f
Ład międzynarodowy
typy ładu międzynarodowego I mocarstwa i supermocarstwa
W historii świata o charakterze stosunków
międzynarodowych często decydowały wojny
i układy pokojowe. Współcześnie w Europie
od ponad 70 lat panuje względny spokój - od
zakończenia II wojny światowej nie wybuchł
wielostronny konflikt zbrojny, który obejmo-
wałby niemal cały kontynent. Z tej perspektywy
wydawać by się mogło, że globalna sytuacja poli-
tyczna jest na tyle stabilna i ugruntowana, że nie
zmieni się przez kolejne stulecia. Tymczasem
coraz więcej sygnałów skłania do przypuszcze-
nia, że ład międzynarodowy zmierza ku dogłęb­
nej transformacji. Jak zmieniał się on w XX
i XXI w.? Które obszary należą do stref wpły­
wów najważniejszych mocarstw? Jaki porządek
międzynarodowy wyłania się w wyniku prze-
obrażeń z ostatnich'lat?
■ Ład międzynarodowy
Ładem (porządkiem, systemem) między­
narodowym nazywamy ustalony i względnie
ustabilizowany układ sił pomiędzy podmio-
tami prawa międzynarodowego (zwłaszcza
państwami), który decyduje o ich wzajemnych
powiązaniach na płaszczyznach politycznej,
gospodarczej, społecznej i kulturowej. Funk-
cjonowanie ładu opiera się na określonych
regułach i mechanizmach. Może on oddzia-
ływać na uczestników stosunków między­
narodowych w dwojaki sposób: z jednej strony
umacniać ich współpracę i równorzędność
wypracowane w drodze konsensusu (np. na
forum ONZ), z drugiej zaś zmuszać słabszych
z nich do podporządkowania się podmiotom
silniejszym. Utrwalony układ stosunków
w sferze międzynarodowej można obserwować
i opisywać w wymiarze zarówno globalnym,
jak i regionalnym.
80
I strefa wpływów
■ Mocarstwa
O charakterze ładu międzynarodowego w da- ,
nej epoce decyduje zdolność poszczególnych
państw do kształtowania sytuacji międzynaro- ,
dowej. Na potencjał ten składają się m.in. ich '
możliwości gospodarcze, technologiczne, mili-
tarne, kulturowe i społeczne (w tym demogra- 1
ficzne). Państwa, które w tych obszarach górują
nad innymi, są nazywane mocarstwami albo
potęgami - światowymi lub regionalnymi,
w zależności od zasięgu ich oddziaływania.
Dzięki uzyskanym przewagom są w stanie
wywierać wpływ na funkcjonowanie innych
uczestników polityki, np. umożliwiać wybra-
nym podmiotom osiąganie celów albo skutecz- 1
nie blokować określone inicjatywy.
Najpotężniejsze mocarstwa globalne okreś-
la się niekiedy jako supermocarstwa. Nazwa ,
ta podkreśla, że zakres ich możliwości decy-
dowania o sytuacji międzynarodowej jest
niezwykle szeroki. Każde takie państwo musi
uwzględniać interesy innych mocarstw, co
często pociąga za sobą konieczność ustalania,
granic między strefami wpływów (zob. więcej
nas. 84). Do historycznych przykładów super-
mocarstw należą m.in.: Imperium Rzymskie
w czasach star~żytnych, Hiszpania i Portuga-
lia w czasach wczesnonowożytnych, Wielka
Brytania w epoce wiktoriańskiej, Stany Zjed-
noczone i Związek Radziecki w trakcie zimnej
wojny oraz USA po upadku ZSRR. ·
Więcej informacji
Polski Instytut Spraw Międzynarodowych:
www.pism.pl
Ośrodek Studiów Wschodnich:
www.osw.waw.pl
l~stytut Zachodni: iz.poznan.pl
Kto obecnie Jest mocarstwem?
Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych społeczność międzynarodowa formalnie uznaje, że statU3
mocarstwa przysługuje pięciu stałym członkom Rady Bezpieczeństwa ONZ; Stanom Zjednoezonym,
Rosji, Chinom, Wielkiej Brytanii I Francji. Wciąż zachodzące przemiarr/ na arenie między· .
narodowej powod~ją Je~nak, że za mocarstwa o zasięgu światowym mogą być uważane także IM~
podmioty - w zaleznośc1 od uwzględnianego aspektu stosunków międzynarodowych. Często Pt'ZYJ·
muje się, że o kierunkach polityki światowej decydują członkowie gruP'f G7, czyli Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania, Niemcy, Kanada, Japonia, Francja i Wiochy. Grono to uzupełnia Unia Europejska
Do grupy tej - nazywanej wcześniej GB - należała również Rosja, kt6rą wyl<luczono w 2014 r. w re-
akcji na aneksję ukraińskiego Krymu. Do potęg światowych trzeba również zaliczyć tzw. mocarstwa
wschodzące - Chiny, Brazylię, Rosję, Indie i Republikę Południowej Afryki - które tworzą wpły·
wową grupę państw o nazwie BRICS (zob. więcej nas. 196-197). Za mocarstwa mogą być uważane
także państwa, które odgrywają kluczową rolę w swoich-regionach -w tym kontekście warto wy-
mienić zwłaszcza Turcję, Arabię Saudyjską, Iran, Koreę Południową i Australię. Ponadto silną
pozycję utrzymują zazwyczaj te państwa, które dysponują bronią nuklearną. Należą do nich - poza
niektórymi państwami już wymienionymi - m.in. Pakistan czy Izrael (który oficjalnie nie przyznaje się
do posiadania arsenału jądrowego).

