ROZDZIAŁ III

3.1. Struktura scenariusza- struktura trzech aktów.

Podstawowym wstępnym zadaniem scenarzysty jest decyzja, jaka jest

najwłaściwsza struktura scenariusza, który zmierza napisać. Aby ją podjąć,
należy zdać sobie sprawę, co jest zasadniczym elementem konstruującym
historię – co jest jej kręgosłupem.

Struktura to konstrukcja, której wszystkie elementy są niezbędne i konieczne

oraz umieszczone na swoim miejscu.

Zadaniem scenariusza jest przede wszystkim dostarczenie przyszłemu filmowi

podstawy dramatycznej struktury akcji.
W 1979 roku podjęto próbę sformułowanie konkretnego prawa dramaturgii
filmowej. Rolę „odkrywcy” tego prawa przypisuje się Sydowi Fieldowi.

Paradygmat (wzorzec) zaproponowany przez Fielda uchodzi do dziś dość

powszechnie za podstawowy schemat struktury poprawnie skonstruowanego
scenariusza filmu fabularnego.
Paradygmat zakłada, że prawidłowo skonstruowana fabuła filmowa da się
podzielić na trzy wyraźnie wyodrębnione części, z których każda ma do
spełnienia określone zadania dramaturgiczne i posiada specyficzną budowę
wewnętrzną.

Określenie 'paradygmat scenariusza' brzmi bardzo naukowo, ale jest to nic

innego, jak stara poczciwa zasada, wpajana nam w szkole, a głosząca, iż każde
wypracowanie klasowe powinno mieć początek, środek i koniec. W scenariuszu
jest to ekspozycja, rozwinięcie i zakończenie. Różnica pomiędzy
opowiadaniem czy powieścią, a scenariuszem polega między innymi na tym, iż
proporcje, w jakich pozostają do siebie te części, są bardzo ściśle określone. Dla
półtoragodzinnego filmu fabularnego przyjmuje się, iż ekspozycja zajmuje 15
min. projekcji, rozwinięcie 60, a zakończenie również 10-15 minut. Przy
filmach krótszych lub dłuższych proporcje owe zostają zachowane, tak że np. 55
minutowy film telewizyjny winien mieć 10 minutową ekspozycję, ok.
czterdziestominutowe rozwinięcie i jakieś 5-7 minutowe zakończenie. Pewnym
novum oraz odstępstwem od tej reguły jest znany chyba wszystkim film
Spielberga 'Bliskie spotkania trzeciego stopnia'. Tam ekspozycja, rozwinięcie
oraz zakończenie mają po 40 minut.

Diagram paradygmatu (założenie: przeciętny scenariusz filmowy  2 godziny

czasu ekranowego – ok. 120-150 stron scenariusza).

Cechą układu strukturalnego jest to, że fabuła dąży ku niemu naturalnie, a

scenarzysta intuicyjnie się temu podporządkowuje.

1.3.1 AKT I

Akt I – klasyczny „początek” (ekspozycja) – zawiera zawiązanie fabuły

(setup). Ekspozycja jest niezwykle ważnym elementem scenariusza (a zatem i
filmu).
W akcie I określa się bohaterów, zarysowuje ich cechy charakteru i sytuację
społeczno-rodzinną oraz całe otoczenie. W ekspozycji należy również
przedstawić temat filmu - czy to film wojenny, gangsterski, western, sf czy
romans - i zawiązać podstawowe wątki akcji, co powinno zainteresować
widzów i uruchomić mechanizm antycypacji. Ekspozycja, czyli wstęp, kończy
się tzw. pierwszym punktem zwrotnym. Od początku filmu, do punktu
zwrotnego na końcu aktu pierwszego, napięcie stopniowo rośnie, by po
przesileniu, gdy rozpoczyna się 'rozwinięcie', ustabilizować się na pewnym
wysokim poziomie, okraszonym od czasu do czasu climaxami, czyli punktami
kulminacji.

Ekspozycja jest zatem elementem filmu, który zaznajamia widza z wszystkimi

najważniejszymi bohaterami, wstępnymi wydarzeniami oraz zależnościami
łączącymi wszystkie te postacie i epizody. Trzeba wiedzieć, że ten komponent
scenariusza ma za zadanie nakłonić odbiorcę do oglądnięcia całej ekranizacji,
musi zainteresować widza, przyciągnąć jego uwagę i uruchomić mechanizm
antycypacji, czyli wybiegania przez niego myślą w przód, w przewidywaniu
możliwych linii rozwoju wypadków gdyż naukowo stwierdzony mechanizm
psychologiczny jest taki, iż widz - nie wciągnięty w akcję - po dziesięciu
minutach zaczyna się nudzić. Tu należy wspomnieć, iż przy podanym przeze
mnie sposobie zapisu scenariusza, 1 strona tekstu odpowiada 1 minucie
projekcji filmu. Warto więc zainwestować odrobinę więcej czasu i pracy, aby to
ogniwo zaintrygowało widza na tyle, że poświęci swój czas i z zaciekawieniem
będzie oczekiwał następnych scen.

