Środowisko życia, budowa i czynności życiowe

nicieni wolno żyjących i pasożytniczych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Środowisko życia, budowa i czynności życiowe nicieni
wolno żyjących i pasożytniczych

Jaja owsika ludzkiego (Enterobius vermicularis).

Źródło: N/A, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nicienie (Nematoda) to grupa dwubocznie symetrycznych pseudojamowców. Mają

cylindryczne, niesegmentowane i wydłużone ciało – osiągają przeciętną długość 1 mm.
Najmniejsze, do 0,08 mm długości, wolno żyjące nicienie występują w osadach morskich.
Największe natomiast są formy pasożytnicze: rekordzista długości Plancentonema
gigantissima, bytujący w łożysku kaszalota, osiąga aż 840 cm długości!
Twoje cele

Wykażesz zależność budowy nicieni od środowiska ich życia.

Omówisz czynności życiowe nicieni wolno żyjących i pasożytniczych.
Przeanalizujesz przykłady adaptacji nicieni do pasożytniczego trybu życia.
Przeczytaj

Budowa ciała i funkcje życiowe nicieni

Nicienie występują we wszystkich środowiskach: zarówno lądowych (gleba), jak i wodnych

(głębiny oceaniczne, dna mórz, wody słodkie). Oprócz słabo poznanych form wolno
żyjących wyróżnia się gatunki pasożytnicze roślin i zwierząt, w tym człowieka.

Pierwouste, dwubocznie symetryczne, o wydłużonym, cylindrycznym ciele nicienie są

zwierzętami pseudocelomatycznymi, których pierwotna jama ciała (pseudocel) wypełniona
jest płynem.

Przekrój poprzeczny przez nicienia.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
 Nicień pod mikroskopem świetlnym.
Źródło: Dominik1232, wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pokrycie ciała i ruch

Zewnętrzną warstwę ciała nicieni stanowi składający się z białek keratyno-

i kolagenopodobnych oskórek (kutykula), który jest okresowo zrzucany w procesie linienia.
Nie ma on budowy komórkowej; jest nierozciągliwy, przez co płyn wypełniający jamę ciała
ma wysokie ciśnienie. Napięty z powodu ciśnienia oskórek nadaje nicieniowi sztywność,
tworząc jego szkielet hydrostatyczny.
Ciekawostka

Przebicie powłoki nicienia prowadzi do ujścia płynu z jamy ciała na zewnątrz i śmierci
organizmu.

Grubość oskórka i jego struktura zależą od sposobu życia nicieni. Chroni on organizm
zwierzęcia przed wpływem niekorzystnych warunków środowiska. Zazwyczaj jest więc
grubszy i bardziej złożony u pasożytów, co wiąże się z ochroną przed wydzielinami
żywiciela; cieńszy występuje u form wolno żyjących.

Pod oskórkiem znajduje się hipoderma tworząca zgrubienia – wałki hipodermalne, które
biegną wzdłuż ciała nicieni. Najlepiej rozwinięte są wałki boczne; grzbietowy i brzuszny
należą do słabiej wykształconych.
Nicienie są zazwyczaj organizmami bezbarwnymi, często przezroczystymi. Zabarwienie
nadają im znajdujący się w przewodzie pokarmowym pokarm bądź barwniki krwi żywiciela.

Znajdująca się pod hipodermą pojedyncza warstwa mięśni o podłużnym układzie włókien
umożliwia nicieniom poruszanie się. Ze względu na antagonistyczne działanie pasm mięśni
grzbietowych i brzusznych ich ciało może zginać się tylko w płaszczyźnie
grzbietowo‐brzusznej – zwierzęta te poruszają się jedynie na boku.

Odżywianie

Układ pokarmowy nicieni zaczyna się otworem gębowym, otoczonym wargami, na których
znajdują się receptory dotyku. Dalej jest podzielony na trzy części:

część złożona z jamy gębowej i umięśnionej gardzieli służącej do pobierania pokarmu

oraz zastawki gardzielowo‐jelitowej; tu znajdują się gruczoły produkujące enzymy
trawienne;
nierozgałęzione jelito środkowe;
drożne jelito tylne – u samców jest zakończone kloaką, czyli wspólnym ujściem
nasieniowodu i jelita; u samic ujścia układów pokarmowego i rozrodczego są
oddzielone.

