Sa bibliya, sinasabi na nilikha ng Diyos
ESP REVIEWER
FOURTH QUARTER
MODULE 12 : Paninindigan sa
Tamang Paggamit ng
Kapangyarihan at Pangangalaga
sa Kalikasan
Ang Kalikasan
Ang Kalikasan ay tumutukoy sa lahat ng
nakapaligid sa atin na maaaring may
buhay o wala.
Ang kalikasan ay tumutukoy sa lahat ng mga
elementong bumubuo sa mundo na
nagbibigay daan at tumutugon sa mga
pangangailangan ng mga nilalang na may
buhay. Ito ay kinabibilangan ng mga puno,
halaman, hayop, hangin, lupa, tubig, at iba
pang mga anyo nito. Ang mga ito ay
bumubuo ng isang ekosistema na
nagpapanatili ng buhay at nagbibigay suporta
sa mga nabubuhay na nilalang. Maituturing
na bahagi ng kalikasan ang lahat ng mga salik
na ito, maging may buhay man o wala, na
sumusuporta sa pagpapatuloy ng buhay sa
mundo.
ang tao ayon sa kanyang larawan at
binigyan ng kapangyarihan na
pamahalaan ang kalikasan.
Ang kalikasan ay isang biyayang ibinigay
ng Diyos upang patuloy tayong mabuhay.
Ang ating tungkulin at pananagutan ay
igalang at alagaan ito, hindi dominahin.
Ngunit sa kasaysayan, ang tao ay nagamit
ang kapangyarihang ito nang walang
pakundangan at nagdulot ng malawakang
pagsira sa kalikasan. Ang ugnayan natin
sa kalikasan ay nauugnay sa ugnayan
natin sa ating kapwa at sa Diyos. Ito ang
naging ibang pakahulugan ng ating
tungkulin sa kalikasan. Ang tao ay dapat
maging tagapangalaga at tagapamahala
nito, hindi tagadomina.
Maraming mga pagmaltrato at paglabag
ang ginagawa ng tao na tuwirang taliwas
sa pangangalaga sa kalikasan. Isa- isahin
natin ang mga ito at pagkatapos ay suriin
mo ang iyong sarili kung kabilang ka ba
sa mga kabataan na gumagawa rin ng mga
ito.
1. Maling pagtatapon ng basura.
2. Iligal na pagputol ng mga puno.
3. Polusyon sa hangin, tubig at lupa.
4. Pagka-ubos ng mga natatanging species
ng hayop at halaman sa kagubatan.
5. Malabis at mapanirang pangingisda
6. Ang pagko-convert ng mga lupang
sakahan, iligal na pagmimina, at
quarrying. Dahil sa hindi na mabilang na
mga lupang sakahan ang hindi na
tinatamnan dahil ginawa ng subdivision,
golf courses, mga hotel, expressways at
iba pa.
7. Global warming at climate change.
Global Warming
Ito ay patuloy na pagtaas ng
temperatura bunga ng pagdami ng
tinatawag na green house gases lalo na
ng carbon dioxide. Nagdudulot ng
mahahabang tag-init na nauuwi sa
malawakang tagtuyot o El Niño at
malawakan at matagal na pag-ulan o La
Niña.
Climate Change
Ito ay patuloy na pag-init ng panahon na
nakakaapekto sa kondisyon hindi lamang
ng atmospera kundi gayundin sa mga
glacier at iceberg na lumulutang sa mga
dagat ng mundo. Dahil sa matinding init
kaya unti-unting nalulusaw ang mga
glacier at iceberg na nauuwi sa pagtaas ng
lebel ng tubig sa dagat, mga pagbaha, at
matinding pag-ulan.
8. Komersiyalismo at Urbanisasyon -
tumutukoy sa pag-uugali ng tao at mga
kilos na nagpapakita nang labis na
pagpapahalaga na kumita ng pera o kaya
ay pagmamahal sa mga materyal na bagay
sa halip na ibang mga pagpapahalaga.
Urbanisasyon
ito ay patuloy na pag-unlad ng mga bayan
na maisasalarawan ng pagpapatayo ng
mga gusali tulad ng mga mall at
condominium units.
