाच्या संबंधात कोणत्या बाबी सिद्ध के ल्या जाऊ
शकतात.
 व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 159
o स्मृती ताजेतवाने
 जेव्हा साक्षीदार त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करण्यासाठी दस्तऐवजाची प्रत वापरू
शकतो
 साक्षीने स्मृती ताज्या
o लेखनामध्ये छपाई, लिथोग्राफी आणि छायाचित्रण इत्यादींचा समावेश होतो
 वर्तमानपत्र
 टेप रेकॉर्ड के लेले विधान
 कागदपत्रे योग्य वेळी सादर के ली जात नाहीत
o कोणत्याही साक्षीदाराने स्मृती ताज्या
 व्यवहाराच्या वेळी किं वा नंतर लगेच
 दुसऱ्या व्यक्तीने के लेले लेखन
o त्याची स्मृती ताजी करण्यासाठी साक्षीदाराची जबाबदारी
 एक वैद्यकीय माणूस
o दस्तऐवज संबंधित असू शकत नाही, वस्तुस्थिती मान्य करणे आवश्यक आहे
o दस्तऐवज पुरावा बनत नाहीत परंतु मेमरी ताजी करून त्याचे तपशील दिले जाऊ शकतात
 पुरावा कायद्याच्या कलम 27 अन्वये आरोपीच्या जबानीच्या नोंदीची सामग्री
 शोध यादीचा साक्षीदार
  पुरावा कायद्याच्या कलम 27 अन्वये आरोपीच्या जबानीवर वसुलीची यादी
 स्मरणशक्तीचा अभाव स्थापित करण्याची गरज नाही
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 160
o पुरावा कायद्याच्या कलम 159 मध्ये नमूद के लेल्या दस्तऐवजात नमूद के लेल्या तथ्यांची साक्ष
 तत्त्व आणि व्याप्ती
o पुरावा कायद्याच्या कलम 159 आणि 160 मधील फरक
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 161
o स्मृती ताज्या करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लेखनासाठी विरुद्ध पक्षाचा अधिकार
 तत्त्व आणि व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 162
o कागदपत्रांचे उत्पादन
o कागदपत्रांचे भाषांतर
o व्याप्ती
o आक्षेपाची वैधता न्यायालयाने ठरवावी
 भारतीय पुरावा कायदा कलम १६३
o नोटीसवर मागवलेल्या आणि सादर के लेल्या कागदपत्राचा पुरावा म्हणून देणे
 व्याप्ती
o अशा पुराव्याचे मूल्य
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 164
o पुरावा म्हणून नोटीस देऊन कागदपत्र तयार करण्यास नकार देण्यात आला
 तत्त्व
 विभागाची व्याप्ती
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 165
o प्रश्न निर्माण किं वा ऑर्डर मांडण्याचा न्यायाधीशाचा अधिकार
o प्रश्न मांडण्याचा न्यायाधीशाचा अधिकार
o प्रश्न विचारण्याचा न्यायालयाचा अधिकार
o वेळ
o कोर्टाला दिलेल्या उत्तरांवर उलटतपासणी
 भारतीय पुरावा कायदा कलम 166
o साक्षीदाराच्या तपासणीदरम्यान प्रश्न मांडण्याचा निर्धारक किं वा ज्युरी यांचा अधिकार
 निष्कर्ष
 संदर्भ

परिचय
साक्षीदारांची तपासणी हे एक महत्त्वाचे तत्व आहे ज्यामध्ये साक्षीदार त्याच्या किं वा तिच्या
शब्दांची भूमिका घेतो. पुराव्याच्या अखंडतेच्या संरक्षणासाठी. फौजदारी आणि दिवाणी
खटल्याचा हा अतिशय महत्त्वाचा भाग आहे . के वळ कायद्याच्या विद्यार्थ्यांसाठीच हे महत्त्वाचे
नाही, तर प्रॅक्टिस करणाऱ्या वकिलांनाही साक्षीदाराच्या परीक्षेशी संबंधित कला आणि कायद्याची
माहिती असणे महत्त्वाचे आहे.

सीआरपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी

भारतीय पुरावा कायद्याचे कलम 135 उपस्थित साक्षीदारांच्या तपासणीशी संबंधित

आहे. फौजदारी प्रक्रिया संहिता कलम 311 मध्ये न्यायालयाला एखाद्या भौतिक साक्षीदाराला
बोलावण्याचा किं वा Crpc अंतर्गत “कोणत्याही चौकशी”, किं वा “चाचणी”, किं वा “कोणत्याही अन्य
कार्यवाही” च्या “कोणत्याही टप्प्यावर” उपस्थित असलेल्या व्यक्तीची तपासणी करण्याचा
अधिकार दिला जातो. साक्षीदार म्हणून कोणत्याही व्यक्तीस बोलावणे, किं वा आधीपासून
तपासलेल्या कोणत्याही व्यक्तीला परत बोलावणे आणि त्याचे पुरावे दिसल्यास त्याची पुन्हा
तपासणी करणे. सेशन ट्रायल, वॉरंट ट्रायल किं वा समरी ट्रायल या सर्व खटल्यांमध्ये फौजदारी
प्रक्रिया संहितेत साक्षीदारांची तपासणी के ली जाते. CrPC मध्ये साक्षीदारांची तपासणी
खालीलप्रमाणे आहे.

 फिर्यादी आणि बचाव परीक्षेवरील सत्र चाचणी (कलम 225-237)

 पोलिस अहवालावर वॉरंट चाचणी (कलम 238-243)

 तक्रारीवर वॉरंट चाचणी (कलम 244-250)

 समन्स प्रकरणांवर फौजदारी खटला (कलम 251-259)

 सारांश चाचणी (कलम 260-265)

फौजदारी खटल्यांमध्ये साक्षीदारांची तपासणी

फौजदारी खटल्यातील साक्षीदारांची तपासणी फौजदारी प्रक्रिया संहितेच्या सर्व खटल्यांमध्ये

असते, वॉरंट खटल्यात पोलिसांनी अहवाल दिल्यावर, आरोप निश्चित झाल्यानंतर साक्षीदारांची
तपासणी फिर्यादी पक्षाकडू न के ली जाते आणि आरोपीने दोषी ठरवले, त्यानंतर न्यायालय
आरोपीचा अपराध सिद्ध करण्यासाठी खटला चालवण्याची संधी देते. येथे फिर्यादीला
साक्षीदारांच्या जबाबांसह पुरावे आवश्यक आहेत. ही मुख्य परीक्षा आहे. या स्थितीत कोणत्याही
व्यक्तीला साक्षीदार म्हणून समन्स बजावण्याचा अधिकार दंडाधिकाऱ्यांना आहे. मुख्य
तपासणीनंतर, प्रतिवादी फिर्यादी साक्षीदाराकडू न उलट-सुलट प्रश्न विचारू शकतो ज्याला
उलटतपासणी म्हणतात. उलटतपासणीनंतर जर फिर्यादीला काही शंका असतील तर तो
साक्षीदाराकडू न प्रश्न विचारतो त्याला पुनर्तपासणी म्हणतात.

वॉरंट खटल्यातील साक्षीदारांच्या परीक्षेत साक्षीदार आणि तक्रारदार यांची तपासणी आरोपीविरुद्ध
गुन्हा आहे की नाही याचा निर्णय न्यायालय त्याच दिवशी करेल. मग न्यायदंडाधिकारी
चौकशीचे आदेश देतात ज्यात प्रकरणाचा अहवाल सादर करतात. तक्रार प्रामाणिक असल्यास
आणि फिर्यादीकडे आरोपीविरुद्ध पुरेसे पुरावे असल्यास तक्रारदार न्यायालयाच्या तपास आणि
तपासणीनंतर निष्कर्षापर्यंत पोहोचू शकतात. मग कोर्टाने आरोपीला दोषी ठरवले आणि जर
तक्रार खरी नसेल आणि कोर्टाला पुरेसे साहित्य सापडले नाही ज्याद्वारे तक्रारदार आरोपीला
दोषी ठरवू शके ल तेव्हा कोर्टाने तक्रार फे टाळली.

तक्रार आणि चौकशी अहवालाच्या तपासणीनंतर शेवटी, जर न्यायालयाला असे वाटत असेल की
पुरावे आणि साहित्य पुरेसे आहेत, जे तक्रारदाराने या परिस्थितीत आरोपीवर आरोप ठे वण्यासाठी
फिर्यादीसह सादर के ले आहेत, न्यायालय वॉरंट किं वा समन्स जारी करू शकते. फौजदारी प्रक्रिया
संहितेच्या कलम 251 ते 259 मध्ये प्रदान के ल्याप्रमाणे समन्स प्रकरणांमध्ये फौजदारी
खटल्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्या आहेत.

समन्स प्रकरणांमध्ये साक्षीदारांची तपासणी करण्याची प्रक्रिया वॉरंट खटल्यासारखीच असते,

दोषी फिर्यादीच्या याचिके नंतर साक्षीदारांची तपासणी सुरू होते. समरी ट्रायलमध्ये साक्षीदारांची
तपासणी समन्स के सेस आणि वॉरंट ट्रायल सारखीच असते.

सीपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी

दिवाणी प्रक्रिया संहितेतील नियम 4 ते 16 च्या XVIII क्रमाने साक्षीदारांची तपासणी आहे.
ऑर्डर XVIII नियम 4

1. आदेश XVIII च्या नियम 4 मध्ये म्हटले आहे की ज्या पक्षाने साक्षीदाराला प्रत्येक
प्रकरणात साक्षीदारांच्या तपासणीसाठी बोलावले असेल तो प्रतिज्ञापत्रावर असेल आणि
प्रतिज्ञापत्राच्या प्रती विरुद्ध पक्षाला पुरवल्या जातील.

2. साक्षीदारांची परीक्षा मुख्य परीक्षा असो आणि उलटतपासणी असो किं वा प्रतिज्ञापत्राद्वारे
पुनर्तपासणी असो, ती आयुक्त किं वा न्यायालयाकडू न घेतली जाईल.

3. न्यायालय किं वा आयुक्त साक्षीदारांच्या तपासादरम्यान साक्षीदारांचे म्हणणे लेखी किं वा

यांत्रिकपणे न्यायाधीशांच्या उपस्थितीत नोंदवतील जर एखाद्या प्रकरणात आयुक्त असेल
तर तो असा पुरावा त्याच्या स्वाक्षरीने लेखी अहवालासह परत करेल.

4. पुराव्याच्या नोंदीदरम्यान आक्षेप घेतल्यास आयुक्त अशा टिप्पणी नोंदवू शकतात जे

अतिशय महत्त्वाचे आहेत. ज्यांचा निकाल कोर्टाने युक्तिवादाच्या टप्प्यावर दिला आहे.

5. आयुक्तांनी तयार के लेला अहवाल साठ दिवसांत न्यायालयात सादर करणे आवश्यक
आहे.

6. उच्च न्यायालय आणि जिल्हा न्यायालयाच्या न्यायाधीशांना या नियमानुसार पुरावे रेकॉर्ड

करण्यासाठी आयुक्तांचे पॅनेल तयार करण्याचा अधिकार आहे.

ऑर्डर XVIII नियम 5

अपील करण्यायोग्य प्रकरणांमध्ये पुरावे कसे घ्यावेत:

(अ) न्यायालयाच्या भाषेत खाली आणले;

(i) हार्ड कॉपी म्हणून किं वा त्याच्या जवळ आणि त्याच्या वैयक्तिक प्रभावाखाली आणि
देखरेखीखाली, न्यायाधीशाने रेकॉर्ड के लेले; किं वा

(ii) टायपरायटरवर थेट न्यायाधीशांच्या हुकू मशक्तीवरून; किं वा

(b) जर न्यायाधीश, नोंदवण्याच्या कारणास्तव, न्यायाधीशाच्या दृष्टीक्षेपात न्यायालयाच्या भाषेत
तंतोतंत नोंदवले गेले तर.

ऑर्डर XVIII नियम 6

जर पुरावा ज्या भाषेत दिला आहे त्या भाषेत आणला गेला नाही आणि साक्षीदाराला जी भाषा
समजत नाही, तो पुरावा हार्ड कॉपी म्हणून रेकॉर्ड के ला जाईल. ती ज्या भाषेत दिली आहे.

ऑर्डर XVIII नियम 7

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 138 अन्वये खाली आणलेला पुरावा आणि पुरावा हा
फॉर्ममध्ये असेल जो आदेश XVIII च्या नियम 5 मध्ये विहित के ला आहे, घटनेला आवश्यक
वाटेल तसे वाचून त्यावर स्वाक्षरी के ल्यावर, त्याचा अर्थ लावला जाईल आणि तो खाली
आणलेला पुरावा घातल्याप्रमाणे दुरुस्त के ला जाईल. तो नियम.

ऑर्डर XVIII नियम 8

जेव्हा न्यायाधीशांनी खुल्या कोर्टात त्याच्या आदेशासाठी लिखित स्वरुपात पुरावे आणले नाहीत
किं वा त्याच्या उपस्थितीत आपोआप नोंदवले गेले नाहीत तेव्हा तो साक्षीदारांच्या तपासणीसाठी
प्रत्येक निरीक्षकाने काय निष्कासित के ले याचे अद्ययावत करण्यासाठी बांधील असेल, आणि
असे उरलेले असेल. लिखित आणि न्यायाधीशाने स्वाक्षरी के ली आहे आणि रेकॉर्डच्या काही
भागाला आकार देईल.
ऑर्डर XVIII नियम 9

जिथे इंग्रजी ही न्यायालयाची भाषा नाही, तरीही दाव्यासाठी जमलेल्या प्रत्येकाने समोरासमोर
दाखवले, वकिलाला आणि लोकांच्या गटाला इंग्रजी भाषा येत नसेल तर न्यायालयात पुरावे
इंग्रजीत सादर के ले जात नाहीत. इंग्रजी.

(२) जेथे पुरावे इंग्रजीत दिले जात नाहीत, तथापि समोरासमोर दिसणाऱ्या प्रत्येक मेळाव्यातील
आणि वकिलांनी दाखविलेल्या मेळाव्यातील वकिलांना, असे पुरावे खाली आणले जाण्याची बाब
करू नका. इंग्रजी, न्यायाधीश काढू न टाकू शकतात किं वा खाली आणण्यास कारणीभूत ठरू
शकतात, असा पुरावा इंग्रजीमध्ये आहे.

ऑर्डर XVIII नियम 10

कोणत्याही पक्षकाराने एखाद्या विशिष्ट प्रश्न आणि उत्तराबाबत अर्ज दाखल के ल्यास किं वा
न्यायालयात मांडलेल्या कोणत्याही प्रश्नावर आक्षेप असल्यास तसे करण्यामागे काही विशेष
कारण असल्याचे दिसून आल्यास न्यायालय तो अर्ज स्वीकारेल.

ऑर्डर XVIII नियम 11

साक्षीदारांच्या तपासणीदरम्यान प्रतिपक्ष आणि वकिलांनी आक्षेप घेतल्यास, न्यायालयाचे

न्यायाधीश ते ठे वण्यास परवानगी देतात आणि प्रश्न, उत्तर, आक्षेप आणि तो करणाऱ्या
व्यक्तीचे नाव खाली आणतात. न्यायालयाचा निर्णय.

ऑर्डर XVIII नियम 12

न्यायालय अशा टिप्पण्या नोंदवू शकते कारण ती तपासत असताना कोणत्याही साक्षीदाराच्या
वर्तनाचा आदर करणारी सामग्री संशयास्पद असू शकते.
ऑर्डर XVIII नियम 13

ज्या प्रकरणांमध्ये अपील करण्यास परवानगी नाही अशा प्रकरणांमध्ये साक्षीदारांच्या पुराव्याचे
रेकॉर्ड खाली आणण्याची आणि ठे वण्याची गरज नाही, परंतु न्यायालयाचे न्यायाधीश
साक्षीदारांच्या सर्व तपासण्या एका लेखी नोंदवतात आणि टाइपरायटरला लिहून देतात, किं वा
कारण न्यायाधीशाच्या चिन्हासह उर्वरित के ससाठी स्वयंचलितपणे रेकॉर्ड के ले जावे.

ऑर्डर XVIII नियम 14

त्याच्या क्षमतेच्या कमतरतेची कारणे नोंदवण्यासाठी न्यायाधीश असे स्मरणपत्र देऊ शकत
नाहीत.

ऑर्डर XVIII नियम 15

(१) जिथे एखाद्या न्यायाधीशाला मृत्यू, हालचाल किं वा अन्य कारणामुळे खटल्याचा प्रारंभिक
बंद करण्यापासून प्रतिबंधित के ले जाते, तेव्हा त्याचा उत्तराधिकारी कोणताही पुरावा किं वा
स्मरणपत्र व्यवस्थापित करू शकतो जो पूर्वीच्या मानकांनुसार खाली आणला गेला होता किं वा
तो पुरावा किं वा नोटीस खाली आणला गेला होता किं वा त्याच्याद्वारे किं वा त्याच्या
अभ्यासक्रमांतर्गत सांगितलेल्या तत्त्वांनुसार तयार के लेले आणि त्याच्या पूर्ववर्तींनी ज्या
टप्प्यावर ते सोडले होते त्या टप्प्यापासून ते पुढे चालू शकते.

(२) उप-नियम (१) ची व्यवस्था, जोपर्यंत ती भौतिक आहे, कलम २४ अन्वये दाखल के लेल्या
दाव्यात घेतलेल्या पुराव्याला लागू होईल असे मानले जाईल.

ऑर्डर XVIII नियम 16

ऑर्डर XVIII चा नियम 16 साक्षीदाराची त्वरित तपासणी करण्याचा अधिकार प्रदान करतो

1. जर साक्षीदाराने न्यायालयाचे अधिकार क्षेत्र सोडले किं वा इतर कोणतेही कारण जे त्याचे
पुरावे ताबडतोब आणले जावेत यासाठी पुरेसे समाधान असेल तर न्यायालय दावा दाखल
के ल्यानंतर कोणत्याही वेळी पक्षकार किं वा साक्षीदाराकडे अर्ज पाठवते. अशा साक्षीदाराचे
पुरावे तातडीने आणले.
 2. पक्षकाराने दिलेले कारण किं वा पुरावे पुरेसे नाहीत असे न्यायालयाला वाटत असेल तर
न्यायालय साक्षीदारांच्या तपासणीची तारीख निश्चित करते.

3. न्यायालयात सादर के लेला पुरावा साक्षीदारासमोर वाचून पुराव्यात काही बदल असल्यास
न्यायालयाने दुरुस्त के ला आणि साक्षीदाराची स्वाक्षरी के ली आणि दाव्याच्या कोणत्याही
सुनावणीत वाचली.

ऑर्डर XVIII नियम 17

कोर्टाला खटल्याच्या कोणत्याही टप्प्यावर साक्षीदाराला परत बोलावण्याचा अधिकार आहे. आणि
न्यायालयाला योग्य वाटेल तसे प्रश्न त्याला विचारा.

साक्षीदारांची निर्मिती आणि तपासणीचा क्रम

तो कोणत्या क्रमाने साक्षीदारांची तपासणी करतो हे तपासणे हा वकिलाचा विशेषाधिकार

आहे. अनुभव आणि कौशल्यानुसार साक्षीदारांची मांडणी के ली जाते. फिर्यादीला त्याच्या
आवडीनुसार साक्षीदार सादर करण्याचे स्वातंत्र्य आहे. भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 135
मध्ये साक्षीदारांना हजर के ले जाऊ शकते असे आदेश किं वा आदेश देण्याचा अधिकार
न्यायालयाला दिला जातो.
 वर
क्लिक करा

कोर्टरूममधून साक्षीदारांना वगळणे

पक्षकाराने पुराव्याच्या साक्षीदारांची तपासणी सुरू के ल्यावर इतर साक्षीदारांना न्यायालयाच्या

बाहेर ठे वले पाहिजे. एका साक्षीदाराची तपासणी पूर्ण झाल्यावर पुढील साक्षीदाराला परीक्षेसाठी
बोलावले जाते. आणि ज्या साक्षीदाराची परीक्षा पूर्ण झाली आहे, त्यांना कोर्टरूममध्ये राहण्याची
परवानगी नाही. जर साक्षीदार कोर्टरूममध्ये उपस्थित राहिला तर त्याला बाहेर जाण्यास
सांगितले पाहिजे. दुसऱ्या साक्षीदाराच्या तपासणीच्या वेळी जर कोणी साक्षीदार हजर असेल तर
त्याची तपासणी नाकारता येणार नाही फक्त न्यायाधीशाने नोंद करावी की तो दुसऱ्या
साक्षीदाराच्या तपासणीच्या वेळी कोर्टरूममध्ये उपस्थित होता.

साक्षीदाराची उशीरा तपासणी

फिर्यादी साक्षीदारांच्या तपासणीस उशीर झाल्यास बचाव पक्ष तपास अधिकाऱ्याला कोणताही
प्रश्न विचारू शकत नाही, फिर्यादीच्या साक्षीदाराचे जबाब नोंदवण्यास विलंब झाला आणि
त्याच्या पुराव्याकडे संशयाने पाहावे, असे म्हणण्याचा आरोपीला अधिकार नाही. साक्षीदाराची
साक्ष के वळ त्याच्या परीक्षेला उशीर झाल्यामुळे त्यावर अवलंबून राहता येत नाही, हा सार्वत्रिक
नियम नाही.

