30 Izen eratorriak (1). Aurrizkiak: antl-, pell-, des-...

Izen bakunak eta izen eratorriak

IslIpermel'kOIllQ I

I j endea
Merkatua esejendea ize n bakunak dira. izen soil batez csaruta daude eta. Supermerkatua. fendeua.
kiralaria eta desohorea hitzak. aldiz, izen er ato r r iak dira . Azken hauek bi zatiz osaruta daude . Zati bat
oinarri hitza da tmerkatu. kirol ...), eta bestea honi aurretik eranste n zaion a u r r izkia (S UPERmerkatua.
DESohorea...) edo atzetik eransten zaion atzizkia (jelldelZA. kiro/ARIa ...).
Aurrizki eta atzizki bakoitzak esanahi jakin bat ematen dio honen bidez sortutako izenari. SUPE R-
aurrizkiak. esaterako. "handia' adierazten du tsupennerkani seta -124 atzizkiak "ugaritasuna" tjendetza ).

Aurrizkiak: anti-, bir-, des-, gain-, hiper-...

Hona hemen euskaraz erabiltzen diren zcnbait aurrizki eta beren esanahia :
1- Kontrakoa : amiheroia. antisorgailua. amidotoa, onnseptikoo, antizikloia, antibiotikoa..
_. Bere kabuz: aUlOmata, autadidakta, autozerbitzua. autokantrola, autokritika, autoebaluazioo..
Zerbaiten azpikoa edo mendekoa: azpialdea. azpinnduo, azpiegimra, azpigoropeno. ozpimorra.
azpimuttzoa, azpikominentea... : isilekoa: azpi iano. azpijokoa..
1 - ' R- Berriz egitea, errepikatzca: berreskurape na. berridazketa. berrikuspena. birmoldake ta.
birraitona. birramona. birz ikiopena...
£ _ Alderantzizkoa edo antite sia: desaknbazioa. deskarga. desoborea. desberdnuas una, desadosto -
SWill. desin.fek:.ioa...
• Alderantzizkoa edo antite sia: ezbehona. e:e:ag llna , ezordua. ezustea, ezja kintasuna. ezizena..
gatnba lioa. gai nkarga. gaindosia. gainprodukzioa. gainso ldota...; zerbaite n gainekoa:
gainaldea. gainazala. gainegitura...
Gehieglzkoa, handi-handia: hip ermerkatua. hipenuetropio, hiperrealismoa, hipergiuzemia .
hipenentsioa..

Txikia: minigona. minifundioa. minigolfa. miniordenadorea. minimalismoa...

I;J Asko, kopuru handia: p oliedroa , pottfouta . poligamia. poliglota, poligonoa , potueismoa...
Egiazkoa ez dena: sasiknmea . sasimedikua. sosijokintsuo, sasteskola. sasijainkoa, sasiezkont:a ..
_ Besteen gaincrik dagoena, handia: supergizona. supermerkatua. superpotenuia, supersonikoa..
_ Urrurik oa: teiebista. teleferikoo , tetegrofoa. telekomunikazioa. telegrama. telepatia . teteskopioa..

92
 Ariketak
n Izen bakuna k eta izen eratorriak (A)
Sailka tu ondorengo hitzak .
(lII ti:iklo;a • arreina • arrantza • autokontrola • desanimoa • dosia • gaindosia • go lfa
gona • hirza • hizkuntza • hiztegia • kefetegia • kontrola • kutxa • kutxatxoa • langilea
minigona • poligamia • sasikumea • relekurxa • umea • umckeria • zoragarria

Izen bakunak Izen eratorriak (aurnzkidunak) Izen eratcrttak (atzizkdunak)

arra;na

n anti-, des- eta ez- aurrizkiak (B)

Idalzi ondorengo hitzen aurkako esanahia dutenak, ANTI-, DES- edo EZ· aurr izkiak erabiliz .
heroia => titu ';0 s agerpena =>