Ang Tao bilang Tagapangasiwa o
Tagapangalaga ng Kalikasan
Ang lahat ng tao ay nabubuhay sa iisang
mundo at bilang tagapangalaga
(stewards) ng kalikasan. Dito ay
inuutusan tayo ng Diyos na alagaan ang
kalikasan at hind maging
tagapagdomina nito para sa susunod na
henerasyon. Ang paggamit at
pangangalaga sa kalikasan ay hindi
pansarili lamang kundi isa itong
PANANAGUTAN na dapat bigyang
pansin na nagsasaalang-alang ng
kabutihang panlahat.
Ang pangangalaga sa kalikasan ay isang
pananagutang panlipunan na
nagpapakita ng paggalang sa kabutihang
panlahat at layunin ng paglikha ng
kalikasan ng Diyos. Ito ay naglalaman ng
pag-alalang mabuti sa mga epekto ng mga
gawain ng tao sa kalikasan. Sa pagiging
mamamayan ng iisang mundo,
kinakailangan nating isaalang-alang ang
kapakanan ng kasalukuyang at susunod na
henerasyon. Ang hindi tamang pag-aalaga
sa kalikasan ay maaaring magdulot ng
mga negatibong epekto sa atin bilang tao.
Kaya't mahalagang pangalagaan at
alagaan natin ang kalikasan para sa
ikabubuti ng lahat.
Sampung Utos sa Kapaligiran
Sampung Utos para sa Kapaligiran
(Ten Commandments for the
Environment) na ginawa ni Obispo
Giampaolo Crepaldi, Kalihim ng
Pontifical Council for Justice and Peace.
Ang sampung utos ay mga prinsipyo ng
makakalikasang etika (environmental bago ang makabagong
ethics) na kaniyang ginawa na hango sa teknolohiya. Ang karapatan at
Compendium. Ito ay mga prinsipyong dignidad ng tao ay dapat bigyang-
gagabay (guiding principles) sa pansin at protektahan sa lahat ng
pangangalaga ng kalikasan. mga aplikasyon ng teknolohiya.
Ang panggalang sa tao ay dapat
1. Ang tao, bilang nilalang ng Diyos,
taglayin ng lahat ng mga gawain
ay may pananagutang gamitin at
sa kalikasan.
pangalagaan ang kalikasan bilang
pakikiisa sa banal na gawain ng
5. Ang kalikasan ay hindi isang
pagliligtas. Hindi dapat tratuhin
banal na realidad na hindi dapat
ang mga nilikha ng Diyos bilang
gamitin ng tao. Ang paggamit dito
kasangkapan na maaaring
ay hindi mali, subalit dapat
manipulahin o gamitin nang hindi
gamitin ito ng may katalinuhan at
naaayon sa tunay na layunin.
pananagutang moral.

6. Ang politika ng kaunlaran ay

dapat sumunod sa politika ng
ekolohiya. Ang pag-unlad ay
2. Ang kalikasan ay hindi dapat
dapat isakatuparan na nagbibigay-
gamitin bilang isang kasangkapan
halaga sa integridad at ritmo ng
na maaaring ilagay sa mas mataas
kalikasan. Ang mga gawaing ito
na posisyon kaysa sa dignidad ng
ay dapat isinasaalang-alang ang
tao. Ang tao at ang kalikasang
mga layunin ng pangsosyal,
nilikha ng Diyos ay may halaga at
pangkultural, at pangrelihiyosong
bawat isa ay bunga ng kaisipan ng
para sa kabutihan ng bawat
Diyos na dapat igalang at alagaan.
komunidad ng tao.
3. Ang responsibilidad na pang-
7. Ang pagtatapos ng pangmundong
ekolohikal ay isang hamon para sa
kahirapan ay may kaugnayan sa
sangkatauhan. Ang mga pagkilos
pangkalikasang tanong na dapat
ng tao sa kalikasan ay may epekto
isaalang-alang ang pagbabahagi ng
hindi lamang sa atin kundi pati na
likas na yaman sa lahat ng tao na
rin sa ibang bansa at mga
may pantay-pantay na karapatan.
mahihirap na sektor ng lipunan.
Ang pagmamalasakit sa kalikasan
Ang ating mga gawaing may
ay nangangahulugan na ang bawat
kaugnayan sa kalikasan ay dapat
isa ay may aktibong partisipasyon
isaisip ang kabutihang panlahat at
para sa pangkalahatang pag-unlad
ito ay bahagi ng ating panlipunang
ng mga tao, lalo na sa mga
pananagutan.
mahihirap na rehiyon.