Biały Dom w Waszyngtonie - siedziba Brama prowadząca do dzielnicy Zhongnanhai w Pe-

prezydenta Stanów Zjednoczonych kinie, w której znajduje się siedziba przywódcy Chin

' Kreml w Moskwie - siedziba prezydenta Pałac Elizejski w Paryżu - siedziba prezydenta
Federacji Rosyjskiej Francji

Budynek przy 1ODowning Street w Londynie - Kancelaria Federalna w Berlinie - siedziba kanclerza
siedziba premiera Wielkiej Brytanii Niemiec

81
 · Największe · mocarstwa
ocarstwem były Stany Zjednoczone.
• . Po rozpadzie ZSRR jedynym superm
USA na świ ecie zaczęła
Jednak w ~rugiej dekadzie XXI w. pozycja
słabnąć, wzrosło natomiast znacze
nie Chin. Specjali$ci badający siłę
dzy obydwoma krajami się zmniejs
za,
państw wskazują, że dystans mię
ły przewagę nad USA.
a w niektórych dziedzinach Chiny uzyska

ZNEJ
WSKAŹNIK POTĘGI GEOPOLITYC

jednym z mierników siły pań stw

Wskaźnik potęgi geopolitycznej jest
ość pokazuje, jaki° udział
na arenie międzynarodowej. Jego wart
dane państwo .
w zsumowanej potę dze światowej pos iada

- wskaźnik dla USA

• wskaźnik dla Chin

• wskaźniki dla pozostałych mocarstw

Symbolem potęgi militarnej Stanów

w
Zjednoczonych jest flota lotniskowcó
któ'ra umoż liwia prowadze nie działań '
tku świata. USA
zbrojnych w każdym zaką
dysponują 20 okrętami tego typu
, podczas USA '
.
gdy inne państwa - co najwyżej dwoma.

...' -
r

I
-~ . I
.. ·. .. ' '

KT . ~-
.. ;.
~ .~
. .
.. "u~
. . ·. .. .... .___ :·

-
~--- ....:.: . ,6
.....
~
.. .
~!

H.
.
_. ,
.· .~
•.•
~1 .> ®. - . ..
-~-.:~.:· _· 39% ~WiATOWYC~ _· .. .. ·~._40 AMERY~~~K;C
0

~. .56 MAREK Z USA .. . -~:_'_ -

.:

~ UCZELNI
:•-_
ł °" \ I

< _'.; . ,·. · WYDAT~ÓW NA WOJ

••.:

SKO znalazło się w gronie _ .

~• ' , a tylko
przypada na USA znalazłp się wśród 100 • 100 najcenniejszych firm na .
· .. · __ najlepszych szkól wyższych._'
• t• : ;
- ·
13% - na _Chiny. U~A . ~wiecie według rankingu Kantar
' na świec ie wedł u rankin , Brands 2021. Na tej samej liście
•. , • przeważaJą r~wnlez P.od ghajskiego·-gobok m~~ .
. ' • , _: : : względem technolqglcznęg9 • •• .":- szan lni z'Chin USA • · łaj
figuruje 18 marek z Chin. Pierwsze
• zaawan~owanla uzbrojenia, , ·
ucze • trzy miejsca zaj ~ kolejno '
_ • : ,, •
: zdolności operacyjnych oraz • _ _ ·
7
także nape psze ą ·wanm::wn .. Amazon, Apple I Google.
~: bada ń
wle~k~~:1- ~~a lu nuklearnęgo. ,· · prow
8 adzenia nauk owyc h. .