साक्षीदारांच्या विधानांचे प्रवेश आणि मूल्यांकन

साक्षीदाराच्या साक्षीचे मूल्यमापन

न्यायालयाने साक्षीदारांची तपासणी के ल्यानंतर, पक्षकारांना किं वा पक्षकारांना निरिक्षण करण्याची

संधी दिली पाहिजे. पुरावे घेण्याच्या इतिवृत्तांत पाठवल्यानंतर लेखी स्वरूपात निरिक्षण के ले
जाऊ शकते जे अपवादात्मक आहे किं वा पुरावे घेतल्यानंतर तोंडी कार्यवाहीमध्ये. याबाबत
कार्यक्षम विभाग ठरवला जाईल. पक्ष त्यानुसार विनंत्या दाखल करू शकतात.

कार्यक्षम विभाग पुराव्याचे मूल्यमापन करण्यासाठी पुढे जाण्याचा निर्णय तेव्हाच घेतो जेव्हा
निर्णयासाठी महत्त्वपूर्ण असलेल्या साक्षीदाराच्या साक्षीला पक्षकाराकडू न आव्हान दिले जाते
परंतु विभाग त्याला विश्वासार्ह मानतो किं वा जेव्हा साक्षीदाराची तोंडी किं वा लेखी साक्ष त्याच्या
निर्णयात विसरली जाते. विश्वासार्ह विश्वासार्ह नसल्यामुळे, खात्याने त्याच्या निर्णयामध्ये
त्याच्या दृष्टिकोनाचे कारण नमूद के ले पाहिजे.

निरीक्षकाच्या तोंडी किं वा तयार के लेल्या घोषणेचे मूल्यमापन करताना, सोबत असलेल्यांना
असामान्य विचार करावा लागतो:

(i) महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे निरीक्षक त्याच्या स्वत:च्या अंतर्दृष्टी किं वा दृष्टीकोनांवर आधारित
मुद्द्यावरील फोकसशी संबंधित असू शकतो आणि संदर्भित क्षेत्रात त्याचा उपयुक्त सहभाग आहे
की नाही. बाहेरील लोकांकडू न मिळालेल्या सूचनांवर अवलंबून असलेली पुनर्नवीनीकरण विधाने
सामान्यतः एकट्या निरुपयोगी असतात. निरीक्षणाच्या दृष्टीकोनातून हे देखील महत्त्वाचे आहे
की निरीक्षक स्वतः या प्रसंगात गुंतला होता की प्रत्यक्षदर्शी किं वा प्रेक्षक म्हणून त्याची जाणीव
आहे.

(ii) संदर्भ दिलेला प्रसंग आणि घोषणा यांच्यामध्ये दीर्घ अंतराल (बऱ्याच काळासाठी) असल्यास,
कथनाच्या मदतीशिवाय मोठ्या संख्येने लोकांच्या पुनरावलोकनाची क्षमता प्रतिबंधित करणे हे
मुख्य प्राधान्य म्हणून स्वीकारले पाहिजे. पुरावा
(iii) जेथे घोषणेला संघर्ष वाटतो, तेथे संबंधित घोषणांचे लेखन परस्परविरोधी आणि
परस्परविरोधी आहेत.

निरीक्षकांच्या घोषणेतील स्पष्ट तार्कि क विसंगती येथे आणि तेथे या ओळींवर सोडवली जाऊ
शकते. उदाहरणार्थ, एखाद्या पदार्थाचा X सामान्यत: विशिष्ट कारणासाठी वापरला गेला होता की
नाही याविषयी निरीक्षकांद्वारे स्पष्टपणे विरोधाभासी घोषणांचे जवळचे मूल्यांकन हे दर्शवू
शकते की वास्तविकतेमध्ये कोणत्याही कल्पनेने कोणतीही तार्कि क विसंगती नाही, जेव्हा एक
निरीक्षक स्पष्टपणे सांगत होता की X हा पदार्थ त्या विशिष्ट कारणासाठी वापरला गेला नाही,
भिन्न निरीक्षक X सारख्या पदार्थांच्या जवळच राहत होता किं वा X ला स्थान असलेल्या
पदार्थांच्या विशिष्ट वर्गाचा वापर सामान्यतः या विशिष्ट कारणासाठी के ला जात होता, ज्याच्या
संदर्भात कोणत्याही अभिव्यक्तीची अपेक्षा न करता. स्वतः X ला.

(iv) प्रक्रियेत सहभागी असलेल्या प्रतिनिधीला निरीक्षक म्हणून ऐकले जाऊ शकते. निरीक्षकाचा
कल्पनीय पूर्वग्रह पुराव्याचे सर्वेक्षण कसे के ले जाते, ते स्वीकार्य आहे की नाही हे ठरवते.

साक्षीची प्रासंगिकता

साक्षीदाराच्या तपासणीदरम्यान, साक्षीदार शपथेखाली विधान देतो, तेव्हा साक्षीदाराचे विधान

के सशी संबंधित असले पाहिजे. साक्षीदारांच्या तपासणीच्या शेवटी, न्यायालयाचे न्यायाधीश
साक्षीदाराच्या साक्षीची प्रासंगिकता ठरवतात आणि साक्षीदारांचे विधान मान्य करतात.

साक्षाची विश्वसनीयता

साक्षीदारांच्या तपासणीदरम्यान दिलेले साक्षीदाराचे विधान शपथेनुसार खरे असले पाहिजे आणि
शेवटी न्यायालयाचे न्यायाधीश साक्षीदाराच्या साक्षीची विश्वासार्हता ठरवतात आणि साक्षीदारांचे
म्हणणे मान्य करतात.

पुराव्याच्या ग्राह्यतेचा निर्णय घेण्यासाठी न्यायाधीश

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 136 अन्वये न्यायाधीशांना साक्षीदारांच्या तपासणीत

पुराव्याच्या ग्राह्यतेचा अधिकार आहे आणि साक्षीदारांच्या तपासणीदरम्यान साक्षीदारांनी दिलेले
साक्षीदारांचे विधान देखील तपासण्याचे अधिकार आहेत जे संबंधित किं वा असंबद्ध
आहेत. निरिक्षकाच्या तोंडी किं वा तयार के लेल्या घोषणेचे मूल्यांकन करताना न्यायाधीशांनी
ठरविलेले संबंधित पुरावे, सोबतच्या गोष्टींचा असामान्य विचार के ला जातो:

(i) महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे निरीक्षक त्याच्या स्वत:च्या अंतर्दृष्टी किं वा दृष्टीकोनांवर आधारित
मुद्द्यावरील फोकसशी संबंधित असू शकतो आणि संदर्भित क्षेत्रात त्याचा उपयुक्त सहभाग आहे
की नाही. बाहेरील लोकांकडू न मिळालेल्या सूचनांवर अवलंबून असलेली पुनर्नवीनीकरण विधाने
सामान्यतः एकट्या निरुपयोगी असतात. निरीक्षणाच्या दृष्टीकोनातून हे देखील महत्त्वाचे आहे
की निरीक्षक स्वतः या प्रसंगात गुंतला आहे की प्रत्यक्षदर्शी किं वा प्रेक्षक म्हणून त्याची जाणीव
आहे.

(ii) संदर्भ दिलेला प्रसंग आणि घोषणा यांच्यामध्ये दीर्घ अंतराल (बऱ्याच काळासाठी) असल्यास,
कथनाच्या मदतीशिवाय मोठ्या संख्येने लोकांच्या पुनरावलोकनाची क्षमता प्रतिबंधित करणे हे
मुख्य प्राधान्य म्हणून स्वीकारले पाहिजे. पुरावा

(iii) जेथे घोषणेला संघर्ष वाटतो, तेथे संबंधित घोषणांचे लेखन परस्परविरोधी आणि
परस्परविरोधी आहेत.

निरीक्षकांच्या घोषणेतील स्पष्ट तार्कि क विसंगती येथे आणि तेथे या ओळींवर सोडवली जाऊ
शकते. उदाहरणार्थ, एखाद्या पदार्थाचा X सामान्यत: विशिष्ट कारणासाठी वापरला गेला होता की
नाही याविषयी निरीक्षकांद्वारे स्पष्टपणे विरोधाभासी घोषणांचे जवळचे मूल्यांकन हे दर्शवू
शकते की वास्तविकतेमध्ये कोणत्याही कल्पनेने कोणतीही तार्कि क विसंगती नाही, जेव्हा एक
निरीक्षक स्पष्टपणे सांगत होता की X हा पदार्थ त्या विशिष्ट कारणासाठी वापरला गेला नाही,
भिन्न निरीक्षक X सारख्या पदार्थांच्या जवळच राहत होता किं वा X ला स्थान असलेल्या
पदार्थांच्या विशिष्ट वर्गाचा वापर सामान्यतः या विशिष्ट कारणासाठी के ला जात होता, ज्याच्या
संदर्भात कोणत्याही अभिव्यक्तीची अपेक्षा न करता. स्वतः X ला.

(iv) प्रक्रियेत सहभागी असलेल्या प्रतिनिधीला निरीक्षक म्हणून ऐकले जाऊ शकते. निरीक्षकाचा
कल्पनीय पूर्वग्रह पुराव्याचे सर्वेक्षण कसे के ले जाते, ते स्वीकार्य आहे की नाही हे ठरवते.

व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 136 ची व्याप्ती खूप महत्त्वाची आहे कारण साक्षीदार
संबंधित विधानासह न्यायालयात येतात कारण जर साक्षीदार असंबद्ध विधानासह न्यायालयात
आले तर न्यायालयाच्या न्यायाधीशांनी या प्रकरणातील साक्षीदारांचे ते विधान मान्य के ले नाही
आणि यामुळे प्रकरणातील सर्व तथ्ये स्पष्ट असणे आवश्यक आहे, भारतीय पुरावा कायद्याच्या
कलम 5 मध्ये देखील हे नमूद के ले आहे की प्रकरणातील सर्व तथ्ये संबंधित असणे आवश्यक
आहे. ते भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम १३६ चे काही नियम आहेत.

नियम १

पक्षकाराने पुराव्यांद्वारे प्रस्तावित के लेल्या खटल्यात कोणतेही तथ्य सिद्ध झाल्यास, न्यायाधीश
पक्षकाराला विचारू शकतात की कथित वस्तुस्थिती काय संबंधित आहे किं वा नाही. वस्तुस्थिती
संबंधित असणे आवश्यक आहे हे न्यायाधीश ठरवेल. जर पुरावा सुसंगत नसेल तर न्यायाधीश
पक्षकाराला ते सिद्ध करू देणार नाहीत कारण त्यामुळे न्यायालयाचा फक्त वेळ वाया
जाईल. अशा स्थितीत न्यायालय पुरावे नाकारू शकते.

नियम 2

जर पक्षकाराने न्यायालयात सिद्ध झालेल्या पुराव्याची वस्तुस्थिती सुचवली असेल आणि

पुराव्याच्या दुसऱ्या वस्तुस्थितीवर देखील अवलंबून असेल तर पहिल्या वस्तुस्थितीचा पुरावा
देण्यापूर्वी दुसरी वस्तुस्थिती सिद्ध करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, मृत्यूची घोषणा, जर
एखाद्या व्यक्तीला मृत्यूची घोषणा सिद्ध करायची असेल तर त्याने हे सिद्ध के ले पाहिजे की
घोषितकर्ता मृत आहे. [चित्र (अ) आणि चित्रण (ब)]. येथे वस्तुस्थितीचा प्रवेश अटीवर अवलंबून
असतो.

नियम 3

नियम 3 हा नियम 1 आणि 2 चा अपवाद आहे. जर एखादी प्रासंगिकता असेल तर कथित तथ्य
आहे जे दुसऱ्या कथित तथ्याच्या पुराव्यावर अवलंबून आहे. या स्थितीत, न्यायाधीश त्याच्या
विवेकबुद्धीनुसार दुसऱ्या तथ्याच्या पुराव्याशिवाय प्रथम तथ्य सिद्ध करण्याची परवानगी देऊ
शकतात. परंतु या स्थितीत, पक्षकाराने न्यायालयाच्या इलस्ट्रेशन (ई) च्या समाधानासाठी दुसरी
वस्तुस्थिती सिद्ध करण्याचे वचन दिले पाहिजे.
वरील नियमानुसार साक्षीदारांमध्ये साक्षीदारांच्या प्रवेशाचा प्रश्न न्यायाधीशांनी ठरवायचा
आहे. प्रथम, त्याने सर्व पुरावे विस्तृत विवेकबुद्धीने गुंतवले आणि नंतर पुरावे रेकॉर्डवर ठे वण्याची
परवानगी दिली.

मुख्य परीक्षा

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 137 अंतर्गत एक्झाम इन चीफची व्याख्या के ली जाते, जेव्हा
पक्ष साक्षीदारांच्या परीक्षेत साक्षीदाराला बोलावतो ज्याला मुख्य परीक्षा म्हणतात. शपथेनंतर
साक्षीदारांची पहिली परीक्षा ही मुख्य परीक्षा असते. हे असे राज्य आहे ज्यामध्ये पक्षाने
साक्षीदाराकडू न त्याच्या माहितीतील सर्व भौतिक तथ्ये शोधून काढण्याच्या उद्देशाने त्याची मुख्य
तपासणी करण्यासाठी साक्षीदाराला बोलावले होते जे पक्षाचा खटला सिद्ध करतात. याला प्रत्यक्ष
परीक्षा असेही म्हणतात.

मुख्य परीक्षेचा उद्देश

1. हे कायदेशीरदृष्ट्या पुरेशा पुराव्याच्या ओझ्यावर मात करते.

2. आठवले आणि समजले.

3. मन वळवणारा.

4. उलटतपासणी धरा.

5. विरोधाभासी आणि आगाऊ आणि पुरावे जे विरोधक सादर करतील.

मुख्य परीक्षेचे अधिक उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत.

A. प्रमुख उद्दिष्टे

1. सर्व पुरावे ग्राह्य धरले पाहिजेत.

2. साक्षीदाराने अभिप्रेत आणि विश्वास ठे वण्यास सक्षम म्हणून सादर करणे आवश्यक आहे.

3. गुन्ह्याच्या पुराव्याच्या वस्तुस्थितीशी संबंधित प्रत्येक गोष्ट साक्षीदारांच्या तोंडी

पुराव्यांद्वारे आणि प्रदर्शनांद्वारे वाजवी संशयापलीकडे सिद्ध के ली पाहिजे.
B. किरकोळ उद्दिष्टे

तुम्ही काही अतिरिक्त उद्दिष्टे देखील साध्य करता जी कमी आवश्यक पण तरीही महत्त्वाची
आहेत:

1. गुन्ह्याचा संपूर्ण आणि तार्कि क, तर्क शुद्ध सिद्धांत सादर करा.

2. शक्य तितक्या चांगल्या प्रकाशात उपस्थित साक्षीदार.

3. पुराव्यामध्ये सर्व तथ्ये नमूद करा आणि एकाच वेळी दोन्ही सत्य असू शकत नाहीत
अशा प्रस्तावांमधील संबंध स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न करा.

4. संभाव्य उलटतपासणी बंद करून साक्षीदारांच्या प्रदर्शनावर मर्यादा घालणे.

मुख्य प्रश्नांची परीक्षा

मुख्य परीक्षेत सामान्य प्रश्न विचारले जातील जे पुराव्याच्या तथ्यांशी संबंधित आहेत आणि
मुख्य परीक्षेत कोणतेही अग्रगण्य प्रश्न विचारले जात नाहीत. अग्रगण्य प्रश्न फक्त
उलटतपासणी आणि पुनर्परीक्षेत विचारले जातात, सर्व प्रथम, फिर्यादी फौजदारी खटल्यातील
मुख्य परीक्षेत प्रश्न विचारतात.

उलट परीक्षा

मुख्य परीक्षा संपल्यानंतर उलटतपासणी सुरू होईल. उलटतपासणीमध्ये प्रतिवादीच्या वकिलाने

उलट प्रश्न विचारला जो फिर्यादीने विचारला होता. प्रतिवादी वकील हे प्रश्न विचारू शकतात जे
तथ्यांशी संबंधित आहेत आणि प्रतिवादी उलटतपासणीतील अग्रगण्य प्रश्न देखील विचारू
शकतात ज्यांना मुख्य परीक्षेत परवानगी नव्हती. साक्षीदारांच्या तपासणीमध्ये उलटतपासणी
खूप महत्त्वाची असते, उलटतपासणीमुळे अनेक तथ्ये स्पष्ट होतात कारण उलटतपासणीमध्ये
प्रतिवादी साक्षीदारांच्या सर्व विधानांचे विश्लेषण करतो आणि नंतर साक्षीदारांनी दिलेल्या
विधानाशी संबंधित उलट प्रश्न विचारतो. मुख्य परीक्षा. प्रतिवादी असा प्रश्न देखील विचारू
शकतो जो मुख्य परीक्षेशी संबंधित नाही परंतु पुराव्याच्या तथ्यांशी संबंधित आहे.

भारतातील दिवाणी प्रकरणांमध्ये उलटतपासणी

दिवाणी खटल्यांमधील सर्व साक्षीदार जे पक्षकारांच्या इच्छे नुसार न्यायालयात सादर के ले

जातात किं वा त्यांची तपासणी के ली जाते ते मुद्दे तयार के ल्याच्या तारखेपासून 15 दिवसांच्या
आत किं वा न्यायालय निश्चित करेल अशा इतर कालावधीत न्यायालयासमोर हजर के ले
पाहिजेत. मग पक्षकारांना खटल्यातील साक्षीदारांची यादी दाखल करावी लागेल. त्यानंतर
न्यायालय समन्स पाठवून साक्षीदारांना परीक्षेसाठी विचारू शकते किं वा पक्षकार स्वतःहून
साक्षीदारांना बोलावू शकतात. जर न्यायालयाने साक्षीदारांना परीक्षेसाठी विचारण्यासाठी समन्स
बजावला असेल तर समन्स बजावून साक्षीदारांना बोलावल्यामुळे होणारा खर्च पक्षकारांना जमा
करावा लागेल. या स्थितीत पक्षांनी जमा के लेले पैसे “डाएट मनी” म्हणून ओळखले जातात. ज्या
तारखेला पक्षकारांना सुनावणी सुरू असलेल्या न्यायालयात साक्षीदारांना हजर करून तपासायचे
आहे. आता सुनावणीच्या तारखेवर न्यायालय निर्णय देणार आहे. पहिली गोष्ट फिर्यादीच्या मुख्य
परीक्षेद्वारे के ली जाते ज्यामध्ये त्याने साक्षीदाराने पाहिलेला प्रश्न विचारला. त्यानंतर प्रतिवादी
उलट-सुलट प्रश्न विचारतो जे वादीने मुख्य परीक्षेत विचारले होते. आणि या टप्प्यावर
उलटतपासणी संपल्यानंतर न्यायालय अंतिम सुनावणीसाठी तारीख निश्चित करेल.

भारतातील गुन्हेगारी प्रकरणांमध्ये उलटतपासणी

पोलिसांच्या अहवालावर वॉरंट खटल्यातील फौजदारी खटल्यात उलटतपासणीचे वेगवेगळे टप्पे

आहेत. आरोपी. फिर्यादी पक्षाने साक्षीदारांच्या जबाबांसह त्यांच्या पुराव्याचे समर्थन करणे
आवश्यक आहे. या प्रक्रियेला "एक्झमिनेशन इन चीफ" असे म्हणतात. दंडाधिकाऱ्याला साक्षीदार
म्हणून कोणत्याही व्यक्तीला समन्स जारी करण्याचा किं वा कोणताही कागदपत्र सादर
करण्याचा आदेश देण्याचा अधिकार आहे. मुख्य परीक्षेनंतर, प्रतिकू ल पक्षाने साक्षीदारांना उलट
प्रश्न विचारले ज्याला उलट तपासणी म्हणतात.

पुन्हा परीक्षा

उलटतपासणीसाठी साक्षीदारास उपस्थित राहणाऱ्या पक्षाला पुनर्तपासणी म्हटले

जाईल. न्यायालयाच्या आदेशानुसार पक्षाने उलटतपासणी घेतली नाही तर मुख्य परीक्षेवर
विश्वास ठे वणे सुरक्षित नाही.

मुख्य परीक्षा, उलट तपासणी, पुनर्परीक्षा यातील फरक

मुख्य परीक्षा उलट परीक्षा पुन्हा परीक्षा

1.Examination-in-चीफ ही 1.उलट-तपासणी ही 1. पुनर्तपासणी ही साक्षीदाराची


साक्षीदाराची परीक्षा असते जी
न्यायालयात खटला किं वा
खटला दाखल करणाऱ्या
पक्षाकडू न के ली जाते.
परीक्षा आहे जी परीक्षा-मुख्य
साक्षीदाराची परीक्षा असते
आणि उलटतपासणी दरम्यान
जी परीक्षा-प्रमुखानंतर
उद्भवणारी विसंगती दूर
प्रतिकू ल पक्षाकडू न के ली
करण्यासाठी पक्षांकडू न के ली
जाते.
जाते.

2. ही पहिली ऑर्डर आहे. 2. हा दुसरा क्रम आहे. 2. ही शेवटची ऑर्डर आहे.

3. उलटतपासणीचा उद्देश 3. पुनर्परीक्षेचा उद्देश साक्षीदाराची

3. परीक्षा-इन-चीफचा उद्देश साक्षीदाराच्या परीक्षा आहे जी परीक्षा-मुख्य
न्यायालयात साक्षीदाराच्या प्रामाणिकपणाला आव्हान आणि उलटतपासणी दरम्यान
शपथेखाली विधान करणे आहे. देऊन त्याची सत्यता उद्भवणारी विसंगती दूर
तपासणे हा आहे. करण्यासाठी पक्षांकडू न के ली जाते.