, adosrasuna
karga =>
=>
•
7
ezaguna
chorea
=>
=>

,.' aktibatu =>

• infekzioa =>
zikloia =>
• berdintasuna =>

ID Aurrizkiak (B)
Zertaz ari gara hizketan ? Erabiti ondorengo aurrizkiak: ANTI·, AUTO" POLl-, SASI-, AZPI- eta HIPER-.
Ume rik ez izateko erabiltzen da. =>

, Inorengana jo gabe. bere kabuz ikasten due na.

lnfekzioei aurre egi teko hartzen da.
=>
=>
Hainbat hizkuntzatan hitz egiten dak iena .
, Nork
.1
bere buruari egindako kritika.
=>
=>
; Lehen. ezkoruzaz kan po sortureko umeari ematen zitzaion izena. =>
6 No rbaiten aurkako isileko jarduer a. =>
7 Tentsio oso altua. =>

• Aide asko diruen hiru dimerusioko irudi geometrikoa . =>

H Aurrizkiak (B)
Bete huts unea k ondore n g o hi tzak e ra bili z .
- , - - - - ; c - - ----,c---;o:--
antibiotiko - autografo - ezezagun • hiperrealismo • azpititulua e supersoniko » te lebista
.. Concorde hegazkin .'p ' r,; '1I.l40. -a da; soinuarena baino abiadura handiagoan egiten du hegan.
Etxeko hcndaruta dago.
:! Errealitatea argazki bat bailitzan irudikatzen duen pinrura korronteari -a esaren zaio.
3 Niretzat oak diren hitzak nonnalean hiztegian bilatzen ditut euren esanahia
jakiteko.
.. Medikuarengane jean naiz eta -ak hartzeko esan dir.
5 Mike! Urda ngarinen kcntzertura bazoaz. nire partez eska iezaiozu -a, mesedez.
fa Gorroretaen dut jatorrizko bertsioko filmetan -ak irakurri behar izatea .
 31 Izen eratorriak (2): atzizkiak
"Egilea" adierazten duten atzizkiak: -arl, -le...
-ARJ. -GILE. -GI.\', -LE eta ·TZ..flL£ atzizkiek "zerbait egiten duen pertsona" adierazten duten izenak
sortzen dituzte. tkercailea. esererako. ikerketa lana egiten duen pertscna da. eta bidaiario bidaiatzen
duen pertscna.
Egilea. lanbidea edo jarduera: zapa taria .
[utbalaria. idazkaria . bidaiana. palitikaria. damzoria. zuzendana.
I /kerr=ailea I
piiotaria. dendaria, gida ria. tabemaria. mezularia. ostalaria...
OHARRA: crdal-ARIO atzizkiaz osatutako izenak -ARID forman
maitegatu behar dira . eta ez ·ARI atzizkiarekin:fimt:iol/arioa
(ETA F.Zfilllt: ionaria). sekretarioa. unibertsitarioa. komisartoa.
notarioa..
_111.1 Egilea.ekoizlea. lanbidea: sastigilea, ongitea. etxegilea.
gidoigilea. gad..ilea. egurgilea. fangilea. gotegilea. kotxegiteo.
sendagitea. irudigilea. komikigilea. nobetagitea. ontzigtlea...
Biduiaria
Egilea. ekcizlea. lanbidea: imrgina. ikaskina.
hargina. okina. hamkina. zurgma. bizorgino. behargina.
larrugina...
. . Egilea. jarduera: ikastea. encutea. idazlea. egitea.
imkurlea. irakaslea. ikuslea. aurkezlea. epailea, erosteo. iraixclea.
garailea. igorlea. hazeramailea. eranculea. emaiiea...
Egilea. ja rduera: saltzailea. hiltzaitea. ikenzaiiea.
itzult zailea. gattzaitea. iraultzailea. toguncaitea. erretzailea.
jarraitzoilea. eskatzailea. astenzaiiea, bilcailea. animaszaitea...