82:·· ..·. " . ..: .. , ·.. ....

.......,_-~-=;-._.,-, ...
• ' ••

. . ..
~;...
I ł l .. • .....
 INDEKS MOCY USA I CHIN W WYBRANYCH OBSZARACH
-- ---
Indeks mocy państw uwzględnia kilka aspektów Ich potęgi. Wskazuje, jaką częścią
światowych zasobów w wybranej dziedzinie dysponuje dane państwo.

31,8
[%] 30 ······· · · · .... · ·

21,5 20,7
20 · · · · · - 1Er a·······
15,9 •
10 10,_2 _ _· ··_·7,1
. ·7,3
_· '--
. ··_· - •4I
6,9 . J
.

o ,I skuteczność
kapitał potencjał wielkość zasoby wpływy zasoby
ekonomiczny militarny terytorium ludzkie kulturowe naturalne dyplomacji

. .. ROSJA
'I-... ;;> _;...- .,· -!, I • •; ~
'..l/4pl"-;'!'" • . '• •, • • I ,_ >' V(
.""-"' • ·:j . •; r·' • "'\ •.,. ł~
~: . ' "' , ' , r ; >. ~ pr
,. '{ .,
NIA ,, . , :,J11
:~:~ •·' .. ..,, :.,,·~ , . ~ -1;
,(1 ::-- . ,, ~- ••, .. I i ./ ~0 ~ 1
' )'- ,,, , . ·, . .. j

. f1t .,, • .,.

l Ch1~y często są
,.największą fabryką
nazywane

świata". Wytworz.one w nich

produkty są wysyłane na
•
~ różne kontynenty głównie
CHINY drogą morską, na ogromnych
kontenerowcach.

•
-•a-=
'ł-

' A ' ' ,",;."f!/"l'::_~ij

-
-<-

' u-

I NACH PRZEWAŻAJĄ CHINY? .

W KTÓRYCH DZIEDZ_
9,Sro PKB "
· wynosi średnie tempo wzrostu
gospodarczego Chin od końca
lat 70. XX w. ·Gospódarka chińska
rośnie nawet w okresie pandemii
COVID-19: w 2020 r. PKB Chin
wzros,/o o 2,3%, podcŻas.gdy .-
PKB USA spad/o o 3,5%. •
- • ,.;,;',- ' .,:-. f -~ •• .--•·.;_· ..
: .. , ;·· ..~·(•';/ ;:... . ' .. ··. ~
\_ ~ .... .,_V',•_· ,.... c9
.. .
14,7 °1o_ ŚWIATOWEGO ·72 MLD DOLARÓW
EKSPORTU .
wyniosły chińskie inwestycje
przypada na Chiny, podczas w Afryce w 2019 r. To kwota
gdy USA odpowiadają za ok. 8%. niewiele mniejsza od łącznej
Chiny mają również dodatni bilans wartości inwestycji USA;
handlowy w relacjach ze Stanami Wielkiej Brytanii i Francji_na
Zjednoczonymi. · • tym kontynencie.
.

83
' .
 we
- Rozdział 2. Sprawy międzynarodo

a róż
Dominacja mo car stw a prz yb ier
■ Strefy wpływów · b 'd b I · akceptneo.
ć moż­
postacie _ moze yc ~ rowo me
Mocarstwa dążą do tego, aby uzyska dąży d
wana przez słabsze panstwo, które
liwość decydowania o poczynani
ach innych
zapewnienia sobie ochrony, albo zos
tać Usta~
no zewnętrznej, ziaływa.
państw, w ich polityce zarów
i czer- nowiona na skutek przymusu. Odd
jak i wewnętrznej. Aby osiągnąć ten cel nie potęgi na danym obszar ze może wynik .
korzyści (np. . dnostronneac·
. ń z Je.
pać dzięki temu różnego rodzaju np. z zaw artych p~rozu m1 e ,
, rozsze- iejszą I bJ
w postaci kontraktów handlowych) deklaracji wydaneJ przez str.onę silnh państwu
obejmujące tery-
rzają swoje strefy wpływów, · t
kontroli. z braku sprzeciwu ze s rony mnyc
toria, które podlegają ich faktycznej