4. परीक्षेत कोणतेही अग्रगण्य

4. परीक्षा-इन-चीफमध्ये
4. उलटतपासणीत प्रश्न विचारले जाऊ शकत नाहीत
न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय
मोकळेपणाने अग्रगण्य प्रश्न आणि न्यायालयाच्या
कोणतेही अग्रगण्य प्रश्न
विचारले. परवानगीशिवाय नवीन प्रकरण
विचारले जाऊ शकत नाहीत.
सादर करू शकत नाही.

5. सत्य बाहेर काढणे 5. साक्षीदारांच्या तपासणीमध्ये हे

5. हा न्यायालयीन प्रक्रियेचा अत्यावश्यक आहे आणि आवश्यक नाही आणि ते
भाग आणि पॅके ज आहे. न्यायालयीन कार्यवाहीचा न्यायालयीन प्रक्रियेचा एक
एक आवश्यक भाग आहे. आवश्यक भाग नाही.

पुरावा कायद्याचे कलम 137 आणि निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कायद्याचे कलम 145

कलम 137 ते 143 0f निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कायद्याने बदनाम धनादेश प्रकरणांच्या

चाचणीची प्रक्रिया अत्यंत सोप्या पद्धतीने मांडली आहे ज्याचा मुख्य उद्देश आहे की त्या
प्रकरणांची चाचणी सारांश चाचणीच्या तुलनेत अगदी सोप्या पद्धतीने चालली पाहिजे. काहीवेळा
विशेष प्रक्रिया प्रभावीपणे आणि कार्यक्षमतेने न्यायालयात येणाऱ्या मोठ्या संख्येने प्रकरणे
हाताळण्यात अपयशी ठरते. तक्रारदार किं वा त्याचा कोणताही साक्षीदार ज्याचा पुरावा
प्रतिज्ञापत्रावर दिलेला आहे त्यांना पुन्हा एकदा परीक्षा-मुख्यालयात सक्तीने बाहेर काढले पाहिजे
हा युक्तिवाद बिनमहत्त्वाची, खटला चालवण्याच्या उद्देशाने नक्कल करण्याची तात्काळ विनंती
आहे असे दिसते.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कायद्याच्या कलम 145(2) नुसार, न्यायालय, आपल्या विवेकबुद्धीनुसार,

प्रतिज्ञापत्रावर त्याचा पुरावा देणाऱ्या व्यक्तीला बोलावू शकते आणि त्यात नियंत्रित के लेल्या
वस्तुस्थितीची तपासणी करू शकते. परंतु जर आरोपीने किं वा फिर्यादीने अर्ज के ला असेल, तर
न्यायालयाला प्रतिज्ञापत्रावर पुरावे देणाऱ्या व्यक्तीला त्यातील नियंत्रित तथ्ये तपासण्यासाठी
पुन्हा बोलावण्याचा अधिकार आहे.

कलम 145(1) च्या प्रकाशात आणि कलम 143 ते 146, निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट ॲक्ट अंतर्गत
संपूर्ण योजनेचे उद्दिष्ट आणि उद्दिष्टे लक्षात घेऊन प्रत्येक प्रकरणात परीक्षेचे बिंदू आणि स्वरूप
भिन्न बाबी संवेदनशीलपणे नियंत्रित के ल्या पाहिजेत. या कलमांमध्ये पुरावा कायद्याच्या कलम
165 अंतर्गत न्यायाधीशांच्या अधिकारावर कोणत्याही प्रकारे परिणाम होत नाही.

निगोशिएबल इन्स्ट्रुमेंट्स कायद्याचे कलम 145(2) ज्याच्या अंतर्गत बोलावलेल्या व्यक्तीचे

प्रतिज्ञापत्र जे आधीच रेकॉर्डवर आहे हे स्पष्टपणे परीक्षेच्या मुख्य स्वरूपाचे आहे. त्यामुळे,
आरोपीने के लेल्या अर्जावर समन्स बजावल्यावर, प्रतिज्ञापत्रात नमूद के लेल्या वस्तुस्थितीबाबत
साक्ष देणारी किं वा साक्ष देणाऱ्या व्यक्तीला के वळ अनुभव येऊ शकतो किं वा त्रास होऊ शकतो
किं वा उलटतपासणीला जबाबदार धरू शकतो.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 138

परीक्षेचा क्रम

सर्व प्रथम, विरुद्ध पक्षाची इच्छा असल्यास विरुद्ध पक्षाकडू न उलटतपासणीनंतर मुख्य परीक्षेत
साक्षीदार तपासले जातील, जर प्रथम पक्षाने साक्षीदारांना पुनर्परीक्षेसाठी बोलावले असेल तर
प्रथम पक्षाकडू न पुन्हा तपासणी के ली जाईल. साक्षीदारांच्या सर्व चाचण्या संबंधित तथ्यांशी
संबंधित असणे आवश्यक आहे, परंतु साक्षीदाराने त्याच्या मुख्य परीक्षेत तपासलेल्या तथ्यांवर
उलट तपासणी नियंत्रित करणे आवश्यक नाही.

पुनर्परीक्षेची दिशा
उलटतपासणीमध्ये संदर्भित बाबींचे स्पष्टीकरण पुनर्परीक्षेद्वारे निर्देशित के ले जाईल आणि
न्यायालयाच्या परवानगीने पुनर्परीक्षेत नवीन बाब सादर के ल्यास विरुद्ध पक्ष त्या प्रकरणाची
उलटतपासणी करू शके ल.

साक्षीदाराची तपासणी

कलम 137 आणि 138 एकमेकांशी इतके संबंधित आहेत की त्यांना एकत्रितपणे हाताळणे योग्य
आहे. तीन टप्पे आहेत ज्यामध्ये साक्षीदारांची तपासणी के ली जाते, ही मुख्य परीक्षा,
उलटतपासणी, पुरावा कायद्याच्या कलम 137 अंतर्गत पुनर्परीक्षा. हे मुख्य परीक्षा, उलटतपासणी
आणि पुनर्परीक्षा कोणत्या मर्यादेपर्यंत जाऊ शकते हे देखील देते. हे कलम पुराव्याच्या
ग्राह्यतेशी संबंधित नाही, परंतु फक्त हे स्थापित करते की साक्षीदाराची प्रथम मुख्य तपासणी
के ली जाईल, नंतर उलटतपासणी के ली जाईल आणि शेवटी पुन्हा तपासले जाईल.

मुख्य परीक्षा आणि उलट परीक्षा नाही

मुख्य परीक्षेत विशिष्ट तथ्ये आणि मुद्द्यांवर साक्षीदार तपासला गेला नाही आणि बचाव
पक्षाकडू न प्रकरणाच्या उक्त पैलूवर त्याची उलटतपासणी झाली नाही.

वर क्लिक करा
अपूर्ण उलट तपासणी असलेल्या व्यक्तीच्या पुराव्याची स्वीकृ ती

ज्या वेळी प्रतिवादीचा पुरावा आयोगावर नोंदवला गेला. जर प्रतिवादीचा मृत्यू झाला असेल
आणि उलटतपासणी के वळ अंशतः आयोजित के ली जाईल. आता त्याचे पुरावे ग्राह्य धरले
जातील कारण साक्षीदाराची पूर्ण किं वा अंशत: उलटतपासणी झाली नाही तर त्याचा पुरावा
पूर्णपणे अग्राह्य ठरवला जाईल अशी कायद्यात तरतूद नाही. अशा प्रकरणात कलम 33 ची
तरतूद लागू होणार नाही आणि किती वजन जोडले जावे हे इतर तथ्ये आणि आजूबाजूच्या
परिस्थितीचा विचार करून ठरवले जावे, असे नमूद के ले आहे.

उलट तपासणी: विस्तृत व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याचे कलम 138 उलटतपासणीसाठी विस्तृत संधी प्रदान करते. मुख्य
परीक्षेत काय बोलले जाते ते नियंत्रित के ले जाऊ शकत नाही. कायद्याचे कलम 138 स्पष्टपणे
प्रदान करते की मुख्य परीक्षा आणि उलट परीक्षा या कलमाच्या उत्तरार्धाच्या सुरुवातीच्या
भागामध्ये संबंधित तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे. परंतु साक्षीदाराने त्याच्या मुख्य
परीक्षेत सांगितलेल्या तथ्यांवर उलटतपासणीत नियंत्रण ठे वण्याची गरज नाही. म्हणून, प्रश्न
उलटतपासणीतील वस्तुस्थितीशी संबंधित असणे आवश्यक आहे जे त्या साक्षीदाराने सिद्ध करणे
आवश्यक होते. वस्तुस्थितीच्या सुसंगततेच्या संदर्भात काही फरक असल्यास, साक्षीदाराशी
संबंधित विश्वासार्हता, चारित्र्य आणि अशा इतर गोष्टींनाच मान्य होते.

त्यामुळेच साक्षीदाराचा विश्वासार्ह असण्याचा दर्जा सादर करण्यासाठी किं वा अन्यथा

साक्षीदाराच्या उलटतपासणीची व्याप्ती अधिक व्यापक आहे. प्रतिवादी ज्या खटल्यात स्वतंत्रपणे
प्रस्थापित करणे आवश्यक होते तो खटला प्रस्थापित करण्यासाठी वापरू शकत नाही, ज्याच्या
उद्देशाने प्रदान के लेल्या उलटतपासणीच्या अशा विस्तृत व्याप्तीच्या उपस्थितीसह त्याच्यावरील
खर्चाचा भार कमी करण्यासाठी संबंधित कागदपत्रे किं वा तोंडी पुरावा सादर करून उलट
तपासणी. जर चुकू न कोणताही पक्ष साक्षीदाराच्या चौकटीत आला आणि शपथ घेतो आणि
कागदपत्रांबद्दल साक्ष देतो, तर तो साक्षीदार बनतो आणि त्याच्या प्रतिवादीकडू न उलटतपासणी
के ली जाणे आवश्यक आहे. त्याची उलटतपासणी कदाचित संपूर्ण प्रकरणाबाबत. जर त्याने मुख्य
परीक्षेत घोषित के लेल्या तथ्यांवर नियंत्रण ठे वता येत नसेल तर. दस्तऐवज सिद्ध करणारा
कोणताही साक्षीदार प्रतिवादी असेल तर त्याची दुसऱ्या मुद्द्यावर उलटतपासणी के ली जाऊ
शकते.
सर्व प्रश्न अनुज्ञेय आहेत जे मुख्य परीक्षेत पुराव्याला आव्हान देण्यासाठी विचारले
जातात. उलटतपासणी नियंत्रित के ली जावी आणि साक्षीदाराने काय मान्य के ले आहे आणि
उलटतपासणीत आव्हान देण्याची उत्तरे स्पष्ट करू शकत नाहीत यासंबंधी कोणतीही तरतूद
नाही. त्याच्याविरुद्ध फिर्यादीच्या साक्षीदाराने पुरावा दिलेल्या प्रत्येक आरोपीला फिर्यादीच्या
वकिलाची उलटतपासणी घेण्याचा अधिकार आहे. असे विधान दुसऱ्या साक्षीदाराच्या
उलटतपासणीत किं वा मुख्य परीक्षेत के ले जाऊ शकते. अन्य सहआरोपींनी उलटतपासणीत
त्याला विचारलेल्या प्रश्नांच्या उत्तरात त्याने काय घोषित के ले होते या संदर्भात आरोपीला
उलटतपासणीद्वारे फिर्यादी साक्षीदाराला अतिरिक्त प्रश्न विचारण्याचा अधिकार आहे.

एका प्रतिवादीने सह प्रतिवादी विरुद्ध दिलेला पुरावा संबंधित असल्यास, तो डिपॉझिट करणाऱ्या
प्रतिवादीची उलटतपासणी घेण्यास पात्र आहे. प्रतिवादी इतर प्रतिवादीने सादर के लेल्या साक्षीची
उलटतपासणी करू शकतो, जरी त्यांचा समान बचाव असला तरीही. जर एका प्रतिवादीला
साक्षीदाराची उलटतपासणी करण्यास परवानगी नाकारली गेली तर दुसऱ्या प्रतिवादीने सादर
के लेले पुरावे ग्राह्य धरले जाणार नाहीत.

खटल्यातील महत्त्वाचा भाग उलटतपासणीत ठे वायचा आहे

हा न्यायाचा नियम आहे जो एक महत्त्वाची आणि निर्णायक भूमिका बजावतो, की एखाद्या

पक्षाने एखाद्या प्रकरणात साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली पाहिजे. पक्षाने त्याच्या प्रत्येक
प्रतिस्पर्ध्याच्या साक्षीदारासाठी त्याच्या खटल्याचा वापर करून त्या विशिष्ट साक्षीदाराची
काळजी घेतली पाहिजे हा पुराव्याचा एक मजबूत नियम आहे. कोणतेही प्रश्न न ठे वल्यास
साक्षीदाराचे खाते ग्राह्य धरले गेले आहे असे न्यायालय गृहीत धरते. साक्षीदाराचे लक्ष प्रथम
उलट तपासणीद्वारे वस्तुस्थितीकडे वळवले जाणे आवश्यक आहे, जर एखाद्या विशिष्ट
मुद्द्यावर साक्षीदार सत्य बोलत नाही असे सुचवायचे असेल जेणेकरून त्याला स्पष्टीकरण
देण्याची संधी मिळेल.

परीक्षेच्या टप्प्यापर्यंत साक्षीदार तपासल्यानंतर न्यायालयाच्या आदेशानंतरही उलट तपासणीच्या

अधीन नसल्यास मुख्य परीक्षा त्यावर अवलंबून राहू शकत नाही.

जर साक्षीदाराने त्याच्या मुख्य परीक्षेत साक्ष दिली असेल तर साक्षीदाराच्या उलटतपासणीत

तथ्यांवर नियंत्रण ठे वण्याची गरज नाही, तर पंचनाम्याच्या मजकु राच्या पलीकडे प्रश्न
टाकण्याची परवानगी नाकारण्याचा आदेश कायम ठे वता येणार नाही.
उलट तपासणी न के ल्याचा परिणाम

जेव्हा मुख्य परीक्षेत तथ्य नमूद के ले आहे अशा मुद्द्यावर उलट तपासणी के ली जात नाही,
तेव्हा तो मुद्दा स्वाभाविकपणे परिस्थितीजन्य पुराव्याच्या आधारे आणि पूर्व निष्कर्षांच्या आधारे
तार्कि क निर्णय घेण्यास कारणीभूत ठरतो की दुसरा पक्ष स्वीकारतो या थेट निरीक्षणाच्या
आधारावर. विधानाची सत्यता.

जेव्हा साक्षीदाराने दिलेला पुरावा विश्वासार्ह नसतो आणि तो स्वीकारार्ह नसतो तेव्हा त्याची
उलट तपासणी विश्वासार्हता गोळा करू शकत नाही.

उलटतपासणीत अयशस्वी होणे हे नेहमीच साक्षीदाराची साक्ष स्वीकारण्यासारखे नसते, जेव्हा

उलट तपासणी दरम्यान साक्षीदाराने सांगितलेली रोमँटिक पात्रासह कथा अविश्वसनीय असते.

विरुद्ध पक्षाने तपासलेल्या साक्षीदारांची प्रभावीपणे उलटतपासणी झाली नाही, याचा अर्थ असा
नाही की न्यायालय त्यांचे पुरावे स्वीकारण्यास जबाबदार नाही. कोणत्याही उलट तपासणीच्या
अनुपस्थितीत साक्षीदारांच्या सत्याचे मूल्यांकन करण्यापासून न्यायालयांना प्रतिबंधित के ले जात
नाही.

साक्षीदाराची उलटतपासणी करण्याची संधी दिली जात नाही.

जर साक्षीदाराची उलटतपासणी करण्याची अशी कोणतीही संधी दिली जात नसेल तर त्याचा
पुरावा विचारातून वगळला पाहिजे. साक्षीदाराचा पुरावा उलटतपासणीसाठी सादर के ला जात नाही
परंतु आरोप निश्चित करण्यापूर्वी तपासला जात नाही.

युनियन ऑफ इंडिया विरुद्ध टी. आर. वर्मा मध्ये , असे मानले गेले की, साक्षीदारांच्या साक्षीत,
उलट तपासणी झाली नाही कारण तेथे कोणतेही रेकॉर्ड के ले गेले नाही, तर असे म्हणता येईल
की, उलटतपासणीला पात्र असलेल्या पक्षाने तसे के ले नाही. उलटतपासणी आणि उलटतपासणीची
संधी दिली गेली नाही असे नाही. परंतु या नियमात पाच अपवाद आहेत:

1. जिथे साक्षीच्या लवकर लक्षात आले होते.

2. जिथे कथा स्वतःच अविश्वसनीय किं वा रोमँटिक पात्रांची आहे.

3. जेथे उलट तपासणी न करणे हे सूक्ष्मतेच्या हेतूने आहे.

 4. जेथे वकील सूचित करतो की वेळ वाचवण्यासाठी साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जात
नाही.

5. जेव्हा एकाच मुद्द्यावर काही साक्षीदार तपासले जातात, तेव्हा सर्व साक्षीदारांची
उलटतपासणी करण्याची गरज नसते.

दिशाभूल करणारे प्रश्न

साक्षीदारांच्या उलटतपासणीदरम्यान कोणत्याही प्रकारच्या दिशाभूल करणाऱ्या प्रश्नांना परवानगी

दिली जाऊ शकत नाही.

उलटतपासणीसाठी साक्षीदार उपस्थित न झाल्याचा परिणाम.

जर कोणत्याही साक्षीदाराने मुख्य परीक्षेत तपासले परंतु उलटतपासणीत हजर न झाल्यास

त्याचा पुरावा निरर्थक ठरतो आणि त्याची पुढील तपासणी करता येत नाही.

हरपाल सिंग विरुद्ध देविंदर सिंग मध्ये , सर्वोच्च न्यायालयाने असे ठरवले होते की, काही
साक्षीदारांची तपासणी न करणे अभियोजन पक्षाकडे आहे जेणेकरून पुराव्याचा प्रसार टाळता
येईल. भौतिक पुराव्याची तपासणी न के ल्याने विरुद्धार्थी तर्क काढता येत नाही.

उलट तपासणीसाठी साक्षीदार सादर करणे

के वळ सराव उलटतपासणीसाठी साक्षीदार देणे बेकायदेशीर, वाईट आणि अवैध आहे. हे

खटल्यातील विशिष्ट साक्षीदाराची तपासणी करण्यात फिर्यादीच्या अपयशाचे प्रमाण आहे.

साक्षीदाराची मुख्य तपासणी न करता उलटतपासणीसाठी सादर करण्याची परवानगी देण्याची

त्या कायद्यात कोणतीही तरतूद नाही आणि ही प्रथा कायद्याच्या कलम 138 विरुद्ध
आहे. भौतिक साक्षीदाराची तपासणी के ली पाहिजे आणि नंतर त्याची उलटतपासणी के ली जाऊ
शकते.

उलटतपासणीसाठी साक्षीदाराची ऑफर म्हणजे फिर्यादीने साक्षीदार सोडल्यासारखे आहे कारण ते

त्याला मुख्य तपासण्याचे निवडत नाही. मुख्य परीक्षेत साक्षीदाराची तपासणी न के ल्याने
फिर्यादी खटल्याच्या विश्वासार्हतेवर गंभीर परिणाम होतो.
परीक्षा आणि उलट तपासणी संबंधित तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे

उलट तपासणी आणि मुख्य परीक्षा संबंधित तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे याची
काळजी करण्याची गरज नाही. अप्रासंगिक वस्तुस्थिती उलट तपासणीद्वारे किं वा मुख्य
परीक्षेद्वारे रेकॉर्डवर आणण्याची परवानगी दिली जाऊ शकत नाही.

साक्षीदाराला परत बोलावण्याची आणि उलट तपासणी करण्याची पद्धत

जर बचाव पक्षाने साक्षीदाराला परत बोलावण्याचा विचार के ला तर बचाव पक्ष साक्षीदाराला

परत बोलावण्याची विनंती करू शकतो, न्यायालयाची मंजुरी मिळाल्यानंतर उलटतपासणी
नंतरच्या टप्प्यावर रेकॉर्डवर आलेल्या कथित माजी विधानाच्या बळावर प्रामाणिकपणाला
आव्हान देण्यासाठी आहे.

साक्षीदाराच्या परीक्षेवर नियंत्रण ठे वण्याचा न्यायालयाचा अधिकार

साक्षीदारांची तपासणी ज्याचा कालावधी तुलनेने जास्त आहे आणि के वळ रेकॉर्डचा आकार
वाढवण्यासाठी असंबद्ध प्रश्न टाकणे कमी आशावादी के ले पाहिजे. ही अशी कृ ती आहे की अशा
प्रकारचा गैरवापर, ज्यामुळे पक्षकारांना कोणत्याही संबंधित लाभाशिवाय खटल्याच्या खर्चात
प्रचंड वाढ होते.

उलटतपासणी ही एखाद्या खटल्यातील वस्तुस्थितीच्या स्पष्टीकरणासाठी सर्वात महत्त्वाची

प्रक्रिया आहे आणि वाजवी समांतर परवानगी दिली पाहिजे, परंतु न्यायाधीशाने मुक्तपणे काम
के ले पाहिजे किं वा ते किती काळ चालू राहील. न्यायाधीशांद्वारे या विवेकबुद्धीचा वाजवी आणि
वाजवी वापर अपीलीय न्यायालयाद्वारे सामान्यतः विचारला जाणार नाही.

