MALZEMELERİN ATOM VE KRİSTAL YAPISI

• Atom Yapısı
• Atom Modelleri
• Bohr Teorisi ve Atom Modeli
• Heizenberg Belirsizlik Prensibi
• Pauli Prensibi
• Periyodik Cetvel
• Çekirdek Teorisi
• Atomlar Arası Bağ
• Malzemelerin mekanik özellikleri büyük
ölçüde iç yapılarına yani tane büyüklüğü ve
tane biçimine bağlıdır. Ayrıca atom ve
kristal yapılarına da bağlıdır.
• Şekillendirilebilme ve dayanım en önemli
mekanik özelliklerdendir. Malzemenin
kırılma davranışını bu özellikler etkiler .
 3.1.Atomik Yapı

Malzemelerin özellikleri yapılarına bağlıdır.

Malzemelerin yapıları da içerdikleri atomların cinsine,
dizilişine ve birbirlerine bağlanış biçimlerine göre
değişir. Atomların malzeme içersindeki dizilişleri birim
hücreler yardımı ile gösterilebilir. Malzemelerin taneleri,
milyarlarca birim hücrenin belirli bir düzen içersinde bir
araya gelmesiyle oluşur. Bu tanelerde bir araya gelerek
malzemelerin iç yapıları meydana gelir. Malzemelerin
yapılarını incelemek için değişik makroskobik ve
mikroskobik yöntemler uygulanır. Ancak, en küçük yapı
elemanı atom olduğundan malzemelerin yapılarını
anlamak için işe atomsal özelliklerin incelenmesi ile
başlanır[3].
 Taralı kısım β fazını
Taralı olmayan kısım α fazını
göstermektedir.

Metalik mikroskopta numunenin taneli yapısının görünüşü

 Atom Modelleri
• İlk Atom modeli 1911 yılında Rutherford
tarafından verilmiştir.Buna göre atom pozitif
yüklü bir çekirdekle bunun etrafında dolaşan
negatif yüklü elektronlardan meydana
gelmiştir.Atom dışarıya karşı nötr olup negatif
elektronla pozitif yüklü çekirdek arasında
Coulomb kuvvetleri etkir.Bu kuvvetler
sayesinde atom dış etkilere karşı sağlam bir
yapıya sahip olur.
 3.1.1.Atomun yapısı

• Bir atom, elektronlar tarafından kuşatılan bir

çekirdekten meydana gelir. Çekirdek, yüksüz
nötronlar ve pozitif yüklü protonlardan oluştuğundan
pozitif yük taşırlar. Negatif yüklü elektronlar ise
elektrostatik çekimle çekirdeğe tutunur. Her elektron
ve protonla taşınan elektriksel yük q olup 1.60x10-19
C seviyesindedir. Atomun tümü elektriksel olarak
nötürdür. Çünkü atomdaki proton ve elektronların
sayıları eşittir.
 Bohr Teorisi ve Atom Modeli
• Elektriksel, manyetik veya kütlesel kuvvetler gibi
çekme veya itme kuvvetlerinin bulunduğu her yerde
bir potansiyel enerji vardır.Atom çekirdeği etrafında
bulunan eksi yüklü elektronlarla
artı yüklü çekirdek arasında çekme kuvveti olduğu için
atomunda bir potansiyel enerjisi vardır. Potansiyel
enerjisinin büyüklüğü çekirdekle elektron arasındaki
uzaklığa bağlıdır.
• Elektron çekirdekten uzaklaştıkça atomun
potansiyel enerjisi artar. Elektron üst enerji
seviyesinden alt enerji seviyesine indiği
zaman ışın şeklinde enerji yayar.Bu ışığın
frekansı açığa çıkan enerjiye bağlıdır.
 Bohr Atom Modeline göre;

