MODUŁ 5

TERAPIA ZAJĘCIOWA,
AKTYWIZACJA
I PSYCHOPROFILAKTYKA

CENTRUM ROZWOJU PERSONALNEGO

WE WROCŁAWIU
Copyright © 2021 by Centrum Rozwoju Personal-
nego we Wrocławiu. Wszelkie prawa zastrzeżone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci ca-
łości lub części bez pisemnej zgody właścicieli bądź
autorów są zabronione.
 WSTĘP

W ramach modułu piątego opisane zostaną metody i techniki terapii zajęciowej oraz przykładowe
zajęcia dla podopiecznego, których celem jest jego aktywizacja i psychoprofilaktyka, ze szczegól-
nym uwzględnieniem rozwoju funkcji poznawczych.

Zachęcam również do zapoznania się z suplementem do kursu, w którym załączony został przy-
kładowy opis przypadku pozwalający na zrozumienie testów z zakresu zdrowia poznawczego.

CELE MODUŁU

• Przedstawienie podstawowych informacji na temat terapii zajęciowej i jej roli w pracy z osobą
starszą i niepełnosprawną.
• Uświadomienie wpływu higieny psychicznej na poprawę jakości życia podopiecznych.
• Przedstawienie podstawowych technik relaksacji.

SPIS ZAGADNIEŃ

Moduł 5 | Terapia zajęciowa, aktywizacja i psychoprofilaktyka

1. Podstawy terapii zajęciowej
2. Aktywizacja osób starszych i niepełnosprawnych
2.1. Podstawy rehabilitacji ruchowej
2.2. Terapia ruchem
3. Elementy psychoprofilaktyki i techniki relaksacji
3.1. Zdrowie psychiczne i balans psychiczny
3.2. Techniki relaksacji i utrzymania higieny psychicznej

SŁOWA KLUCZE

• Aktywizacja
• Terapia zajęciowa
• Socjoterapia
• Arteterapia
• Ergoterapia
• Zdrowie poznawcze
 1.

PODSTAWY TERAPII ZAJĘCIOWEJ

Terapia zajęciowa to najpopularniejsza forma rehabilitacji, która ma za zadanie uaktywnić pa-

cjenta poprzez wykonywanie określonych czynności mających również charakter usprawniania
psychicznego, fizycznego, i które mogą służyć także preorientacji zawodowej (przezawodowienie
lub przekwalifikowanie)1.

CZY WIESZ, ŻE…

Metody wykorzystywane w terapii zajęciowej w większości są tak proste, że często stosujemy je nieświado-
mie w swoim życiu. Przykładowo, gdy mamy zły nastrój włączamy ulubioną muzykę lub idziemy na spacer.
Często również spotykamy się ze znajomymi (aby się wygadać albo żeby spędzić czas w dobrym towarzy-
stwie i podczas zabawy).

Do podstawowych działów terapii zajęciowej zalicza się:

• Ergoterapia – terapia poprzez pracę (manualne wykonywanie czynności, itd. szydełkowanie, układanie
puzzli, wykonywanie biżuterii, składanie mebli, etc.).
• Estetoterapia (arteterapia) – terapia poprzez doświadczenia estetyczne i artystyczne (słuchanie muzy-
ki – muzykoterapia; oglądanie sztuki – dramatoterapia; czytanie książek – biblioterapia; taniec – cho-
reoterapia; spacer po lesie – sylwoterapia; spacer brzegiem morza – talasoterapia itd.).
• Socjoterapia – rodzaj terapii wykorzystujący interakcje społeczne, np. gry i zabawy (ludoterapia), ak-
tywność sportową (kinezyterapia) lub techniki relaksacyjne2.

