VẬT LÝ HẠT NHÂN ĐẠI CƢƠNG

HCMUS -------> KHOA VL-------> BỘ MÔN

GOOGLE------> VLHN-HCMUS.COM

1) LÝ THUYẾT + BÀI TẬP 30T (5Đ -----7Đ)

Nếu trở lại học bình thƣờng ---> bài tập trên lớp 2Đ
2) THỰC TẬP
Làm thí nghiệm -----> báo cáo (3Đ)

1
 CHÖÔNG I : CAÙC ÑAËC TRÖNG CÔ BAÛN
CUÛA HAÏT NHAÂN NGUYEÂN TÖÛ

Industry Energy
Environ-
Radio- ment
Biology
Art &
Archaelogy
Medicine Nuclear
Physics
Fundamental
Physics
Condensed
matter Physics
Astro-
Atomic
physics
Physics

1.1. Sô löôïc sự hình thaønh haït nhaân nguyeân töû

1.1.1. Sô löôïc hình thaønh maãu nguyeân töû

Naêm 1904, Thomson (nhaø vaät lyù ngöôøi Anh)

Mẫu nguyên tử của Thomson

2
 Rutherford sau khi dùng hạt alpha bắn lên tấm vàng chỉ ra rằng khối lƣợng của
nguyên tử tập trung vào phần lõi rất nhỏ ở tâm của nguyên tử.
Ông đƣợc xem là ngƣời đầu tiên đƣa ra mô hình Hạt nhân của nguyên tử. Năm
1908 ông nhận giải Nobel

3
 Bohr
Tuy nhieân maãu nguyeân töû cuûa Rutherford khoâng baûo ñaûm tính beàn vöõng cuûa
nguyeân töû. Do Người ta phát hiện ra các hạt mang điện khi chuyển động có gia tốc thì bức
xạ (Bức xạ synchrotron)
Ñeå boå tuùc thieáu soùt naøy Bohr ñaõ ñöa ra hai tieân ñeà:

Hình 1.2. Mô hình nguyên tử của Bohr

1. Nguyeân töû chæ toàn taïi ôû caùc traïng thaùi có năng lƣợng xác định, gọi là những quỹ
đạo döøng. ÔÛ caùc traïng thaùi ñoù, các electron của nguyeân töû chuyeån ñoäng khoâng böùc xaï
2. 2.Nguyeân töû chæ haáp thuï hoaëc phaùt xaï bức xạ, khi electron chuyeån töø traïng thaùi
döøng Em naøy sang traïng thaùi döøng En khaùc:

    hfmn=mn = Em - En (1.2)

Maãu nguyeân töû cuûa Bohr ñaõ giaûi thích ñöôïc phoå vaïch cuûa caùc nguyeân töû vaø boå
sung thieáu soùt mẫu nguyên tử cuûa Rutherford.

1.1.2. Söï hình thaønh haït nhaân nguyeân töû

Năm 1932, sau khi phát hiện neutron, hạt trung hòa không mang điện, thì
HẠT NHÂN BAO GỒM CÁC HẠT MANG ĐIỆN DƢƠNG (PROTON p) VÀ CÁC
HẠT TRUNG HÒA (NEUTRON,n)

4
1.2. Các nền tảng vật lý trong nghiên cứu hạt nhân
Vì hạt nhân bao gồm các hạt proton và neutron => “Hệ vi mô” nên có tính chất lƣợng tử
(sóng <->hạt), cơ học lƣợng tử
Các hạt vi mô chuyển động với vận tốc lớn => có sự phụ thuộc khối lƣợng và năng
lƣợng vào vận tốc của hạt, cơ học tƣơng đối của Einstein
1.2.1. Lieân heä giöõa khoái löôïng vaø naêng löôïng (Cơ học tƣơng đối của Einstein)

