कायदे शीर सेवा प्राधिकरण कायदा, 1987

विभागांची व्यवस्था

धडा I

प्राथमिक

विभाग

1. लहान शीर्षक, विस्तार आणि प्रारं भ.

2. व्याख्या.

प्रकरण दस
ु रा

राष्ट्रीय कायदे शीर सेवा प्राधिकरण

3. राष्ट्रीय विधी सेवा प्राधिकरणाची रचना.

3A. सर्वोच्च न्यायालय विधी सेवा समिती.

4. केंद्रीय प्राधिकरणाची कार्ये.

5. केंद्रीय प्राधिकरण इतर एजन्सींच्या समन्वयाने काम करे ल.

प्रकरण तिसरा

राज्य कायदे शीर सेवा प्राधिकरण

6. राज्य विधी सेवा प्राधिकरणाची रचना.

7. राज्य प्राधिकरणाची कार्ये.

8. राज्य प्राधिकरण इतर एजन्सींच्या समन्वयाने कार्य करे ल, आणि दिलेल्या निर्देशांच्या अधीन असेल

केंद्रीय प्राधिकरणाद्वारे .

8A. उच्च न्यायालय विधी सेवा समिती.

9. जिल्हा विधी सेवा प्राधिकरण.

10. जिल्हा प्राधिकरणाची कार्ये

11. जिल्हा प्राधिकरण इतर एजन्सींच्या समन्वयाने कार्य करे ल आणि त्यांनी दिलेल्या निर्देशांच्या अधीन असेल

केंद्रीय प्राधिकरण इ.

11A. तालुका विधी सेवा समिती.

11B. तालक
ु ा विधी सेवा समितीची कार्ये.

प्रकरण IV
 कायदे शीर सेवांसाठी पात्रता

12. कायदे शीर सेवा दे ण्यासाठी निकष.

13. कायदे शीर सेवांचा हक्क.

प्रकरण V

फायनान्स, अकाउं ट्स आणि ऑडिट

14. केंद्र सरकारकडून अनुदान

विभाग

15. राष्ट्रीय कायदे शीर मदत निधी.

16. राज्य कायदे शीर मदत निधी.

17. जिल्हा विधी सहाय्य निधी.

18. लेखा आणि लेखापरीक्षण.

प्रकरण सहावा

लोकदलात्स

19. लोकअदालतींचे आयोजन.

20. लोकअदालतीद्वारे प्रकरणांची दखल घेणे.

21. लोकअदालतीचा परु स्कार.

22. लोकअदालत किं वा स्थायी लोकअदालतीचे अधिकार.

अध्याय VIA

पूर्व-दाव्याचे सामंजस्य आणि सेटलमें ट

22A. व्याख्या.

22B. कायमस्वरूपी लोकअदालतींची स्थापना.

22C. कायमस्वरूपी लोकअदालतीद्वारे प्रकरणांची दखल घेणे.

22 डी. कायमस्वरूपी लोकअदालतीची प्रक्रिया.

22E. कायमस्वरूपी लोकअदालतीचा परु स्कार अंतिम असेल.

प्रकरण सातवा

विविध
23. प्राधिकारी, समित्या आणि लोकअदालतीचे सदस्य आणि कर्मचारी लोकसेवक असणे.

24. सद्भावनेने केलेल्या कारवाईचे संरक्षण.

25. अधिलिखित प्रभाव पाडण्यासाठी कायदा.

26. अडचणी दरू करण्याची शक्ती.

27. नियम बनविण्याचा केंद्र सरकारचा अधिकार.

28. नियम बनविण्याचा राज्य सरकारचा अधिकार.

29.केंद्रीय प्राधिकरणाचे नियम बनविण्याचे अधिकार.

29 अ. राज्य प्राधिकरणाचा अधिकार पुन्हा बनविण्याचा

कायदे शीर सेवा प्राधिकरण कायदा, 1987

कायदा क्र. 1987 च्या 39

[११ ऑक्टोबर १९८७.]

