NADPUNJENJE MOTORA SUS

2012/2013
V. prof. dr Devad Bibi
Plana i program rada 2012/2013
Predavanja: V. prof. dr Devad Bibi, dipl. ing.

Vjebe: Almir Blaevi, dipl. ing.

Broj nastavnih asova:
Predavanja: 1x sedmino po 2 asa ukupno 30 N
Vjebe: 1 x sedmino po 2 asa ukupno 30 N

Mjesto i vrijeme odravanja:
Ljetni semestar
Predavanja: utorkom, uionica 002, u terminu od 09:15 do 11:00 sati
Vjebe: utorkom, uionica 002, u terminu od 11:15 do 13:00 sati
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 2
Plana i program rada 2012/2013
Svrha i cilj kursa
U nastojanjima poveanja stepena iskoritenja zapremine motora sus, uz
istovremeno smanjenje potronje goriva i regulisanih zagaujuih materija u
izduvnim gasovima, nezaobilazno podruje izuavanja jeste nadpunjenje motora
sus. Studenti dobivaju znanja o principima nadpunjenja, dizajna i modeliranja
procesa nadpunjenja, kao i ponaanju sistema nadpunjenja u razliitim
primjenama na motoru.
Pregled moguih i u praksi primjenjivanih naina nadpunjenja. Postavljaju se
uslovi koji prethode mogunosti uvoenja sistema nadpunjenja, kao i
pozitivne i negativne strane njihovog uvoenja, kako sa tehnikog tako i sa
ekonomskog i sociolokog aspekta.
Daju se osnovni principi pojednih elemenata sistema nadpunjenja kao to su
turbina i kompresor, s posebnim naglaskom na tzv. sisteme turbo punjenja,
obrazlau se njihovi osnovni konstruktivni parametri kao i izlazni parametri u
obliku mapa kompresora i turbine.
Obuhvaeno je modeliranje procesa koji se odvijaju u turbo punjaima.
Obrazlau se osnovni parametri pri izboru i spajanju turbo punjaa sa
motorom sus.

Preduslov za razumijevanje
Znanje iz termodinamike, mehanike fluida, dinamike, motora sus
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 3
Plana i program rada 2012/2013
Provjera znanja

Nain provjere Termin provjere
Maksimalni broj bodova
Aktivnost Ispit
Kolokvij
Pismeno
Nastavnik/Asistent
Po dinamici vjebi
(3 kolokvija)
3x5=15
Laboratorijska
vjeba
Izvjetaj + kolokvij
Nastavnik/Asistent
Po dinamici vjebi 1x10=10
Test I
Pismeno
Nastavnik
U sedmoj sedmici
semestra
15
Test II
Pismeno
Nastavnik
U etrnaestoj sedmici
semestra
15
Zavrni ispit
Pismeno
Nastavnik
Po rasporedu polaganja
zavrnih ispita
45
Popravni ispit
Pismeno
Nastavnik
Po rasporedu polaganja
popravnih ispita
45
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 4
Uvod
Motor sus predstavlja najrasprostranjeniji i najee koriteni
pogonski agregat
Industrija
Cestovni saobraaj
eljezniki saobraaj
Vodeni saobraaj
Vazduni saobraaj

Faktori koji usmjeravaju razvoj motora sus
Poveanje ekonominosti
Smanjenje koncentracije regulisane emisije izduvnih gasova
Smanjenje emsije CO
2
Smanjenje potronje goriva

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 5
Osnovni pokazatelji rada motora sus
Indicirana snaga



Efektivna snaga


Litarska snaga
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 6
Koeficijent mehanikih gubitaka

Snaga mehanikih gubitaka



Srednji efektivni pritisak
Mehaniki gubici:
snaga utroena na savladavanje otpora mehanikog trenja (klip-klipni prstenovi-
kouljica, leajevi, trenje u razvodu, itd.),
snaga utroena na savladavanje aerodinamikih otpora kretanja dijelova motora
(klipnjaa, koljenasto vratilo, zamajac, itd.),
snaga utroena na pogon pomonih ureaja motora (pumpa za vodu, pumpa za
ulje, ventilator, pumpa za gorivo, kompresor, itd.).
t
t
n V p
n
V p
t
L
P
h i h i i
i