''Tresna'', "gaia" adierazten duten atzizkiak: · gailu, -gai, -kin ...

Ondorengo atzizkiek "tresna". "materia" 000 "gaia" adierazten
duten izenak sortzen dituzte. hala nola. berogailua. odo/kia.
IBerogailua I
eta abar.
Tresna: igogailua. ho=kailua,josrai/lIa,
ibitgallua. igogaiflla. markagailua. grapogatlua. izazkailua.
tehergailua. ordenagaituo, pizgailua. inprimogaitua.
katkulagaitua, zarroz kailua. irabiagaitua, ureztailua.
aruisorgailuo. gortlailua...
_ Zerbaitetarako materia, gaia. gauza: ikusgaia. salgaia.
osagaia. sendagaio. erregaia. mimzogaia. lehergaia. elikagaia.
jangaia. emzungaia. irokurgaia. irakasgaia. Iehenguia.
aaergaia. ga/degaia...
Zerbairetarako balio duena. gaia: betegama.
tokarria, apaingarria. ahxogarrio. ongarrio. onumgarria. I Odo/kio I
ezaugarria. euskarria. ahogo=agarria. bereizgarria. gehigarria.
oroigarria...
_ Tresna: estoikia. iragarkia. tapokio. imgazkio...: elikagaietan.
zerbairetatik eratorria edo haren zatia: esnekia. txerrikia. tripakia.
odofkia. itsaskia. tsenikia, bifdoskia. ardikia, baraikia...: klase
horrctako alea: gizakia. inprimakla. acizkia. bik ia. taukia...
Tresna: hegazkina. bihurkina...: ekintza baten ondorioa:
eranskina. handakina. etekina, etorkina. harropakina...

94
 Ariketak
. . "Egilea" adierazten duten atzizkiak (A)
Ondorengo hilzel atzizki egokiak erantslz !aula osatu ondoren, bete esaldietako hutsuneak.
('gUTrQ • entzun • epa itu • eskatu • funtzioe - gidatu • idatzi • ikusi
j okatu • lana • nobela • parlamenrua • se nda tu • unibe rtsitatea • zaindu • zientzia

-AR/I-LARI -GILE -ARID

joku/tlrit/

.. Euskadiko futbol selekzioan jokaJari guztiak Euskal Herri koak dira.

Lamegi horretako -ek greba egitea erabaki dute.
:! Film hori oso tristea da: askc begiak gcrriruta irteten dira zine aretotik.
3 Gure herriko kaleetan gem eta gehiago dagc dirua eskatzen.
.. Hansel eta Crete! baso batean bizi zen behans u baten seme-alabak ziren.
5 -ak lan finkoa duten Administrazioko langileak dira.

n "Egilea" adierazten duten atzizkiak (A)

Erantzun galderei .
)- No r da bidaiak egften ditue na? = bidaiaritt
No r da futbolean aritzen de na? =
2 No r da argazkiak cgitea lanbidetzat duena? =
3 Nola deitzen zaio gauzak garbitzea lanbidetzat duen pertsonari? =
4 Nor da testuak hizkuntza baretik beste batera itzultzen dituena? =
5 Note deitzen zaio idazten duenari? =
6 Nor da harria lantzen duena? =
D -gai, -garri eta -kin atzizkiak (B)
ldatzi aditz bakoi tzetlk eratorrltako izena. Zein kontzeptu adierazten da beheko puntu bakoitzean?

-GAl -GARR/
saldu
= valgaia altxaru = hondatu =
sendatu = ezaguru = etorri =
erre = be" = eraiki =
leherru = oodu = bihurtu =
irakurri = bereizi = harrapatu =
osatu = orciru = erantsi =
» Saltzekc dagoen gauza.
= folcaia

, Lurra ontzeko eta emankorrago biburtzekc gain.