यांना मोफत आणि सक्षम कायदे शीर सेवा प्रदान करण्यासाठी कायदे शीर सेवा प्राधिकरणांची स्थापना करणारा कायदा

समाजातील दर्ब
ु ल घटकांना न्याय मिळवून दे ण्याच्या संधी नाकारल्या जाणार नाहीत याची खात्री करणे

आर्थिक किं वा इतर अपंगत्वामुळे कोणत्याही नागरिकाला, आणि लोकअदालती आयोजित करणे

कायदे शीर प्रणालीचे कार्य समान संधीच्या आधारावर न्यायाला प्रोत्साहन दे ते याची खात्री करा.

भारतीय प्रजासत्ताकाच्या अडतीसाव्या वर्षी संसदे ने ते खालीलप्रमाणे लागू केले:-

धडा I

प्राथमिक

1. लघु शीर्षक, विस्तार आणि प्रारं भ.—या कायद्याला विधी सेवा प्राधिकरण म्हटले जाऊ शकते

कायदा, 1987.

(२) त्याचा विस्तार संपूर्ण भारतापर्यंत आहे , १

***

(३) तो अशा दिनांक २ रोजी अंमलात येईल

केंद्र सरकार अधिसूचनेद्वारे नियुक्त करू शकते;

आणि या कायद्याच्या वेगवेगळ्या तरतुदींसाठी आणि वेगवेगळ्या राज्यांसाठी आणि कोणत्याही तारखा नियुक्त केल्या जाऊ शकतात

कोणत्याही राज्याच्या संबंधात या कायद्याच्या कोणत्याही तरतुदीमध्ये सुरू होण्याच्या संदर्भाचा अर्थ असा केला जाईल

त्या राज्यात त्या तरतुदीच्या प्रारं भाचा संदर्भ.

2. व्याख्या.—या कायद्यात, संदर्भानुसार आवश्यक नसल्यास,—

[(a) “केस” मध्ये खटला किं वा न्यायालयासमोरील कोणतीही कार्यवाही समाविष्ट आहे ;

(aa) "केंद्रीय प्राधिकरण" म्हणजे कलम 3 अंतर्गत स्थापन केलेले राष्ट्रीय विधी सेवा प्राधिकरण;

(aaa) “न्यायालय” म्हणजे दिवाणी, फौजदारी किं वा महसूल न्यायालय आणि त्यात कोणतेही न्यायाधिकरण किं वा इतर कोणताही समावेश आहे

न्यायिक किं वा अर्ध-न्यायिक वापरण्यासाठी, सध्या लागू असलेल्या कोणत्याही कायद्यानुसार स्थापन केलेले अधिकार

कार्ये;]

(b) "जिल्हा प्राधिकरण" म्हणजे कलम 9 अंतर्गत स्थापन केलेले जिल्हा विधी सेवा प्राधिकरण;

[(bb) “उच्च न्यायालय विधी सेवा समिती” म्हणजे उच्च न्यायालय विधी सेवा समिती

कलम 8 अ अंतर्गत स्थापन;]

(c) “कायदे शीर सेवा” मध्ये कोणत्याही प्रकरणाच्या किं वा इतर कायदे शीर वर्तनामध्ये कोणतीही सेवा प्रदान करणे समाविष्ट आहे

कोणत्याही न्यायालयासमोर किं वा इतर प्राधिकरण किं वा न्यायाधिकरणासमोर कार्यवाही करणे आणि कोणत्याही कायदे शीर संदर्भात सल्ला दे णे

बाब

(d) “लोक अदालत” म्हणजे प्रकरण VI अंतर्गत आयोजित केलेली लोकअदालत;

(ई) “सूचना” म्हणजे अधिकृत राजपत्रात प्रकाशित झालेली अधिसूचना;

(f) “निर्धारित” म्हणजे या कायद्यांतर्गत केलेल्या नियमांद्वारे विहित;

[(ff) “नियम” म्हणजे या कायद्यांतर्गत केलेले नियम;]

(g) “योजना” म्हणजे केंद्रीय प्राधिकरण, राज्य प्राधिकरण किं वा जिल्ह्याने तयार केलेली कोणतीही योजना