=

= = 2
2
2 1 i
L ) ( L L + =
t
q
n V p
P P
h e
i m e

= = 2
(

3
dm
kW
V
P
h
e
m
q
m e i
P P P =
i
m
i
e
m
P
P
P
P
= = 1 q
i m e
p p =q
Osnovni pokazatelji rada motora sus
Snaga motora sus







Parametri koji omoguavaju poveanje snage motora sus
Hodna zapremina - nije pogodno za velike promjene zbog cijene
kotanja. Danas se ide na smanjenje V
h
(downsizing)
Broj obrtaja - smanjuje se zbog mehanikih gubitka koji rastu
progresivno sa poveanjem broja obrtaja motora (downspeeding)
Srednji efektivni pritisak - parametar kojim se danas poveava snaga
motora


Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 7
z o
m i d z
z o
z v m i d h e h
e
l
Q m
l
Q n V 2 p n V
2 P

=


=

=

t t
- srednji efektivni pritisak:
z v
z
m i
o
d
e

l
Q
p

=
- protok vazduha:
t
z v h
z
V n 2
m

=

Poveanje p
e
odnosno P
e
Uticajni parametri
Q
d
- donja toplotna mo goriva
l
o
- stehiometrijski odnos vazduh/gorivo
o
z
- ekvivalentni odnos vazduha
Granine vrijednosti
Za otto motor o
z
=0,95 1,1
Za dizel motor o
z
> 1,2
q
v
volumetrijski stepen punjenja


q
v
< 1 (najee 0,7 0,9)
q
v
> 1 u specifinim uslovima rada (npr. kod nadpunjenih motora sa
ispiranjem zaostalih gasova).
Poeljno je da koeficijent zaostalih gasova bude to manji
(0,01 0,03)

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 8
z v m i
z o
e
l
p q q q
o

=
d
Q
z h
z
h
no st z
v
V
m
V
V

~ =
var ,
g z
r
m m
m
+
=
Poveanje p
e
odnosno P
e

Uticajni parametri
Naelni tok promjene stepena punjenja q
v

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 9
z v m i
z o
e
l
p q q q
o

=
d
Q
Legenda:
1- promjena
v
pri n=const.
2- Uticaj predgrijavanja svjeeg punjenja na Aq
v

3- Uticaj hidraulinih otpora u usisnom vodu na
Aq
v

4- Uticaj zaostalih gasova na Aq
v

Poveanje p
e
odnosno P
e

Uticajni parametri
q
m
koeficijent mehanikih gubitaka









Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 10
z v m i
z o
e
l
p q q q
o

=
d
Q
i
m
i
m i
i
e
m
P
P P P
P
P
=

= = 1
P
q
P
tr
- snaga trenja
P
au
- snaga aerodinamikih otpora
P
pn
- snaga pogona pomonih
agregata
Orijentacione vrijednosti q
m
:
etvorotaktni oto motori 0,7 0,9
etvorotaktni dizel motori (usisni) 0,7 0,85
etvorotaktni dizel motori (nadpunjeni) do 0,92
dvotaktni dizel motori (nadpunjeni) 0,75 0,92
Poveanje p
e
odnosno P
e

Uticajni parametri
q
i
indicirani stepen korisnosti
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 11
g d g d
i
i
L L L
m Q m Q
+
=

=
2 1
) (
q
}
= v d p L
z v m i
z o
e
l
p q q q
o

=
d
Q
Poveanje p
e
odnosno P
e

Uticajni parametri
Gustina zraka




R gasna konstanta


Poveanje gustine zraka dobiva se poveanjem pritiska zraka p
z
i
smanjenjem temperature zraka T
z
ispred usisnog ventila motora,