• Bir atomda bulunan her elektron çekirdekten

belli uzaklıkta bulunur bu uzaklık belli
potansiyel enerjiye karşılıktır.
• Yüksek enerji seviyesinde bulunan elektron
düşük enerji seviyesine inerse aradaki enerji
farkına eşit enerjisi olan bir ışın yayınlanır.
• Elektronlar çekirdek etrafında dairesel
yörüngelerde hareket ederler.
• Bohr bu enerji seviyelerindeki ayrılmaları
açıklayabilmek için Sommerfield ile birlikte
elektronların elips şeklinde yörüngelerde
dolaşabileceğini düşünmüş ve buna uygun
model geliştirmişlerdir.
Heizenberg Belirsizlik Prensibi
• Elektron gibi çok küçük parçacıkların yerini ve
hızını belirlemede güçlükler sebebiyle
belirsizlik vardır. Elektronun yerini tayin
etmede kullanılan ışığın dalga boyu atomun
büyüklüğünden fazla olursa atomla
karşılaşmadan geçebilir.Işığın dalga boyu
atomun büyüklüğü kadar olduğunda ise
çarptığında elektronun hızını değiştirir.
• Bu prensibe göre elektronları çekirdek etrafında belli
yörüngelerde dolaşan tanecikler halinde değilde
elektron bulutları halinde düşünmek daha doğru olur.
Elektronların meydana getirdiği bulutlara Yörüngemsi
orbital denmektedir.
• Modern atom teorisine göre atomlardaki
herhangi bir elektronu belirtmek için dört
sayının bilinmesi gerekir. Bu sayılara kuvant
sayıları denir. Buna göre aynı bir atomda iki
elektron hiçbir zaman dört kuvant sayısına
sahip olamaz. Bunlardan en az bir tanesi farklı
olmalıdır. Bu prensibe Pauli Prensibi denir.
Dört kuantum sayısı ile her elektronun ait olduğu
enerji seviyeleri belirlenir. İlk üç kuantum sayısı ile
muhtemel enerji seviyeleri belirlenir[3].
Birinci kuantum sayısı, elektronun bulunduğu
enerji kabuğunu gösterir. İç kabuktan dışa doğru
numaralama yapılır. Kuantum sayısı (n) ile
gösterilir.(1, 2, 3,4........n) bunlar elektronların ait
olduğu kuantum kabuğunu gösterir. Bir ana
kabukta bulunabilecek maksimum elektron sayısı
ile sınırlıdır. Şekil 1’de atom numarası 11, K, L ve M
kuantum kabuklarındaki elektronları gösteren
sodyum atomunun yapısını gösterilir [3].
Şekil 3.1. Sodyumun atomik yapısı, Atomik numarası, “11” K, L ve M kuantum kabuklarındaki elektronları göstermektedir[3].

K Kabugu n=1
Elektron

M Kabugu n=3
11Proton
11Proton 12 Nötron
Çekirdek
12 Nötron

L Kabugu n=2
• İkinci kuantum sayısı, elektronunun açısal
momentinin bir ölçüsü olup sıfır (0) ile
• (n-1), (0, 1, 2, 3,...n-1) arasında yer alan
pozitif sayılarla gösterilir. Örneğin Sodyum
atomunun (Z=11) ikinci kabuğu (n=2) için
ikinci kuantum sayısı (L) 1 veya 0 olabilir[3].
• L=0 için S, L=1 için P, L=2 için d, L=3
için f
• Üçüncü kuantum sayısı (mL), elektronunun açısal
momentinin belirli bir doğrultudaki bileşimini
gösterir ve sıfır da dahil olmak üzere +1 ile –1
arasındaki değerleri alabilir. Aynı zamanda üçüncü
kuantum sayısına manyetik kuantum sayısı da denir.
Her L için manyetik kuantum sayılarının toplamı
2L+1’dir. L=2 için 2x2+1=5 manyetik kuantum sayısı
vardır. Bunlar –2, -1, 0, +1 ve +2’dir[3].
• Dördüncü kuantum sayısı, elektronun kendi ekseni
üzerindeki dönme yönünü gösterir ve +1/2 veya -1/2
değerini alabilir . Elektronların dönme hareketi ile
malzemelerin manyetik özellikleri arasında ilişki
vardır. Bir elektronun konumu dört kuantum sayısı ile
tam olarak belirlenebilir. Pauli prensibine göre, bir
atomun birden fazla elektronu aynı kuantum
sayılarına sahip olamaz ve bir enerji düzeyinde en
fazla iki elektron bulunur. Tablo-3.1’de sodyum
atomunun her bir elektronunun kuantum sayıları ve
enerji seviyelerini gösterir[3].
Tablo-3.1.’de sodyum atomunda her elektron için kuantum sayılarını ve enerji
seviyeler[3].
12
sp26
ms = +1/2
elektron 11 n= 3, l= 0 ml= 0
veya –1/2
3s1
elektron 10 n= 2, l= 1 ml= +1 ms = -1/2
elektron 9 n= 2, l= 1 ml= +1 ms= +1/2