या कायद्याच्या कोणत्याही तरतद

ु ी लागू करण्याच्या हे तन
ू े प्राधिकरण;

(h) “राज्य प्राधिकरण” म्हणजे कलम 6 अंतर्गत स्थापन केलेले राज्य विधी सेवा प्राधिकरण;

(i) "राज्य सरकार" मध्ये राष्ट्रपतींनी नियक्

ु त केलेल्या केंद्रशासित प्रदे शाच्या प्रशासकाचा समावेश होतो

संविधानाच्या अनच्
ु छे द 239 अंतर्गत;

1. 2019 च्या अधिनियम 34 द्वारे वगळलेले "जम्मू आणि काश्मीर राज्य वगळता" शब्द. 95 आणि पाचवी अनुसूची (w.e.f. 31-10-

2019).

2. 9 नोव्हें बर 1995, अधिसूचना क्रमांक S.O. 893(E), दिनांक 9 नोव्हें बर 1995, पहा भारताचे राजपत्र, असाधारण, भाग

II, से. 3(ii).

3. सदस्य 1994 च्या अधिनियम 59 द्वारे , एस. 2, खंड (a) साठी (w.e.f. 29-10-1994).

4. इं. s द्वारे . 2, ibid. (w.e.f. 29-10-1994).

[(j) “सर्वोच्च न्यायालय विधी सेवा समिती” म्हणजे सर्वोच्च न्यायालयाच्या विधी सेवा

कलम 3 अ अंतर्गत समिती स्थापन;

(k) "तालुका विधी सेवा समिती" म्हणजे स्थापन केलेली तालुका विधी सेवा समिती

कलम 11 अ अंतर्गत.]

(२) या कायद्यातील इतर कोणत्याही कायद्याचा किं वा त्यातील कोणत्याही तरतुदीचा संदर्भ,

ज्या क्षेत्रात असा कायदा किं वा तरतूद अंमलात नाही, ते संबंधित क्षेत्राचा संदर्भ म्हणून समजा.

कायदा किं वा संबंधित कायद्याची संबंधित तरतूद, जर असेल तर, त्या क्षेत्रात लागू आहे .

प्रकरण दस
ु रा

राष्ट्रीय कायदे शीर सेवा प्राधिकरण

[३. राष्ट्रीय विधी सेवा प्राधिकरणाची रचना.—(१) केंद्र सरकार करे ल

अधिकार वापरण्यासाठी आणि कार्य करण्यासाठी राष्ट्रीय विधी सेवा प्राधिकरण नावाची एक संस्था तयार करा

या कायद्यांतर्गत केंद्रीय प्राधिकरणाला दिलेली किं वा नियुक्त केलेली कार्ये.

(२) केंद्रीय प्राधिकरणामध्ये समावेश असेल-

(a) भारताचे मुख्य न्यायाधीश जे संरक्षक-इन-चीफ असतील;

(b) सर्वोच्च न्यायालयाचा सेवानिवत्ृ त किं वा सेवानिवत्ृ त न्यायाधीश ज्याला राष्ट्रपतींद्वारे नामनिर्देशित केले जाईल, मध्ये

भारताच्या मुख्य न्यायाधीशांशी सल्लामसलत, जो कार्यकारी अध्यक्ष असेल; आणि

(c) इतर सदस्यांची संख्या, ज्यांच्याकडे असा अनभ

ु व आणि पात्रता असेल

केंद्र सरकारने विहित केलेले, त्या सरकारकडून सल्लामसलत करून नामनिर्देशित केले जाईल

भारताचे सरन्यायाधीश.