न्यायालयीन कार्यवाही नेहमी न्यायालयाच्या न्यायाधीशाद्वारे नियंत्रित के ली जाणे आवश्यक

आहे. एकीकडे उलटतपासणीचा अधिकार सावधपणे रोखला गेला पाहिजे आणि हे लक्षात ठे वले
पाहिजे की वकिलाने ज्या मुद्द्यावर प्रवेश मिळवायचा आहे त्या मुद्द्याकडे अत्यंत सावधपणे
आणि सावधगिरीने कसे जावे हे आवश्यक असू शकते. ज्या साक्षीदाराला तो प्रामाणिक मानत
नाही, त्याला विरुद्ध पक्षाने उभ्या के लेल्या खटल्याचे तात्काळ प्रात्यक्षिक दाखवून त्याच्यावर
पहारा देऊ नये, हे महत्त्वाचे असू शकते. जर प्रश्न खूप निरर्थक स्वरूपात तयार के ले गेले
असतील तर तो त्यांना सहजपणे नाकारू शकतो. म्हणूनच, मोठा अक्षांश आकर्षक आहे कारण
साक्षीदाराने त्याच्या रक्षकाने काहीतरी फे कू न दिलेले काहीतरी उघड होत असल्यास आणि
उलटतपासणी दरम्यान एखादी विशिष्ट समस्या सोडणे आवश्यक असल्यासच साक्षीदाराने प्रवेश
घेण्याचा प्रयत्न के ला होता. आणि नंतरच्या टप्प्यावर विवेकाने पुन्हा त्याकडे वळणे. दुसरीकडे
लांबलचक असंबद्ध उलटतपासणी थांबवावी लागेल.

साक्षीदाराला उत्तर नोंदवण्याआधी विचारलेल्या प्रश्नाचे स्वरूप किं वा अर्थ कळला पाहिजे आणि
समजून घेतले पाहिजे अशी ठाम भूमिका न्यायालयाने घेतली पाहिजे. उलट तपासणी दरम्यान
न्यायालय मर्यादित कालावधीत काम करणार नाही.

पुन्हा परीक्षा

ज्या साक्षीदाराला साक्षीदार बोलावले आहे त्याची पक्षकार पुन्हा तपासणी करू शकतो आणि जर
तो आवश्यक असेल तर. पुनर्परीक्षा ही उलटतपासणीत वाढलेल्या बाबींच्या स्पष्टीकरणापुरती
मर्यादित असणे आवश्यक आहे. पुनर्परीक्षेचा योग्य हेतू पुढे खेचण्यासाठी योग्य असेल असे प्रश्न
विचारणे आणि साक्षीदाराने उलटतपासणीत वापरलेल्या अभिव्यक्तीचे स्पष्टीकरण किं वा अर्थ, ते
शंकास्पद असल्यास. नवीन बाबी के वळ न्यायालयाच्या परवानगीनेच मांडल्या जाऊ शकतात
आणि तसे झाल्यास, त्या मुद्द्यावर साक्षीदाराची उलटतपासणी करण्याचा अधिकार विरुद्ध
पक्षाला आहे.

साक्षीदार परीक्षेच्या पुनर्परीक्षणात प्रथमच पूर्णपणे नवीन तथ्ये सुरू करून अगदी शेवटी जोडता
येणार नाही. पुनर्परीक्षेचा उद्देश फक्त उलट परीक्षेत निर्माण झालेल्या काही प्रश्नांचे स्पष्टीकरण
मिळवणे हा आहे.

कितीही प्रश्न

पुनर्परीक्षा ही एक किं वा दोन प्रश्नांपुरती मर्यादित असावी असे कोणतेही बंधन नाही आणि
तातडीची परिस्थिती असल्यास पुनर्परीक्षेत कितीही प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

काल्पनिक प्रश्नांना परवानगी नसावी.

कायद्याच्या कलम 45 नुसार काल्पनिक प्रश्न एखाद्या तज्ज्ञाला दिले जाऊ शकतात. परंतु
साक्षीदारांच्या तपासणी दरम्यान काल्पनिक प्रश्न सामान्य साक्षीदारास ठे वता येत
नाहीत. न्यायालये सामान्य साक्षीदाराला काल्पनिक प्रश्नांची परवानगी देऊ शकत नाहीत.
भारतीय पुरावा कायदा कलम 139

कागदपत्रे तयार करण्यासाठी बोलावलेल्या व्यक्तीची उलट तपासणी

"एखादे कागदपत्र सादर करण्यासाठी बोलाविलेल्या व्यक्तीला के वळ त्याने ते सादर के ल्यामुळे

तो साक्षीदार बनत नाही आणि जोपर्यंत त्याला साक्षीदार म्हणून बोलावले जात नाही तोपर्यंत
त्याची उलटतपासणी होऊ शकत नाही."

जर एखाद्या व्यक्तीकडे कागदपत्रे असतील तर त्या व्यक्तीला फक्त कागदपत्र सादर

करण्यासाठी बोलावले जाते, तो न्यायालयात हजर होऊन कागदपत्रे सादर करू शकतो. तो
अर्जाद्वारे न्यायालयाला कळवू शकतो की त्याच्याकडे दस्तऐवजाचा ताबा नाही, जर समन्स
के लेला कागदपत्र त्याच्या ताब्यात नसेल. एखाद्या व्यक्तीने त्या समन्ससाठी कागदपत्रे सादर
के ली तरीही एखाद्या व्यक्तीला समन्स बजावण्यात आले आहे. भारतीय पुरावा कायद्याच्या
कलम 139 मध्ये स्पष्टपणे अशी तरतूद करण्यात आली आहे की त्याने ते सादर के ल्यामुळे तो
साक्षीदार बनत नाही आणि त्याला साक्षीदार म्हणून बोलावल्याशिवाय त्याची उलटतपासणी
होऊ शकत नाही. जर त्या व्यक्तीने कागदपत्रे सादर के ली नसतील तर न्यायालय अशा
व्यक्तीचे दस्तऐवज कोठे आहे याविषयी स्वतःचे समाधान करण्यासाठी शपथेवरचे विधान
नोंदवू शकत नाही.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 140

चारित्र्याच्या साक्षीदारांची उलटतपासणी आणि पुन्हा तपासणी के ली जाऊ शकते.

व्याप्ती

दिवाणी खटल्यातील पक्षकाराचे पात्र भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 52 अंतर्गत त्या
दाव्यातील मुद्द्याचा निर्णय घेण्यासाठी संबंधित असू शकत नाही. आरोपीचे चांगले चारित्र्य
पुरावा कायद्याच्या कलम 53 नुसार गुन्हेगारी प्रकरणांमध्ये संबंधित आहे. कलम 54 अन्वये
फौजदारी प्रकरणांमध्ये आरोपीचे वाईट चारित्र्य अप्रासंगिक असते परंतु जेव्हा त्याच्या चांगल्या
चारित्र्याचा पुरावा दिला जातो तेव्हा वाईट चारित्र्याचा पुरावा संबंधित ठरतो. पुरावा कायद्याच्या
कलम 55 अन्वये जिथे एखाद्या व्यक्तीचे चारित्र्य जसे की त्याला मिळालेल्या नुकसानीच्या
रकमेवर परिणाम करणे हे संबंधित आहे. एखाद्या व्यक्तीच्या चारित्र्याबाबत साक्ष देणाऱ्या
व्यक्तीची उलटतपासणी के ली जाऊ शकते आणि त्याची पुन्हा तपासणी के ली जाऊ शकते,
ज्याचे कृ त्य झटपट हालचाल करून वर-खाली होऊ शकते. चारित्र्य पुरावे न्यायालयाला
गुन्हेगारी खटल्यांमध्ये आरोपीविरुद्ध दिलेल्या पुराव्याच्या मूल्याचा अंदाज लावण्यास मदत
करतात.

Haagen Swendres मध्ये Holt CJ ने सांगितले की माणूस जॅक म्हणून जन्माला येत नाही,
त्याला तसे बनवायला वेळ असणे आवश्यक आहे, किं वा तो एक झाल्यानंतर लवकरच त्याचा
शोध लावला जात नाही. या वर्षी एक माणूस सक्षम माणूस म्हणून ओळखला जाऊ शकतो,
आणि तरीही पुढचा भिकारी होऊ शकतो, हे दुर्दैवी आहे की बर्याच पुरुषांच्या बाबतीत घडते
आणि ही पूर्वीची प्रतिष्ठा या घटनेवर त्याच्यासाठी काहीही दर्शवणार नाही.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 141

अग्रगण्य प्रश्न

कोणताही प्रश्न जो उत्तरासाठी प्रस्तावित करतो ज्या व्यक्तीला ते प्राप्त करायचे आहे, त्याला
अग्रगण्य प्रश्न म्हणतात.

व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याचे कलम 141 "अग्रणी प्रश्न" परिभाषित करते. पुरावा कायद्याच्या कलम
142 मध्ये असे नमूद के ले आहे की न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय मुख्य आणि पुनर्परीक्षेत
अग्रगण्य प्रश्न टाकले जाऊ नयेत. त्यात असेही नमूद के ले आहे की, न्यायालयाने मुख्य परीक्षेत
किं वा पुनर्परीक्षेतील अग्रगण्य प्रश्नांना परवानगी द्यावी, ज्या मुद्द्यांवर सुरुवात झाली आहे,
ज्यांना आव्हान दिलेले नाही किं वा जे न्यायालयाच्या मतानुसार आधीच सिद्ध झाले
आहेत. भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 143 अंतर्गत अग्रगण्य प्रश्न उलटतपासणीत ठे वले
जाऊ शकतात.

अग्रगण्य प्रश्न
जेव्हा परीक्षकाला उत्तराद्वारे पुष्टी मिळावी अशी अपेक्षा आणि इच्छा असलेल्या वास्तविक
किं वा बंधनकारक वस्तुस्थितीचा साक्षीदार होतो तेव्हा प्रश्न एक अग्रगण्य असतो. प्रश्न ज्या
परिस्थितीत उद्भवतो त्यावरून प्रश्न आघाडीवर आहे की नाही हे निर्धारित के ले जाते. फिर्यादी
तुमचे वडील आहेत का? तू त्याच्याबरोबर 8 वर्षे जगला नाहीस? हा माणूस 55 वर्षांचा आहे
का? तुझे नाव हेमंत नाही का? तुम्ही ग्वाल्हेर येथे राहता का? तू हेमंतच्या सेवेत नाहीस
का? हेमंत सोबत नऊ वर्षे राहिली नाहीस का? अग्रगण्य प्रश्नांची उदाहरणे आहेत. या प्रश्नांची
उत्तरे परीक्षक स्पष्टपणे सुचवतात. अशा प्रश्नांमध्ये परीक्षक हे प्रश्न साक्षीदाराकडू न
घेण्याऐवजी उत्तरे देत असतात. अग्रगण्य प्रश्नांमध्ये परीक्षक ज्ञानाच्या कमतरतेवर विश्वास
ठे वतात आणि माहिती विचारत असतात परंतु ते प्राप्त करण्याऐवजी तो स्वतःच उत्तर देतो.

साधारणपणे, अग्रगण्य प्रश्नांची उत्तरे होय किं वा नाही द्वारे दिली जातात. परंतु असे म्हणता
येणार नाही की प्रश्नावर शिक्का मारण्यासाठी त्याचे उत्तर होय किं वा नाही असे असले पाहिजे.

एक अग्रगण्य प्रश्न हा आहे जो साक्षीदारांना वास्तविक किं वा बंधनकारक वस्तुस्थिती दर्शवतो

ज्याची फिर्यादीला अपेक्षा असते आणि प्रश्नांच्या उत्तरांद्वारे पुष्टी करण्याची इच्छा असते.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 142

जेव्हा त्यांना विचारले जाऊ नये

विरुद्ध पक्षाने आक्षेप घेतल्यास, मुख्य प्रश्न परीक्षेत किं वा न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय
पुनर्परीक्षेत विचारले जाऊ नयेत.

ज्या प्रकरणांची सुरुवात किं वा आव्हान नाही किं वा ज्यांच्या मते आधीच पुरेशी सिद्ध झाली
आहेत अशा मुद्द्यांवर न्यायालय अग्रगण्य प्रश्नांना परवानगी देईल.

व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 142 मध्ये असे नमूद के ले आहे की मुख्य परीक्षेत अग्रगण्य
प्रश्न विचारले जाऊ नयेत किं वा त्यावर आक्षेप घेतला जाईल.
न्यायालय साक्षीदाराचे लक्ष वेधण्यासाठी अग्रगण्य प्रश्नांना परवानगी देऊ शकते ज्याला
अन्यथा चौकशी, खटला आणि तपासा अंतर्गत प्रकरणासाठी बोलावले जाऊ शकत
नाही. साक्षीदाराने स्वत: जे पाहिले त्याबद्दल अहवाल देणे आवश्यक आहे.

या नियमाला अपवाद

भारतीय पुरावा कायद्याचे कलम 142 वर नमूद के लेल्या सामान्य नियमांना अपवाद प्रदान
करते. न्यायालयाच्या आदेशानुसार, परीक्षक मुख्य परीक्षेत किं वा पुनर्परीक्षेत अग्रगण्य प्रश्न टाकू
शकतात.

1. ज्या बाबी सुरू आहेत त्याबद्दल.

2. जे बिनधास्त आहेत.

3. ज्या प्रकरणांमध्ये न्यायालयाचे मत आधीच सिद्ध झाले आहे.

न्यायालय स्वत:च्या साक्षीदाराची तपासणी करणाऱ्या पक्षाला उलटतपासणीद्वारे अग्रगण्य प्रश्न
मांडण्याची परवानगी देऊ शकते. भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम १५४ अंतर्गत हे अपवाद
आहेत.

आक्षेप घेतला तर

हे लक्षात ठे वले पाहिजे की जर प्रतिकू ल पक्षाने आक्षेप घेतला तर, अग्रगण्य प्रश्न मुख्य परीक्षेत
किं वा पुनर्परीक्षेत टाकले जाऊ शकत नाहीत परंतु न्यायालयाने आक्षेप रद्द के ल्यास असे प्रश्न
मुख्य परीक्षा किं वा पुनर्परीक्षेत टाकले जाऊ शकतात.

नोंदीच्या बाबी

मुख्य परीक्षेत रेकॉर्डच्या बाबींबद्दल अग्रगण्य प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

न्यायालयाची परवानगी

विरुद्ध बाजूने न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय हरकत नसल्यास मुख्य परीक्षेदरम्यान अग्रगण्य

प्रश्न टाकण्यास कायदेशीर अडथळा नाही. विरुद्ध बाजूने आक्षेप घेतल्यावरच उद्भवणारे अग्रगण्य
प्रश्न मांडण्यासाठी न्यायालयाची परवानगी घेणे आवश्यक आहे. जरी विरुद्ध बाजूने आक्षेप
घेतला तरीही, अग्रगण्य प्रश्न मांडण्याची परवानगी देण्यात न्यायालयाचा व्यापक विवेक
आहे. भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 142 चा दुसरा परिच्छे द असे दर्शवितो की, जर आव्हान
नसलेल्या बाबी किं वा प्रास्ताविक बाबी किं वा आधीच सिद्ध झालेल्या बाबींशी संबंधित असेल तर
अग्रगण्य प्रश्नाला अनुमती न देण्याचा न्यायालयाचा विवेक नाही. अग्रगण्य प्रश्नाला अनुमती
देणे किं वा न देणे हा विवेक न्यायालय के वळ तेव्हाच वापरला जाऊ शकतो जेव्हा असा
अग्रगण्य प्रश्न वर उल्लेख के लेल्या प्रकरणांव्यतिरिक्त इतर प्रकरणांशी संबंधित असेल.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 143

जेव्हा त्यांना विचारले जाऊ शकते तेव्हा उलट परीक्षेत अग्रगण्य प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

उलटतपासणीत दिशाभूल करणारा प्रश्न नाही

वकिलाला उलट तपासणीमध्ये काही तथ्ये सिद्ध झाली आहेत किं वा मान्य के ली आहेत असा
प्रश्न विचारू शकत नाही. कल्पना करा की वादीसाठी एक साक्षीदार दिसतो, प्रतिवादी हे
दाखवण्याचा प्रयत्न करतो की साक्षीदार फिर्यादीचा चालक आहे म्हणून तो एक उत्सुक
साक्षीदार आहे. उलटतपासणीमध्ये प्रतिवादीने विचारला जाणारा योग्य प्रश्न "तुम्ही फिर्यादीचे
चालक आहात का?" एक प्रश्न "तुम्ही फिर्यादीच्या सेवेत किती काळ आहात?" साक्षीदार
फिर्यादीचा चालक आहे हे एकतर सिद्ध झाले आहे किं वा साक्षीदाराने कबूल के ले आहे हे गृहीत
धरून ते योग्य नाही.

कल्पना करा, पतीविरुद्ध पत्नीची के स अशी आहे की तो तिला वाईट वागणूक देतो आणि
मारहाण करतो पण पतीने आरोप मान्य के ला नाही. आरोप मान्य न के ल्याने पती न्यायालयात
हजर झाला. क्रॉस परीक्षक "तुम्ही तुमच्या पत्नीला मारणे सोडले आहे का ते मी विचारू का?"
असा प्रश्न विचारू शकत नाही, या प्रकारचे प्रश्न दिशाभूल करणारे आहेत.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 144

लेखी बाबींचा पुरावा

कोणत्याही साक्षीदाराला विचारले जाऊ शकते की, कराराचे अनुदान किं वा मालमत्तेचा इतर
स्वभाव ज्याचा तो पुरावा देत आहे तो कागदपत्रात नियंत्रित के ला गेला नाही आणि जर तो
असे म्हणत असेल किं वा तो न्यायालयाच्या मताबद्दल असेल तर ते विचारले पाहिजे. विरुद्ध पक्ष
असा पुरावा सादर के ल्याबद्दल आक्षेप घेऊ शकतो जोपर्यंत असा कागदपत्र तयार के ला जात
नाही किं वा तथ्य सिद्ध होत नाही ज्याने साक्षीदाराला बोलावले आहे त्या पक्षाला त्याचा दुय्यम
पुरावा देण्याचा अधिकार आहे.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 145

लेखी मागील विधानांप्रमाणे उलट तपासणी

साक्षीदाराने के लेल्या पूर्वीच्या विधानाप्रमाणे लेखी स्वरूपात उलटतपासणी के ली जाऊ शकते

किं वा लेखी स्वरूपात कमी के ली जाऊ शकते आणि असे लिखाण सिद्ध न करता किं वा त्याला
दाखवल्याशिवाय प्रश्नातील प्रकरणाशी संबंधित आहे परंतु जर तो लिहिण्याआधी त्याचे लक्ष
वेधून त्याला नाकारण्याचे मोजले जाते. त्याला नकार देण्याच्या उद्देशाने वापरल्या जाणाऱ्या
त्याच्या भागांना बोलावले असल्याचे सिद्ध झाले.

व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 138,140,147,148 आणि 154 अंतर्गत उलट तपासणीद्वारे
साक्षीदाराच्या श्रेयाच्या प्रामाणिकपणाला किं वा सत्याला आव्हान देणे. ज्या प्रक्रियेद्वारे साक्षीदार
उलटतपासणीत त्याच्या पूर्वीच्या लेखी विधानाचा विरोध करू शकतो किं वा भारतीय पुरावा
कायद्याच्या कलम 145 नुसार लेखी स्वरूपात कमी करू शकतो. साक्षीदाराने पूर्वीचे विधान
लिखित स्वरुपात के ले आहे किं वा त्याच्या सध्याच्या विधानापेक्षा वेगळ्या प्रकरणाशी संबंधित
लिखित स्वरुपात कमी के ले आहे का, असे लिखाण त्याला दाखविल्याशिवाय किं वा त्याला
उलटतपासणीत विचारले जाऊ शकते. पण हेतुपुरस्सर लिहून विरोध करायचा असेल तर त्याकडे
लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न के ला पाहिजे.

क्वचितच एखादी व्यक्ती एखादे विशिष्ट विधान करते जे लिखित स्वरूपात असते. पुढे तो पुढे
त्याच खटल्यात त्याने पूर्वी सांगितलेल्या विधानापेक्षा वेगळे विधान करतो. भारतीय पुरावा
कायद्याच्या कलम 145 अन्वये तो सत्य बोलत नाही हे दाखवण्यासाठी साक्षीदाराचे सध्याचे
विधान मागील विधानाशी विरोधाभास असू शकते.
मागील विधानाचा वापर

या कलमांतर्गत साक्षीदाराचा विरोध करणारे पूर्वीचे विधान त्यात समाविष्ट असलेल्या तथ्यांच्या
बाबतीत ठोस पुरावा म्हणून वापरले जात नाही. विरोधाभास असलेल्या मागील विधानाचा उद्देश
न्यायालयात के लेले विधान विश्वासार्ह नाही हे सिद्ध करणे हा आहे. मागील विधान सत्य म्हणून
स्वीकारले जात नाही. एक फक्त दुसऱ्याचा अपव्यय करतो.