W jamie gębowej nicieni znajdują się ząbki, listewki lub sztyleciki. Gatunki pobierające
większy pokarm mają obszerną jamę gębową oraz ząbki i listewki służące do jego
rozdrobnienia. U gatunków pasożytniczych występują sztyleciki, które umożliwiają
przebicie tkanek żywiciela i pobieranie zawartości jego komórek.

Układ pokarmowy nicieni.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o.

Koordynacja nerwowa
Układ nerwowy zbudowany jest z pierścienia okołogardzielowego (okołoprzełykowego)
oraz pni nerwowych połączonych spoidłami poprzecznymi (komisury). Dwa z pni znajdują
się w grzbietowym i brzusznym wałku hipodermalnym.

Układ nerwowy nicieni.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

U nicieni występują dwa typy receptorów:

mechanoreceptory, czyli receptory czuciowe, w postaci brodawek czuciowych

umiejscowionych głównie w okolicach otworu gębowego,
chemoreceptory, receptory chemiczne, reagujące na obecność różnych substancji
chemicznych.
Ciekawostka

Niezwykle istotna dla rozwoju nicieni jest temperatura. Wykazano, że niektóre gatunki
reagują na gradient o różnicach mniejszych niż 0,1°C, poszukując optimum termicznego.

Wydalanie i osmoregulacja

Układ wydalniczy ma kształt litery H: składa się z dwóch kanałów wydalniczych położonych
wzdłuż ciała, wewnątrz bocznych wałków hipodermalnych, i połączonych przebiegającym
w hipodermie kanałem poprzecznym. Jest on zakończony otworem położonym w przedniej
części ciała po brzusznej stronie. Główną funkcją układu wydalniczego jest regulacja
ciśnienia osmotycznego organizmu. Końcowym produktem przemiany materii u nicieni
jest amoniak – są to zwierzęta amonioteliczne.

Układ wydalniczy nicieni.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Oddychanie

Nicienie nie mają układu oddechowego. Osobniki niepasożytnicze oddychają tlenowo,

a wymiana gazowa zachodzi na drodze dyfuzji całą powierzchnią ciała. Pasożyty oddychają
beztlenowo, pozyskując energię z rozkładu substancji odżywczych.

Układ krwionośny

Organizmy zaliczane do nicieni nie mają układu krwionośnego. Transport substancji

odżywczych i produktów przemiany materii zachodzi z udziałem płynu wypełniającego
jamę ciała.
Rozmnażanie

Nicienie są organizmami rozdzielnopłciowymi. Występuje u nich dymorfizm płciowy:

między osobnikami żeńskimi i męskimi widoczne są wyraźne różnice w budowie. Samice są
większe; charakterystyczną cechą samców jest spiralnie zagięta tylna część ciała. Niektóre
gatunki pasożytnicze rozmnażają się dzieworodnie.

U nicieni występuje zapłodnienie wewnętrzne. Większość jest jajorodna (żyworodny jest

włosień kręty), a ich rozwój – u większości grup – dzieli się na cztery stadia
larwalne. Postacie młodociane nazywane są larwami i różnią się od dorosłych wielkością
i nierozwiniętym układem rozrodczym.

Niektóre nicienie wytwarzają cysty z jajami i larwami, które mogą przetrwać przez długi
czas.
Ciekawostka

Nicień Placentonema gigantissima ma 32 jajniki i produkuje 80 milionów jaj dziennie!

Młody osobnik i cytrynkowata cysta mątwika sojowego (Heterodera glycines) wypełniona larwami.
Źródło: N/A, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przegląd systematyczny nicieni

 Występują we wszystkich typach środowisk. Są niewielkimi
organizmami – osiągają maksymalnie kilka centymetrów długości.
Odżywiają się bakteriami, bywają też drapieżne lub wszystkożerne.
Najsłynniejszym przedstawicielem tej grupy jest Caenorhabditis
elegans – w 1965 r. wykorzystany jako organizm modelowy
Niepasożytnicze w badaniach nad rozwojem zwierząt. Był też pierwszym
organizmem wielokomórkowym, którego genom
zsekwencjonowano. Innym nicieniem niepasożytniczym jest
węgorek octowy (Turbatrix aceti). Jego cechą charakterystyczną jest
duża odporność na niskie pH środowiska – często żyje
w fermentujących owocach.

Należą do nich pasożyty z rodzaju mątwików. Te niewielkie

organizmy (1‐2 mm) pasożytują wewnątrz korzeni. Samice
przypominają kształtem małe cytryny, są kuliste, natomiast samce
mają wydłużony kształt ciała. Najczęściej występującymi w Polsce
Pasożyty roślin
mątwikami są Globodera rostochiensis, czyli mątwik ziemniaczany
oraz Heterodera schachtii – mątwik burakowy. Pierwszy atakuje
głównie bulwy ziemniaków i korzenie pomidorów, drugi pasożytuje
w bulwach buraków cukrowych.