(३) केंद्र सरकार, भारताच्या सरन्यायाधीशांशी सल्लामसलत करून, एखाद्या व्यक्तीची नियुक्ती करे ल
केंद्रीय प्राधिकरणाचे सदस्य-सचिव, जमेल तसा अनुभव आणि पात्रता असलेले

अशा अधिकारांचा वापर करण्यासाठी आणि कार्यकारिणीच्या अंतर्गत अशी कर्तव्ये पार पाडण्यासाठी त्या सरकारने विहित केलेले असेल

केंद्रीय प्राधिकरणाचा अध्यक्ष, त्या सरकारने विहित केला असेल किं वा नियुक्त केला जाईल

त्याला त्या प्राधिकरणाच्या कार्यकारी अध्यक्षांनी.

(४) सदस्य आणि सदस्य-सचिव यांच्या पदाच्या अटी आणि त्यासंबंधित इतर अटी

केंद्रीय प्राधिकरणाचे असे असेल जसे केंद्र सरकारने सल्लामसलत करून विहित केले असेल

भारताच्या सरन्यायाधीशांसह.

(५) केंद्रीय प्राधिकरण जितक्या संख्येने अधिकारी आणि इतर कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती करू शकेल

कार्यक्षमतेसाठी, भारताच्या सरन्यायाधीशांशी सल्लामसलत करून केंद्र सरकारने विहित केलेले

या कायद्यांतर्गत त्याची कार्ये पार पाडणे.

(६) केंद्रीय प्राधिकरणाचे अधिकारी आणि इतर कर्मचारी अशा वेतन आणि भत्त्यांसाठी पात्र असतील आणि भारताच्या सरन्यायाधीशांच्या सल्लामसलतने

केंद्र सरकारने विहित केलेल्या सेवांच्या इतर अटींच्या अधीन असतील.

(७) केंद्रीय प्राधिकरणाचे प्रशासकीय खर्च, वेतन, भत्ते आणि

केंद्रीय प्राधिकरणाचे सदस्य-सचिव, अधिकारी आणि इतर कर्मचाऱ्यांना दे य पेन्शन,

भारताच्या एकत्रित निधीतून वंचित केले जाईल.

(८) केंद्रीय प्राधिकरणाचे सर्व आदे श आणि निर्णय सदस्य-सचिवाद्वारे प्रमाणित केले जातील.

किं वा केंद्रीय प्राधिकरणाचा कोणताही अन्य अधिकारी त्या प्राधिकरणाच्या कार्यकारी अध्यक्षाद्वारे रितसर अधिकृत आहे .

(९) केंद्रीय प्राधिकरणाची कोणतीही कृती किं वा कार्यवाही केवळ या कारणास्तव अवैध ठरणार नाही.

केंद्रीय प्राधिकरणाच्या घटनेत कोणतीही रिक्त जागा किं वा कोणत्याही दोषाचे अस्तित्व.

3A. सर्वोच्च न्यायालय विधी सेवा समिती.—(१) केंद्रीय प्राधिकरण स्थापन करे ल अ

असा व्यायाम करण्याच्या उद्देशाने समितीला सर्वोच्च न्यायालय विधी सेवा समिती म्हटले जाईल

1. इं. 1994 च्या अधिनियम 59 द्वारे , एस. 2 (29-10-1994 पासून).

2. सदस्य s द्वारे . 3, ibid., कलम 3 साठी (w.e.f. 29-10-1994).

केंद्राने बनवलेल्या नियमांद्वारे निर्धारित केले जातील अशी कार्ये करण्याचे अधिकार आणि कार्य करणे

प्राधिकरण.
(२) समितीमध्ये समावेश असेल-

(अ) सर्वोच्च न्यायालयाचा विद्यमान न्यायाधीश जो अध्यक्ष असेल; आणि

(b) असा अनुभव आणि पात्रता असलेले इतर सदस्यांची संख्या

केंद्र सरकारने विहित केलेले,

भारताच्या सरन्यायाधीशांनी नामनिर्देशित केले जाईल.

(३) भारताचे सरन्यायाधीश एखाद्या व्यक्तीला समितीचे सचिव म्हणून नियुक्त करतील, ज्याची मालकी असेल

केंद्र सरकारने विहित केलेल्या असा अनुभव आणि पात्रता.