=
Zerbait oroitarazten duen objektua (domina. irud ia. plaka...).
=
,
3 Ohizko egunkariari osagarri gise eransten zaio n orri mu ltzoa edo liburux ka. =
Harrapatzearen bidez lc rtzen den ga uza. =
s Zerbaiti berezitasuna ernaten d iona.
=
6
,
Ogta altxarazten duen gaia. hura egostean (= legamia). =
lrakurtzeko tesru idatzia.
=
 32 Izen eratorriak (3): atzizkiak
"Ekintza" adierazten duten atzizkiak: -dura, -ket a, -pen...
O ndorengo atz izkiak aditzen bati erantsiz gero , izenak sortzen dira. Izen hauek "ekintza" adierazten
dute . hau da. aditzak adierazten duena egitea. gauzatzea edo gertatzea.

AOITZA ATZIZKIA l ZE NA

sinaru. kutsatu. lotu ... -DURA sinadura. husadura. 100I/ra ...

es katu, ga lderu, sartu . ama itu. galdu .. -ERA eskaera. ga/dem, sarrera, amaiem. galera...
aztertu. garbitu. lehertu. hi!... -KE TA azterketa. garbiketa. leherketa. hilketa...
irakats i, aurkiru, hobetu .. -KUN7ZA irakaskunr:a. aurkikunt:a. hobekuntza .
barkatu. proposarn, aipa tu... -MEN barkamena. propasumenu, aipamena..
aza ldu, errepikatu , aurkeztu... -PEN azalpena. errepikapena. aurkezpena..
ez kondu, jaio, lagundu , triskatu - 7ZA ezkontzajaiotza. tagunua. triskantza...
instalatu, admin istrat u, zibiliz atu ... -ZIO instalazioa. administrazioa. ztbttizazioa

Hona hemen atzizki hauen esanahi eta adibide gehiago:

Ekintza : kutsadura, totura. harridura. erredura. egimra. abiadura. pittadura,
elikadura, ohitura ..
Ekintza: eskaera. SOI1'€ra. bilera. igoera.faitsiera, bukaera. hasiera, ineera. igoera, sarrera...,
modua: izaera. tbuera.fanzkera. ponaera ...: dimentsioa: ticera. lodiem... ; rnintzaira: italiera, errusiera..
Ekin tza : azterketa. erakusketa. hilketa. lapurreta. lehiaketa. zuzenketa. banaketa, moldakera.
erosketa. zozketa. ariketa, bcuuketa. zatiketa. aukeraketa. epaiketa...
Ekintza: hezkunt:a. aurrerakunt:a. aurkikumia. zopalkuntza. aldakuruza, ikerkunt:a.
ebakunuo. obelazkunt:a. autcikaskunt:a ..
Ekmtza : proposamena. hondamena. aipomeno. hitzarmena. baimen a...: ahalmena: ukimena.
ell/ZII/llel/o. ikusmena. dastamena, minnamena. adimena..
Ekintza: azalpena. garaipena. oroicapena, irouoeno. izendapena. itxaropena.jarraipena.
sallkapena. onespena. garapena. atserapena. anrrerapeno. gatnespeno..
Ekintza: ezkontza. emait:a. heriot:a. ekinr:a. eskaint:a. iraulna. bcitza...: lanbidea: nekazaritza...:
ugaritasuna: dirur:a ..
I:lR.D Ekimza : selekzioa, aplikazioo. produkzioa. tntegrazioa. amorrazioa. emigraztoa. dibulgazioa,
motibaiioa.

-gintza, -kada eta -tza atzizkiak

Zerbait ekoizte ko industria. teknika :
jukabilkado I
hiriginca, etxegint za. liburugimza. larrugint:a.
buztinginr:a. eskulangint:a. zilargint:a. uzulpengintza.
burdinginiz«. bensogintza. ehungirut:a. nobeiagint:a.
papergintza. ontzigim:a ...
Ekintza: besarkada, begirada...:
kolpea: ostikada. ziziada, adarkada. ukabilkada,
atzap arkada. taupada. harrikada. burukada...:
neurria, kantitatea: koilamkada. pitxerkada. basokada.
katilukada..
1;l!'Zi1l Ugaritasuna: dtrutzaiendet:o. handart:a.
basaua, sastt:a ...; lanbidea : arltllll:a. kazetarit:a.
ostalarirza. sukaldaritza...