a) Naêng löôïng nghæ

Chuùng ta bieát raèng vôùi cô hoïc töông ñoái coù söï thay ñoåi tính chaát khoâng gian vaø thôøi
gian ôû toác ñoä lôùn. Vaø chuùng ta bieát ñöôïc heä thöùc noåi tieáng cuûa Einstein theå hieän moái lieân
heä giöõa khoái löôïng vaø naêng löôïng:
Eo = mo.c2 (1.3)
Eo laø naêng löôïng nghæ cuûa haït trong heä vaät lyù coâ laäp ñöùng yeân.
mo laø khoái löôïng cuûa haït ñöùng yeân.
Coâng thöùc naøy noùi leân tính lieân heä töông ñoái giöõa khoái löôïng vaø naêng löôïng.

b) Naêng löôïng toaøn phaàn


Neáu nhö moät haït coù khoái löôïng nghæ mo chuyeån ñoäng vôùi vôùi vaän toác v , öùng vôùi

ñoäng löôïng p , thì noù coù naêng löôïng toaøn phaàn E, vôùi:
mo
Vôùi m (1.4)
v2
1 2
c

E= mc2 = moc2 +T (1.5)

c) Ñoäng naêng cuûa haït

Ta coù:

v2 v2
m  m o / 1  m 2
(1  )  m o2  m 2 c 4  m 2 v 2 c 2  m o2 c 4
c2 c2
 E2  p 2 c 2  E o2

 E2  p2c2  E02

5
  E  c p 2  m o2 c 2 (1.6)

Vôùi ñoä lôùn ñoäng löôïng cuûa haït laø p= mv

 Ñoäng naêng cuûa haït laø T:

T  E  E o  mc 2  m o c 2  c p 2  m o2 c 2  m o c 2 (1.7)

 Trong giôùi haïn khoâng töông ñoái p  m o .c , ta coù:

p2 p2 m o v2
T  m o c2  1  m o c2
  (1.8)
m 2o c2 2m o 2

 Trong tröôøng hôïp sieâu töông ñoái p  m o c luùc ñoù:

E stñ  c p (1.9)

 Trong tröôøng hôïp haït coù khoái löôïng baèng khoâng mo = 0. Ta coù:

E tñ  c p (1.10)

d) Moái quan heä giöõa ñoäng naêng vaø ñoäng löôïng trong tröôøng hôïp töông ñoái tính

Ta coù: E  E o2  p 2 c 2

E  Eo  T


 Eo  T 
2
 E o2  p 2 c 2  2E o T  T 2  p 2 c 2  pc  2E o T  T 2 (1.11)

Thí duï : Maùy gia toác Beâvatron truyeàn cho proton moät ñoäng naêng 10 -9J. Khoái löôïng cuûa
caùc proton naøy taêng bao nhieâu laàn? Khoái löôïng nghæ cuûa proton baèng 1,67.10-27 kg.
Baøi giaûi:

 
2
m mc 2
T  m0c 2 109  1,67.1027 3.108
Ta coù:     7,68
m o m o c2 m 0 c2
3.10 
2
27 8
1,67.10

Thí duï: Moät haït nhaân ñöùng yeân bò vôõ laøm hai maûnh chuyeån ñoäng theo hai höôùng ngöôïc
nhau . Haït 1 coù khoái löôïng vaø vaän toác töông öùng laø: 3(u) vaø 0,8c. Haït 2 coù khoái löôïng vaø
vaän toác töông öùng laø: 5,33(u) vaø 0,6c. Tìm khoái löôïng cuûa haït nhaân ban ñaàu.
Baøi giaûi: Theo ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng Eñ = Es

6
 mo1c2 mo2c2
mo c 
2
  m0  11, 66(u)
2 2
1   1  1   2 
v v
 c  c

Thí duï: Moät haït khoái löôïng nghæ m0 chuyeån ñoäng vôùi vaän toác 0,8c va chaïm hoaøn toaøn
khoâng ñaøn hoài vôùi moät haït khaùc coù khoái löôïng nghæ 3mo vaø luùc ñaàu ñöùng yeân. Xaùc ñònh
khoái löôïng nghæ cuûa haït taïo thaønh.