मागील विधानाप्रमाणे उलट तपासणी

जर पूर्वीचे विधान त्याला न दाखवता लिहिलेले प्रकरण प्रकरणाशी संबंधित असेल तर

साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जाऊ शकते. साक्षीदार त्याच्या पूर्वीच्या विधानाच्या संदर्भाने या
आधारावर की ज्यामध्ये विधान आहे तो कागदपत्र उलटतपासणीच्या वेळी सादर के ला जात
नाही, तर न्यायालय साक्षीदाराच्या उलट तपासणीस परवानगी देण्यास नकार देऊ शकत नाही.

विरोध करण्याचा हेतू आहे

वर पाहिल्याप्रमाणे, प्रकरणाशी संबंधित असलेल्या लेखी विधानाच्या आधारावर, लेखन न

दाखवता साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जाऊ शकते. परंतु लेखनाद्वारे साक्षीदाराचा विरोध
करायचा असेल तर त्याचे लक्ष त्याच्या विरोधाभासासाठी वापरण्यात येणाऱ्या भागांकडे लेखन
थकले आहे हे सिद्ध होण्याआधी त्याचे लक्ष देणे आवश्यक आहे.

लक्ष वेधले पाहिजे

कलमाने म्हटले आहे की, जर एखाद्या साक्षीदाराचे पूर्वीचे विरोधाभासी विधान सिद्ध
करण्यासाठी मोजले जात असेल तर त्याचे लक्ष त्याकडे वळवले पाहिजे. या प्रक्रियेचा उद्देश
साक्षीदाराला त्याच्या विधानाचा पुरावा म्हणून वापर करण्याआधी स्पष्टीकरण देण्याची संधी
देणे हा आहे. ही संधी न दिल्यास परस्परविरोधी लेखन पुरावा म्हणून रेकॉर्डवर ठे वता येणार
नाही.

विरोधाभास मागील प्रवेश

जर मागील प्रवेश स्पष्ट असेल तर चेहरा न वापरता आणि निर्मात्यांना न्यायालयात हजर के ले
जात नसले तरीही.

प्रकरणातील प्रकरणाशी संबंधित

भारतीय पुरावा कायदा 1872 चा धडा II हा आधीच्या विधानाशी संबंधित असणे आवश्यक आहे
ज्यामध्ये साक्षीदाराचा विरोध करण्याचा हेतू आहे.

स्वतः साक्षीदाराचा

ज्या साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जात आहे, त्या साक्षीदाराचे पूर्वीचे म्हणणे तिथून आलेले
असावे. श्यामने रामच्या हिशोबाची पुस्तके लिहिण्यासाठी रामला कामावर ठे वले होते. श्यामने
रामला आवश्यक माहिती पुरवली. या प्रकरणात, रामाचा हिशोबाच्या पुस्तकांतील नोंदींशी विरोध
करता येत नाही, हे त्याचे विधान नसून ते श्यामचे विधान आहे. पक्षाचे पूर्वीचे विधान त्याच्या
साक्षीदारांचा विरोधाभास करू नये आणि त्याचा विरोध करण्यासाठीच वापरला जाऊ शकतो.

मागील विधान ठोस पुरावा नाही

साक्षीदाराचा विरोधाभास करण्यासाठी वापरलेले पूर्वीचे विधान आवश्यक पुरावा बनत नाही
आणि के वळ साक्षीदाराच्या सत्यावर अनिश्चितता फे कण्याच्या उद्देशाने कार्य करते.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 146

उलटतपासणीत कायदेशीर प्रश्न

जेव्हा साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जाते तेव्हा त्याला येथे दिलेल्या प्रश्नांव्यतिरिक्त

कोणतेही प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.

1. त्याच्या सत्याची चाचणी घेण्यासाठी;

2. तो कोण आहे आणि जीवनात त्याचे स्थान काय आहे हे शोधण्यासाठी; किं वा
 3. त्याच्या चारित्र्याला दुखापत करून, त्याच्यावर गुन्हा करताना, किं वा त्याला शिक्षा किं वा
जप्तीसाठी उघड करणे.

व्याप्ती

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 132,138,146,147 आणि 148 मध्ये प्रश्नांची संपूर्ण श्रेणी
समाविष्ट आहे जी साक्षीदारास चांगल्या क्रमाने ठे वता येते. कायद्याच्या कलम 138 अंतर्गत
उलट तपासणी संबंधित तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे. भारतीय पुरावा कायद्याच्या
कलम 138 च्या दुसऱ्या परिच्छे दानुसार “साक्षीदाराची तपासणी आणि उलट तपासणी संबंधित
तथ्यांशी संबंधित असणे आवश्यक आहे”. कलम 146 मधील शब्द "येथे नमूद के लेल्या
प्रश्नाव्यतिरिक्त" वर नमूद के लेल्या कलम 138 च्या परिच्छे दाचा संदर्भ देतात.

त्याची सत्यता तपासण्यासाठी

साक्षीदाराची के वळ संबंधित तथ्येच नव्हे तर त्याच्या साक्षीच्या विश्वासार्हतेवर परिणाम

करणाऱ्या सर्व तथ्यांची उलटतपासणी के ली जाऊ शकते. एखाद्या साक्षीदाराचे विधान त्यांच्या
स्वभावाचे असल्याने एखाद्या सार्वजनिक अधिकाऱ्यावर योग्य मार्गाने गैरवर्तणूक के ल्याचा
आरोप करणाऱ्या कागदपत्रांच्या अधीन करणे योग्य आहे. त्यामुळे साक्षीदाराची सत्यता
तपासण्यासाठी त्याला महत्त्वाचा वाटेल असा कोणताही प्रश्न उलटतपासणीत विचारण्यास
पक्षकारांना सक्षम आहे. साक्षीदाराला नेहमी त्याच्या सत्याची चाचणी म्हणून त्याच्या एकतेचा
त्याचा आधार आणि त्याचे न्यायनिवाडा करण्याचे साधन समजून घेण्यासाठी त्याची अचूक
उलट तपासणी के ली जाऊ शकते.

तो कोण आहे आणि जीवनात त्याचे स्थान काय आहे हे शोधण्यासाठी

ज्या पक्षाच्या वतीने साक्षीदाराला सामाजिक, कौटुंबिक आणि व्यवसाय म्हटले जाते त्या पक्षाशी
असलेल्या साक्षीदाराच्या नातेसंबंधावर संशोधन करणे आणि ज्या पक्षाविरुद्ध साक्ष दिली जात
आहे त्या पक्षाप्रती त्याच्या भावनांचे संशोधन करणे ही एक सामान्य पद्धत आहे. एका पक्षाला
प्राधान्य देण्यासाठी किं वा दुसऱ्या पक्षाविरुद्ध पक्षपात करण्याच्या संदर्भात योग्य प्रकाशात साक्ष
देण्यासाठी हे सुसह्य आहे.

चारित्र्याला इजा करून श्रेय लाटणे

साक्षीदाराला श्रेय द्यायचे म्हणून वर्णाची प्रासंगिकता ठरवताना पहिला प्रश्न असा आहे की
कोणत्या प्रकारचे पात्र संबंधित आहे? सामान्यतः वाईट नैतिक चारित्र्य किं वा विशेषतः इतर
काही सामान्य वाईट गुणवत्ता मान्य आहे. काहीवेळा असा युक्तिवाद के ला जातो की वाईट
विशिष्ट वर्णामध्ये सत्य सांगण्याच्या क्षमतेमध्ये अपरिहार्यपणे समावेश होतो.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 147

जेव्हा साक्षीदारांना उत्तर देण्यास भाग पाडले जाते

खटल्याला लागू असलेल्या प्रकरणाशी संबंधित असा कोणताही प्रश्न असल्यास किं वा कलम
132 ची तरतूद लागू होईल.

व्याप्ती

या कलमातील 'असा' हा शब्द वरील कलमाच्या शेवटच्या खंडात नमूद के ला आहे. चारित्र्याची
सुसंगतता दुहेरी आहे: मुद्दामधले मुद्दे असत्य सिद्ध करणे किं वा सिद्ध करणे हे थेट मुद्द्यापर्यंत
असू शकते. जर कोणत्याही साक्षीदाराला उलटतपासणीत त्याच्या चारित्र्याबद्दल प्रश्न विचारला
गेला आणि ते पात्र थेट पुढे चालू असताना साक्षीदाराला कायद्याच्या कलम 147 नुसार उत्तर
देण्यापासून सुरक्षित नाही. त्याला सर्व प्रश्नाचे उत्तर द्यावे लागेल जे उत्तर त्याच्यावर आरोप
करू शके ल कारण कलम 132 या प्रकरणाशी संबंधित आहे. जिथे साक्षीदाराला प्रश्न विचारले
जातात ते खोटे असल्याचे सिद्ध करण्याच्या किं वा सिद्ध करण्याच्या हेतूने नव्हे तर संपूर्णपणे
आणि के वळ साक्षीदाराचे चरित्र काय आहे हे दर्शवण्यासाठी. कलम 148,149 आणि 150 अंतर्गत
दिलेल्या नियमांनुसार प्रश्नाचे उत्तर द्यायचे की नाही हे न्यायालयाने ठरवायचे आहे.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 148

प्रश्न के व्हा विचारला जाईल आणि साक्षीदाराला उत्तर देण्याची सक्ती के व्हा करावी हे

न्यायालय ठरवेल

साक्षीदाराच्या चारित्र्याला इजा पोहोचवून साक्षीदाराच्या श्रेयाला बाधा पोहोचवणाऱ्या खटल्याला

किं वा कार्यवाहीला लागू न होणारा असा कोणताही प्रश्न वगळण्यात आला तर. साक्षीदाराला
उत्तर देण्यास बांधील आहे की नाही हे न्यायालय ठरवेल. आपली विवेकबुद्धी वापरताना
न्यायालयाने खालील बाबींचा विचार के ला पाहिजे:

 असे प्रश्न योग्य आहेत जर ते अशा स्वरूपाचे असतील की त्यांच्याद्वारे व्यक्त के लेल्या
अप्रामाणिक गोष्टीचे श्रेय देणाऱ्या विधानाच्या सत्यामुळे साक्षीदाराच्या विश्वासार्हतेवर
गंभीर परिणाम होईल.

 एखाद्या अप्रामाणिकपणाचे श्रेय देणारे विधान जे वेळेत किं वा अशा पात्रतेच्या बाबतीत
इतके दुर्गम आहे की एखाद्या अप्रामाणिक गोष्टीचे श्रेय देणाऱ्या विधानाच्या सत्याचा
न्यायालयाच्या कल्पनेवर काही प्रमाणात परिणाम होणार नाही किं वा काही प्रमाणात
परिणाम होणार नाही, तर असे प्रश्न चुकीचे आहेत. साक्षीदाराची विश्वासार्हता ज्या बाबींना
तो प्रमाणित करतो.

 साक्षीदाराच्या चारित्र्यावर काही अप्रामाणिकपणाचे श्रेय देणाऱ्या विधानाचे महत्त्व आणि

त्याच्या पुराव्याचे महत्त्व यांच्यात मोठे विषमता असल्यास असे प्रश्न चुकीचे आहेत.

 साक्षीदाराने उत्तर देण्यास नकार दिल्यास ते उत्तर गंभीर असेल या भ्रमाचे उत्तर
देण्यास न्यायालय योग्य खेचू शकते.

असभ्य प्रश्न टाकणे

अयोग्य आणि लाजिरवाणे प्रश्न मांडले जाऊ शकतात जर ते प्रकरणातील वस्तुस्थितीशी थेट
जोडले गेले असतील आणि तसेच प्रकरणातील तथ्य अस्तित्वात आहे की नाही हे ठरवण्यासाठी
हे जाणून घेणे आवश्यक असल्यास, स्वातंत्र्य गंभीर आहे आणि जर न्यायालयास समाधान
असेल तर. एक लाजिरवाणा प्रश्न सारखा असू शकतो प्रतिबंधित के ले जाऊ शकत नाही.

तत्त्व

जेव्हा चारित्र्य साक्षीदार बनवणार असेल तेव्हा सुप्राला उत्तर द्यावे लागते: परंतु जर वर्ण
साक्षीदाराची पत डळमळीत करणार असेल तर प्रश्नाला परवानगी देणे किं वा न देणे हे
न्यायालयाच्या विवेकबुद्धीमध्ये असेल. गर्दी आणि अक्षम्य उलट तपासणी विरुद्ध खात्री करणे
आवश्यक आहे. पुरावा देण्यासाठी पुढे आलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला त्याच्या खाजगी आयुष्यातील
प्रत्येक तपशील प्रकाशात खेचून आणण्याची आणि के वळ विचारलेल्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे
देण्यास बांधील असण्याची शक्यता बेईमान उलटतपासणीकर्त्याच्या भावनेने असेल तर ही मोठी
प्रतिकू ल परिस्थिती असेल. त्याला बदनाम करा.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 149

तार्कि क कारणाशिवाय प्रश्न विचारला जाऊ नये

कलम 148 मध्ये नमूद के लेला असा कोणताही प्रश्न विचारला जाऊ नये जोपर्यंत तो
विचारणाऱ्या व्यक्तीकडे असा विचार करण्यासाठी तर्क संगत आधार नसेल की, जे काही
अप्रामाणिक श्रेय देण्याचे विधान त्याने दिलेले आहे ते सुस्थापित आहे.

उदाहरणे

(a) बॅरिस्टरला वकील किं वा वकील शिकवतात की एक महत्त्वाचा साक्षीदार अपहरणकर्ता

आहे. तो अपहरणकर्ता आहे की नाही हे साक्षीदाराला विचारण्याचे हे तर्क संगत आधार आहे.

(b) एक महत्त्वाचा साक्षीदार अपहरणकर्ता असल्याची माहिती एका वकिलाने न्यायालयात दिली
आहे. वकिलाने चौकशी के ली असता माहिती देणाऱ्याने त्याच्या विधानाचे समाधानकारक कारण
दिले आहे. तो अपहरणकर्ता आहे की नाही हे साक्षीदाराला विचारण्याचे हे तर्क संगत आधार आहे.

(c) एक साक्षीदार, ज्याच्याबद्दल काहीही माहिती नाही त्याला यादृच्छिकपणे विचारले जाते की
तो अपहरणकर्ता आहे की नाही. प्रश्नासाठी कोणतेही तार्कि क कारण नाही.

(d) एक साक्षीदार, ज्याच्याबद्दल काहीही माहिती नाही, त्याच्या जीवनशैलीबद्दल आणि

जगण्याच्या पद्धतीबद्दल प्रश्न विचारला जातो, तो निराशाजनक उत्तर देतो. तो अपहरणकर्ता आहे
का हे त्याला विचारण्याचे हे तर्क संगत कारण असू शकते.

कारणाशिवाय लज्जास्पद प्रश्न नाही

ते खरे असल्याचे मानण्याचे तार्कि क कारण असल्याशिवाय कोणताही अपमानास्पद प्रश्न

विचारू नये.
भारतीय पुरावा कायदा कलम 150

वैध कारणाशिवाय प्रश्न विचारला गेल्यास न्यायालयाची प्रक्रिया.

असा कोणताही प्रश्न वैध कारणाशिवाय विचारण्यात आल्याचे न्यायालयाला वाटत असेल, तर
तो कोणत्याही बॅरिस्टर, वकील, वकील किं वा वकिलांनी विचारला असल्यास, ते उच्च न्यायालय
किं वा इतर अधिकाऱ्याकडे के सच्या परिस्थितीचे वर्णन करू शकते, ज्याला असे बॅरिस्टर, वकील,
वकील किं वा वकील हा त्याच्या व्यवसायाचा विषय असतो.

कलम 150 दंडनीय आहे

कलम 150 ही अशी शिक्षा आहे जी बेपर्वा उलटतपासणीपासून सुरक्षित राहू शकते, जर
न्यायालयाने विचार के ला की प्रश्न वैध कारणाशिवाय विचारले गेले आहेत.

भारतीय पुरावा कायदा कलम १५१

असभ्य आणि लज्जास्पद प्रश्न

न्यायालय असे कोणतेही प्रश्न किं वा चौकशी नाकारू शकते जे त्याला अशोभनीय किं वा
लज्जास्पद वाटले असेल, जरी असे प्रश्न किं वा चौकशी न्यायालयासमोरील प्रश्नावर काही
परस्परसंबंध असू शकतात.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 152.

अपमान किं वा चिडचिड करण्यासाठी गणना के लेला प्रश्न

अपमान किं वा चिडचिड करण्यासाठी मोजले जाणारे, किं वा जे स्वतः योग्य असले तरी,
न्यायालयाला अनावश्यकपणे आक्षेपार्ह वाटेल अशा कोणत्याही प्रश्नास न्यायालय अनुमती
देणार नाही.
व्याप्ती

कलम 149 अन्वये पुरावा कायद्याच्या कलम 148 मध्ये नमूद के ल्यानुसार कोणताही प्रश्न
विचारला जाऊ नये जोपर्यंत तो विचारणाऱ्या व्यक्तीकडे काही अप्रामाणिकपणाचे श्रेय देणाऱ्या
विधानाला प्रोत्साहन देण्यासाठी काही वैध कारणे नसतील. प्रश्न विचारला जाऊ शकतो ज्यासाठी
असे विचार करण्यासाठी फक्त वैध कारणे आहेत की त्यांच्यामध्ये काहीतरी अप्रामाणिक
नियंत्रण ठे वणारे विधान सर्व काही व्यवस्थित आहे आणि प्रश्न विचारण्याआधी तो विचारणारी
व्यक्ती तयार करण्याच्या ठिकाणी असावी हे कोणत्याही प्रकारे आवश्यक नाही. सर्व
अनिश्चिततेच्या पलीकडे काहीतरी अप्रामाणिक गुणधर्म असलेल्या विधानाचे सत्य.

असभ्य किं वा लाजिरवाण्या प्रश्नांना न्यायालय अनुमती देऊ शकत नाही जर ते प्रकरणाशी
संबंधित असतील. जर त्यांच्याकडे, तथापि, परंतु काही परस्परसंबंध असतील आणि ते त्यांना
नाकारू शकतात. जर एखादा प्रश्न अपमान किं वा चिडचिड करण्यासाठी किं वा कागदाच्या
माध्यमातून न्यायालयाला अनावश्यकपणे आक्षेपार्ह स्वरुपात दिसला असेल तर, न्यायालय
साक्षीदाराच्या संरक्षणासाठी दरम्यान असणे आवश्यक आहे.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 153

प्रश्न चाचणी सत्याच्या उत्तरांचा विरोधाभास करण्यासाठी पुरावा वगळणे.

जेव्हा एखाद्या साक्षीदाराला चौकशीबद्दल कोणतेही प्रश्न विचारले गेले आणि उत्तरे दिली गेली
तर के वळ त्याच्या चारित्र्याला दुखापत करून त्याचे श्रेय लाटण्यासाठी दिलेले असेल, तेव्हा
त्याचा विरोध करण्यासाठी कोणताही पुरावा दिला जाणार नाही, परंतु जर त्याने खोटे उत्तर
दिले तर, त्यानंतर तो होऊ शकतो. खोटे पुरावे दिल्याचा आरोप.

अपवाद 1. जर एखाद्या साक्षीदाराला विचारले की तो पूर्वीच्या वेळी कोणत्याही गुन्ह्यातून

निर्दोष सुटला आहे आणि तो कबूल के ला नाही, तर त्याच्या पूर्वीच्या निर्दोषतेचा पुरावा दिला
जाऊ शकतो.

अपवाद 2. जर साक्षीदाराला त्याच्या प्रामाणिकपणाला किं वा सत्याला आव्हान देण्यासाठी

उपस्थित असलेला कोणताही प्रश्न विचारला गेला असेल आणि त्याचे उत्तर दिलेले तथ्य
नाकारून, तो विरोध करू शके ल.
तत्त्व

हे उघड आहे की प्रश्न विचारला गेला आहे परंतु साक्षीदाराच्या चारित्र्याला इजा पोहोचवून
त्याची बदनामी करणे हे प्रकरण चौकशीसाठी पूर्णपणे परकीय आहे आणि जर अशा प्रकारे
सादर के लेल्या प्रकरणाबाबत युक्तिवाद करण्यास परवानगी दिली गेली तर न्यायालय के सची
योग्यता नव्हे तर साक्षीदाराची योग्यता ठरवण्यात व्यस्त असेल. आणि अशा प्रकारे के स
अनिश्चित काळासाठी सुरक्षित असू शकते.

व्याप्ती

जेथे चौकशी के ल्यानंतर वस्तुस्थिती या प्रकरणाशी संबंधित आहे. आणि उदाहरणार्थ,

साक्षीदाराच्या चारित्र्यावर वकिलाने विवाद के ला पाहिजे किं वा वादाचा विषय बनवला पाहिजे
किं वा साक्षीदार जे उत्तर देण्यास निवडतो त्याच्याशी स्पर्धा के ली पाहिजे. जर त्याने काही
अप्रामाणिकपणाचे श्रेय दिलेले विधान नाकारले तर उत्तर के सच्या उद्देशासाठी निर्णायक आहे.