Mogą pasożytować zarówno w organizmach kręgowców, jak

i bezkręgowców. Do najbardziej znanych należą glista ludzka
Pasożyty
(Ascaris lumbricoides), włosogłówka ludzka (Trichuris trichiura),
zwierząt
włosień kręty (Trichinella spiralis) i owsik ludzki (Enterobius
vermicularis).

Słownik
antagonizm

przeciwstawność działania dwóch elementów lub układów w organizmie

dzieworództwo, partenogeneza

sposób rozmnażania, w którym potomstwo rozwija się z niezapłodnionych jaj złożonych

przez samice
osmoregulacja

zdolność organizmu zwierzęcego do utrzymywania na względnie stałym poziomie

stężenia osmotycznego płynów ustrojowych ciała
pierwouste

jedna z dwóch, oprócz wtóroustych, linii ewolucyjnych wielokomórkowych zwierząt

trójwarstwowych (Triploblastica) i dwubocznie symetrycznych (Bilateralia), u których
definitywny otwór gębowy dorosłego zwierzęcia powstaje z pragęby; grupa niejednolita
w sensie ewolucyjnym, o niewyjaśnionej do końca filogenezie; do pierwoustych zalicza
się: płazińce, wstężnice, wrotki, nicienie, kolcogłowy, pierścienice, niezmogowce,
sikwiaki, szczetnice, stawonogi, pazurnice, niesporczaki, mięczaki, mszywioły,
ramienionogi
rozdzielnopłciowość

zróżnicowanie osobników jednego gatunku na żeńskie (wytwarzające gamety żeńskie)

i męskie (wytwarzające gamety męskie)
pseudocel

typ pierwotnej jamy ciała, przestrzeń między powłoką ciała i ścianą jelita o całkowicie
innym pochodzeniu niż wtórna jama ciała; wypełniona płynem o dużym ciśnieniu
osmotycznym, bez własnego nabłonka wyścielającego, bez warstwy mięśni dookoła jelita
(brak perystaltyki jelita) i przewodów łączących ją ze środowiskiem zewnętrznym;
pseudocel wykształcają zwierzęta zwane wtórnojamowcami pozornymi
(Pseudocoelomata)
zwierzęta pseudocelomatyczne

zwierzęta, których jama ciała jest pseudocelem, czyli przestrzenią między ścianą ciała
a narządami, wypełnioną płynem; należą do nich m.in. nicienie i wrotki
Film

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1JkoLqsOroLW

Czynności życiowe nicieni wolno żyjących i pasożytniczych.
Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film opisuje czynności życiowe nicieni wolno żyjących i pasożytniczych.

Polecenie 1

Obejrzyj film i wyjaśnij, w jaki sposób zachodzi oddychanie u nicieni.

Polecenie 2

Opisz znaczenie nicieni w środowisku.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż nazwę nicienia będącego organizmem modelowym w badaniach rozwoju zwierząt.

 Turbatrix ace

 Globodera rostochiensis

 Trichuris trichiura

 Caenorhabdi s elegans

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz poprawną odpowiedź. Narządem wydalniczym nicieni jest:

 nicienie nie mają narządów wydalniczych

 metanefrydium

 układ w kształcie litery H

 cewka Malphigiego
 Ćwiczenie 3 輸

Poniższa grafika przedstawia wygenerowany komputerowo projekt pewnego układu nicienia

Caenorhabdi s elegans. Co zaznaczono kolorem różowym?

 układ pokarmowy

 układ krążenia

 układ ruchu (mięśnie)

 układ wydalniczy
Źródło: Palyanov A., Khayrulin S., Larson S. D., Dibert A., Towards a virtual C. elegans: a framework for simula on and
visualiza on of the neuromuscular system in a 3D physical environment, In Silico Biol. 2011-2012;11(3-4):137-47, licencja:
CC BY-SA 4.0.