4. Sa pagharap sa mga suliraning
8. Ang pangangalaga sa kalikasan ay
pangkalikasan, dapat isaalang-
dapat protektahan sa pamamagitan
alang ang etika at dignidad ng tao
ng pang-internasyonal na
 pagkakaisa at layunin. Ang lahat
ng tao ay mamamayan ng iisang
mundo at ang pagkakaisa sa pag-
aalaga sa kalikasan ay mahalaga.
9. Ang pangangalaga sa kalikasan ay
nangangailangan ng pagbabago sa
uri ng pamumuhay na nagpapakita
ng moderasyon at kontrol sa sarili
at sa iba. Dapat talikuran ang
kaisipang konsyumerismo at
magpatupad ng mga prinsipyo ng
pagtitimpi, pag-aalay, at disiplina
sa sarili at sa lipunan.
10. Ang mga isyung pangkalikasan ay
nangangailangan ng espiritwal na
pagtugon at pagtingin na
nagmumula sa pasasalamat at
paggalang sa Diyos na siyang
lumikha at tagapagtaguyod ng
kalikasan. Ang ating saloobin at
kilos para sa kalikasan ay dapat
magmula sa paniniwala na may
responsibilidad tayo sa mga
nilikha ng Diyos.
Bilang mga anak ng Diyos tayo ay may
tungkulin na alagaan at payabungin ang
kalikasan. Sa sulat ni 1 Pedro 4:10,
kaniyang winika, “Bilang mabubuting
katiwala ng iba’t ibang kaloob ng Diyos,
gamitin ninyo ang kakayahang tinanggap
ninyo sa ikapapakinabang ng lahat.”
Hakbang Upang Makatulong sa
Panunumbalik at Panatili ng Kagandahan
ng Kalikasan
1.Maging mapanagutan sa pagtapon ng
basura 2.Pagsasabuhay ng 4 R:
REDUCE, REUSE, RECYCLE,
REPLACE 3.Pagtatanim ng mga puno at
halaman 4.Pagsunod
sa batas at pakikipagtulungan sa
mga tagapagpatupad nito. 5.Pakikiisa sa
mga proyekto ng inyong lugar o
barangay/city
MODULE 13 : Paninindigan sa
Tungkol sa Pangangalaga ng Sarili
Laban sa Pang-aabusong Sekswal
Tungo sa maayos na Pagtingin sa
Sarili at Pagtataguyod ng Dignidad
ng Tao
Ayon sa isang survey na ikinomisyon ng
National Secretariat for Youth
Apostolate (NSYA), ang kabataang
Filipino ngayon ay patuloy na nakikibaka
sa mga isyung may kinalaman sa seks at
seksuwalidad. Kabilang sa mga ito ay
pakikipagtalik nang hindi kasal (pre-
marital sex), pornograpiya, pang-
aabusong seksuwal, at prostitusyon. Isa-
isahin nating tingnan ang mga isyung ito,
ang mga dahilan kung bakit nangyayari
ang mga ito at mga nagtutunggaliang
pananaw kung tama o mali ang mga ito.
Pagtatalik bago ang kasal (Pre-marital
sex)
Ito ay gawaing pagtatalik ng isang babae
at lalaki na wala pa sa wastong edad o
nasa edad na subalit hindi pa kasal.
MGA DAHILAN KUNG BAKIT ITO
NAGAGAWA:
1. Ito raw ay normal at likas na
gampanin ng katawan ng tao.
2. Marami ang nagsasabi na
maituturing itong tama lalo na
kapag ang gumagawa nito ay may
pagsang-ayon
3. Naniniwala ang mga gumagawa
nito ay may karapatan silang
makaranas ng kasiyahan.
4. Ang pakikipagtalik ay isnag
ekspresyon o pagpapahayag ng
pagmamahal.
Ayon kay Sta. Teresita, “Ang mabuhay
sa pag-ibig ay pagbibigay ng di
nagtatantiya ng halaga at hindi
naghihintay ng kapalit.”
Ang pakikipagtalik nang hindi kasal ay
nagpapakita ng kawalan ng paggalang,
komitment, at dedikasyon sa kasosyo.