संबंधित तथ्यांच्या विरोधात पुरावा

जर एखाद्या साक्षीदाराने या मुद्द्यावर थेट परस्परसंबंध असण्याचे तथ्य नाकारले असेल तर ते

अप्रासंगिक पुराव्यांद्वारे निश्चितपणे सिद्ध के ले जाऊ शकते आणि त्यामुळे त्याचे उत्तर स्वतंत्र
पुराव्यांद्वारे खंडित होऊ शकते. तर बचाव पक्षासाठी साक्षीदाराचे विधान की फिर्यादीसाठी एक
साक्षीदार एका विशिष्ट वेळी विशिष्ट स्थानावर होता आणि त्यानुसार तो दुसऱ्या स्थानावर
नसता, जिथे तो होता आणि आरोपी व्यक्तीला योग्यरित्या स्वीकार्य असल्याचे पाहिले. पुरावा

भारतीय पुरावा कायदा कलम १५४

स्वतःच्या साक्षीला पक्षातर्फे प्रश्न

न्यायालय आपल्या विवेकबुद्धीनुसार साक्षीदाराला बोलाविणाऱ्या व्यक्तीला विरुद्ध पक्षाकडू न

उलटतपासणीत विचारले जाणारे कोणतेही प्रश्न त्याला विचारण्याची परवानगी देऊ शकते.
या कलमातील कोणतीही गोष्ट अशा साक्षीदाराच्या पुराव्याच्या कोणत्याही भागावर विश्वास
ठे वण्यासाठी पोटकलम अंतर्गत परवानगी असलेल्या व्यक्तीचा हक्क हिरावून घेणार नाही.

तत्त्व

साक्षीदाराला सामान्यत: त्याला निर्माण करणाऱ्या व्यक्तीच्या बाजूने सांगण्यास भाग पाडले
जाते. प्रतिस्पर्ध्याला मदत करू शकत असल्यास त्याला काहीही चांगले सांगण्यासाठी त्याला
सहसा दिले जाणार नाही. त्यामुळे, सत्याचा उलगडा करण्यासाठी विरोधक साक्षीदाराची
उलटतपासणी करू शकतो, प्रमुख प्रश्न विचारू शकतो आणि कलम 145 आणि 146 अंतर्गत
सत्याला आव्हान देऊ शकतो.

व्याप्ती

हे कलम एखाद्या पक्षाला विरुद्ध पक्षाप्रमाणेच त्याच्या स्वत:च्या साक्षीची उलटतपासणी

करण्याची न्यायालयाची परवानगी देते. अशी उलटतपासणी म्हणजे त्याला ठे वता येईल.

1. अधिनियमाच्या कलम 143 अंतर्गत अग्रगण्य प्रश्न.

2. कायद्याच्या कलम 145 अन्वये लिखित स्वरुपात त्याच्या मागील विधानाबद्दल प्रश्न.

3. त्याच्या सत्याची चाचणी घेण्यासाठी, तो कोण आहे आणि त्याचे जीवनात काय स्थान
आहे हे शोधण्यासाठी किं वा कायद्याच्या कलम 146 नुसार त्याची पत झटकण्यासाठी
प्रश्न दिले जातील.

कोणतेही प्रश्न विचारा

हे स्वतःच्या साक्षीदाराची उलटतपासणी करत नाही तर न्यायालयाच्या परवानगीने त्याला

अग्रगण्य प्रश्न करत आहे. हे उलटतपासण्यासारखे नाही. सीजे रँकिन यांनी सांगितलेली दोन
निरीक्षणे आहेत. प्रथम, कलम 154 न्यायालयाच्या परवानगीने पक्षकाराने स्वत:च्या साक्षीदाराची
उलटतपासणी करू शकते असे का म्हटले नाही याचे कारण म्हणजे हे कठोरतेच्या दृष्टीने
विरोधाभास असेल. दुसरे निरीक्षण असे की, अग्रगण्य स्वरूपातील प्रश्न विचारणे हे मुळात
उलटतपासणीच्या समतुल्य नसले तरी, स्वत:च्या साक्षीदाराला अग्रगण्य प्रश्न विचारण्याची मुभा
देण्याच्या न्यायाधीशाच्या अधिकाराबाबत कोणतीही अनिश्चितता नाही.
प्रतिकू ल किं वा प्रतिकू ल साक्षीदार

या कलमांतर्गत साक्षीदाराला बोलावणारा पक्ष न्यायालयाच्या परवानगीने प्रमुख प्रश्न विचारू

शकतो आणि त्याची उलटतपासणी करू शकतो. असे वारंवार घडते की ज्या साक्षीदाराला या
दृष्टिकोनातून बोलावण्यात आले आहे की तो वस्तुस्थितीच्या विशिष्ट स्थितीच्या अस्तित्वाशी
बोलेल, त्याला ती तथ्ये आठवत नसल्याचा ढोंग करतो किं वा तो साक्षीत करण्याची वाट पाहत
असलेल्या गोष्टींपेक्षा पूर्णपणे भिन्न असल्याचे भासवतो. अशा प्रकरणांमध्ये साक्षीदाराच्या
करारामुळे त्याला तयार करणारा पक्ष उलटतपासणीसाठी पात्र आहे का, असा प्रश्न उपस्थित
होतो.

फिर्यादी साक्षीदार जेव्हा विरोधी घोषित के ले जाऊ शकते

फिर्यादीच्या साक्षीदाराची घोषणा के ली जाऊ शकते जेव्हा त्याने कलम 161 किं वा 164, Cr.PC
अंतर्गत के लेल्या पूर्वीच्या विधानावरून करार के ला जातो याशिवाय जेव्हा एखादा फिर्यादी
साक्षीदार त्याच्या फिर्यादीच्या खटल्यासाठी हानिकारक असे काहीतरी सांगून शत्रुत्व घेतो, तेव्हा
हा फिर्यादी या साक्षीदाराची घोषणा करण्यास पात्र आहे. विरोधी.

विरोधी उच्चार न करता उलट तपासणी

साक्षीदाराला बोलावणारा पक्ष त्याची उलटतपासणी घेण्याआधी साक्षीदाराला विरोधी म्हणणे

आवश्यक नाही. उलटतपासणीचे प्रश्न साक्षीदाराने विरोधी असल्याचे दाखवले नसले तरीही
त्याला बोलावणाऱ्या पक्षाला विचारण्याची परवानगी न्यायालयाद्वारे दिली जाऊ शकते. जेव्हा
विरुद्ध पक्षाने नवीन बाब समोर आणली तेव्हा, साक्षीदाराकडू न उलटतपासणीत, न्यायालय
साक्षीदाराची तपासणी करणाऱ्या पक्षाला त्याच्या सत्याची चाचणी घेण्याची परवानगी देऊ
शकते.
 वर क्लिक करा

न्यायालयाची परवानगी

साक्षीदाराला बोलावणारा पक्ष त्याची उलटतपासणी घेण्यापूर्वी साक्षीदाराने न्यायालयाची

परवानगी घेणे आवश्यक आहे. परवानगी देणे हा पूर्णपणे न्यायालयाचा विवेक आहे. सावधगिरी
बाळगावी लागेल. पुरेशा कारणाशिवाय त्याचा व्यायाम करू नये. कठोर आणि जलद नियम
स्थापित करणे शक्य नाही.

साक्षीदाराची वागणूक, स्वभाव, वृत्ती, परस्परसंबंध किं वा त्याच्या आधीच्या विसंगत विधानाचा
अभ्यास करून त्याच्या उत्तरांचा कालावधी आणि स्वभाव यावरून न्यायालय जेव्हा किं वा
अन्यथा अशी परवानगी देणे फायदेशीर आहे असे वाटत असेल तेव्हा त्याचा वापर उदारपणे
के ला पाहिजे. सत्य.

प्रतिकू ल साक्षीदाराच्या पुराव्याचे मूल्य

विरोधी साक्षीदाराचे विधान हे फिर्यादीच्या खटल्याला कितपत समर्थन देते ते देखील तपासले
जाऊ शकते. विरोधी साक्षीदाराच्या पुराव्याच्या बाबतीत, के वळ न्याय मिळावा यासाठी
न्यायालयाला अधिक काळजी आणि सावधगिरीने वागावे लागते. असा सल्ला दिलेला पुरावा
निःसंदिग्धपणे आरोपीच्या अपराधाकडे निर्देश करणारा असावा. साक्षीदाराला कलम १५४, पुरावा
कायदा अंतर्गत वागणूक दिली जाते, त्या कलमांतर्गत त्याची बदनामी करण्यासाठी
उलटतपासणी के ली जाते, ही वस्तुस्थिती कोणत्याही प्रकारे ज्युरीला असे निर्देश देत नाही की ते
त्याच्या पुराव्यावर किं वा त्याच्या पुराव्यावर विसंबून राहण्यास कायद्याने बांधील आहेत. ज्या
पक्षाने त्याला बोलावले आणि त्याची उलटतपासणी के ली तो त्याच्या पुराव्याच्या कोणत्याही
भागाचा फायदा घेऊ शकत नाही.

विरोधी साक्षीदाराशी संबंधित घोषणा मिळविण्यात फिर्यादीचे अपयश

त्याच्या साक्षीदाराला “विरोधक” घोषित करण्यासाठी न्यायालयाची परवानगी शोधण्यात फिर्यादी

अयशस्वी ठरले तेव्हा त्याच्या साक्षीदाराच्या पुराव्याला पर्यायाने समर्थन दिले गेले, तेव्हा अशा
साक्षीदाराच्या पुराव्यावर बचाव पक्षाला विश्वास ठे वण्यास प्रतिबंध करण्यासाठी कायद्यात
काहीही नव्हते आणि त्याचा पुरावा होता. फिर्यादीवर बंधनकारक.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 155

साक्षीचे श्रेय महाभियोग

साक्षीदाराच्या श्रेयाला विरुद्ध पक्षाकडू न किं वा त्याला बोलावणाऱ्या पक्षाकडू न न्यायालयाच्या

परवानगीने पुढील मार्गांनी प्रामाणिकपणा किं वा सत्यासाठी आव्हान दिले जाऊ शकते.

1. साक्षीदाराच्या त्यांच्या माहितीवरून तो श्रेयास पात्र नाही असे मानतात अशी भूमिका
घेणाऱ्या व्यक्तींच्या पुराव्यावरून.

2. हा पुरावा देण्यासाठी साक्षीदार भ्रष्ट झाला आहे किं वा त्याने लाचेची ऑफर स्वीकारली
आहे किं वा इतर कोणतेही भ्रष्ट प्रोत्साहन स्वीकारले आहे.

3. मागील विधानांच्या पुराव्यानुसार त्याच्या पुराव्याच्या कोणत्याही भागासह बदलू शकतात

ज्याचा विरोधाभास आहे.
व्याप्ती

कायद्याचे कलम १५५ साक्षीदाराच्या प्रामाणिकपणाला किं वा सत्याला आव्हान देण्याचे आदेश
देते. कलम 138,140,145 आणि 154 मध्ये उलट तपासणीद्वारे साक्षीदाराच्या प्रामाणिकपणाला
किं वा सत्याला आव्हान देण्याची तरतूद आहे. कलम 146 साक्षीदाराच्या चारित्र्याला इजा
पोहोचवणारे प्रश्न उलटतपासणीत विचारण्याची परवानगी देते. कलम १५५ साक्षीदाराला स्वतंत्र
पुरावा दाखवून बदनाम करण्याची एक वेगळी पद्धत बनवते. हे कलम चार वेगवेगळ्या मार्गांनी
साक्षीदाराच्या प्रामाणिकपणाला किं वा सत्याला आव्हान देऊ शकते.

कलम १

स्वतंत्र पुरावा दिला जाऊ शकतो की प्रतिस्पर्ध्याने तपासलेला साक्षीदार असत्यतेसाठी इतकी
सामान्य प्रतिष्ठा बाळगतो की तो श्रेय घेण्यास पात्र नाही. तो ज्यांच्यामध्ये राहतो त्या
व्यक्तीबद्दल सामान्यपणे काय म्हटले जाते हे साक्षीदाराने सांगण्यास सक्षम असणे आवश्यक
आहे.

कलम 2

साक्षीदार भ्रष्ट झाला आहे किं वा त्याने लाचेची ऑफर स्वीकारली आहे हे सिद्ध करण्यासाठी
स्वतंत्र पुरावा दिला जाऊ शकतो. परंतु प्रश्नार्थी साक्षीदार कोठे गेला आहे परंतु लाच देऊ के ली
आहे हे परत बोलावले पाहिजे. साक्षीदाराच्या साक्षीबद्दल कोणत्याही प्रकारचा तर्क काढता येत
नाही. परंतु साक्षीदाराने लाच मागितल्याचे सिद्ध झाले पाहिजे.

कलम 3

खंड (3) अन्वये साक्षीदाराच्या श्रेयाला त्याच्या पूर्वीच्या विधानाच्या पुराव्याद्वारे

न्यायालयासमोर त्याच्या विधानाच्या कोणत्याही भागासह प्रामाणिकपणा किं वा सत्याला
आव्हान दिले जाऊ शकते.

साक्षीदाराची उलटतपासणी करायची आहे

जर एखाद्या साक्षीदाराच्या लिखित स्वरूपात त्याच्या मागील विधानाशी हेतुपुरस्सर विरोध

के ला जात असेल, तर साक्षीदाराचे लक्ष त्याकडे वेधले गेले पाहिजे. सध्याच्या कलमाच्या
अटींनुसार, साक्षीदाराची उलटतपासणी करणे आणि ते सिद्ध होण्यापूर्वी साक्षीदाराला सामोरे जाणे
अत्यावश्यक नसले तरी, हे सर्व सामान्य आणि चांगले आहे आणि फक्त साक्षीदार म्हणून
प्रथम त्याची चौकशी करणे आवश्यक आहे. त्याला शक्य असल्यास समजावून सांगण्याची संधी.

कलम १४५ आणि कलम १५५ चे खंड(३).

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 145 अन्वये साक्षीदाराची उलटतपासणी के ली जाऊ शकते
आणि के वळ त्या पूर्वीच्या विधानासह विरोध के ला जाऊ शकतो जे लिखित स्वरूपात के ले गेले
होते किं वा कमी के ले गेले होते. तो विभाग तोंडी मागील विधानांशी संबंधित नाही. कलम (3) हे
असे आवाज देते की विधाने, लेखी किं वा मौखिक, प्रामाणिकपणा किं वा सत्याला आव्हान
देण्यासाठी वापरले जाऊ शकतात परंतु त्याखालील श्रेय जेथे पूर्वीचे विधान लिखित स्वरूपात
असेल तेथे कलम 145 च्या तरतुदींचे पालन के ले पाहिजे.

कलम 52 आणि 155

कलम 155 आणि 52 वेगवेगळ्या प्रकरणांशी संबंधित आहेत. कलम 52 दाव्याच्या विषयाच्या
विचारात चारित्र्य पुराव्याला परवानगी देत नाही. तर कलम १५५ साक्षीदाराच्या श्रेयावर
महाभियोग चालवण्याची पद्धत ठरवते. त्यामुळे कलम 52 चा अपवाद म्हणून कलम 155 चा अर्थ
लावता येत नाही.

टेप रेकॉर्डिंग

साक्षीदाराच्या प्रामाणिकपणाला किं वा सत्याला आव्हान देण्यासाठी कलम 155 उपखंड (3)
अंतर्गत टेप रेकॉर्डिंग स्वीकार्य आहे. टेप के लेल्या विधानावर वेळ आणि ठिकाणावर विश्वास
ठे वण्याआधी आणि अचूकता सिद्ध करणे आवश्यक आहे.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 156

लागू वस्तुस्थितीचा पुरावा देणारे प्रश्न, स्वीकार्य

जेव्हा एखादा साक्षीदार ज्याची पुष्टी करण्यासाठी गणना के ली जाते तो कोणत्याही संबंधित
तथ्यांचा पुरावा देतो तेव्हा, न्यायालयाचे असे मत असेल की, ज्या वेळेस किं वा ठिकाणी असे
लागू सत्य घडले त्या वेळी किं वा त्याजवळ त्याने शोधलेल्या इतर कोणत्याही परिस्थितीबद्दल
त्याला विचारले जाऊ शकते. अशा परिस्थितीत साक्षीदाराच्या साक्षीची पुष्टी होईल जी त्याने
साक्ष दिली आहे.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 157

साक्षीदाराची मागील विधाने नंतरच्या साक्षीला त्याच वस्तुस्थितीची पुष्टी करण्यासाठी सिद्ध

के ली जाऊ शकतात

साक्षीदाराच्या साक्षीची पुष्टी करण्यासाठी, अशा साक्षीदाराने त्याच वस्तुस्थितीशी जोडलेले

कोणतेही पूर्वीचे विधान, वस्तुस्थिती घडली त्या वेळी किं वा संबंधित अधिकाऱ्यासमोर किं वा
कायदेशीररीत्या तथ्य तपासण्यास सक्षम असलेल्या कोणत्याही प्राधिकरणासमोर सिद्ध के ले
जाऊ शकते.

व्याप्ती

हे कलम साक्षीदारास पुराव्यांद्वारे पुष्टी करण्यास अनुमती देते की त्याने मागील प्रसंगी तेच
सांगितले होते, एकमात्र अट अशी आहे की त्याचे मागील विधान एकतर घडण्याच्या वेळेबद्दल
किं वा प्रभावी प्राधिकरणासमोर असावे. मागील अनुवर्ती विधानाद्वारे कोणत्याही पुष्टीकरणाची
शक्ती स्पष्टपणे प्रस्तावाच्या सत्यावर अवलंबून असते की जो अनुसरण करतो तो विश्वास
ठे वण्यास पात्र आहे.

विधाने मान्य करण्याच्या अटी

या कलमांतर्गत पुष्टीकरणासाठी खालील दोनपैकी कोणत्याही एका अटींखाली के लेली मागील

विधाने मान्य के ली जाऊ शकतात.

1. जेव्हा वस्तुस्थिती घडली त्या वेळी किं वा त्याच्या आसपास विधान के ले गेले असावे.

2. वस्तुस्थितीची चौकशी करण्यासाठी कायदेशीरदृष्ट्या प्रभावी कोणत्याही प्राधिकरणासमोर

हे के ले गेले असावे.
त्या वेळी किं वा त्या वेळी

हे कलम अप्रत्यक्ष पुरावे वगळण्याच्या सामान्य नियमाला अपवाद प्रदान करते आणि म्हणून
अपवादामध्ये विधान आणण्यासाठी, वस्तुस्थितीची स्थिती घेणे आणि बनवण्याच्या दरम्यानच्या
वेळेच्या नजीकच्या स्पष्ट पुराव्याद्वारे ते रद्द करण्याचे कर्तव्य अभियोजन पक्षावर टाकले
जाते. विधान. कोणताही वेगवान आणि कठोर नियम असू शकत नाही. मुख्य चाचणी ही आहे की
हे विधान प्रकरणाच्या परिस्थितीत जितक्या लवकर अपेक्षित आहे तितक्या लवकर के ले गेले
आहे का, आणि एखाद्याला शिक्षक बनण्याची संधी मिळण्यापूर्वी किं वा एकमेकांशी जुळवून
घेण्यापूर्वी. "सर्वसाधारण वेळेस" या शब्दाचा अर्थ असा असावा की विधान जेव्हा ते सादर
करण्याची वाजवी संधी असेल तेव्हा ते एकदा किं वा किमान सध्या तरी के ले पाहिजे.

वस्तुस्थितीची चौकशी करण्यास सक्षम असलेल्या कोणत्याही प्राधिकरणासमोर

जर पूर्वीचे विधान वस्तुस्थिती घडली त्या वेळी किं वा त्याबद्दल के ले गेले नसेल, तर ते
वस्तुस्थितीची चौकशी करण्यास कायदेशीरदृष्ट्या सक्षम असलेल्या कोणत्याही प्राधिकरणासमोर
के ले गेले आहे असे दर्शविले पाहिजे. घटना घडली त्या वेळेस किं वा त्याबद्दल विधान के ले
नसल्यास किं वा वस्तुस्थितीची चौकशी करण्यास कायदेशीररित्या सक्षम असलेल्या
प्राधिकरणासमोर हे विधान स्वीकार्य होणार नाही.

साक्षीदाराने के लेले विधान त्याचा विरोध करण्यासाठी किं वा आयोगासमोर त्याचे श्रेय

लादण्यासाठी वापरले जाऊ शकते.

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 157 अन्वये वस्तुस्थितीची चौकशी करण्याचा अधिकार
नसलेल्या जिल्हाधिकाऱ्यांसमोर मागील वेळी के लेल्या वस्तुस्थितीबद्दलचे विधान वापरले जाऊ
शकत नाही.

तपासासाठी जबाबदार व्यक्ती

'तपास करण्याचे अधिकार' हे शब्द अगदी आणि सामान्य आहेत आणि CPC मध्ये हा शब्द
ज्या तांत्रिक मार्गाने वापरला गेला आहे त्या दृष्टीने पोलीस अधिकारी आणि तपासांना बांधील
नसावे. प्रकरण नसून वस्तुस्थितीचा तपास करण्यासाठी कलम अधिकाराची योग्यता घेते. 'तपास
करण्यासाठी कायदेशीरदृष्ट्या कार्यक्षम' या शब्दांचा अर्थ कायद्याच्या काही तरतुदीनुसार के वळ
कार्यक्षम असा होत नाही.
या प्रकरणाची चौकशी कायदेशीरदृष्ट्या कार्यक्षम अधिकाऱ्याला करण्यात आली आहे.