Baøi giaûi: Aùp duïng ñònh luaät baûo toaøn ñoäng löôïng:
mo
vđ 3mo vs

Pñ Ps Pñ = P s
M o vs mo v d mo (0,8c) 4
   mo c (a)
1  (v / c )
2
s
2
1  (v / c )
2
d
2
1  (0,8) 2 3

Aùp duïng ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng Eñ = Es

Mo c2 mo c 2 mo c 2
  3mo c2   3mo c2  4, 67mo c2 (b)
1  (v / c )
2
s
2
1  (v / c )
2
d
2
1  (0,8) 2

Giaûi heä hai phöông trình (a) vaø (b) ta ñöôïc:

vs =0,286c Mo=4,47mo

1.2.2. Bản chất sóng hạt (Cơ học lƣợng tử)

Hạt nhân là hệ vi mô bao gồm (n,p)
 Tính chaát löôïng töû cuûa heä haït vi moâ : Trong lyù thuyeát löôïng töû haèng soá Planck laø
haèng soá vaät lyù cô baûn quan troïng. Khi haèng soá Planck coi nhö nhoû khoâng ñaùng keå thì hieäu
öùng löôïng töû coi nhö khoâng toàn taïi.
 Tính chaát cô baûn cuûa lyù thuyeát löôïng töû laø moái quan heä giöõa soùng vaø haït
 
E  ω ; p  k
 2π
k  ; ω  2πf
λ

7
 h
 E  hf p


Hai heä thöùc naøy cho ta moái quan heä giöõa böôùc soùng  vaø ñoäng löôïng p, giöõa naêng
löôïng E vaøtaàn soá f cuûa nhöõng haït khoâng töông ñoái.
Thí dụ: Tìm bƣớc sóng liên kết với electron, khi nó chuyển động với vận tốc bằng
1% vận tốc ánh sáng trong chân không

1.4. Thaønh phaàn cấu tạo cuûa haït nhaân

Haït nhaân nguyeân töû ñöôïc caáu taïo töø hai loaïi haït cô baûn laø proton vaø neutron
(ñöôïc Ivanenko vaø Heisenberg ñöa ra). Khoái löôïng cuûa proton (mp)vaø cuûa neutron (mn)
gaàn baèng nhau
HẠT NHÂN =(PROTON) + (NEUTRON)

8
1.4.1. Kyù hieäu cuûa haït nhaân:
nucleus => 1 hạt nhân Nuclei nhiều hạt nhân
Haït nhaân thöôøng ñöôïc kyù hieäu : zXA, AZ X , AX, X-A

A laø khoái soá cuûa haït nhaân.

Z laø soá nguyeân töû, chính laø soá proton trong haït nhaân X.
X laø kyù hieäu hoaù hoïc töông öùng vôùi nguyeân toá coù soá nguyeân töû Z.
Trong haït nhaân, ta coù:
A=Z+N (1.16)
vôùi N laø soá neutron.
238 238
Thí duï: 92U , 92 U , U238, U-238
9
4Be : ñaây laø haït nhaân berillium X = Be , Z = 4, A = 9; N= 9-4=5.

1.4.2. Proton và neutron (nucleon)

Proton: ñöôïc kyù hieäu 1p1, p
Proton coù ñieän tích döông vaø trò tuyeät ñoái cuûa noù baèng trò tuyeät ñoái cuûa electron
mp = 1836me = 1,67239 10-24g
1
Neutron: ñöôïc kyù hieäu 0n , n
Neutron khoâng mang ñieän, chính teân cuûa noù ñaõ noùi leân ñieàu ñoù.
mn = 1838me = 1,67470 10-24g
 Đồng vị (isotope) :Caùc haït nhaân coù Z baèng nhau coù A khaùc nhau goïi laø ñoàng vò (
233
Thí duï: uran coù caùc ñoàng vò 92U , 92U235 , 92U
238
.