1 Bac A. Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa 2016.

2 Ibidem.
Jakie techniki terapii zajęciowej można wykorzystać w warunkach domowych w pracy z pod-
opiecznym? Oto przykłady:
1) Wspólne rozwiązywanie krzyżówek i rebusów (pamiętaj żeby nie wyręczać podopiecznego, osoby star-
sze i chore zwykle myślą dłużej, można jedynie naprowadzać podopiecznego na prawidłowe rozwiązanie).
2) Układanie puzzli i klocków (można tutaj wykorzystać pracę na cztery ręce podopieczny-opiekun, ale
należy pamiętać, żeby dostosować swoje tempo układania do tempa narzuconego przez podopiecznego
– nie można z nim rywalizować).
3) Szydełkowanie, drobne robótki krawieckie lub składanie biżuterii z gotowych elementów.
4) Prowadzenie pamiętnika (jeśli podopieczny ma problemy z pisaniem można pisać za niego, ale pod
jego wyraźne dyktando).
5) Czytanie książek (podobnie jak z prowadzeniem pamiętnika – jeśli to konieczne, można wyręczyć
osobę podopieczną).
6) Słuchanie muzyki, oglądanie telewizji – ważne, aby treści miały charakter terapeutyczny, tzn. nie
mogą potęgować negatywnych odczuć podopiecznego.

2.

AKTYWIZACJA OSÓB STARSZYCH

I NIEPEŁNOSPRAWNYCH

2.1. PODSTAWY REHABILITACJI RUCHOWEJ

Fizjoterapia jest częścią rehabilitacji medycznej, która wykorzystuje lecznicze działanie czynni-
ków fizycznych naturalnych i sztucznych. Ma za zadanie zapobiegać postępowi i nawrotom choro-
by, usuwać różne dolegliwości, w tym ból, przywracać i utrzymywać sprawność fizyczną. W skład
fizjoterapii wchodzi kinezyterapia, fizykoterapia i masaż. Znaczna część działań z zakresu fizjo-
terapii wymaga specjalistycznych sprzętów i fachowej wiedzy, jednak są metody, którymi każdy
z nas może pomóc sobie i innym3.

3 Ibidem.
Do metod tych należą:
• Kąpiele – podopieczny leży zanurzony przez kilka minut w ciepłej kąpieli. Przed wyjściem z wanny do-
kładnie opłukujemy ciało. Po takiej kąpieli wystarczy użyć balsamu i położyć go pod kołdrę.
• Masaż:
- Wodny, przy użyciu prysznica – możemy wykonać odprężający zabieg, polewając punktowo dosyć sil-
nym (lecz nie za bardzo) strumieniem ramiona i kark podopiecznego. Należy zwrócić uwagę na temperatu-
rę wody, gdyż nie powinna być ani za gorąca, ani za zimna. Podopieczny musi czuć się komfortowo.
- Przy użyciu oliwki dla dzieci lub do masażu - możemy rozmasować podopiecznemu części ciała,
w których odczuwa bóle, także spastyczne (spowodowane przykurczem mięśni). Rozluźnione mięśnie dają
seniorowi odczucie odprężenia i łagodzą dolegliwości bólowe.

2.2. TERAPIA RUCHEM

Kinezyterapia stanowi najważniejszą część fizjoterapii. Ćwiczenia i aktywność ruchowa są stoso-

wane w terapii, ale również w profilaktyce chorób przewlekłych.

CZY WIESZ, ŻE…

Towarzystwa naukowe dla osób starszych zalecają regularne wykonywanie ćwiczeń: aerobowych
(np. spacery, nordic walking, jazda na rowerze, gimnastyka, pływanie) co najmniej 150 minut w tygodniu
(np. spacer 5 razy w tygodniu po 30 min.) oraz oporowych - zwiększających siłę mięśniową (np. przysia-
dy, ćwiczenia z ciężarkami) co najmniej 2 razy w tygodniu4.

4 Ibidem.
Przykłady prostych ćwiczeń dla seniorów.

• Kończyna górna
Unoszenie do góry i opuszczanie do pozycji wyjściowej, odwodzenie kończyny i przywodzenie do
tułowia, ruch obrotowy w stawie barkowym, prostowanie oraz odwodzenie nadgarstka, odwo-
dzenie palców i zwijanie ich w pięść. Mogą być wykonywane w pozycji leżącej, siedzącej, w łóżku
i poza łóżkiem.

• Kończyna dolna
Unoszenie i opuszczanie wyprostowanej kończyny, zginanie i prostowanie w stawie kolanowym
i biodrowym, odwodzenie kończyny zgiętej w stawie kolanowym, unoszenie kończyny z niedowła-
dem kończyną zdrową (stopa zdrowej pod porażoną.