Tekst do ćwiczeń 4 i 5

Łaźbiec Achroia grisella to owad z rzędu motyli, który jest szkodnikiem siejącym
spustoszenie w ulach pszczelich. Poniższe zdjęcie przedstawia martwą larwę łaźbca i dużą
liczbę osobników nicienia Heterorhabditis bacteriophora. Gatunek ten należy do tzw.
„przydatnych nicieni”. Osobniki H. bacteriophora potrafią wykrywać zwiększone stężenie
dwutlenku węgla i podwyższoną temperaturę w otoczeniu, dzięki czemu znajdują larwy
łaźbca, do których wnikają przez otwór gębowy lub odbytowy. Bardzo szybko zaczynają
pożywiać się jeszcze żywą larwą – po pewnym czasie dochodzi do inwazji larwy bakteriami
z rodzaju Photorhabdus bytującymi w jelicie nicienia. Bakterie te rozkładają tkanki larwy
łaźbca, co ułatwia nicieniom pobieranie pokarmu.
Na podstawie: https://www.gardeninsects.com/beneficialNematodes.asp

Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie informacji z tekstu i własnej wiedzy wskaż prawdziwy opis zależności

międzygatunkowej występującej pomiędzy nicieniami a bakteriami z rodzaju Photorhabdi s
i larwami łaźbca.

Heterorhabdi s bacteriophora i bakterie z rodzaju Photorhabdus wiąże

 pasożytnictwo. Heterorhabdi s bacteriophora są też symbiontami larw Achroia
grisella.

Heterorhabdi s bacteriophora żyją w symbiozie zarówno z bakteriami z rodzaju


Photorhabdi s, jak i larwami Achroia grisella.

Heterorhabdi s bacteriophora i bakterie z rodzaju Photorhabdus wiąże symbioza.


Heterorhabdi s bacteriophora są też pasożytami larw Achroia grisella.
Źródło: Peggy Greb, licencja: CC BY 3.0.
 Ćwiczenie 5 醙

Na podstawie informacji z tekstu i własnej wiedzy uzupełnij tekst, by przedstawiał fakty.

Nicienie z gatunku Heterorhabdi s bacteriophora mogą być stosowane w zastępstwie

insektycydów  herbicydów  . Cechą tych nicieni, pozwalającą im na skuteczne

wnikanie w larwy, jest umiejętność wykrywania zwiększonego stężenia CO2 
zdolność do trawienia tkanek larwy  . Dzięki działaniu

enzymów trawiennych Heterorhabdi s bacteriophora 

bakterii z rodzaju Photorhabdi s  tkanki owada upłynniają się, co umożliwia ich
sprawne pobranie przez nicienia. Nicienie Heterorhabdi s bacteriophora odżywiają się

związkami organicznymi  nieorganicznymi  pochodzącymi z tkanek larw Achroia

grisella.

Informacje do ćwiczeń 6, 7 i 8

Źródło: Kbradnam, licencja: CC BY-SA 2.5.

Powyższe zdjęcie przedstawia nicienia z gatunku Caenorhabditis elegans. Jest to gatunek

modelowy, na którym już od początku XX w. prowadzi się badania podstawowe. Ich wyniki
mają często zastosowanie w innych badaniach, także tych dotyczących fizjologii i genetyki
człowieka. Jedną z właściwości Caenorhabditis elegans, oraz niektórych innych nicieni, jest
eutelia, czyli zjawisko występowania stałej liczby komórek somatycznych organizmu przez
całe jego życie (od osiągnięcia dojrzałości). Obojnacze osobniki nicienia Caenorhabditis
elegans składają się z 1031 komórek somatycznych i około 2000 komórek rozrodczych,
podczas gdy samce mają dokładnie 959 komórek somatycznych i około 1000 rozrodczych.
W gatunku Caenorhabditis elegans samice nie istnieją. Chociaż Caenorhabditis elegans
nazywany jest gatunkiem eutelicznym, to liczba komórek somatyczych w dojrzałym
osobniku ulega pewnym zmianom. Hermafrodyta (obojnak) Caenorhabditis elegans traci
w ciągu swojego życia dokładnie 131 komórek somatycznych na drodze apoptozy
(programowanej śmierci komórki). Kolejność śmierci poszczególnych komórek jest dobrze
poznana i niezmienna.

B. Alberts i wsp., Caenorhabditis Elegans: Development from the Perspective of the Individual Cell, Molecular Biology of
the Cell. 4th edition, 2002

Ćwiczenie 6 醙

Na podstawie powyższego tekstu i własnej wiedzy oceń poniższe zdania jako prawdziwe lub
fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Caenorhabdi s elegans posiada zarówno formy
 
rozmnażające się bezpłciowo (obojnaki), jak i płciowo.
Od momentu zapłodnienia przez osobnika dorosłego
obojnaczego Caenorhabdi s elegans w jego ciele  
występuje 1030 komórek somatycznych.
Apoptoza dotyczy tylko tych komórek ciała
Caenorhabdi s elegans, które – w wyniku działania  
czynników zewnętrznych – ulegają uszkodzeniu.
Organizm samca Caenorhabdi s elegans składa się zawsze
 
z mniej niż 960 komórek.