महिलांच्या विनयशीलतेला धक्का पोहोचवणाऱ्या प्रकरणात, डीजीपीला या प्रकरणाच्या

चौकशीसाठी हरियाणा राज्य सरकारने कायदेशीर मान्यता दिली होती, तेव्हा त्यांच्यासमोर
साक्षीदाराने के लेले विधान स्वीकारार्ह मानले जात होते की हे विधान अनेक दिवसांनंतर
करण्यात आले होते. घटना साक्षीदारांचे जबाब दोन प्रकारात आहेत. प्रथम म्हणजे जेव्हा घटना
घडली त्या वेळी किं वा त्याबद्दल साक्षीदाराने कोणत्याही व्यक्तीला विधान के ले. दुसरी गोष्ट
जेव्हा साक्षीदाराने प्रकरणाचा तपास करण्यास कायदेशीरदृष्ट्या सक्षम असलेल्या कोणत्याही
प्राधिकरणाला विधान के ले. ही विधाने घटनेनंतर खूप झाली तरी मान्य आहेत. अधिकार
नसताना के लेले विधान कालबाह्य झाल्यामुळे त्याचे महत्त्वाचे मूल्य गमावते.

निवेदन इतरांना कळविले.

जे काही सांगितले जाते आणि दुसऱ्या व्यक्तीशी संवाद साधण्याचे घटक आवश्यक नसते ते
पुरावा कायद्याच्या कलम 157 अंतर्गत विधान बनते. त्यामुळे आरोपीने के लेल्या गैरवापराच्या
संदर्भात त्याच्या आणि फिर्यादीच्या इतर साक्षीदारांमध्ये झालेल्या संभाषणाबद्दल साक्षीदाराने
के लेल्या हजेरीच्या नोंदी हे पुरावा कायद्याच्या कलम 157 च्या अर्थानुसार विधान असेल.

पुष्टी करण्यासाठी साक्षीदारांना कोर्टात असे सांगण्याची गरज नाही की त्याने पूर्वीचे विधान

के ले आहे

कलम 157 मध्ये असे काहीही नाही ज्याची मागणी आहे की पुष्टी करणाऱ्या साक्षीदारांनी
आधीच्या विधानाला साक्ष देण्याआधी, पुष्टी करणाऱ्या साक्षीदाराने कोर्टातील त्याच्या साक्षीमध्ये
हे देखील सांगणे आवश्यक आहे की त्याने ते पूर्वीचे विधान त्याला पुष्टी देणाऱ्या साक्षीदाराला
दिले होते. अर्थात, जर पुष्टी करावयाच्या साक्षीदाराने त्याच्या साक्षीत असे म्हटले की त्याने
पूर्वीचे विधान एखाद्याला के ले होते, तर ते साक्षीदाराच्या पुष्टीप्रमाणेच पुरावा देणाऱ्या
व्यक्तीच्या पुराव्याचे वजन वाढेल. त्याच्या पुराव्यामध्ये असे म्हटले आहे की त्याने कोणत्याही
संस्थेला पूर्वीचे कोणतेही विधान के ले नाही ज्यामुळे कोर्टात येणाऱ्या कोणत्याही साक्षीदाराचे
विधान कमी मूल्याच्या पूर्वीच्या विधानाप्रमाणे साक्षीदार म्हणून होते. के वळ भारतीय पुरावा
कायद्याच्या कलम १५७ अन्वये आधीचे विधान मान्य होण्यासाठी साक्षीदाराची पुष्टी करणे
आवश्यक नाही, तसेच वस्तुस्थिती घडली त्या वेळी किं वा त्याच्याशी संबंधित आधीचे विधान
त्याच्या साक्षीत म्हणते. पूर्वीचे विधान के ले होते.
पुष्टी देणारा पुरावा देण्याची वेळ

सामान्यत: पुराव्याची पुष्टी करण्यापूर्वी ग्राह्य धरण्यात आलेले पुरावे दिले गेले असावेत. कलम
136 न्यायालयाला कलम 157 अन्वये साक्षीदाराची स्वतःची तपासणी करण्याआधी, साक्षीदाराची
पुष्टी करण्यासाठी पुराव्याची पुष्टी करण्यास परवानगी देते का हे शंकास्पद आहे. नियमित
आदेशापैकी कलम 157 अन्वये पुरावे देण्यास अनुमती देण्याचा निर्णय न्यायालयाला आहे, के वळ
या विवेकबुद्धीचा वापर अनेकदा के ला जाऊ नये आणि के वळ विशेष कारणांसाठी के ला जाऊ
नये.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 158

कलम 32 आणि 33 अंतर्गत संबंधित सिद्ध विधानाच्या संबंधात कोणत्या बाबी सिद्ध के ल्या

जाऊ शकतात.

कलम 32 आणि 33 अंतर्गत संबंधित कोणतेही विधान सिद्ध झाल्यावर सर्व बाबी सिद्ध के ल्या
जाऊ शकतात, एकतर विरोधाभास किं वा पुष्टी करण्यासाठी, किं वा प्रामाणिकपणा किं वा सत्याला
आव्हान देण्यासाठी किं वा ज्या व्यक्तीद्वारे ते के ले गेले होते त्याच्या श्रेयची पुष्टी करण्यासाठी,
जर त्या व्यक्तीला साक्षीदार म्हणून बोलावले असते आणि उलटतपासणी के ल्यावर सुचवलेल्या
प्रकरणाची सत्यता मान्य के ली नसती तर ती सिद्ध झाली असती.

व्याप्ती

कलम 32 आणि 33 अंतर्गत स्वीकार्य विधान अपवादात्मक प्रकरणे आहेत आणि पुरावे के वळ
अशक्यता, असंभाव्यता किं वा विधानाच्या लेखकांना तयार करण्यात मोठी गैरसोय यावरूनच
मान्य के ले जातात. म्हणूनच, सत्यासाठी सर्व समान संरक्षण प्रदान के ले जावेत जसे की
कोर्टासमोर विधाने लिहिणारे आणि शपथ आणि उलटतपासणीच्या अधीन आहेत. त्यामुळे
साक्षीदारांच्या महाभियोगाचा विचार करून, सामान्य नियम लागू होतो जेथे साक्षीदारावर हल्ला
झाला आहे तो मृत किं वा अनुपस्थित आहे. हे कलम ज्या व्यक्तीचे विधान कलम 32 अंतर्गत
पुरावा म्हणून वापरले गेले आहे त्याच श्रेणीत साक्षीदार म्हणून ठे वले आहे ज्याने त्याने
के लेल्या पूर्वीच्या विधानाद्वारे त्याच्या विधानाचा विरोध करण्याच्या हेतूने न्यायालयात हजर
के ले गेले.
भारतीय पुरावा कायदा कलम 159

स्मृती ताजेतवाने

एक साक्षीदार, तपासत असताना, त्याच्या स्मरणशक्तीच्या वेळी त्याने के लेल्या व्यवहाराच्या

वेळी त्याने के लेल्या कोणत्याही लिखाणाची आठवण ताजी करू शकतो, किं वा त्याच्या स्मरणात
तो व्यवहार त्या वेळी मजबूत होता असे कोर्टाने समजते. .

साक्षीदार इतर कोणत्याही व्यक्तीने के लेल्या अशा कोणत्याही लिखाणाचा उल्लेख देखील करू
शकतो आणि साक्षीदाराने वर नमूद के लेल्या वेळेत वाचू शकतो, जर त्याला ते वाचताना ते
बरोबर असल्याचे समजले.

जेव्हा साक्षीदार त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करण्यासाठी दस्तऐवजाची प्रत वापरू

शकतो

जेव्हा जेव्हा एखादा साक्षीदार कोणत्याही दस्तऐवजाचा संदर्भ देऊन त्याच्या स्मरणशक्तीचे
पुनरावलोकन करू शकतो, तेव्हा तो न्यायालयाच्या परवानगीने अशा कागदपत्रांची प्रत नमूद
करू शकतो. मूळच्या नॉन-प्रोडक्शनसाठी पुरेशी कारणे असल्याचे न्यायालयाला समाधानी असेल
तर. एखादा तज्ञ व्यावसायिक ग्रंथांचा संदर्भ घेऊन त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करू
शकतो.

साक्षीने स्मृती ताज्या

एखाद्या साक्षीदाराला त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करण्याची परवानगी आहे, ज्यावर

त्याला प्रश्न विचारण्यात आला आहे, तो लेखीद्वारे पुनरावलोकन करू शकतो. मेमरी रिफ्रे श
करण्यासाठी वापरला जाणारा दस्तऐवज संबंधित असला पाहिजे असे नाही. हे लक्षात ठे वले
पाहिजे की मेमरी रिफ्रे श करण्यासाठी दस्तऐवज किं वा लेखन स्वीकार्य असू शकत नाही परंतु
सिद्ध करण्यासाठी चाचणी के लेली तथ्ये या कलमाखाली स्वीकारली जाणे आवश्यक आहे.
लेखनामध्ये छपाई, लिथोग्राफी आणि छायाचित्रण इत्यादींचा समावेश होतो

सामान्य कलम कायद्यात 'लेखन' या शब्दाची व्याख्या अशी के ली आहे की 'लेखनाचा संदर्भ
देणारा पैलू मुद्रण, लिथोग्राफी, फोटोग्राफी आणि दृश्यमान स्वरूपात शब्दांचे प्रतिनिधित्व किं वा
गुणाकार करण्याच्या इतर पद्धतींचा समावेश के ला जाईल' हे स्पष्ट आहे की जर कलम 159 ची
स्थिती समाधानी असेल तर साक्षीदार लेखन, फोटोग्राफी, लिथोग्राफी, छपाई किं वा इतर रीतीने
दृश्यमान शब्दांचे प्रतिनिधित्व किं वा गुणाकार करून त्याची स्मृती ताजी करू शकतो.

वर्तमानपत्र

वर पाहिल्याप्रमाणे साक्षीदार छापील बाबीद्वारे त्याच्या स्मृतीचे पुनरावलोकन करू शकतो. एका
साक्षीने सभेला हजेरी लावली, एका रामचंद्राचे भाषण शिकले. दुसऱ्या दिवशी, साक्षीदाराने
वर्तमानपत्रात भाषणाचा अहवाल वाचला. त्याला ते योग्य वाटले. असे मानले गेले की साक्षीदार
त्याच्या परीक्षेच्या वेळी, वर्तमानपत्रात खोलवर जाऊन त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेऊ
शकतो.

टेप रेकॉर्ड के लेले विधान

वरील लिखाणात फोटोग्राफी, छपाई, लिथोग्राफी आणि (कलम 3(65), सामान्य कलम कायदा)
मधील शब्दांचे प्रतिनिधित्व किं वा गुणाकार करण्याच्या इतर पद्धतींचा समावेश होतो. 'यामधून
दृश्यमान' या शब्दामध्ये टेप-रेकॉर्डिंग हे "लेखन" असण्याची शक्यता समाविष्ट नाही. टेप-
रेकॉर्डिंग, लेखन नसणे हे साक्षीदारांद्वारे स्मृती पुनरावलोकनासाठी वापरले जाऊ शकत नाही.

कागदपत्रे योग्य वेळी सादर के ली जात नाहीत

जीवन लाल दागे वि. नितमणी या खटल्यात फिर्यादीच्या भावांना योग्य वेळी हजर करण्यात
आले नाही. न्यायालयाने फिर्यादीला त्याची खातेपुस्तके सादर करण्यास नकार दिला परंतु
त्यातील नोंदी पाहून त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करण्याची परवानगी दिली. कलम
159 अंतर्गत पुरावा स्वीकारार्ह आहे असे प्रायव्ही कौन्सिलने सांगितले. ऑर्डर VII, CPC च्या
नियम 13 नुसार आवश्यक असलेल्या दस्तऐवजांच्या सूचीमध्ये नसलेले दस्तऐवज मेमरी
पुनरावलोकनासाठी वापरले जाऊ शकते. उशीरा दाखल के लेल्या कागदपत्रांचा वापर मेमरीचे
पुनरावलोकन करण्यासाठी के ला जाऊ शकतो.
कोणत्याही साक्षीदाराने स्मृती ताज्या

कलम 159 च्या परिस्थितीची पूर्तता करणारा कोणताही विशिष्ट किं वा विशेष प्रकारचा
दस्तऐवज या उद्देशासाठी वापरला जाऊ शकतो हे कलम विचारपूर्वक पाहत नाही. खात्यांद्वारे
काही व्यवहारांच्या साक्षीदाराने ठे वलेले मेमोरँडम नियमितपणे ठे वलेले नव्हते, स्मृती ताजेतवाने
करण्यासाठी वापरण्याची परवानगी होती.

व्यवहाराच्या वेळी किं वा नंतर लगेच

साक्षीदाराने के लेल्या कोणत्याही लिखाणातून त्याच्या स्मृतींचे पुनरावलोकन करण्याची परवानगी

देण्यापूर्वी, कलम 159, पुरावा कायदा या मागण्यांचे पालन के ले पाहिजे. हे दर्शविणे आवश्यक
आहे की हे लेखन व्यवहाराच्या वेळी साक्षीदाराने के ले होते किं वा त्यानंतर लगेचच न्यायालयाने
असे मानले आहे की व्यवहार त्यावेळी त्याच्या स्मरणात चांगला होता. एक डॉक्टर, जेव्हा तो
साक्षीदार-बॉक्समध्ये येतो तेव्हा एका वकीलाने त्याला कागदाची स्लाइड दिली होती. स्लाईड
पाहिल्यानंतर डॉक्टरांनी तक्रारदाराची तपासणी के ली असता त्याच्या अंगावर जखमा
आढळल्याचं सांगितलं. कागदाची स्लाईड बनवताना ती काय होती हे त्यांनी स्पष्ट के ले
नाही. पुरावा ग्राह्य धरण्यात आला नाही.

जर हे लेखन व्यवहाराच्या वेळी किं वा सध्या व्यवहारानंतर के ले असेल तर साक्षीदाराने

सांगितलेल्या तथ्यांबद्दलच्या स्मृतींचे पुनरावलोकन करू शकतो.

दुसऱ्या व्यक्तीने के लेले लेखन

दुसऱ्या व्यक्तीने के लेले लिखाण एखाद्या साक्षीदाराद्वारे त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन

करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते जर त्याने ते लेखन तयार के ल्यानंतर लगेच वाचले आणि
जेव्हा त्याने ते वाचले तेव्हा त्याला ते बरोबर असल्याचे समजले. यावरून असा निष्कर्ष काढता
येत नाही की साक्षीदार तिसऱ्या व्यक्तीने के लेल्या कोणत्याही लिखाणातून त्याच्या
स्मरणशक्तीचा आढावा घेऊ शकतो. तिसऱ्या व्यक्तीच्या लिखाणाचा उपयोग त्याच्या
स्मरणशक्तीचा आढावा घेण्यासाठी के ला जाऊ शकतो, यासाठी साक्षीदाराला लिखित स्वरूपात
कमी झालेल्या तथ्यांचे प्रथम ज्ञान असणे आवश्यक आहे. व्यवहार हा साक्षीदारासमोर होतो पण
पर्यायाने स्वत:हून लिहिलेले लेखन दुसऱ्या एखाद्या व्यक्तीने के लेले असते आणि तो व्यवहार
त्याच्या आठवणीत ताजा असताना साक्षीदार तो वाचतो आणि वाचताना तो बरोबर आहे हे
त्याला कळते. हे तसे नव्हते का, कलम 159 मध्ये दिलेल्या पद्धतीचा अवलंब करताना अप्रत्यक्ष
पुरावा रेंगाळतो.

कागदपत्र साक्षीदाराच्या उपस्थितीत तयार करणे आवश्यक आहे. कागदपत्र दुसऱ्या व्यक्तीने
आणि साक्षीदाराच्या अनुपस्थितीत तयार के ले पाहिजे. हे आवश्यक आहे की साक्षीदाराने
व्यवहारानंतर लगेचच ते वाचले असावे आणि ते बरोबर असल्याचे माहित असावे. रामचंद्र विरुद्ध
सम्राट या खटल्यात , साक्षीदाराने सांगितले की त्याने अपीलकर्त्याचे भाषण पाहिले आणि दुसऱ्या
दिवशी सकाळी त्याने त्या तारखेच्या बंदे मातरम वृत्तपत्रात त्या भाषणाचा अहवाल
वाचला. साक्षीने त्या तारखेचे वर्तमानपत्र बघून त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेण्याचा प्रयत्न
के ला. वृत्तपत्र पाहून साक्षीदार त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेण्यास पात्र आहे असे मानले
गेले.

त्याची स्मृती ताजी करण्यासाठी साक्षीदाराची जबाबदारी

जर असे कोणतेही प्रश्न असतील ज्यांच्यावर कोणत्याही साक्षीदाराला स्मरणशक्तीच्या

वास्तविक निरीक्षणाचा त्रास होत असेल आणि त्या वेळी साक्षीदाराने के लेल्या कोणत्याही
मेमोरँडम किं वा इतर लिखाणाचा संदर्भ देऊन स्मरणशक्तीच्या अपयशाची दुरुस्ती के ली जाऊ
शकते आणि न्यायालये साक्षीदाराला त्याची स्मृती ताजी करण्यासाठी आमंत्रित करतात.
लेखनाच्या संदर्भात, तसे करण्यास साक्षीदार असणे बंधनकारक आहे.

एक वैद्यकीय माणूस

एखादा वैद्यकीय माणूस पुरावा देताना त्याने तयार के लेल्या अहवालाचा संदर्भ देऊन त्याची
स्मृती ताजी करू शकतो परंतु अहवालावरच पुरावा म्हणून प्रक्रिया करता येत नाही आणि
त्यात तथ्यही मांडता येत नाही.

दस्तऐवज संबंधित असू शकत नाही, वस्तुस्थिती मान्य करणे आवश्यक आहे

साक्षीदाराच्या स्मृतीचे पुनरावलोकन करण्यासाठी वापरले जाणारे लिखाण स्वतःच पुराव्याच्या

रूपात ग्राह्य धरले जावे, कलमाला याची आवश्यकता नाही. तपासादरम्यान एका पोलीस
अधिकाऱ्याने पंचनामा लिहिला होता, तो थेट पंचांना वाचून दाखवला गेला आणि त्यांनी बरोबर
असल्याचे कबूल के ले, पंचांचे साक्षीदार ते वाचून त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेऊ
शकतात. तपासादरम्यान पोलीस अधिकाऱ्याने लिखित स्वरूपात नोंदवलेले विधान पुराव्यासाठी
वापरले जाऊ शकत नाही तरीही पोलीस अधिकारी त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन
करण्यासाठी वापरू शकतो. परंतु हे लक्षात ठे वले पाहिजे की स्मृती ताजेतवाने करण्यासाठी,
दस्तऐवज अनुज्ञेय असणे आवश्यक आहे परंतु सिद्ध करण्याचा प्रयत्न के लेले तथ्य
पुराव्यांनुसार स्वीकार्य असले पाहिजेत. जी वस्तुस्थिती पुराव्यात मान्य करण्यास पात्र नाही ती
कायद्याच्या कलम 159 द्वारे रेकॉर्डवर आणता येत नाही.

एका प्रकरणाच्या तपासादरम्यान न्यायदंडाधिकारी वेगवेगळ्या ठिकाणी आरोपीचा पाठलाग करत

होते. दंडाधिकाऱ्यांनी के वळ निवेदन दिले. स्मरणपत्राद्वारे स्मरणपत्राची तपासणी करून
दंडाधिकारी त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेऊ शकतात, हे पुराव्यानुसार अनुज्ञेय नव्हते.

दस्तऐवज पुरावा बनत नाहीत परंतु मेमरी ताजी करून त्याचे तपशील दिले जाऊ शकतात

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम १५९ अंतर्गत दस्तऐवज हा आवश्यक पुरावा बनत
नाही. साक्षीदाराने मेमोरँडम वाचून त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घ्यावा आणि नंतर त्यात
नमूद के लेल्या तथ्यांची सक्ती के ली पाहिजे. कागदपत्रे ही पुराव्याची ऑफर नाही. पण त्याची
आठवण ताजी करून साक्षीदार तपशील देऊ शकतो.

पुरावा कायद्याच्या कलम 27 अन्वये आरोपीच्या जबानीच्या नोंदीची सामग्री

मुळात, पोलीस अधिकाऱ्याने भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 27 अन्वये आरोपीने दिलेल्या
निवेदनातील मजकू र न्यायालयात पुरावा कायद्याच्या कलम 159 अन्वये त्याच्या
स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करून त्याच्या आधीच्या निवेदनाच्या वेळी के लेल्या मेमोमधून
पुनरुत्पादित के ले पाहिजे. त्याला किं वा त्याच्या सध्याच्या अस्तित्वात बनवलेले आणि जे त्याच
वेळी किं वा ते बनवल्यानंतर लगेचच रेकॉर्ड के ले गेले. असे विधान सिद्ध करण्याचा हा एक
अपवादात्मक मार्ग असेल. जेथे पोलिस अधिकारी आंधळा आहे की त्याला आरोपीने वापरलेले
अचूक शब्द वेळोवेळी किं वा अशा कारणास्तव लक्षात राहत नाहीत किं वा जेथे तो
सकारात्मकपणे बोलत नाही परंतु आजूबाजूच्या भागातून हे निश्चितपणे स्थापित के ले गेले
आहे की त्याची फारशी प्रतीक्षा के ली जाऊ शकत नाही. मानवी आचरणाचा नैसर्गिक मार्ग,
ज्याची त्याला अचूक किं वा विश्वासार्ह आठवण असू शकते, ती भारतीय पुरावा कायद्याच्या
कलम 160 अन्वये, कागदपत्रावरच विश्वास ठे वण्यासाठी आणि त्यातील सामग्री योग्य
असल्याची शपथ घेण्यासाठी साक्षीदारासाठी खुला असेल.