Poveanje pritiska p
z
obino je praeno poveanjem temperature T
z
Za ovaj parametar je najvaniji proces prinudnog nabijanja zraka.
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 12
z
z
z
T R
p

=
z v m i
z o
e
l
p q q q
o

=
d
Q
ta je nadpunjenje motora sus?
Moe se definsati kao uvoenje zraka (ili mjeavine zrak/gorivo) u
radni prostor motora sus sa veom gustinom nego to je to u
sluaju atmosferskih uslova.
Omoguava proporcionalno poveanje koliine goriva koja se moe sagoriti
u radnom prostoru motora sus i shodno tome se poveava njegova efektivna
snaga
Principijelno je namijenjeno za poveanje snage motora sus, ali se
njegovom primjenom moe poveati i stepen iskoritenja radne zapremine
motora sus.
Poveanje gustine zraka (ili mjeavine zrak/gorivo) najee se ostvaruje
putem poveanja pritiska ispred usisnog ventila
Naini na koje se to ostvaruje mogu biti veoma razliiti
U veini sluajeva se koristi kompresor
kompresori sa vanjskim pogonom (pomoni motor, elektromotor i sl.),
Kompresori sa pogonom od strane koljenastog vratila (mehaniko
nadpunjenje),
Kompresori pogonjeni turbinom koja koristi izduvne gasove motora sus,
tzv. turbokompresori,
Talasna maina (nema kompresora) sa segmentnim rotorom
(COMPREX).

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 13
Historijski pregled
Ideja nadpunjenja motora sus je stara kao
i sam motor sus
Prvi pisani trag: Patentna prijava DRP
34926 iz 1885. god.; Gottlieb Daimler
Prva realna primjena nadpunjenja na
avionskim motorima u toku prvog
svjetskog rata. Nakon toga na
sporohodnim diesel motorima.
Razvoj se nastavlja upotrebom
nadpunjenja kod diesel motora tekih
teretnih vozila i postepeno i kod putnikih
vozila sa diesel motorom
Zadnjih 20 godina nadpunjenje se, kao
rezultat tehnikog i tehnolokog razvoja,
koristi i kod otto motora (osnovna
stepenica razvoja jesu sportske utrke)
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 14
Patent DRP 34926 iz 1885. god
Historijski pregled
Prvo putniko vozilo sa otto motorom i
turbo-nadpunjenjem predstavljeno je u
SAD 1960.; Chevrolet Corvai

Velika serijska proizvodnja otto motora
sus sa turbo punjenjem pojavljuje se u
novijoj istoriji (DaimlerCrysler, Audi,
Opel, Saab)

R. Diesel je takoer radio na rjeavanju
problema punjenja cilindra svjeom
radnom materijom; patentna prijava
DRP 95680 (motor sa ukrtenom
glavom gdje je dno klipa iskoriteno
kao pumpa)

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 15
Historijski pregled
Nadpunjenje koritenjem energije
izduvnih gasova usko je vezano za
patente i ime vicarskog inenjera Alfred
Buechi
1905. god. sa patentnom prijavom DRP
204630 opisuje turbocompound sistem
nadpunjenja

1925. godine prvi put se na tritu
pojavljuje sistem nadpunjenja koji koristi
energiju izduvnih gasova (turbo-)(putniki
brodovi opremljeni MAN-ovim motorima
srednji efektivni pritisak je povean za
40%)
Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 16
Historijski pregled
Kako bi se prevaziao problem negativnog gradijenta pritiska A. Buechi
predaje zahtjev za patentnu prijavu (1925. god.) za tzv. impulsno
nadpunjenje (ostvaruje se razdvajanjem struje izduvnih gasova od
pojedinih cilindara, odnosno spajanjem struje izduvnih gasova od onih
cilindara koji su fazno pomjereni minimalno za 240 stepeni koljenastog
vratila
Prvim eksperimentima je ostvareno poveanje snage za 100%, uz
povoljne vrijednosti termodinamikih parametara

Nadpunjenje motora 2012/2013 II semestar Msc studija 1 - 17