Ito ay pagturing sa kapareha bilang isang
seksuwal na bagay na naglalayong
magbigay ng personal na kasiyahan. Ang
pagkawala ng komitment na ito ay
nagdudulot ng pinsala hindi lamang sa
dalawang indibidwal kundi pati na rin sa
kanilang komunidad. Ang pakikipagtalik
nang walang kasal ay nagbibigay-daan sa
kabataan na laruin ang kanilang
seksuwalidad nang walang sapat na pag-
iisip sa mga posibleng epekto nito. Sa
proseso nito, ang kanilang pagkatao ay
nagiging biktima ng kanilang pagnanasa.
Ang seksuwalidad ay nagiging isang
kasangkapan at hindi natutupad sa tamang
paraan.
Pornograpiya
Ang pornograpiya ay nanggaling sa
dalawang salitang Griyego, “porne,” na
may kahulugang prostitute o taong
nagbebenta ng panandaliang aliw, at
“graphos” na nangangahulugang
pagsulat o paglalarawan. Samakatuwid,
ang pornograpiya ay mga mahahalay na
paglalarawan (babasahin, larawan, o
palabas) na may layuning pukawin ang
seksuwal na pagnanasa ng nanonood o
nagbabasa.
Epekto ng Pornograpiya sa isang Tao:
1. Nagkakaroon ng ugnayan sa
pakikibahagi ng tao o paggawa ng
mga abnormal na gawaing
seksuwal, lalong-lalo na ang
panghahalay.
2. Dahil sa pagkasugapa sa
pornograpiya, nahihirapan silang
magkaroon ng malusog na
pakikipag-ugnayan sa kanilang
asawa.
3. Ito rin ay ginagamit ng mga
pedophiles sa internet upang
makuha ang kanilang mga
bibiktimahin.
Samakatuwid, ang pornograpiya ay
pumupukaw ng mga damdaming
seksuwal ng kabataang wala pang
kahandaan para rito na siyang nagdudulot
nang labis na pagkalito sa kanilang
murang edad.
Kasamaan sa Pornograpiya
Dahil ditto, maraming tao ang nag-iiba
ng asal at ang mga seksuwal na
damdamin na ipinagkaloob n gating
Diyos ay nagiging makamundo at pamamagitan ng pagpapakita ng sarili sa
mapagnasa. At ang tao na nagging isang seksuwal na paraan o sa
kasangkapan ng mga pagnanasa ay hina pamamagitan ng pagmamasid sa mga
na nagpapakatao; bagkus, tinatrato ang hubad na katawan o mga seksuwal na
sarili o kapuwa bilang isang bagay o aktibidad ng ibang tao. Karaniwang mga
kasangkapan. bata at kabataan na may mga kahinaan sa
kalooban, madaling malinlang, may mga
Ang pornograpiya ay nagpapakita ng mga
suliranin sa pamilya, at nasa sitwasyong
larawang hubad o kilos seksuwal na
mahirap ang nagiging biktima ng pang-
nagpapalawak sa pag-iisip ng mga tao ng
aabusong seksuwal. Ang mga taong nang-
masamang saloobin at hindi magandang
aabuso ay nagtatangkang magamit ang
pananaw sa iba't ibang katawan.
kanilang kapangyarihan upang
Ipinapakita nito ang seksualidad sa isang
maisakatuparan ang kanilang pagnanasa.
paraan na nagpapababa ng dangal at
kahihiyan ng tao. Ang mga larawan na ito
ay nawawala sa imahinasyon at hindi na
Ang mga taong nagsasagawa ng pang-
nagtataglay ng kahalagahan. Ipinapakita
aabusong seksuwal ay lumalabag sa tunay
rin nito ang mga gawaing seksuwal na
na kahulugan ng seksuwalidad. Ang
dapat lamang ipinahahayag sa loob ng
kanilang mga gawain tulad ng paglalaro
isang makatuwirang relasyon ng mag-
sa sariling katawan at sa iba, panonood ng
asawa. Ang pagpapakita ng hubo't hubad
mga gawaing seksuwal, pagpapakita ng
at mga aksyon sa pornograpiya ay
paglalaro sa sariling ari, at pagsisikap na
nagpapadama ng kasamang kahalayan na
manghikayat ng mga bata na makipagtalik
nagpapahalaga sa mga makamundong
o mapagsamantalahan ay mga anyo ng
damdamin. Ito ay nagdadala ng mga
pang-aabusong seksuwal. Ang mga ito ay
panganib tulad ng pang-aabuso at
hindi nagpapahayag ng tunay na layunin
panghahalay. Kaya't hindi dapat ituring
ng seksuwalidad. Ang paggamit ng
ang pornograpiya bilang isang uri ng
kasarian ay dapat lamang para sa
sining.