Przykład

Kolonialne strefy wpływów ~wania Pań­

rozp oczę ła się eks pan sja kolonialna, c~~li proce~ po~porządkow
Na przełomie x:v i XVI w. , Afryce, AZJI I Australii.
w w Ameryce PółnocneJ I PoludrnoweJ
stwom europejskim ogromnych obszaró
rzystały l · . r~
Mocarstwa ze Starego Kontynentu wyko
,

j, technicznej i organ_iza- ~I ~~ . ):
Przewagę w sferze militarne pod~~lić między f~ Mt ~ J
•• - ,
~,
cyjnej, aby wedle własnego uznania p._ •· , -1 ••1,
wysc1gu kolo-
siebie niemal cały świat. W XIX w. do ·
nialnego włączyły się również państw
a spoza Europy: - ~ ~ •

; • 'l • . 'lloł
\ \ ·~·.
.,Jo ..

czo ńe i Jap onia . Dom inac ja nad kolonia- . •~ _' • •; '\

Stany Zjedno
mi oraz innymi krajami zależnymi przy
ogromne zyski gospodarcze, a także
nosiła imp
prowadzi/a do
eriom ·f-'.
-1
'
ł
~
·~ ·;,
-~ .
'•
~ ...
.
., .., ·~)
o
.
.
. ,.~ > . • '
•

·•.....1.Jb.-· -<~~"·J
A " .....

­
'
o\:
ych sku tki moż
trwałych zmian kult urow ych , któr
wo, niektóre
~
· - - -........·-·.......J,.,.,o
...
........ .

na obserwować do dzjsiaj. Przykłado Frag men t ~rtugals~iej mapy z 1502 r., na któr
ej
w są ofic jaln ymi językami ywó w usta lo-
kolo niza toró fy wpł
języki daw nych
rop ejskich, przedstawiono podział na stre
"for-
h pań stw ach poz aeu pani ę w ukła dzie z
urzędowymi w różnyc ny przez Portugalię i Hisz
, francuski - owało
np. języ k angielski - m.in . w Nig erii i RPA des illas z 1492 r. Porozumienie to zdecyd
pańs ki - m.in . zylia jest por tuga lsko -
m.in. w Senegalu, Kongu i Libanie, hisz m.in. o tym, że dziś Bra d­
stw a Am eryk i śro
- m.in. w Brazylii języczna, a pozostałe pań z
w Argentynie i Meksyku, portugalski hisz pańs koję zycz ne.
istanie. kowej i Południowej są
iAngoli, rosyjski - w Kazachstanie i Kirg
Zimnowojenne strefy wpływów iał Europy na dwie strefy
ada ch jal tań sko -po czd ams kich z 1945 r. zaakceptowano podz
W tzw. ukł hodnim, wśród
ną kon tro low aną z ZSR R i dru gą podporządkowaną aliaritom zac
wpływów: jed prze
ką strefę okupacyjną
noczone. Linia oddzielająca sowiec
wio dąc ą rolę przy jęły

i
*~
~tany Zjed
któ'!'ch ~ ,.,....,....,..ff, ~ . •
bko stała się
w Niemczech od stref zachodnrch szy :i.f -.
oraz linią podzia-
granicą dwóch państw, NRD i RFN,
lu m!ędzy dwoma zwalczającymi się blok
• -(,.. ·1 t
ami politycz-
o ZSRR założy/ · J, /.?~ 't"iL1!łlbi
nyrm. W państwach bloku wschodnieg J .., : /..,.;;
~~' lmnllS-
nizony Armii
swoje bazy wojskowe - w Polsce gar · -~ i·
em Sulinowie
Czerwonej znajdowały się rn.in. w Bom lłilfl~
nie żelaznej
i Legnicy. Natomiast po zachodniej stro
erykanie - we
kurtyny swoje bazy utrzymywali Am
pilnowali bez-
współpracy z sojusznikami z NATO
Jednocześnie
pieczeństwa swojej" strefy wpływów. ie w Pod-
Część schronu w byłej radzieckiej baz
państwa zachodnie nie naruszały inte
resów ZSRR
ado wan ia 160 głowic
np. pozostały borsku, przeznaczQnej do skł
we wschodniej części kontynentu - Poz ostawała
tłum iła stanie nuklearnych. Powstała ona w 196 9 r.
radz ieck a pow w. Była
ściśle tajnym ośrodkiem aż do lat
bezczynne , kied y arm ia 90. XX
~ęgiers~ie w 1956 r. i gdy siły Ukł adu Wa rsza wsk iego nyc h przez
to jedna z trzech baz tego typu utworzo
interweniowały w Czechosłowacji ZSRR na terytorium uzależnionej od nieg
w 196 8 r. o PRL .