शोध यादीचा साक्षीदार

शोध यादी किं वा पंचनामा हा पुरावा नाही. एक साक्षीदार ज्याच्या वर्तमान स्थितीचा शोध
पंचनामाद्वारे त्याच्या स्मृतीचा आढावा घेऊन के ला गेला. के वळ त्यांचे विधान पुरावे आहे.

पुरावा कायद्याच्या कलम 27 अन्वये आरोपीच्या जबानीवर वसुलीची यादी

अशी यादी किं वा पंचनामा किं वा स्मरणपत्र फक्त तेच लोक वापरू शकतात ज्यांनी त्यांच्यावर
स्वाक्षरी के ली आहे किं वा ज्यांनी भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 159 च्या अर्थानुसार
त्यांच्या स्मृतींचे पुनरावलोकन करण्यासाठी त्यांना के ले आहे. पोलीस कोठडीत असलेल्या आरोपी
व्यक्तीचे कथन ज्याठिकाणी शोधाकडे नेणारी माहिती देणारे विधान के ले जाते ते इतर
कोणत्याही तथ्यांप्रमाणे साक्षीदाराने सिद्ध के ले पाहिजे. स्मरणपत्राच्या शोधाच्या यादीचे पंचनामे
तयार करण्याबाबतचा पुरावा, आरोपीचे अचूक शब्दांत निवेदन लिहिण्यास आवडेल किं वा नसू
शके ल अशा पोलीस अधिकाऱ्याच्या हुशारीवर अवलंबून राहण्याची परवानगी दिली जाऊ नये.

स्मरणशक्तीचा अभाव स्थापित करण्याची गरज नाही

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 159 अन्वये त्याच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन

करण्यासाठी साक्षीदाराने स्मरणशक्ती नसल्याचा गुन्हा दाखल करण्याची गरज नाही.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 160

पुरावा कायद्याच्या कलम 159 मध्ये नमूद के लेल्या दस्तऐवजात नमूद के लेल्या तथ्यांची साक्ष
साक्षीदार अशा दस्तऐवजात उपस्थित असलेल्या तथ्यांची साक्ष देखील देऊ शकतो जसे की
पुरावा कायद्याच्या कलम 159 मध्ये उपस्थित आहे, जर त्याला खात्री झाली की दस्तऐवजात
तथ्ये अचूकपणे नोंदवली गेली आहेत, तर त्याला स्वतःला वस्तुस्थितीची कोणतीही विशिष्ट
आठवण नाही.

तत्त्व आणि व्याप्ती

असे दिसून आले आहे की पुरावा कायद्याचे कलम 159 अशा प्रकरणांशी संबंधित आहे
ज्यामध्ये साक्षीदाराच्या मनात व्यवहाराबद्दलच्या वस्तुस्थितीची आठवण करून दिलेले लिखाण
पुनरुज्जीवित होते, म्हणजे ते लेखन पाहताच त्याला वस्तुस्थिती आठवते. परंतु असे होऊ शकते
की दस्तऐवजाचा अभ्यास के ल्याने देखील त्याची स्मृती ताजी होत नाही, म्हणजे वस्तुस्थिती
लक्षात ठे वण्याने त्याचे मन बदलत नाही. लिखित साधने पाहणाऱ्या साक्षीदाराला भारतीय पुरावा
कायद्याच्या कलम १६० अन्वये त्यात नमूद के लेल्या बाबींची स्वतंत्र किं वा विशिष्ट आठवण
असणे आवश्यक नाही. तरीही तो त्यात नमूद के लेल्या वस्तुस्थितीची साक्ष देऊ शकतो, जर
त्याने लेखन किं वा स्वाक्षरी ओळखली असेल आणि दस्तऐवजातील मजकू र अचूकपणे नोंदवला
गेला आहे याची खात्री वाटत असेल.

पुरावा कायद्याच्या कलम 159 आणि 160 मधील फरक

साक्षीदार दस्तऐवज पाहून त्याच्या स्मरणशक्तीचा आढावा घेतो आणि पुरावा कायद्याच्या
कलम 159 अंतर्गत त्याचा पुरावा सामान्य पद्धतीने देतो. दस्तऐवज स्वतः पुरावा नाही किं वा तो
निविदाही नाही. परंतु स्मृती पुनरावलोकन नाही आणि त्याला कोणतीही विशिष्ट आठवण
नसताना तो हमी देतो की कागदपत्रात पुरावा कायद्याच्या कलम 160 अंतर्गत तथ्यांची खरी
नोंद आहे. त्यामुळे पुरावाच टेंडर के ला जातो आणि तो पुरावा असतो.

वर क्लिक करा

भारतीय पुरावा कायदा कलम 161

स्मृती ताज्या करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लेखनासाठी विरुद्ध पक्षाचा अधिकार

कायद्याच्या कलम 159 आणि कलम 160 मधील तरतुदीनुसार नमूद के लेले कोणतेही लेखन
तयार के ले पाहिजे आणि विरुद्ध पक्षाला आवश्यक असल्यास ते दाखवले पाहिजे, जर अशा
पक्षाला तो साक्षीदाराची उलटतपासणी करू शके ल.
तत्त्व आणि व्याप्ती

हे कलम विरुद्ध पक्षाला साक्षीदाराच्या स्मरणशक्तीचे पुनरावलोकन करण्याच्या उद्देशाने उत्पादन

आणि स्थापनेचा आणि उलटतपासणीचा अधिकार प्रदान करते.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 162

कागदपत्रांचे उत्पादन

दस्तऐवज सादर करण्यासाठी बोलाविलेल्या साक्षीदाराने, जर ते त्याच्या अधिकारात किं वा

ताब्यात असेल, तर त्याच्या निर्मितीवर किं वा त्याच्या अनुज्ञेयतेवर कोणताही आक्षेप असला
तरी तो न्यायालयात आणावा. अशा कोणत्याही आक्षेपाची वैधता न्यायालय ठरवेल.

न्यायालयाने, योग्य वाटल्यास, कागदपत्रे राज्याकडे हस्तांतरित के ल्याशिवाय किं वा त्याच्या

अनुज्ञेयतेबद्दल शोधून काढण्यासाठी इतर पुरावे घेतल्याशिवाय ती काळजीपूर्वक पाहू शकते.

कागदपत्रांचे भाषांतर

जर अशा हेतूसाठी कोणत्याही दस्तऐवजाचे भाषांतर करणे आवश्यक असेल, तर न्यायालय,

योग्य वाटल्यास, ती कागदपत्रे पुराव्याने द्यायची नसल्यास आणि भाषांतरकाराने तसे न
के ल्यास, ती सामग्री लपवून ठे वण्याचे निर्देश न्यायालय अनुवादकाला देऊ शकते. त्याला भारतीय
दंड संहितेच्या कलम १६६ अन्वये गुन्हा के ल्याचे ग्राह्य धरले जाईल.

व्याप्ती

हे कलम समन्सच्या उत्तरात कागदपत्रे तयार करण्याशी संबंधित आहे आणि असे दिसते की हे
कलम साक्षीदारास न्यायालयाने समन्स के लेले दस्तऐवज सादर करणे अपरिवर्तनीय बनवते
आणि कागदपत्र सादर के ले जावे की नाही हे ठरवण्याचा अधिकार त्याला नाही.

आक्षेपाची वैधता न्यायालयाने ठरवावी

कागदपत्र तयार करणाऱ्या व्यक्तीने के लेल्या कोणत्याही आक्षेपाची वैधता न्यायालय ठरवेल. हे
कलम एखाद्या साक्षीदाराने कागदपत्र सादर करणे आवश्यक करते, जर ते त्याच्या अधिकारात
किं वा ताब्यात असेल तर ते न्यायालयात आणणे आवश्यक आहे, परंतु त्याच्या मान्यतेवर किं वा
त्याच्या उत्पादनावर कोणताही आक्षेप असू शकतो. आक्षेपावर न्यायालय निर्णय देईल.

हे कलम न्यायालयाला दस्तऐवज काळजीपूर्वक पाहण्याचा किं वा परवानगीच्या मुद्द्यावर शोध

घेण्यास सक्षम करण्यासाठी इतर पुरावे घेण्याचा अधिकार देते. परंतु कलम 162 न्यायालयाला
कोणत्याही दस्तऐवजाची तपासणी करण्यास प्रतिबंधित करते जे राज्याच्या प्रकरणाकडे
हस्तांतरित करते. अशा दस्तऐवजांच्या प्रकरणांमध्ये न्यायालयाने काही इतर सामग्रीवर
विशेषाधिकाराचा मुद्दा निश्चित के ला पाहिजे. अशा कागदपत्रांची योग्य प्रकरणांमध्ये तपासणी
के ली जाऊ शकते.

भारतीय पुरावा कायदा कलम १६३

नोटीसवर मागवलेल्या आणि सादर के लेल्या कागदपत्राचा पुरावा म्हणून देणे

जेव्हा एखादा पक्ष कागदपत्रे मागवतो जे त्याने दुसऱ्या पक्षाला सादर करण्यासाठी नोटीस
दिलेली असते आणि अशा दस्तऐवजाची निर्मिती पक्षाकडू न के ली जाते आणि त्याचे उत्पादन
करण्यासाठी पक्षाकडू न पुनरावलोकन के ले जाते, तेव्हा ते तयार करणाऱ्या पक्षाने त्याला तसे
करणे आवश्यक असल्यास ते पुरावा म्हणून देण्यासाठी त्याला बेड्या ठोकल्या जातात.

व्याप्ती

पुरावा कायद्याच्या कलम 163 मध्ये एका पक्षाकडू न कागदपत्रे सादर करण्याची तरतूद आहे
किं वा इतरांच्या उदाहरणावर कारवाई के ली जाते.

हे प्रस्थापित करते की जर कार्यवाही करणाऱ्या पक्षाने दुसऱ्या पक्षाकडू न दस्तऐवज बोलावले

आणि त्याची तपासणी के ली तर तो कागदपत्र तयार करणाऱ्या पक्षाची इच्छा असल्यास ते
सादर करण्यास नकार देऊ शकत नाही. हे कलम दिवाणी आणि फौजदारी खटल्यांसाठी लागू
आहे.

अशा पुराव्याचे मूल्य

पुरावा कायद्याच्या कलम 163 अन्वये ग्राह्य धरण्यात आलेला पुरावा ज्या पक्षाने दस्तऐवजाची
तपासणी के ली आहे त्या पक्षाविरुद्ध निर्णायक म्हणून पाहणे आवश्यक आहे या प्रस्तावासाठी
कोणताही अधिकार नाही. विभागाची भाषा याला सल्ला देत नाही. एवढेच बाहेर येते की इतर
पक्षाने जी कागदपत्रे तयार के ली आहेत ती त्यांच्या किमतीचा पुरावा बनतात.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 164

पुरावा म्हणून नोटीस देऊन कागदपत्र तयार करण्यास नकार देण्यात आला

जेव्हा पक्षकाराने एखादे दस्तऐवज सादर करण्यास नकार दिला ज्यानंतर त्याला सादर
करण्याची नोटीस आहे तेव्हा तो इतर पक्षाच्या परवानगीशिवाय किं वा न्यायालयाच्या
आदेशाशिवाय कागदपत्राचा पुरावा म्हणून वापर करू शकत नाही.

तत्त्व

दस्तऐवज ताब्यात असलेल्या विरोधकाने मागणी के ल्यावर ते सादर करण्यास नकार दिल्यास
त्याला दुसऱ्या पक्षाच्या दुय्यम पुराव्याचा विरोध करण्यासाठी दस्तऐवज सादर करण्यास मनाई
आहे. अन्यायकारक डावपेचांसाठी ही योग्य शिक्षा आहे.

विभागाची व्याप्ती

प्रतिस्पर्ध्याच्या ताब्यात कागदपत्र असेल आणि त्यानंतर सुनावणीच्या वेळी असे करण्यास
सांगितले असता ते सादर करण्यास नकार दिल्यास, तो कागदपत्र कोणत्याही कारणासाठी पुरावा
म्हणून देण्यास स्वातंत्र्य नाही.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 165

प्रश्न निर्माण किं वा ऑर्डर मांडण्याचा न्यायाधीशाचा अधिकार

संबंधित तथ्यांचा योग्य पुरावा शोधण्यासाठी किं वा मिळवण्यासाठी न्यायाधीश कोणत्याही

साक्षीदाराला किं वा पक्षकारांना कोणत्याही वेळी कोणत्याही स्वरूपातील कोणताही प्रश्न विचारू
शकतो आणि कोणत्याही वस्तुस्थितीशी संबंधित किं वा अप्रासंगिक आणि कोणतीही गोष्ट किं वा
दस्तऐवज तयार करण्याचे आदेश देऊ शकतो आणि अशा कोणत्याही प्रश्नाच्या उत्तरात
दिलेल्या कोणत्याही साक्षीदाराची उलटतपासणी करण्याच्या न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय
अशा प्रश्नावर किं वा आदेशावर कोणताही आक्षेप घेण्यास पक्ष किं वा त्यांचे एजंट पात्र नाहीत.

हा निकाल या कायद्याने घोषित के लेल्या तथ्यांवर आधारित असावा आणि या कलमांतर्गत

योग्यरित्या सिद्ध के ला गेला पाहिजे आणि कोणत्याही न्यायाधीशाला कोणत्याही साक्षीदाराला
कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तर देण्यास भाग पाडण्यासाठी किं वा असा साक्षीदार उत्तर देण्यास नकार
देण्यास पात्र असेल असे कोणतेही दस्तऐवज सादर करण्यास प्राधिकृ त करणार नाही. कलम
121 ते 131 अंतर्गत सादर करा, जर प्रश्न विचारले गेले असतील किं वा विरुद्ध पक्षाने कागदपत्रे
मागवली असतील किं वा न्यायाधीश असा कोणताही प्रश्न विचारू शकत नाहीत जो कलम 148
आणि 149 अंतर्गत विचारणे इतर कोणत्याही व्यक्तीसाठी योग्य नसेल किं वा नाही. तो
कोणत्याही दस्तऐवजाच्या प्राथमिक पुराव्यासह येथे अपवाद वगळता इतर प्रकरणांमध्ये
वितरीत करतो.

प्रश्न मांडण्याचा न्यायाधीशाचा अधिकार

भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 165 अंतर्गत न्यायाधीशांना स्पष्टपणे ओळखल्या गेलेल्या
साक्षीदारांना प्रश्न विचारण्याचा अधिकार आहे. त्याची वाट पाहिली जात आहे आणि सत्य
शोधण्यासाठी त्याच्यासाठी खुले असलेले सर्व मार्ग शोधणे हे त्याचे कर्तव्य आहे. जर
न्यायाधीशांना असे आढळून आले की साक्षीदाराच्या तपासणीत सत्य उलगडू न दाखविण्यासारखे
वागले जात नाही, तर तो के वळ त्याचा अधिकार नाही तर स्वतःच्या प्रश्नांमध्ये हस्तक्षेप करणे
हे त्याचे कर्तव्य आहे.

प्रश्न विचारण्याचा न्यायालयाचा अधिकार

एखाद्या खटल्याच्या सुनावणीत न्यायाधीशाचा भाग म्हणजे के वळ पुराव्याकडे लक्ष देणे

म्हणजे साक्षीदारांना प्रश्न विचारणे, जेव्हा वकिलांनी स्वतःला योग्य वागणूक दिली आणि
नियमांचे पालन के ले पाहिजे हे पाहण्यासाठी दुर्लक्षित किं वा अनुपस्थित राहिलेला कोणताही
मुद्दा साफ करणे आवश्यक आहे. कायद्याने. सत्य शोधणे हे न्यायाधीशाचे कर्तव्य आहे आणि
त्या हेतूसाठी तो कोणत्याही साक्षीदारांना किं वा पक्षकारांना संबंधित किं वा असंबद्ध तथ्यांबद्दल
कोणताही प्रश्न आणि कोणत्याही स्वरूपात विचारू शकतो. परंतु हे त्याने पक्षकारांच्या
वकिलाच्या कार्याचा अवाजवी उल्लंघन न करता पक्षपाताच्या कोणत्याही टिपाशिवाय आणि
घाबरलेल्या आणि उग्र साक्षीदारांसमोर न येता के ले पाहिजे.

वेळ

तथापि, पक्षकारांच्या वकिलांनी त्यांचे प्रश्न पूर्ण के ल्यावर किं वा कमीत कमी त्या वेळी
साक्षीदाराची तपासणी करणारे वकील नवीन विषयाकडे जात असताना, विस्तारित परीक्षेसाठी
सामान्यपणे योग्य समजल्या जाणाऱ्या कोणत्याही वेळी कोणताही प्रश्न मांडण्याची परवानगी
कायदा न्यायाधीशांना देतो. एखाद्या वकिलाच्या परीक्षेत न्यायाधीश नेहमी हस्तक्षेप करू
शकतात प्रश्न स्पष्ट स्वरूपात मांडण्यासाठी किं वा एखाद्या साक्षीदाराची चुकीची दिशाभूल होऊ
नये म्हणून किं वा स्पष्टपणे स्पष्ट करण्यासाठी प्रश्न मांडण्यासाठी वकिलाच्या परीक्षेत नेहमी
हस्तक्षेप करू शकतात परंतु जर जास्त के ले आणि वकिलाला पुन्हा पुन्हा थांबवले तर त्याच्या
स्वतःच्या प्रश्नांची दीर्घ मालिका, तो एक कार्यक्षम परीक्षा किं वा उलटतपासणी अशक्य बनवतो
आणि चाचणी त्याच्या भौतिक अभ्यासक्रमातून गैरसोय करतो.

कोर्टाला दिलेल्या उत्तरांवर उलटतपासणी

पक्षकारांना पुरावा कायद्याच्या कलम 165 अंतर्गत न्यायालयाच्या परवानगीशिवाय कोणत्याही

साक्षीदाराची किं वा न्यायालयाच्या प्रश्नावर दिलेल्या उत्तरांची उलटतपासणी करण्याचा अधिकार
नाही. विवेकबुद्धीचा वापर न्यायिकरित्या करावा लागेल आणि दिलेले उत्तर ही परवानगी
मागणाऱ्या पक्षाच्या विरुद्ध असल्यास न्यायाधीश आवश्यक परवानगी देईल.

भारतीय पुरावा कायदा कलम 166

साक्षीदाराच्या तपासणीदरम्यान प्रश्न मांडण्याचा निर्धारक किं वा ज्युरी यांचा अधिकार

मूल्यांकनकर्त्यांनी किं वा ज्युरींनी खटला चालवला तर ज्युरी आणि मूल्यांकनकर्ते साक्षीदारांना

कोणतेही प्रश्न विचारू शकतात किं वा न्यायाधीशाच्या रजेने जे स्वतः न्यायाधीश विचारू
शकतात आणि जे योग्य समजतात.

निष्कर्ष
कोणत्याही खटल्यासाठी साक्षीदारांची तपासणी अत्यंत महत्त्वाची असते मग ती दिवाणी किं वा
फौजदारी स्वरूपाची असो आणि दोन्ही प्रक्रियात्मक कायदा साक्षीदारांच्या तपासणीचे
स्पष्टीकरण देतात. भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 135 ते 166 साक्षीदारांच्या तपासणीचे
स्पष्टीकरण देते ज्यामध्ये सर्व बाबींचा समावेश आहे, जसे की साक्षीदारांच्या तपासणीदरम्यान
साक्षीदारांची प्रथम तपासणी कोण करू शकते आणि साक्षीदारांच्या तपासणी दरम्यान
स्वीकारल्या जाणाऱ्या संबंधित तथ्ये कोणती आहेत आणि काय आहेत. साक्षीदारांच्या
उलटतपासणी दरम्यान वकिलाने विचारलेले प्रश्न आणि उलटतपासणी दरम्यान कोणते प्रश्न
विचारले जात नाहीत आणि साक्षीदारांच्या तपासणी दरम्यान न्यायाधीशांची शक्ती देखील
सांगते आणि शेवटी ज्युरीच्या अधिकाराशी संबंधित तरतूद देते आणि साक्षीदारांच्या तपासणी
दरम्यान प्रश्न विचारण्यासाठी मूल्यांकनकर्त्यांनी.

संदर्भ

पुराव्याचा कायदा (बटू क लाल).

लॉसिखो अभ्यासक्रमाचे विद्यार्थी नियमितपणे लेखन असाइनमेंट तयार करतात आणि त्यांच्या
अभ्यासक्रमाचा एक भाग म्हणून व्यावहारिक व्यायामांवर काम करतात आणि वास्तविक
जीवनातील व्यावहारिक कौशल्ये विकसित करतात.

कायद्याचे ज्ञान, संदर्भ आणि विविध संधींची देवाणघेवाण करण्यासाठी LawSikho ने टेलिग्राम
ग्रुप तयार के ला आहे. तुम्ही या लिंकवर क्लिक करून सहभागी होऊ शकता:

https://t.me/lawyerscommunity

इंस्टाग्रामवर आमचे अनुसरण करा आणि अधिक आश्चर्यकारक कायदेशीर

सामग्रीसाठी आमच्या YouTube चॅनेलची सदस्यता घ्या.
 TAGS
 पुराव्याची स्वीकृ ती
 प्रवेश आणि मूल्यमापन
 परीक्षा विलंब
 मुख्य परीक्षा
 साक्षीदारांची तपासणी
 सीपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी
 सीआरपीसी अंतर्गत साक्षीदारांची तपासणी
 साक्षीदारांना वगळणे
 दिशाभूल करणारे प्रश्न
 उत्पादन क्रम
 कलम 137
 कलम 138