• Ćwiczenia czynno-bierne i prowadzone tułowia

Chory unosi kończyny górne nad głową, splata dłonie tak, aby kontrolować kończynę niewładną,
skłony boczne w jedną i drugą stronę, następnie przenosi kończyny na wysokość twarzy i doko-
nuje skłonów na jedną i drugą stronę; pacjent, siedząc, opiera łokcie o stół lub stolik przyłóżkowy,
splata dłonie, wykonuje powolne ruchy zginania i prostowania przedramion.

• Ćwiczenia oddechowe
Powinny być wykonywane codziennie, stanowią podstawę wszelkich ćwiczeń. Podopieczny swo-
bodnie oddycha, układamy jego prawą dłoń na klatce piersiowej w okolicy mostka, a lewą poniżej
żeber. Polecamy wykonanie normalnego wdechu, by dłoń leżąca na brzuchu wyraźnie uniosła się
do góry podczas wdechu i opadła podczas wydechu – czynność należy powtórzyć trzy razy5.

5 Rosławski A. Ćwiczenia lecznicze w chorobach reumatycznych. PZWL, Warszawa 2017.

 3.

ELEMENTY PSYCHOPROFILAKTYKI I TECHNIKI

RELAKCACJI

3.1. ZDROWIE PSYCHICZNE I BALANS PSYCHICZNY

Zdrowie psychiczne ma wiele definicji, które można ująć w trzech aspektach:

• Funkcjonalnym – zdolność do spełniania określonych oczekiwań, np. pracy dla dobra społeczeństwa;
• Pozytywnym – jako całościowy rozwój osobowości z umiejętnością radzenia sobie w życiu;
• Negatywnym – jako brak zaburzeń psychicznych.

ZAPAMIĘTAJ!

Termin zdrowie psychiczne jest wieloznaczny i bardzo trudny do zdefiniowania. W odniesieniu do psy-
chiki często używa się określenia „normalny”, co może znaczyć reprezentatywny dla przyjętych norm
kulturowo-społecznych lub „przeciętny” w kategoriach statystycznych6.

6 Praca zbiorowa. Aktywność umysłowa. Infor Biznes, Warszawa 2020.

W naukach społecznych i w promocji zdrowia eksponowana jest koncepcja pozytywnego
zdrowia psychicznego, w którym wyróżnia się następujące kryteria:

1. Kontakt z rzeczywistością – racjonalna postawa w odbiorze bodźców z otaczającej rzeczywistości,

obiektywna ocena minimalizacja stereotypów, zgoda i przyzwolenie na niewiedzę.

2. Poczucie autonomii – próba internalizacji swoich wyborów, oparcie na własnych decyzjach, gotowość
do kompromisu, cenienie sobie niezależności emocjonalnej.

3. Akceptacja samego siebie – właściwa postawa wobec samego siebie, nabycie sztuki przebywania
i cieszenia się samym sobą, zdawanie sobie sprawy zarówno z własnych ograniczeń, jak i możliwości.

4. Rozpoznanie swoich mocnych stron – uczenie się obiektywnego oceniania siebie przez wskazywanie
na obiektywne mocne swoje strony i umiejętności, pracowanie nad strategią rozwijania kompetencji.

5. Konstruktywne kontakty z innymi – umiejętność ekspresji siebie i wyrażania siebie, swoich poglądów,
potrzeb, emocji, wrażliwości w odbiorze innych osób.

6. Radzenie sobie z wyzwaniami – diagnozowanie wyzwań pochodzących z otoczenia, uczenie się roz-
różniania zmian koniecznych od zmian opcjonalnych, otwartość i tolerancja na normy funkcjonujące
w danej grupie czy społeczności, umiejętności radzenia sobie z niepowodzeniami i krytyką.

7. Perspektywa przyszłości – nastawienie na rozwój i samorealizację, uświadamianie sobie swoich moc-

nych stron, cech, potencjałów oraz stawianie sobie odległych celów, planowanie rozwoju umiejętności 7.

ZAPAMIĘTAJ!

Dobrostan psychiczny definiuje się jako poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia. Ocena ta obejmu-
je zarówno emocjonalne reakcje na zdarzenia, jak i poznawcze sądy dotyczące zadowolenia i spełnienia.