Hydro coù caùc ñoàng vò H1 H2(D) H3(T)

9
 H2O ---> 18g D2O ---> 20g T2O ----->22g
nƣớc nƣớc nặng

I130 I131

 Caùc isoton: haït nhaân coù số neutron N baèng nhau nhöng coù A khaùc nhau nghóa laø
Z khaùc nhau goïi laø caùc isoton. Thí duï : 8O16, 6C14 laø caùc isoton.
 Caùc isobar: haït nhaân coù A baèng nhau nhöng khaùc nhau veà Z vaø N ñöôïc goïi laø
isobar. Thí duï : 4Be9, 5B9 laø caùc isobar
Hai haït nhaân maø soá proton cuûa haït nhaân naøy baèng soá neutron cuûa haït nhaân
kia ( Z1= N2 ) vaø ngöôïc laïi (Z2= N1 ) ñöôïc goïi laø caùc haït nhaân phaûn xöùng göông.
11 11
6C (Z=6; N=5) 5B (Z=5, N=6)

1. 5. Ñoä huït khoái vaø naêng löôïng cuûa haït nhaân

1.5.1. Khoái löôïng haït nhaân ( mass of nucleus)

Hạt nhân 2α4 có 2 proton và 2 neutron

10
 Chuùng ta bieát raèng haït nhaân ñöôïc caáu taïo bôûi proton vaø neutron vaø ngöôøi ta thaáy
raèng khoái löôïng M cuûa haït nhaân bao giôø cuõng khaùc vôùi toång khoái löôïng cuûa proton vaø
neutron nghóa laø coù söï khaùc bieät nhau moät M khoái löôïng, maø theo thuyeát töông ñoái cuûa
Einstein seõ coù naêng löôïng E töông öùng vôùi M.
Goïi M(A,Z) laø khoái löôïng cuûa haït nhaân ZXA
Zmp laø khoái löôïng cuûa Z proton.
Nmn = (A-Z)mn laø khoái löôïng cuûa N neutron.
Ta coù ñoä huït khoái cuûa haït nhaân laø:
M = [Zmp + (A-Z)mn - M(A,Z)] (1.17)
Khoái löôïng haït nhaân noùi chung laø nhoû , haït nhaân lôùn nhaát coù khoái löôïng khoâng lôùn
hôn 4.10-24g. Do ñoù ngöôøi ta khoâng duøng ñôn vò khoái löôïng thoâng thöôøng ñeå ño chuùng maø
duøng ñôn vò coù giaù trò nhoû hôn goïi laø ñôn vò khoái löôïng nguyeân töû (amu)
1(amu) = 1(u) = 1/12 khoái löôïng nguyeân töû Carbon trung hoøa C12
1 12 1
 1amu    1,66  10 24 g
12 N A 6,025  10 23

Vaøo naêm 1961 hoäi nghò quoác teá veà hoaù hoïc ñeà nghò 1 amu = 1/12 khoái löôïng
nguyeân töû C12 trung hoøa  1 amu  1,66 10-24g.
Theo heä thöùc Einstein moãi khoái löôïng tính theo gam cuûa haït töông öùng vôùi naêng
löôïng tính theo erg bôûi coâng thöùc E = Mc2 ôû ñaây c = 3 1010cm/s . Thí duï khoái löôïng 1g
töông öùng vôùi naêng löôïng 9 1020erg
Ta coù
1 amu = 1,66 10-24 9 1020 = 1,5 10-3erg
Thöôøng trong vaät lyù haït nhaân aùp duïng moät ñôn vò naêng löôïng tieän lôïi hôn ñoù laø eV
(electron voân) (naêng löôïng caàn thieát ñeå haït coù đieän tích 1 ñôn vò qua hieäu ñieän theá 1 voân).
1eV = 1,6 10-12erg =1,6J
Ngoaøi ra ta coøn coù:

11
 1 MeV = 106 eV = 1,6 10-6erg = 1,6 10-13J
Töø treân ta coù:
1 amu = 931,5 MeV (1.18)
Khoái löôïng cuûa haït nhaân baát kyø ñeàu coù theå dieãn taû theo ñôn vò khoái löôïng nguyeân
töû (amu) hoaëc MeV.
Bôûi vì chuùng ta luoân luoân coù heä thöùc Enstein veà moái quan heä giöõa naêng löôïng vaø
khoái löôïng.
Khi thay ñoåi naêng löôïng cuûa vaät baát kyø moät löôïng E, khoái löôïng cuûa noù thay ñoåi
moät löôïng M = E/c2.
Hiện nay: Trong VLHN khối lƣợng luôn đƣợc dùng (u)
1(u)= 1(amu)=1,667.10-24(g)
mp=1,00728(u) thay cho mp= 1,67239 10-24g
1.5.2. Naêng löôïng lieân keát (Binding Energy)
 Naêng löôïng lieân keát cuûa haït nhaân E:
E = Mc2 = [Zmp + (A-Z)mn - M(A,Z)]c2 (1.19)
Neáu E > 0 thì haït nhaân ZXA toàn taïi
 E < 0 thì haït nhaân ZXA khoâng toàn taïi, noù seõ phaân raõ thaønh nhöõng
proton vaø neutron.
Ta coù theå ñònh nghóa veà naêng löôïng lieân keát nhö sau : naêng löôïng lieân keát laø naêng
löôïng caàn thieát ñeå taùch haït nhaân ñaõ cho thaønh caùc haït thaønh phaàn cuûa noù.

Trong coâng thöùc (1.19) khoái löôïng tính baèng (kg), naêng löôïng tính baèng (J). Trong

12
laõnh vöïc vaät lyù haït nhaân khoái löôïng thöôøng ñöôïc cho theo ñôn vò (amu) neân naêng löôïng
ñöôïc tính theo (MeV). Do ñoù, trong tính toaùn ta söû duïng coâng thöùc töông ñöông vôùi (1.19)
nhö sau:
E = [Zmp + (A-Z)mn - M(A, Z)]931,5 (MeV) (1.20)

1.5.3. Naêng löôïng lieân keát rieâng

Naêng löôïng lieân keát rieâng  laø naêng löôïng lieân keát tính cho moät nucleon: "ñoù chính
laø naêng löôïng trung bình caàn thieát ñeå böùc moät nucleon ra khoûi haït nhaân A.
E
 (1.22)
A

Hạt nhân nào có năng lượng liên kết riêng  càng lớn thì hạt nhân đó càng bền

Ta coù naêng löôïng lieân keát rieâng trung bình khoaûng  8 MeV. Vì vaäy naêng löôïng
lieân keát cuûa haït nhaân coù soá khoái A, vôùi gaàn ñuùng baäc nhaát coù theå ñöôïc tính nhö sau:

   E= A = 8.A (MeV) (1.23)

Hình 1.4. Söï phuï thuoäc naêng löôïng lieân keát rieâng  vaøo soá khoái A

Fusion= nhieät haïch; Fission= phaân haïch

13
 Năng lƣợng
liên kết riêng

1.5.4. Ñoä beàn vöõng cuûa haït nhaân (Stability of nucleus)

Giaû söû ta coù haït nhaân X ta coi nhö X bao goàm hai phaàn Y vaø a sao cho:

a
X = Y

X Y a

X Y
Ea+Y(X)

a

Hình 1.5. Xem hạt nhân X chứa hạt nhân a và hạt nhân Y
Khi ñoù naêng löôïng lieân keát cuûa nhaân X coi nhö coù hai thaønh phaàn Y vaø a laø
 Ea + Y (X) = [ma + MY - MX].c2 (1.25)
Ta coù:  Ei = [Zimp + Ni.mn - Mi ]c2 (1.26)

14
 AX = AY + Aa vaø ZX = ZY + Za
 E aXY X  E X  E a  E Y  (1.27)

Neáu E aXY (x)  0 thì haït nhaân X beàn vöõng theo phaân raõ naøy.