pagtatalik ng mag-asawa upang
maipadama ang pagmamahal at magbukas
ng oportunidad na magkaroon ng anak at
Pang-aabusong Seksuwal
bumuo ng pamilya. Ito ang tunay na
Ang pang-aabusong seksuwal ay isang esensiya ng seksuwalidad.
anyo ng karahasan kung saan ang isang
Prostitusyon
nakatatanda ay pumupuwersa sa isang
nakababata na gawin mga seksuwal na Ang prostitusyon na sinasabing siyang
gawain. Ito ay maaaring paglaruan ang pinakamatandang propesyon o gawain
maseselang bahagi ng katawan, gamitin ay ang pagbibigay ng panandaliang-aliw
ang ibang bahagi ng katawan para sa kapalit ng pera. Dito, binabayaran ang
seksuwal na aktibidad, o magdulot ng pakikipagtalik upang ang taong umupa ay
sexual harassment. Ang pang-aabusong makadama ng kasiyahang seksuwal.
ito ay maaaring hindi lamang pisikal,
Sa mga pag-aaral, napapansin na
kundi maaari rin itong manfest sa
karamihan sa mga taong nasasangkot sa
pang-aabusong seksuwal ay mga
indibidwal na nakararanas ng hirap,
walang sapat na edukasyon, at may
kawalan ng kaalaman, kaya't madali
silang ma-manipulate. Mayroon din mga
taong may maayos na pamumuhay at
natapos ang kanilang pag-aaral, ngunit
marahil ay naabuso sila noong sila ay bata
MODULE
pa. Dahil sa mga14:
karanasang ito, nawala
ang kanilang paggalangSA
PANININDIGAN sa sarili at
kakayahan na kilalanin ang tamang pag-
KATOTOHANAN
uugali. Sa halip, napili nilang ipagpatuloy
ang kanilang masamang karanasan. Dahil
sa pagiging sanay, nahihirapan na silang
tumanggi, kaya't nagpatuloy na lamang
sila sa mga mapaminsalang gawain na ito.
Masama o mali nga ba ang
Prostitusyon?
Ang pananaw ng mga peminista hinggil
sa prostitusyon ay nagpapahayag ng
paniniwala na ito ay maaaring magbigay
ng trabaho sa mga walang trabaho,
partikular na sa mga kababaihan.
Sinasabing ang pagbebenta ng sarili ng
isang prostitute ay maaaring ihambing sa
pagbebenta ng isip ng isang manunulat sa
pamamagitan ng pagsusulat. Sa kanilang
perspektiba, kapag ang prostitusyon ay
isinasagawa ng isang indibidwal na may
kusang loob at pagsang-ayon, maaari
itong ituring na hindi masamang gawain.
Ito ay dahil ang indibidwal ay may
kaalaman at desisyon na ibigay ang
kanyang sarili para sa sekswal na
aktibidad sa kapalit ng pera o halaga.
Gayunpaman, mahalagang maunawaan na
ang seksuwal na pagtalik ay hindi lamang
tungkol sa paghahanap ng senswal na
kaligayahan. Ito ay isang aspeto ng
pagmamahal at pagkakaisa ng isang babae
at lalaki. Ang prostitusyon ay isang
malalim at kontrobersyal na isyu na
nagdudulot ng iba't ibang reaksiyon at
opinyon. Ang pag-unawa sa prostitusyon
at ang mga isyung kaugnay nito ay
nagrerequire ng mas malawak at
detalyadong pag-aaral upang makabuo ng
ganap na pagkakaunawaan.
Katotohanan
Ito ay ang pagsang-ayon ng isip sa
reyalidad. Bilang isang pagpapahalagang
moral, balido, ito kahit napakaraming tao
ang lumaban ditto sa isang plesibito. Ito
ay absolute at hindi isyung
pinagtatalunan.