7 Ibidem.
Z przytoczonej definicji wynika, że dobrostan ma dwa wymiary:
• Wymiar emocjonalny - jest sumą doświadczeń, które zostały zgromadzone przez dłuższy czas; dominu-
jącą rolę odgrywają emocje doświadczane w danej chwili, obecnie.
• Wymiar poznawczy - odnosi się do oceny swojego życia nie tylko w przeszłości i teraźniejszości, ale
również w przyszłości, częściej większą rolę odgrywają tu minione doświadczenia 8.

Na dobrostan psychiczny ma wpływ wiele czynników związanych z właściwościami jednostki

i środowiskiem, w którym żyje. W podręcznikach wskazuje się na cztery znaczenia dobrostanu,
w zależności od specyficznych potrzeb czy predyspozycji danej osoby:
• szczęście – otwartość na innych, szerokie kontakty;
• pozytywny stres – ciągłe zajęcie, pasja, wymagająca praca, nauka;
• intelektualna stymulacja – poznawanie, odkrywanie, nowe środowisko;
• beztroska – bezpieczeństwo, brak wyzwań, zrelaksowanie9.

3.2. TECHNIKI RELAKSACJI I UTRZYMANIA

HIGIENY PSYCHICZNEJ

> Aromaterapia
Aromaterapia to dziedzina medycyny naturalnej wykorzystująca olejki eteryczne zawarte w ro-
ślinach do przywracania harmonii ciała i ducha. Tę metodę leczenia znali już starożytni lekarze
greccy, rzymscy i arabscy. Dziś stosuje się ją także w kosmetyce i psychologii.

Relaksacyjne oddziaływanie aromatoterapii wynika m.in. z faktu, iż zmysł powonienia ma bar-

dzo silny związek z podświadomością i reakcjami emocjonalnymi człowieka. Jest to po pro-
stu pozytywne wykorzystanie zapachów. Zapachy te mogą być uaktywnione w różny sposób, np.
poprzez wstawienie do pokoju świeżych, pachnących kwiatów, czy zapalenie pachnących świec.
Mogą być to też naturalne olejki zapachowe, takiej jak: bergamota, jaśmin, sandał i wiele innych
aromatów działających na emocje i psychikę człowieka bardzo kojąco. Przy wyborze rodzajów
olejków możemy kierować się zarówno wiedzą teoretyczną, jak i osobistym odczuciem.

8 Ibidem.
9 Ibidem.
W praktyce zdecydowana większość naturalnych olejków zapachowych działa na naszą psychikę
dobroczynnie. Choć dodatkowo podkreśla się, że niektóre z nich wykazują właściwości uspokaja-
jące (np. lawenda, drzewo różane, jałowiec, mięta, melisa, majeranek), a inne przeciwdepresyjne,
czyli działają stymulująco (rozmaryn, cytryna, geranium, grejpfrut, kanuka). Duża część olejków
ma potrójne działanie: uspokajające, odprężające i przeciwdepresyjne (np. bergamota, jaśmin,
limetka, mandarynka). Olejek pomarańczowy przywraca dobry nastrój i harmonię. Wzmacnia też
serce i działa dezynfekująco. Olejek sosnowy działa odświeżająco, wzmacnia nerwy. Poza tym jest
antyseptyczny, czyli zabija zarazki i łagodzi stany zapalne. Zdecydowana większość olejków za-
pachowych wykazuje też właściwości odkażające i stymulujące układ opornościowy (np. sosna,
eukaliptus, goździki).