96
 Ariketak

n -men, -era, -pen eta -dura atzizkiak (A)

Aditz bakoltzaren ekintza adierazten duen izena atzizki egokiak erablllz Idatzl ondoren, bete
beheko esaldietako hutsuneak .
aipatu • azaldu • lortu • proposatu • barkatll • bukatu • es katu • igo • laburtu • lotu • ohitu • sina tu

-MEN -ERA -PEN -DURA

barka mene

• •
JOo Egin duenaz damututa, beregana joan eta " eskaru die.
Orain. orriaren behealdean sinaru: bai. home. ezartzekc dagoen toki horretan.
2 tmeresgarriena pelikularen -n genauen da.
lrakaslearen enrzun dUI. baina cz dUI pipe:rrik ere ulenu.
Nire zuk proposannakoa baino hobea da.
Oraingoan gasolinaren prezioaren aurrekoa baino txikiagoa izan da.
• Oso rxosten luzea da: nagusiak txosrenaren 20 lerroko egiteko eskaruko dizu.

n -tza, -zio, -keta, -era, -pen ... atzizkiak (A)

Bete esaldletako hutsuneak parentesi arteko hitzari atzizki egokia eranlsiz.
.. Gure taldea aurreneko postuan dago [sailkaru]
Produkru baten hendia bada.jaisten da here prezioa: halakoxea da merka tuaren legea. {eskaiml
;! Atzelariak gogorra egi n dio aurrelariari. [sartu]
J Herri alde demokratiko guztietan dago as katasune. (adiera=i]
.. lokaldiarcn -ean argi eta garb i ikus i da penaltya izan dela. [errepikaru]
!' Gurasoci erxcra bcranduago heltz eko eskatu diet eta eman eg in dida te. (bai (esoll)]
•
7 Bihar eguraldi
-a faktore ga rran tzitsuenetako bat da Ikask etetan ondo joateko.
da tor.
[mo/ibam]
[a/datu]

n -kada, -tza eta -gintza atzizkiak (B)

Bete esaldletako hutsuneak -KADA , -TZA edo -GINTZA atzizkia duten hitzekin eta parentesl arteko
informazioaz baliatuz.
Amak bi .. azukre botatzen dio beti kafesneari. (hi kailara bete a=lIkre)
I Kristcre n daukat: ezin dut gehiago jan. tbete-bete eginda nago)
Z Gaur egun zei n gaztek na hi du -n lan egin?(arrainuk harrapatzeko lanbidea)
J Heldu zenea n. aita k amari luzea eman zion. tbeso arteall hanu eta estllfll egin =uen)
.. -k tradizio handia du Euskal Herri an. tburdinaren industria)
!' Hegazk inez joateak balio du: uste dut trenez joan beharko dugula. tdiru asko)
6 Orbain hau txikitan txakur batek egin zidan -ren aztama da. (haginekin he/du)
.. Ezin izan ginen sartu: izugarrizkc zegoen barman. (jende kapuru handia)
8 Euskal gorantz doa; gero eta geh iago argjtararzen da euskaraz. (lihuruen prodllk::ioa)
9 lan gogorra da. (nekazariaren lunbidea)
10 Pilota panida amaitu zenean. ur freskoa edan zuen. (pilxerreko ur gu=ria)
11 Hau da indaba ! Uste dUI gehiegi bcte didazula platera. (p/atem ezpainemmo here dio)
12 ederra atzokoa. ezta? urumot asko)
13 Ezkerrekc beg ian izugarria eman zion. (ukabilarekinjo =uen)