E aX Y (X)  0 thì haït nhaân X phaân raõ thaønh haït nhaân Y vaø phaùt ra haït a.

Neáu a coù khoái soá gaàn baèng Y vôùi  Ea + Y(X) < 0 thì ta noùi haït nhaân X phaân hoaïch thaønh
hai phaàn a vaø Y. Thí duï:
a) Xeùt haït nhaân 4Be9, neáu xem noù nhö goàm 2(2He4) + n
9
4 Be  2  42 He   n

Ta coù : E2 2He4 E 9 2E 4 2MeV

n 4 Be 2 He

Trong khi ñoù naêng löôïng lieân keát cuûa haït nhaân 4Be9 ñoái vôùi chín nucleon cuûa noù laø.
E(4Be9) = 58MeV
Do ñoù phaù vôû 4Be9 thaønh 2 helium + n deã hôn nhieàu phaûi phaù vôû noù thaønh töøng
nucleon rieâng leû.
b) Thí duï haït nhaân naëng nhö U-238 coù naêng löôïng lieân keát ñöôïc tính theo coâng
thöùc  E  8A MeV vôùi A = 238 laø raát lôùn.
238 234
Tuy nhieân, neáu xem 92U = 90Th + 2He4 thì ta coù:

E UHe  Th  M Th  m He  M U .931,5   4,25 MeV
Ñieàu naøy cho thaáy haït nhaân uran seõ phaân raõ (haït nhaân 2He4) vaø 90Th
234
và phát
năng lƣợng 4,25MeV. Trong töï nhieân ñieàu naøy xaûy ra:

92 U 238 2 He 4  90Th 234

Ngöôøi ta thaáy raèng trong töï nhieân ñoái vôùi haït nhaân nheï tæ leä N/Z gaàn baèng 1, coøn

15
ñoái vôùi haït nhaân naëng N/Z ñaït tôùi 1,5. Hình 1.7.

Hình 1.7. Soá proton Z vaø neutron N trong haït nhaân

1.6. Ñieän tích haït nhaân

Nguyeân töû laø trung hoøa ñieän, neân ñieän tích cuûa haït nhaân baèng toång ñieän tích cuûa
caùc electron ôû lôùp voû beân ngoaøi. Do ñoù veà trò tuyeät ñoái toång ñieän tích cuûa caùc electron
baèng toång ñieän tích cuûa caùc proton trong nhaân, bôûi vì moãi proton coù ñieän tích baèng +1.
Neáu kyù hieäu soá thöù töï cuûa nguyeân toá trong baûng tuaàn hoaøn cuûa Mendeleev laø Z thì
ñieän tích cuûa nhaân baèng:
Z.e = Z.1,6 10-19C
Ñieän tích haït nhaân laø moät ñaëc tröng cô baûn xaùc ñònh tính chaát cuûa nguyeân toá veà
maët hoaù hoïc vaø vaät lyù.

16
1.7. Spin vaø momen töø haït nhaân

1.7.1. Spin cuûa haït nhaân


Vaäy neáu goïi J laø spin cuûa haït nhaân vaø Li vaø Si laø momen xung löôïng quyõ ñaïo vaø

spin cuûa nucleon thöù i thì ta coù:

 A  A 
J   L i   Si (1.38)
i 1 i 1

Vôùi A laø soá khoái cuûa haït nhaân

Li Si


Theo cô hoïc löôïng töû ta coù bình phöông spin J 2 cuûa haït nhaân coù trò rieâng laø:
2 1 3
J   2 J( J  1) vôùi J  0, , 1, ,......... (1.39)
2 2

Thöïc nghieäm xaùc ñònh raèng:

a. Haït nhaân vôùi A chaün coù spin nguyeân (0, 1, 2,…), caùc haït nhaân vôùi A leû coù spin baùn
nguyeân (1/2, 3/2, 5/2….). Ví duï spin cuûa 12 H, 36 Li laø 1 .