Ćwiczenie 7 難
Na podstawie powyższej informacji i własnej wiedzy wyjaśnij, dlaczego hermafrodytyczne
osobniki Caenorhabdi s elegans mają około dwukrotnie większą liczbę komórek rozrodczych

niż samce.
Ćwiczenie 8 難

Rozmiary Caenorhabdi s elegans ulegają zmianom w trakcie życia dorosłego osobnika. Młody,
niebędący larwą obojnak, ma długość 900–940 mikrometrów, ale kiedy może już składać jaja,
osiąga długość do 1150 mikrometrów.

Edycja: S. Malloy i wsp., Brenner's Encyclopedia of Gene cs. 2nd Edi on, 2013

Na podstawie informacji z tekstu do zadania 6, powyższego tekstu i własnej wiedzy wyjaśnij,

skąd biorą się różnice w wielkości pomiędzy dwoma obojnaczymi osobnikami Caenorhabdi s

elegans. W odpowiedzi uwzględnij zjawisko eutelii.

Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Środowisko życia, budowa i czynności życiowe nicieni wolno żyjących

i pasożytniczych

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:

3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców,

wrotków, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków,
wijów i owadów) i szkarłupni;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Wykażesz zależność budowy nicieni od środowiska ich życia.

Omówisz czynności życiowe nicieni wolno żyjących i pasożytniczych.
Przeanalizujesz przykłady adaptacji nicieni do pasożytniczego trybu życia.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
mapa myśli;
 praca z filmem;
grupy ekspertów.

Formy pracy:

praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Środowisko życia, budowa i czynności życiowe nicieni wolno żyjących
i pasożytniczych”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji
„Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Film”, tak aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie
uczestniczyć i rozwiązywać zadania.
2. Uczniowie pozyskują samodzielnie dodatkowe informacje dotyczące tematu lekcji.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Prowadzący prosi uczniów, aby zgłosili swoje propozycje
pytań do wspomnianego tematu. Jedna osoba może zapisywać je na tablicy. Gdy
uczniowie wyczerpią pomysły, a pozostały jakieś ważne kwestie do poruszenia,
nauczyciel je dopowiada.

Faza realizacyjna:

1. Mapa myśli. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy i prosi ich, by na podstawie
e‐materiału opracowali mapę myśli dotyczącą przydzielonych zagadnień dotyczących
budowy ciała oraz czynności życiowe nicieni:
– grupa I i II – pokrycie ciała i ruch; odżywianie; koordynacja nerwowa;
– grupa III i IV – wydalanie i osmoregulacja; oddychanie; układ krwionośny;
rozmnażanie.
Grupy otrzymują po dwa arkusze papieru A2 i na jednym z nich sporządzają mapę
myśli. Następnie wybierają po dwóch ekspertów, którzy najlepiej opanowali otrzymane
 zagadnienia. Eksperci zamieniają się grupami (I z III, II z IV) i przekazują zdobytą
wiedzę. Uczniowie z drugiej grupy robią na drugim arkuszu notatki w formie mapy
myśli, porządkując informacje przekazywane przez eksperta. Po upływie
wyznaczonego czasu eksperci wracają do swoich grup. Grupy prezentują wyniki swojej
pracy, nauczyciel uzupełnia brakujące informacje, koryguje ewentualne błędy.
2. Praca z multimedium („Film”). Nauczyciel prosi, aby wybrany uczeń przeczytał
polecenie nr 2: „Opisz znaczenie nicieni w środowisku”. Następnie prosi uczniów, aby
opracowali odpowiedzi w parach i porównali je z innym zespołem. Przedstawiciel
wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy prezentuje propozycję odpowiedzi,
a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby
uzupełnia ją.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie odpowiadają na pytania sformułowane we wstępnej fazie lekcji.

2. Zalogowany na platformie nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte
w sekcji „Wprowadzenie”. W tym kontekście podsumowuje omówione zagadnienia.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Multimedium zamieszczone w sekcji „Film” można wykorzystać w fazie wstępnej zajęć,

w celu wzbudzenia zaciekawienia uczniów.