n= 2, l= 1 ml= 0 ms = -1/2
elektron8 elektron 7
n= 2, l= 1 ml= +1 , +1 ms= +1/2
2p6 n= 2, l= 1 ml= -1 ms = -1/2
elektron6 elektron 5
n= 2, l= 1 ml= -1 ms= +1/2

2s2 elektron4 elektron 3

n= 2, l= 0
n= 2, l= 0
ml= 0
ml= 0
ms = -1/2
ms= +1/2

1s2 elektron2 elektron 1

n= 1, l= 0
n= 1, l= 0
ml= 0
ml= 0
ms = -1/2
ms= +1/2
Bir elementin atom numarası, her atomdaki
elektronların veya protonların sayısına eşittir.
Örneğin 26 elektron ve 26 proton bulunan bir
demir atomu 26 atom numarasıyla ifade edilir.
Çekirdek, atom kütlesinin önemli bir kısmını
oluşturur. Her proton ve nötronun kütlesi yaklaşık
1.67x10-26 g fakat her elektronun kütlesi sadece
9.11x10-28 g dir. Atomik kütle (M), atomda proton
ve nötronların ortalama sayısına eşittir ve
avagadro (NA) sayısı kadar atomun kütlesine
denktir. (Atomik kütle genellikle atomik ağırlık
olarak ta verilir). Atomik kütle birimi g/g
mol’dür[3].
• Çekirdeğinde farklı sayıda nötron içeren aynı
elementin atomları izotoptur ve bu nedenle farklı
bir atomik kütleye sahiptir. Böyle bir element için
kullanılan atomik kütle farklı izotopların ortalama
değeridir.Bu nedenle atomik kütle tam sayı
olmayabilir[3].
Periyodik Cetvel
 Atomların yapısı ile periyodik cetvel arasında yakın ilişki vardır. Her kutu periyodik
sistemde bir periyoda karşılıktır kutuların yanındaki rakamlar bu periyottaki element

sayısını göstermektedir.
 3.1.2.Atomlar arası bağlar

• Metalik Bağ
• Kovalent Bağ
• İyonik Bağ
• Vander Waals Bağ
 Bonding
• Bond types
– Primary
• Ionic Bond
• Covalent Bond
• Metallic Bond
– Secondary
• Van der Walls Bond
• Hydrogen Bond

23.12.2017 32
 Bağ Kuvvetleri

Kovalent bağ

İyonik bağ

Metal bağ
Van der waals bağ

1 r/ro ( atomlar arası uzaklık )

Şekil 3.2. Atomlar arası uzaklığa bağlı olarak

bağların kuvvetliliği[3].
ao
ro 
2 (ideal atom yarıçapı) r=İdealden sapıldığında iki atom arası uzaklığın yarısı[3].
 Atomic Bonding Force
Interatomic forces: attractive force (FA) and repulsive force (FR)
The net force: FN = FA + FR
FA depends on bond type (ionic, covalent, etc.). FR is due to the interaction between
the outer electron shells of the atoms.
Both FA and FR increase when the distance between atoms decreases.

FA prevails at large
distances, whereas FR
prevails at short
distances.
At the equilibrium
spacing r0:

FN = FA + FR = 0
r0 = 0.3 nm (3 Å)

23.12.2017 34
• Okted kuralına göre atomlar valans elektron
sayısını 8 e tamamlamak için elektron alır,
verir veya ortak kullanırlar. Hidrojenin bir
elektronu olduğu için ortak kullanır.
 3.1.2.1. Metalik bağ