Spin cuûa caùc nhaân beàn khoâng vöôït quaù giaù trò 9/2, töùc laø ña soá nucleon ôû ñaây ñaõ
keát caëp vôùi nhau.
b. Haït nhaân coù A chaün (Z chaün, N chaün) ôû traïng thaùi cô baûn coù spin baèng khoâng (0).
Ñieàu naøy coù nghóa laø: 2 nucleon cuøng loaïi trong cuøng moät traïng thaùi cô baûn ñöôïc xeáp sao
cho momen xung löôïng cuûa chuùng ñoái nhau. Do vaäy momen xung löôïng cuûa caû caëp bò
trieät tieâu.

1.7.2. Momen löôõng cöïc töø cuûa haït nhaân

17
 Momen löôõng cöïc töø cuûa haït nhaân laø ñaïi löôïng lieân quan ñeán tính chaát töø cuûa

noù. Noù coù lieân quan chaët cheõ vôùi vectô spin cuûa haït nhaân j thoâng qua bieåu thöùc.

g.j (1.40)

Heä soá töø cô g coù theå döông hay aâm, töùc laø momen löôõng cöïc töø coù theå cuøng chieàu
hoaëc ngöôïc chieàu vôùi spin .
Ñôn vò ño cuûa momen töø haït nhaân laø Magneton nhaân  N :

e
N   5.10 24 erg / G (G  gauss) (1.41)
2m P c

 Momen töø cuûa moïi haït nhaân coù spin J = 0 ñeàu baèng 0.
 Momen töø cuûa moïi haït nhaân coù spin khaùc 0 ñeàu coù ñoä lôùn côõ 1N .
 Momen töø cuûa heä haït lieân keát laø khoâng coäng ñöôïc.
Ví duï: Deterium goàm 1 proton vaø 1 neutron coù momen töø laø d = 0,86N coøn proton
coù momen töø p = 2,79N vaø neutron coù momen töø n = -1,91N .
 d  p + n (1.42)
Tính chaát naøy ñöôïc giaûi thích bôûi tính khoâng ñoái xöùng taâm cuûa löïc haït nhaân .

1.8. Kích thöôùc vaø hình daïng cuûa haït nhaân

1.8.1. Kích thöôùc haït nhaân

R = (1,2  1,5).10-13A1/3 cm (1.52)
Töø ñoù ngöôøi ta thaáy söï phaân boá maät ñoä cuûa haït nhaân nguyeân töû tuaân theo qui luaät :
/0

0
d  r Ro
(1.61)
0,9 4, 4
1 e d

R0

0,1
r
Hình 1.13

18
 Do ñoù maät ñoä ôû beân trong haït nhaân laø khoâng ñoåi vaø giaûm tôùi 0 ôû gaàn bieân.

1.9. Momen töù cöïc ñieän

Moät trong nhöõng ñaëc tröng quan troïng cuûa haït nhaân nguyeân töû laø ñieän tích Z cuûa
noù, tuy nhieân ñieän tích Z khoâng ñöa ñeán khaùi nieäm hoaøn toaøn veà ñaëc tröng ñieän cuûa haït
nhaân, bôûi vì vôùi ñieän tích Z khoâng bieát ñöôïc gì veà tính chaát cuûa haït nhaân, khoâng bieát ñöôïc
söï phaân boá nucleon trong nhaân.
Noùi toùm laïi, momen töù cöïc ñieän Q mieâu taû ñoä phaân boá cuûa ñieän tích haït nhaân

z z

Q=0 Q<0
Q>0

Ze  a 2  b2 
2
Q0  (1.76)
5

Q > 0 Haït nhaân giaûn ra theo chieàu z

Q < 0 Haït nhaân deïp laïi theo chieàu z
Q=0 Hạt nhân có dạng cầu
Khi haït nhaân coù daïng ellipsoit, vaø ñieän tích phaân boá ñeàu ta choïn a laø baùn truïc doïc
theo truïc z (truïc ñoái xöùng), b baùn truïc vuoâng goùc vôùi a vaø Ze ñieän tích cuûa haït nhaân. Ta
coù:

19
1.10. Tính chaün leû cuûa haït nhaân
Theo cơ học lƣợng tử, hạt nhân là hệ vi mô , trạng thái của hạt nhân đƣợc diễn tả bởi

hàm sóng  r 
   
Nếu hàm sóng  r là hàm chẳn, nghĩa là  r   r , ta nói độ (tính) chẳn

lẻ của hạt nhân là tính chẳn, ký hiệu (+1) hoặc ( +)

   
Nếu hàm sóng  r là hàm lẻ, nghĩa là  r   r , ta nói độ (tính )chẳn

lẻ của hạt nhân là tính lẻ, ký hiệu (-1) hoặc ( -)

Thí dụ: Hạt nhân 1H2 có spin 1 và tính chẳn lẻ là chẳn, ký hiệu 1+
Hạt nhân 7N14có spin 1/2 tính chẳn lẻ là lẻ, ký hiệu (1/2)-
Đọc sơ đồ mức năng lƣợng hạt nhân 3Li6
3MeV (3/2)+
Sơ đồ cho biết, hạt nhân 3Li6 ờ mức năng lƣợng 3MeV có spin 3/2, tính chẳn lẻ
là chẳn

1.11. Löïc haït nhaân

20
- Löïc haït nhaân coù cöôøng ñoä raát lôùn vaø taàm taùc duïng ngaén 10-13cm.
- Löïc haït nhaân coù ñöôïc bôûi theá Yukawa.
 Löïc haït nhaân phuï thuoäc vaøo spin cuûa haït nhaân.

21
  Löïc haït nhaân khoâng ñoái xöùng taâm, töùc laø coù tính tenxô, theo caùch phaùt bieåu
löôïng töû, thì coù nghóa laø phöông taùc duïng töông hoã giöõa 2 nucleon laø khoâng truøng vôùi
phöông moãi nucleon (nghóa laø baûo toaøn xung löôïng quyõ ñaïo).
 Löïc haït nhaân coù tính trao ñoåi. Chaüng haïn khi va chaïm, caùc nucleon coù theå trao
ñoåi ñieän tích cho nhau.
 Löïc haït nhaân coù loûi ñaãy, loûi ñaãy xuaát hieän ôû cöï ly 0,5 fermi.
 Löïc haït nhaân coù tính ñoäc laäp ñieän tích.
Hai haït nhaân naëng coù soá lieân keát (n – p) laø nhö nhau vaø soá lieân keát (p – p) cuûa haït
nhaân naøy baèng vôùi soá lieân keát (n -n) cuûa haït nhaân kia vaø ngöôïc laïi thì chuùng coù nhöõng
möùc naêng löôïng nhö nhau ñöôïc giaûi thích bôûi töông taùc (p – p) vaø (n – n) gioáng nhau.
Ñieàu naøy cho thaáy löïc haït nhaân coù tính ñoäc laäp ñieän tích.
Thí duï: 3
1 H coù 1 (n - n) 2 (n - p)
3
2 H coù 1 (p - p) 2 (n - p)

Nhö chuùng ta bieát ôû phaàn tröôùc laø hai haït nhaân A1

Z1 X vaø A2
Z2 Y coù Z1 = N2 vaø N1 = Z2

ñöôïc goïi laø 2 haït nhaân ñoái xöùng göông. Caùc haït nhaân ñoái xöùng göông coù soá lieân keát (n -
p) nhö nhau vaø soá lieân keát (n – n) cuûa haït nhaân naøy baèng soá lieân keát (p – p) cuûa haït nhaân
kia.

22
23