> Chromoterapia
Chromoterapia, czyli terapia kolorami polega na stosowaniu różnych barw w stanach chorobo-
wych ciała i umysłu. Z punktu medycznego nie jest do końca wyjaśnione, w jaki sposób kolory
wpływają na nasz organizm. Uzdrowienia kolorami znano już w starożytnych Indiach, Chinach
i Egipcie. Dziś, powracając do natury, chromoterapia odzyskuje należne jej miejsce wśród stoso-
wanych sposobów leczenia Dla potrzeb tej metody stosuje się lampy halogenowe. Filtry powinny
być tak dobrane, aby suma ich barw dawała światło białe. Poprzez regulację natężenia światła
z poszczególnych lamp terapeuta może uzyskać wszystkie barwy widma. Czas naświetlania wy-
nosi średnio 20–25 minut. Zielony jest jedynym kolorem, który można stosować bez ograniczeń.
Natomiast czerwony jest barwą, z którą należy obchodzić się bardzo ostrożnie, gdyż jej nadmiar
prowadzi do irytacji i rozdrażnienia.
Najważniejszym źródłem światła jest słońce. Każdy element światła słonecznego wywiera biolo-
gicznie istotny wpływ na organizm człowieka. Długotrwały jego niedostatek prowadzi do funkcjo-
nalnych zaburzeń nerwowych, niedoboru witaminy D oraz osłabienia sił odpornościowych czło-
wieka. Światło słoneczne polepsza sprawność mięśni, wzmacnia odporność na choroby infekcyjne
oraz wspomaga przyswajanie substancji mineralnych. Światło wywiera przy tym duży wpływ na
psychikę, poprawia bowiem samopoczucie i jest źródłem radości. Zwiększa ogólną aktywność
człowieka. Czas naświetlania poszczególnymi barwami zależy od wielu czynników. Średnio po-
winien wynosić od 5 do 20 minut. Istotną sprawą jest samopoczucie. Jeśli wystąpią niekorzystne
objawy, np. rozdrażnienie, nudności, silne zmęczenie, naświetlanie, należy przerwać, bowiem nie-
prawidłowe dobranie kolorów może mieć negatywne skutki. Najważniejsza, podstawowa zasada
chromoterapii zakłada, że w razie wątpliwości lepiej zrobić za mało zabiegów niż za dużo.

Chromoterapia zyskuje coraz większe znaczenie jako metoda terapeutyczna. Na zajęciach pacjen-
ci mogą doświadczać świat za pomocą swoich zmysłów, a więc pobudzać i rozwijać elementarne
procesy poznawcze. Różnorodność bodźców sprawia, że doświadczanie ich na tak niewielkiej
przestrzeni, staje się pretekstem do poznawania i rozumienia własnego ciała, daje okazję do ćwi-
czeń relaksacyjnych. Chromoterapia uzupełnia tradycyjne metody rewalidacji, pozwala lepiej
zrozumieć osobom otaczający świat, pomaga uporządkować chaos odbieranych wrażeń. Za-
jęcia z wykorzystaniem chromoterapii wyciszają i relaksują, niwelują agresję i złe samopoczucie.

- wspiera harmonię, równowagę, miłość, komunikację, naturę,

ZIELONY
akceptację.

- zwiększa spokój, miłość, uczciwość, uprzejmość, prawdomówność,

NIEBIESKI
głębie emocjonalną.

FIOLETOWY - stymuluje intuicję, wyobraźnię, medytację, zdolności artystyczne.

CZERWONY - zwiększa siłę fizyczną, witalność, spontaniczność, stabilność, pasję.

- stymuluje kreatywność, produktywność, optymizm, entuzjazm,

POMARAŃCZOWY
ekspresję.

ŻÓŁTY - zwiększa logikę, radość, poczucie humoru, intelekt, kreatywność.

Tab. 1. Koloroterapeutyczne znaczenie barw, źródło: opracowanie własne

> Wizualizacja (autoterapia)
Techniki wizualizacyjne to nic innego, jak działanie naszej wyobraźni w procesie leczenia. Dzię-
ki wyobraźni możemy przyswajać zdrowe przekonania. Wyobraźnia pomaga nam w większym
stopniu kontrolować leczenie i daje możliwość osobistego wkładu w proces leczniczy i odzyskiwa-
nia zdrowia. Nasz organizm reaguje na sygnały, które płyną z naszej wyobraźni tak, jakby reago-
wał na rzeczywiste sygnały.

Najlepszym przykładem może być tu wyobrażenie sobie czegoś do jedzenia albo przekrawanej
cytryny. Co poczułeś, czytając te słowa? Czy Twoje ślinianki nie zaczęły mocniej pracować, czy nie
odczułeś większej ilości śliny? Jeśli tak się stało, to już wiesz, w jaki sposób wyobrażenia mogą od-
działywać na to, co dzieje się w ludzkim organizmie. Ćwiczenia wizualizacyjne (wyobrażeniowe)
dają poczucie wpływu na utrzymywania zdrowia lub jego odzyskiwania w trakcie leczenia.