ANG MISYON NG
KATOTOHANAN
Ang katotohanan ay nagsisilbing gabay sa
paghahanap ng kaalaman at layunin ng
tao sa buhay. Ang pagiging tapat sa
pagsisikap na malaman ang katotohanan
ay nagreresulta sa kaluwagan ng buhay na
may kaligtasan, katiwasayan, at
pananampalataya. Ito ay ang kondisyon
ng pagiging totoo, na hinihingi na maging
mapagpahayag ang bawat isa sa simpleng
at tapat na paraan. Kapag pinanindigan ng
tao ang pagpapahayag na ito sa mga kilos
at reaksyon sa mga sitwasyon,
magkakaroon siya ng mataas na
pagpapahalaga dahil mas pinili niya na
sundin ang katotohanan at magkaroon ng
pananagutan sa aspektong ito.
Ayon kay Sambajon Jr. et.al (2011) ang
pagsisinungaling ay ang hindi pagkiling
at pagsang – ayon sa katotohanan. Ito
ay isang lason na humahadlang sa bukas
at kaliwananagan ng isang bagay o
sitwasyon na nararapat na mangibabaw sa
pagitan ng mga tao sa isang grupo o
lipunan – isa itong pandaraya.
BAKIT NAGSISINUNGALING?
Ito ay upang pagtakpan ang pagkakamali
at maging malinis ang imahe sa mata ng
iba.
3 URI NG KASINUNGALINGAN
1. JOCOSE LIE – sinabi o sinambit
para maghatid ng kasiyahan
lamang. Ipinapahayag ito upang
magbigay-aliw ngunit hindi
sinasadya ang pagsisinungaling.
2. OFFICIOUS LIE – upang
maipagtanggol ang kaniyang sarili
o’di kaya ay paglikha ng isang
usaping kahiya-hiya.
3. PERNICIOUS LIE – sumisira sa
reputasyon ng isang tao na
pumapabor sa interes o kapakanan
ng iba.
Lihim (secrets)
Ang lihim ay pagtatago ng mga
impormasyon na hindi pa naibubunyag o
naisisiwalat. Hindi kailanman maaring
ihayag sa maraming pagkakataon nang
walang pahintulot ng taong may-alam
nito.
Ito’y masama dahil ito ay isang uri na rin
ng pagsisinungaling o mabuti upang hindi
na lumaki ang isyu at maiwasan ang
eskandalo o anumang ‘di mabuti.
Mga URI NITO:
1. Natural secrets – nakaugat mula
sa Likas na Batas Moral. Ang mga
katotohanan na nakasulat dito ay
nagdudulot sa tao ng matinding
hinagpis at sakit sa isa’t isa. Ang
bigat ng ginawang kamalian
(guilt) ay nakasalalay kung ano
ang bigat ng kapabayaang ginawa.
2. Promised secrets – mga lihim na
ipinangako ng taong
pinagkatiwalaan nito. Nangyari
ang pangako pagkatapos na ang
mga lihim ay nabunyag na.
3. Commited or entrusted secrets –
naging lihim bago ang mga
impormasyon at kaalaman sa isang
bagay ay nabunyag. At ang mga
kasunduan na ito ay maaaring
maging:
a. Hayag-kung ang lihim
ay ipinangako o kaya
ay sinabi ng pasalita
at kahit pasulat.
b. DI hayag-kapag
walang tiyak na
pangakong sinabi
ngunit inililihim ng
taong may alam dahil
sa kaniyang posisyon
sa isang kompanya o
institusyon at madalas
ito ay pang
propesyonal at opisyal
na usapin.
MGA ETIKAL NA ISYU SA LIPUNAN
PLAGIARISM - Ito ay isang paglabag sa
intellectual honesty (Artikulo A. et al
2003). Ito ay isyu na may kaugnayan sa
pananagutan sa pagpapahayag ng
katotohanan at katapatan sa mga datos,
mga ideya, mga pangungusap, buod,
balangkas ng isang akda, programa,
himig, at iba pa ngunit hindi kinilala ang
pinagmulan bagkus, nabuo lamang dahil
sa illegal na pangongopya.
Ito ay maituturing na
pagnanakaw at pagsisinungaling
dahil inaangkin ang hindi iyo
(Atienza, et al, 1996). Lahat ng
mga naisulat na babasahin o hindi
man naitala, maging manuscript
(mga sulat kamay na hindi
nalimbag), mga nailimbag o kaya
sa paraang elektroniko ay sakop
nito.
Halimbawa #1 DIRECT
PLAGIARISM
Word for word borrowing from an
unknowledge source, whether
intentional or not.