84
--=-·------
Ładmi~/ -

I Typy ładu międzynarodowego

Można wyróżnić kilka rodzajów ładu międzynarodowego. Poniżej zostały zaprezentowane
typy porządku światowego wyodrębnione według dwóch najważniejszych kryteriów.

pf4'flil•iu1~~0!1114i,,~~H'~
Ład międzynarodowy zalezy od tego, Ile mocarstw jest w stanie kształtować stosunki globalne,
czyli wokół ilu centrów (biegunów) skupia się polityka międzynarodowa.

Ład niebiegunowy (zerocen- Ład dwubiegunowy (bipolarny).

T J tryczny). Żadne państwo na
świecie nie posiada dominującej
.,-,-,~,ai...-~""'....
I pozycji, a sytuacja międzynarodo-
wa jest kształtowana przez
działania względnie równorzęd-
nych podmiotów.
Ład jednobiegunowy (mono-
centryczny). Na świecie istnieje
jedno dominujące supermocar-
stwo, które jest w stal1ie dyktować
swoje warunki każdemu innemu
podmiotowi stosunków między­
narodowych.
Rywalizacja o wpływy na świecie
r;,""r
toczy się między dwoma domlnU·
1
jącyml supermocarstwami,
_l,,..--t--,t.__ .1 kt6rycl1 siły i znaczenie (prestiż)
--.....:,~..- wzajemnie się równoważą.
Ład wielobiegunowy (policen-
tryczny). Sytuacja międzynarodo­
wa jest ustalana głównie przez
kilka lub kilkanaście mocarstw.
o podobnym znaczeniu. Trudno
wskazać uczestników stosunków
globalnych o jednoznacznie
dominującej pozycji.

Kryterium podziału: charakter relacji między państwami

O kształcie ładu międzynarodowego decyduje to, czym charakteryzują się ogólnie stosunki między
poszczególnymi mocarstwami.

Ład imperialny Ład kooperatywny

Mocarstwo dąży do podporząd­ Państwa rezygnują z prób uzyska-
kowania sobie określonego a
nia dominacji, swoje relacje
terytorium, by wprowadzić na nim układają zgodnie z zasadą
własne zasady. Kolejne słabsze •. współpracy niezależnych podmio-
państwa są wchłaniane przez tów. Każde z nich przez współ­
imperium albo tracą swoją odręb­ działanie dąży do osiągnięcia
ność i niezależność. własnych celów.

Ład hegemoniczny Ład integracyjny

Jedno państwo posiada wyraźną Państwa tworzą ponadnarodową
przewagę nad innymi i wykorzy- wspólnotę polityczną, na rzecz
stuje ją dla własnych korzyści. której rezygnują z części swojej
Hegemon nie narzuca zależnym suwerenności. Występujące
od niego państwom decyzji między nimi różnice stopniowo
w polityce wewnętrznej się zacierają.
i zewnętrznej.
Ład równowagi sił
Żadne państwo nie jest w stanie
podporządkować sobie pozosta-
łych, gdyż wpływy najważniej­
szych aktorów stosunków między­
narodowych wzajemnie się
równoważą.