Przykładem ćwiczeń z wykorzystaniem wizualizacji są ćwiczenia regenerujące, niosące spokój

i odpoczynek. Mają one na celu odprężenie, złagodzenia napięcia mięśniowego powstałego na
skutek stresu, a także oszczędność sił potrzebnych na zmaganie się z chorobą. Ćwiczenia re-
generujące polegają na wyobrażaniu sobie miejsc, w których czujemy się dobrze i bezpiecznie,
w których odpoczywamy. Może to być las, plaża i morze, góry czy leśna polana albo łąka. To ma być
nasze ulubione, wyjątkowe miejsce. Wyobrażamy sobie, że się w nim znajdujemy. Porozglądajmy
się dookoła, zobaczmy, co się tam dzieje. Popatrzmy na otoczenie, na to, co znajduje się obok nas.
Pobądźmy w tym miejscu tak długo, jak będziemy mieli na to ochotę, tak długo, jak chcemy tam
być. Do wyobrażonego miejsca możemy się przenieść w każdej chwili o każdej porze dnia. Wystar-
czy zamknąć oczy i być tam. Posłuchać, co się tam dzieje, wsłuchać się w rytm otoczenia.
> Muzykoterapia
Muzyka relaksacyjna jest jednym z narzędzi pomocnych w relaksacji. Oczywiście relaksację (głę-
bokie odprężenie układu mięśniowego, nerwowego i psychiki) możemy wykonywać np. w ciszy
czy na łonie natury. Jednak muzyka relaksacyjna może być w tym względzie istotną pomocą. Gdy
słuchamy przez jakiś czas spokojnej, kojącej muzyki przeplecionej np. szumem morskich fal
– po pewnym czasie możemy poczuć się uspokojeni i znacznie bardziej osadzeni w sobie. Mu-
zyka relaksacyjna to gatunek, który cieszy się ostatnio dużym zainteresowaniem z uwagi na coraz
większy stres i tempo codziennego życia. Kompozycje złożone z kojących i działających odprę-
żająco na człowieka dźwięków natury podnoszą jakość życia, zapobiegając lub eliminując stres.
Muzyka relaksacyjna pomaga w odzyskaniu wewnętrznego spokoju, harmonii, kontaktu z samym
sobą i poczucia radości życia.

> Naturoterapia
Jest to prosta metoda relaksu poprzez spacer po lesie, leżakowanie na zielonej łące, spacer po
polanie. Jest to sposób, w jaki spędzimy czas na świeżym powietrzu. Regenerująco wpływa też
wspinaczka górska lub spacer brzegiem morza. Woda ma dar odprężenia i relaksu. Zwykłe po-
siedzenie nad wodą (stawem, jeziorem, rzeką) rozluźnia i powoduje, że nasze ciało i zmysły odpo-
czywają i poprawia się samopoczucie..
 PODSUMOWANIE MODUŁU

Odpowiednia higiena psychiczna ma znamienny wpływ na to, w jaki sposób postrzegamy świat
i interpretujemy intencje innych osób. W pracy opiekuna medycznego niezwykle ważne jest to,
aby troszczyć się także o tę sferę życia podopiecznego, ale także mieć świadomość potrzeby dba-
nia o własną psychikę. W niniejszym module opisałem szczegółowo metody i techniki terapii za-
jęciowej i metody relaksacji. Mam nadzieję, że będzie to podstawa do dalszego zgłębiania wiedzy
na ten temat.

PYTANIA KONTROLNE

1. Przedstaw trzy techniki relaksacji i opisz jedną.

2. Czym jest wizualizacja?
3. Zdefiniuj pojęcia: ergoterapia, socjoterapia, arteterapia.
4. Od czego zależne jest zdrowie psychiczne?
5. Na podstawie suplementu do materiałów kursowych przeprowadź na wybranej osobie starszej
(powyżej 65 roku życia) test MMSE, zegara i CDRAP.

BIBLIOGRAFIA

1. Bac A. Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa 2016.

2. Praca zbiorowa. Aktywność umysłowa. Infor Biznes, Warszawa 2020.
3. Rosławski A. Ćwiczenia lecznicze w chorobach reumatycznych. PZWL, Warszawa 2017.