• Metal atomlarının dış kabuklarında en fazla 3

elektron bulunur , iç kısımdaki elektronlar kapalı bir
kabuk oluşturduğundan çekirdeğin artı yükünün
etkisini azaltıcı yönde rol oynarlar. Bu yüzden valans
elektronları çekirdeğe zayıf bağlarla bağlanırlar,
dolayısıyla atomdan kolayca ayrılırlar. Atomlar
elektronlarını bırakarak pozitif (+) yüklü iyon haline
gelir. Pozitif yüklü iyonlar ve elektron bulutu
arasındaki elektrostatik çekim kuvveti katı halde
metal atomlarını bir arada tutar. Böyle bağlara
Metalik Bağ denir[3].
Şekil 3.3 Metalik bağın oluşumu
• Metal bağının malzeme özelliğine etkisi

• Metallerin iyi sünekliğe sahip olmasını ve

şekillendirilebilmesini sağlar. Metal bağını
oluşturan metal iyonları ve serbest elektronlar
topluluğu, yapısı gereği, metal iyonlarının bir veya
daha fazla atom boyu yer değiştirmesi ile özelliğini
yitirmez, yani metal bağı kopmaz. Bir metal, bu
bağ sayesinde sıcak veya soğuk eğilip bükülebilir,
dövülüp inceltilebilir, çekilip uzatılabilir. Kısacası
metallere kalıcı şekiller verilebilir[3].
• Metalik bağ ile bağlı malzemeler serbest
elektronlara sahip olduklarından ısıyı ve elektriği
iyi iletirler. Çünkü bir metal parçasının uçlarına bir
potansiyel farkı (gerilim) uygulandığında metal
içerisindeki serbest elektronlar harekete geçerek
bir elektrik akımı oluştururlar. Serbest elektron
bulutu ışık fotonlarını absorbe eder bu sebeple
metaller ışığı geçirmezler.
• Metal bağında sıcaklık arttıkça ısı ve elektrik
iletkenliği düşer, iletkenlik sıcaklıkla ters
orantılıdır[3].
• Metalik Bağ İle Bağlanmış Malzemelerin Özellikleri
• Plastik şekil değiştirmeye elverişlidir.
• Elektrik ve ısıyı iyi iletir.
• Katı halde kristal yapıya sahiptirler.
• Işığı yansıtırlar.
 3.1.2.2.Kovalent bağ

• Atom komşu atomla elektron paylaşarak dış kabuk

elektron sayısını okted kuralına göre tamamlar.
Örneğin, atom numarası 7 olan azot atomunun dış
kabuğunda 5 elektron bulunur ve 3 elektron alarak
kararlı bir yapı oluşturur. Hidrojen atomunun dış
kabuğunda 1 elektron vardır. Kararlı duruma
geçebilmesi için Azot atomunun elektronlarıyla
Amonyak (NH3) bileşiğini oluştururken elektron
paylaşır[3].
 (H) (H)

(H) (H) (H) (H)

(N) (N)

Şekil 3.4 Azot (N) ile Hidrojen (H) atomları arasındaki kovelent bağ
oluşumu
Metan CH4 kovalent bağa sahiptir.
NaCl This is the formation of an ionic bond.

+ -
Na Cl
electron transfer
and the formation of ions

Cl2 This is the formation of a covalent bond.

Cl Cl

sharing of a pair of electrons

and the formation of molecules
 Covalent Bonding
polyethylene molecule:

ethylene mer

diamond:
(each C atom has four
covalent bonds with four
other carbon atoms)

23.12.2017 46
• Kovalent bağ çok sağlam olmasına rağmen,
bu bağla bağlanmış malzemeler zayıf
süneklik ve elektrik iletkenliğine sahiptir.
Silisyum bir çubuk eğildiğinde, kalıcı şekil
değişimine zorlandığında bağları kırmak
zorundadır. Bir elektronun hareket etmesi
ve akımı taşıya bilmesi için kovalent bağın
kırılması gerekmektedir. Bu da ancak çok
yüksek sıcaklıkta veya voltajda mümkün
olur[3].
• Kovalent bağ ile bağlanmış malzemelerin
özellikleri
• Kovalent bağlı malzemeler kırılgandır.
• Yarı metallerin tümünün sahip olduğu bu bağ türü
diğer bağlara oranla en kuvvetli olanıdır. serbest
elektron (valans elektron) olmamasından dolayı
bu bağın elementleri elektrik ve ısı iletkeni
değildir.
• Atomlar arası bağ olarak en kuvvetli bağ
olduğundan elmasta olduğu gibi yüksek sertlik
değerlerine sahiptir.
• Seramik malzemelerin çoğu bu bağlarla
bağlıdır[3].
 Ionic Bonds