85
- Rozdział 2. Sprawy międzynarodowe
■ Przemiany ładu międzynarodo-
wego w XX w.
Na początku XX w. Europa znajdowała si~
w schyłkowym okresie ładu wiedeńskiego, ~zyh
"koncertu mocarstw'; który od 18l5 r. opierał
się na zasadzie równowagi sił: Jego fu n<l~me_n~
tern była koalicja złożona z AuS trii, Wiel~i~J
Brytanii, Prus i Rosji, do której dołą~zyły p_oz-
niej Francja i Włochy. Państwa te ~-ie chcia~
dopuścić do powtórzenia sytuacp z epoki
napoleońskiej, gdy jedno mocarStw0 - rewolu-
cyjna Francja - osiągnęło pozycję hegemona.
Załamanie ładu wiedeńskiego
Destabilizacja starego porządku międzynaro­
dowego była wynikiem rewolucji przemysło­
wej, która nasiliła rywalizację ekonomiczną
między mocarstwami, oraz zjednoczenia Nie-
miec, które zdołały zbudować znaczący poten-
cjał militarny i gospodarczy. Z powodu nara-
stania rozbieżności interesów na przełomie
XIX i XX w. wykształciły się w Europie dwa
bloki polityczno-wojskowe - w 1882 r. utwo-
rzono trójprzymierze złożone z Niemiec,
'Austro-Węgier i Włoch, a w 1907 r. zakoń­
czono proces formowania trójporozumienia,
w którego skład weszły Wielka Brytania, Fran-
cja i Rosja. Skutkiem tych działań była dwubie-
gunowa rywalizacja w stosunkach między­
narodowych, która doprowadziła do wybuchu
Wielkiej Wojny (1914-1918).
Ład wersalski
Po zakończeniu I wojny światowej zapanował
nowy ład międzynarodowy o zasięgu świato­
wym, w którym obok mocarstw europejskich
(Wielkiej Brytanii i Francji) czołowe miejsce
zajęły Stany Zjednoczone. Porozumienie poko-
jowe podpisane w 1919 r. w podparyskim Wer-
salu przypieczętowało klęskę Niemiec i stało się
podstawą utworzenia Ligi Narodów - pierwszej
,organizacji międzynarodowej, która miała za
zadanie stać na straży pokoju na świecie. Traktat
wersalski ·i porozumieni'e waszyngtońskie
z 1922 r., które ograniczyło zbrojenia morskie,
położyły fundament pod wielobiegunowy system
86
'
międzynarodowy nazywany ładem wersa1s .
(lub ładem wersalsko-~aszyngtońskirn). z~
on dość szybko zakwestionowany przez Pań tal
które nie miały wpływu na jego ukształtows~,
. (b . . .
czyli przez Niemcy o wm1one za wybuch~ e,
aru
kiej Wojny) oraz Związek Radziecki (wyklucz~el.
ze względu na panujący w nim ustrój polityc I\~
Strategię podważania porządku międzynarZiły),
wego przyję ła rÓwmez
··7apoma,
. kót ra dążyłOdo·
realizacji swoich imperialnych ambicji w ;:~
Ostateczny upadek ładu wersalskiego przyn·iostJt
kolejna wojna światowa (1939-1945). a
Ład zimnowojenny
Ukształtowany po II wojnie światowe; ł
jałtański (lub jaltańsko-poczdamski) a~
ustalony ostatecznie na konferencjach Wiei.
kiej Trójki, czyli przywódców ZSRR, USĄ
i Wielkiej Brytanii - był systemem dwubiegu.
nowym. Dwa supermocarstwa - kapitali.
styczne Stany Zjednoczone i komunistyczn
Związek Radziecki - utrzymywały względny
równowagę m.in. dzięki obustronnej groźbi:
użycia broni nuklearnej w razie otwartej kon.
frontacji. Okres ich dominacji przeszedł do
historii jako zimna wojna - oficjalnie USA
i ZSRR nigdy nie były w stanie wojny,'jednak
ich ostra rywalizacfa o strefy wpływów i walka
ideologiczna były przyczynami wielu konflik-
tów o zasięgu regionalnym, np. wojny wiet-
' namskiej (1955-1975), kryzysu sueskiego
(1956) czy interwencji radzieckiej w Afgani-
stanie (1979-1989).
Pax Americana
Wygrany przez Stany Zjednoczone wyścig
zbrojeń doprowadził w Związku Radzieckim do
zapaści gospodarczej, która w połączeniu
z narastającym niezad0woleniem spoteczeństw
wpaństwach bloku wschodniego (wynikającym
1
m.in. z braku ich pełnej suwerenności) spowo-
dowała rozpad ZSRR i wyzwolenie Europy
Srodkowo-Wschodniej. Jednobiegunowy
porządek wyłoniony w 1991 r., nazywany ładem
pozimnowojennym, opierał się na hegemonii
USA - jedynego supermocarstwa.
 Ład~ -

Charakterystyka przemian ładu międzynarodowego w XX w.