Halimbawa #2 MOSAIC
PLAGIARISM
Mosaic plagiarism occurs when a
writer reuses a mix of word,
phrases, and ideas from a source
without indicating which words
and ideas have been borrowed
and/or wihout properly citing the
source.
PAANO ITO MAIIWASAN?
1. Magpahayag sa sariling paraan at
ito’y magagawa sa pammagitan ng
malayang pagpapahayag ng
kaisipan sa pagpapaliwanag o
pagbuo ng ideya at konsepto.
2. Magkaroon ng kakayahan na
makapagbigay ng sariling
posisyon o stand sa anumang
argumento o pagtatalo.
3. Ang tamang pagsusuri sa gawa ng
iba, pagtimbang sa bawat
argumento at pagbuo ng sariling
konklusyon o pagbubuod ay
makatutulong sa sarili na
magpahayag.
INTELLECTUAL PIRACY – Ang
paglabag sa karapatang-ari (copyright
infringement). Naipapakita ito sa
paggamit nang walang pahintulot sa
mga orihinal na gawa ng isang taong
pinoprotektahan ng Law of Copyright
mula sa Intellectual Property Code f the
Philippines 1987. Ang paglabag ay sa
paraan ng pagpaparami, pagpapakalat,
pagbabahagi at panggagaya sa paggawa
ng baong likha. Copyright holder ang
tawag sa taong may orihinal na gawa o
ang may ambag sa anumang bahagi at uba
pang mga komersiyo.
MGA DAHILAN:
1. PRESYO – kawalan ng
kakayahan na makabili dahil sa
mataas na presyo mula sa legal na
establisumyento.
2. KAWALAN NG
MAPAGKUKUNAN – limitado
sa mga pamilihan at may
kahirapang hanapin.
3. KAHUSAYAN NG
PRODUKTO – kung ang
produkto ay napakinabangan ng
lahat at nakatutulong sa iba, ito ay
magandang opurtunisas upang
tangkilikin ng lahat.
4. SISTEMA/PARAAN NG
PAMIMIMILI – komportableng
paraan na mapadali ang mga
transaksiyon.
 5. ANONYMITY – hindi na
kailangan pa ng anumang
pagkakakilanlan o identification.
Masasabing tunay na naghahatid ng
kaluwagan at kaginhawaan sa mga
konsyumer ang ganitong paraan ng
pagbili at pag – angkat ng produkto.
Nakalulungkot ngunit hindi sa taong
lumikha nito masasabi na illegal at
walang hatid proteksiyon at pagkilala sa
taong nagbahagi at nag – ambag nito. Ito
ay isa pa ring maituturing na paglabag sa
karapatang – ari ng taong nararapat na
tumanggap ng pagkilala at paggalang.
Ang mga gampanin ng social media sa
paglinang ng kaalaman at kamulatan ng
tao sa pagpapasiya patungo sa
kaliwanagawan at katotohanan.
Sa pangkalahatan, ang katotohanan ay
dapat mapanindigan at ipahayag nang
may katapangan sa angkop na
pagkakataon dahil ito ang nararapat gawin
ang isang matapat at mabuting tao. Ang
pagsasabi ng totoo ay pagpapairal ng
kung ano ang inaasahan sa atin bilang tao
at mapanagutang mamamayan sa lipunan.
Ito rin ay pagpapakita ng paggalang at
pagpapahalaga sa dignidad ng sarili at ng
kapwa.

KARAPATANG-ARI AT PRINSIPYO
NG FAIR USE
KARAPATANG-ARI (COPYRIGHT)
Copyright is a legal right created
by the law of a country that grants the
creator of an original work exclusive
rights for its use and distribution.
FAIR USE
Magkaroon ng limitasyon sa
pagkuha ng anumang bahagi ng likha o
kabuuang gawa ng awtor o manunulat sa
kaniyang pag-aari upang mapanatili ang
kaniyang karapatan at tamasahin ito.
WHISTLEBLOWING
Isang akto o hayagang kilos ng
pagsisiwalat mula sa tao na karaniwan ay
empleyado ng gobyerno o pribadong
organisayson/korporasyon. Ang
whistleblower naman ang tawag sa taong
nagging daan ng pagbubunyag o
pagsisiwalat ng mga maling asal,
hayagang pagsisinungaling, mga immoral
o illegal na Gawain na naganap saloob ng
isang samahan o organisayson.