(४) सदस्य आणि सचिव यांच्या पदाच्या अटी आणि त्यासंबंधित इतर अटी

समिती केंद्रीय प्राधिकरणाने केलेल्या नियमांनुसार निश्चित केली जाईल.

(५) समिती विहित केलेल्या संख्येनुसार अधिकारी आणि इतर कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती करू शकते

केंद्र सरकारद्वारे , भारताच्या सरन्यायाधीशांशी सल्लामसलत करून, कार्यक्षम डिस्चार्जसाठी

त्याची कार्ये.

(६) समितीचे अधिकारी आणि इतर कर्मचारी अशा वेतन आणि भत्त्यांसाठी पात्र असतील

आणि केंद्र सरकारने विहित केलेल्या सेवांच्या इतर अटींच्या अधीन राहतील

भारताच्या सरन्यायाधीशांशी सल्लामसलत करून.]

4. केंद्रीय प्राधिकरणाची कार्ये.—केंद्रीय प्राधिकरण 1

*** सर्व किं वा कोणतेही कार्य करा

खालील कार्ये, म्हणजे:-

(a) च्या तरतद

ु ी अंतर्गत कायदे शीर सेवा उपलब्ध करून दे ण्यासाठी धोरणे आणि तत्त्वे मांडणे

हा कायदा;

(b) कायदे शीर सेवा बनवण्याच्या उद्देशाने सर्वात प्रभावी आणि किफायतशीर योजना तयार करा

या कायद्याच्या तरतुदी अंतर्गत उपलब्ध;

(c) निधीचा त्याच्या विल्हे वाटीवर वापर करा आणि राज्याला निधीचे योग्य वाटप करा

प्राधिकरण आणि जिल्हा प्राधिकरण;

(d) ग्राहक संरक्षणासंदर्भात सामाजिक न्याय खटल्याद्वारे आवश्यक पावले उचलणे,

पर्यावरण संरक्षण किं वा समाजातील दर्ब

ु ल घटकांसाठी विशेष काळजीची इतर कोणतीही बाब

आणि या उद्देशासाठी, सामाजिक कार्यकर्त्यांना कायदे शीर कौशल्यांचे प्रशिक्षण द्या;

(ई) कायदे शीर मदत शिबिरे आयोजित करणे, विशेषत: ग्रामीण भागात, झोपडपट्टय
् ा किं वा कामगार वसाहतींमध्ये दहु ेरी

समाजातील दर्ब
ु ल घटकांना त्यांच्या हक्कांबद्दल शिक्षित करणे तसेच त्यांना प्रोत्साहन दे णे हा उद्देश आहे

लोकअदालतींद्वारे विवादांचे निराकरण;

(f) वाटाघाटी, लवाद आणि सलोख्याच्या मार्गाने विवादांचे निराकरण करण्यास प्रोत्साहित करा;

(g) गरजेच्या विशेष संदर्भात कायदे शीर सेवांच्या क्षेत्रात संशोधन हाती घेणे आणि प्रोत्साहन दे णे

गरिबांमध्ये अशा सेवांसाठी;

(h) मूलभूत कर्तव्यांची बांधिलकी सुनिश्चित करण्याच्या उद्देशाने आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी करणे

संविधानाच्या भाग IVA अंतर्गत नागरिकांची;

(i) नियतकालिक अंतराने कायदे शीर मदत कार्यक्रमांच्या अंमलबजावणीचे निरीक्षण आणि मूल्यमापन करणे आणि

संपूर्णपणे किं वा अंशतः अंमलात आणलेल्या कार्यक्रम आणि योजनांचे स्वतंत्र मूल्यमापन करण्याची तरतूद

या कायद्यांतर्गत दिलेला निधी;

[(j) विविध स्वयंसेवी सामाजिक सेवा संस्थांना विशिष्ट योजनांसाठी अनुदान प्रदान करणे आणि

राज्य आणि जिल्हा प्राधिकरण, त्याच्या विल्हे वाट लावलेल्या रकमेतून

या कायद्याच्या तरतुदींतर्गत कायदे शीर सेवा योजनांची अंमलबजावणी;]