1900
ład wiedeński_ Francja, WłoChY)
(układ wielobiegunowy; bieguny: Austro-Węgry, Rosja, Niemcy, Wielka Brytania,

1907 okres przejściowy: trójprzymierze (państwa centralne) kontra lfółporozumJenie ( ~ : ~ r.J

(układ dwubiegunowy; bieguny: Niemcy, Austro-W~ry. Włochy (dO 1914 r.), Turcła \ 917
)
1914 kontra Wielka Brytania, Francja, Rosja (do 1917 r.), Włochy (od 1915 r.). USA (od r.
1918 1wś
1

1919 ·
ład wersalski (wersalsko-waszyngtońskl)
(układ wielobiegunowy; bieguny: USA, Wielka Brytania, Franeta, Włochy)

okres przejściowy. mocarstwa totalitarne (w tym państwa OsQ_kontra alianci ,

1939 (układ dwubiegunowy; bieguny: Niemcy. Wiochy (do 1943 r.), Japonia. ZSRR (do 1941 .)
11wś 1 · kontra Wielka Brytania, USA (od 1941 r.), ZSRR (od 1941 r.)
1945

ład jałtański Qałtańsko-poczdamski, zimnowojenny)

(układ dwubiegunowy; bieguny: USA kontra ZSRR)

1991 ład pozimnowojenny (Pax Americana)

(układ jednobiegunowy; biegun: USA)

1 WŚ - wojna światowa

■ Konferencje, które zakończyły proces zmiany ładu międzynarodowego

Konferencja paryska, zakończo­ Konferencja poczdamska Na spotkaniu w Wiskulach

na podpisaniem w c,zerwcu
1919 r. traktatu wersalskiego,
zagwarantowała kluczową rolę
Wielkiej Czwórce. Na zdjęciu
widoczni są przywódcy państw,
które do niej należały - od lewej:
David Lloyd George (Wielka Bry-
tania), Vittorio Orlando (Wiochy),
George Clemenceau (Francja),
Thomas Woodrow Wilson (USA).
w lipcu i sierpniu 1945 r.
uwieńczyła proces formowania
powojennego porządku światowe­
go, którego podstawy ustalono
już w Jałcie w lutym 1945 r.
Na fotografii z początku obrad
są widoczni przywódcy Wielkiej
Trójki - od lewej: Winston Churchill
(Wielka Brytania), Harry Truman
(USA), Józef Stalin (ZSRR).
w Białorusi w grudniu 1991 r.
zawarto tzw. porozumienie
białowieskie, które przypieczę­
towało rozpad ZSRR i upadek
ładu zimnowojennego. Podpisali
je najwyżsi reprezentanci trzech
państw - na zdjęciu od lewej:
Borys Jelcyn (Rosja), Łeonid
Krawczuk (Ukraina), Stanislau
Szuszkiewicz (Białoruś).

87
- Rozdzlal 2. Sprawy międzynarodowe

ars ,
że system oparty na dominacji starych moc
i kontrolowanych przez nie instytucji międ
Czy wiesz, że... hv
narodowych (takich jak ONZ, Międzynarodo
Łacińskie słowo pax [czyt.: paks
] oznacza zy•
•pokój" i jest stosowane do tworzenia nazw
Fundusz Walutowy czy Światowa Organiza~
okresów, w których konkretne mocarstwa . dli . . ~aga koreCJa
kt
osiągnęły dominację nad ogromnym
teryto- Handlu) jest niespraw1e .wy 1wy_
rium. Wyróżnia się m.in. Pax Romana - okre
s Reformy wspomniany ch mstytuq1 dotychc Zas
.
potęgi antycznego Imperium Rzym skie go, nie przyniosły spodziewanych rezultatów, dl
tego coraz częściej_ m~~i ~ię o tym, że forrnu~~
witu
Pax Britannica [czyt.: britanika] - czas rozk
imperium brytyjskiego w XVIIII i XIX w., oraz światowych orgamzaq1 ~1ędzyrządowych
ule.
Pax Americana [czyt.: amerikana] - trwający z Więc .
gła wyczerpaniu. Z jedneJ strony cora
od zakończenia li wojny światowej okres c~
rozwoju światowego systemu bezpieczeńst
wa kluczowych decyzji zapada w nieformalny
opartego na militarno-ekonom iczn ej prze wa- grupach skupiających określone państwa (n
dze Stanów Zjednoczonych. Obecnie hege
mo-
G7, BRICS, normandzka czwórka; więcej O tyct
kać
nię w światowej gospodarce próbują uzys organizacjac~ ~ob. odpow~ednio na~- 192, 96
1
Chiny- władze ChRL nawiązują przy tym s.
ej i 149). Z drug1eJ strony w wielu kwestiach tran
do epoki w dziejach starożytnej Azji nazywan
ść granicznych, dotyczących np. zmian klimatu
Pax Sinica !czyt.: sinika], w której stabilno
rantowana społeczność między narodowa dalej korzyst'a
międzynarodowego ładu była gwa . . .
przez potęgę chińskich cesarzy. z orgamzacyJnego 1 merytorycznego wsparci
n:
ze strony systemu ONZ i ustanawia wzajem
we.
■ Trendy międzynarodowe w XXI w. zobowiązania prawnomiędzynarodo
Na początku trzeciej dekady XXI w. uza-
Wbrew stawianym przez niektórych badaczy ł­
sadnione wydaje się stwierdzenie, że wspó
hipotezom o „końcu historii" triumf liberal- się
- czesny ład międzynarodowy przekształca
nych demokracji i niekwestionowane przy
wództwo Stanów Zjednoczonych nie trwa
ły w system wielobiegunowy, choć ani jego cha-
są
długo. Już na początku XXI
w., głównie rakter, ani pozycja głównych mocarstw nie
­ jeszcze przesądzone.
w wyniku gospodarczego ożywienia w pań
i-
stwach rozwijających się, ekonomiczna dom ch mocarstw
. Produkt krajowy brutto (~KB)' wybrany
nacja USA przestała być oczywista (zob w latach 2000-2020
że
zamieszczony obok wykres). Przyjmuje się,
ostatecznie zakończyła się ona w wyniku glo- [bln USD)
y 25 - - - - - -
balnego kryzysu finansowego z 2008 r., któr
rykańskim
rozpocząJ się od załamania na ame 20 -----
h
rynku pożyczek hipotecznych udzielanyc
osobom o niskiej zdolności kredytowej. 15