W ekspozycji w pierwszych 30 minutach filmu (30 stron scenariusza) widz

powinien:
 poznać czas i miejsce akcji
 poznać wszystkich głównych bohaterów
 zapoznać się z zasadniczym konfliktem, który będzie „motorem
napędowym”
 móc zorientować się w konwencji opowiadania
 przedstawienie zasadniczego konfliktu fabuły w formie udramatyzowanej,
czyli przybierającej kształt konkretnych sytuacji z udziałem konkretnych
bohaterów – „zawiązanie intrygi”

Dobry scenariusz da się poznać po kilku pierwszych stronach – w nich są

zawarte najbardziej istotne informacje oraz gatunkowe i artystyczne wyróżniki
scenariusza (S. Field).

Wewnętrzna struktura I aktu:

 s. 1-10 – „początek”
 od s. 10 do „pierwszego punktu zwrotnego” – „środek”
 krótki „koniec”

1.3.1.1. Punkt zwrotny.

Punkt zwrotny jest to incydent, który gwałtownie podnosi napięcie poprzez

zmianę kierunku akcji. Dzięki istnieniu punktu zwrotnego jesteśmy w stanie
wyznaczyć granicę, gdzie kończy się ekspozycja, a zaczyna rozwinięcie.
Przykładem punktu zwrotnego dla np. „Matrixa” jest moment, gdy główny
bohater – Neo – dowiaduje się o istnieniu zupełnie innej rzeczywistości niż ta,
jaką znał do tej pory. Zmienia to całkowicie bieg wydarzeń – losy Neo
potoczyłyby się zgoła inaczej, gdyby nie poznał tej informacji, a tak – mamy
początek rozwinięcia fabuły filmu.
Punkt zwrotny stanowi trudny element scenariusza filmowego. Przypada na
końcową fazę I aktu – nieco przed jego (umownym) zakończeniem, co pozwala
bohaterowi jak gdyby zebrać siły, ocenić sytuację, wyciągnąć wnioski z
okoliczności punktu zwrotnego, zanim przystąpi do dalszej akcji, a dla widza
jest to chwila wytchnienia i refleksji przed dalszymi komplikacjami fabuły.

Należy podkreślić, że punkt zwrotny zazwyczaj umiejscawiany jest w dobrych

scenariuszach w akcie pierwszym oraz w akcie trzecim . Reasumując dobry
scenariusz zazwyczaj zawiera 2 punkty zwrotne.

1.3.2. AKT II

Akt II ( rozwinięcie) to część akcji najdłuższa i najbardziej obfitująca w

wydarzenia. Tutaj rozegra się zasadniczy konflikt, zawiązany w akcie I. Musi
dojść do konfrontacji między stronami tego konfliktu. W akcie II bohater walczy
z przeciwnościami losu, żeby osiągnąć ostateczny cel. W rozwinięciu
scenariusza/filmu po pierwsze śledzimy akcję, a po wtóre dowiadujemy się
coraz więcej o naszych bohaterach, poznajemy kolejne postaci, które często są
znaczące dla fabuły.
 w okolicach 85-90 s. scenariusza – II punkt zwrotny, który
nadaje akcji impuls w zaskakującym kierunku, odwraca tok
działań i losów bohatera (bohaterów).

1.3.2. AKT III

Akt III to „rozwiązanie”- konflikt zostaje zażegnany, a bohater osiąga (albo

nie) swój cel. Konflikt dochodzi do swego apogeum, następuje ostateczna
rozprawa między siłami dobra i zła, zagadka zostaje rozwiązana, miłość
zwycięża, chory umiera albo odzyskuje zdrowie itp.
 w praktyce – zazwyczaj po „ostatecznej rozprawie” następuje
„podsumowanie” – wybrzmienie, klas dénoument.

Gdy miną najważniejsze zdarzenia, które postanowiliśmy zaserwować

odbiorcom naszego dzieła, należy w subtelny sposób zakończyć film. Na
przykładzie filmu Matrix niezbyt dobrze wyglądałoby nagłe cięcie (zakończenie
filmu) zaraz po tym jak Neo ginie po uratowaniu świata –konieczne jest
przedstawienie wynikających z wybawienia tegoż świata następstw.
Podsumowując, trzecia część scenariusza służy do zobrazowania tego, co dzieje
się już po zakończeniu przygody naszego bohatera. Pozwala to widzowi
uporządkować sobie wszystkie wątki i w takim stanie opuścić salę kinową po
obejrzeniu filmu.