Dodatkowo polityka zagraniczna Stanów 10

Zjednoczonych w XXI w. coraz częściej bud
zi
niezadowolenie ich sojuszników, nawet tych 5
rykań­
należących do NATO. Przykładowo, ame
skiej interwencji w Iraku z 2003 r. nie poparły o
2008 2012 2016 2020
w 2000 2004
ani Francja, ani Niemcy. Wielu komentatoró '
o- Niemcy - Japonia
krytykuje m.in. w ich ocenie pospieszne wyc - USA -
Rosja
r. Chiny -
fanie sił USA z Afganistanu w sierpniu 2021
-

Natomiast w państwach rozwijających się i usług 'ł/lfrłlorzo­

(na
PKB - wyrażona w pieniądzu wartość dóbr
1

ślonym czasie,
tzw. ry~kach wschodzących), których udzi
ał nych w gospodarce danego państwa w okre
a- najczęściej w ciągu roku (zob. więcej nas. 107).
w światowej gospodarce systematycznie wzr źródło: GDP (current US$), Bank Światowy,
,
sta, w dużej mierze panuje przekonanie o tym databank.worldbank.org [dostęp: 5.11.2021
].

88
■ Wpływ demog~afii na sytuację geopolityczną

Czynnikiem, na który zwracają szczególną uwagę autorzy współa.es nych analiz gcopo,
litycznych, jest sytuacja demograficzna poszczególnych pań stw. Zmiany liczby ludno ,
ści w różnych rejonach świata w dtuższej perspektywie będą skutkowa ły zw iększen ie m
migracji.
Rozkład zaludnienia świata w 2021 r.

--11I ti
'I ■
DUi

•••
-···
. -=···
--=:=
1·
'!
I
Ogółem: ok. 7,9 mld ludzi
...._...
•=···
1111111
- ----
•=! - -~
■.11
-.
■·. -
-
Prognoza rozkładu zaludnienia świata na rok 2050

Nigeria Blopla • :r.

~

-·ea
C:
,3!
l! ,!!:
~D
••
c a:

Ogółem: ok. 10,5 mld ludzi

Wielkość populacji poszczególnych państw z:
• Azji • Afryki • Europy • Ameryki Północnej i Karaibów • Ameryki Południowej
lil1 Ameryki Środkowej. • Oceanii (Australia i Nowa Zelandia) Ol Oceanii (pozostałe państwa)
a wzrost liczby ludności li spadek liczby ludności El nieznaczna zmiana
iJ Wyjaśnij, w jaki sposób - według Twoich przewidywań - spadki i wzrosty liczby ludności w poszc zególnych
państwach wpłyną na sytuację geopolityczną w 2050 r. W odpowiedzi uwzględnij przykłady trzech państw,
w których jest spodziewany wzrost liczby ludności,· oraz trzech, w których populacja ulegnie zmniejszeniu.

89