Mutual ionization by electron transfer (remember

electronegativity table)
• Anion = negatively charged atom
• Cation = positively charged atom

Ions are attracted by strong coulombic interaction

• Oppositely charged atoms attract
• Ionic bond : very strong, nondirectional bonds

23.12.2017 49
 3.1.2.3. İyonik bağ

• İyonik bağ kuvvetli bir bağdır ve metal atomları ile

metal olmayan atomlar arasında meydana gelir.
• + ve – iyonların meydana getirdiği katılara iyonik
kristaller denir.
• Örneğin; Dış kabuğunda 7 tane elektron bulunan
klor (Cl) atomunun kararlı bir yapı oluşturması
için metal olan sodyum (Na) atomunun dış
kabuğundaki bir valans elektronunun Cl
atomunun dış kabuğuna transferi ile oluşur. Bu
elektron geçişi atomların yan yana gelmesi ile
olur. Sonuçta + ve – yüklü iyonların birbirini
çekme kuvvetleri iyonik bağı oluşturur.
 İyon bağının malzeme özelliğine etkisi
Serbest elektronları bulunmadığı için ısı iletkenliği
teorik olarak yoktur. Elektrik iletkenliği sulu
çözeltilerinde mümkündür.Bu tür malzemeler
gevrektir, kırılgandır. Dıştan atomların yerini
oynatmak kristali parçalamaksızın mümkün değildir.
Bundan dolayı kalıcı şekil değiştirme kabiliyetleri çok
zayıftır. Sıcaklık arttıkça titreşim genellikle artar, kristal
yapıda düzensizlikler ve elektron sıçramaları görülür.
Bu hatalar sayesinde elektrik ve ısı iletkenliğin artışı
görülür. Çoğu seramik malzemeler ve mineraller
iyonik bağlarla bağlıdır[3].
 Ionic Bonding
• Occurs between + and – ions
• Requires electron transfer.
• Large difference in electronegativity required.
• EB = 600 – 1500 kJ/mol - nondirectional - ceramics
• Hard, brittle, electrically and thermally insulative
Example: NaCl

3s1 3s2 3p5

23.12.2017 52
 Ionic Compounds
Ionic compounds consist of a lattice of positive and
negative ions.
NaCl
 - + -
Cl Na Cl

+ - +
Na Cl Na

- + -
Cl Na Cl

Şekil 3.5 Na ve Cl iyonlarının iyonik bağla bağlanması sonucunda oluşan bileşik NaCl
Van der walls bağı
Atom grupları veya moleküller arasındaki elektrostatik çekim
nedeniyle meydana gelirler ve oldukça zayıf bağlanırlar. Su,
plastik ve seramik moleküllerinde sürekli kutuplaşma meydana
geldiğinden, molekülün bir bölümü pozitif olarak diğer bölümü
negatif olarak yüklenir ve bu bölgeler arasında elektrostatik
çekim kuvvetiyle moleküller zayıf olarak birbirine bağlanmıştır.
 +
- - -
- -
H -
-
- -
H O -
O
-
-
- + -
H - - - -
H
+ +

Şekil 3.6 Su molekülleri arasında Vanderwalls bağın oluşumu[3].

Su molekülünde Hidrojen atomları oksijen
atomuna birbirleriyle 104,5 derece açı yapan
bağlarla bağlanmıştır. Bu durumda Hidrojen
zengin olduğu tarafta pozitif kutup diğer taraf
negatif kutup oluşur ve arada elektrostatik
çekim kuvvetiyle moleküller arasında bağ
oluşur[3].Buna Hidrojen bağı da denir.
 Van der Waals Bonding
• dipoles

ex: polymer

EB 7 – 31 kJ/mol – very weak

23.12.2017 60
• Vander waals bağları malzemenin özelliklerini
etkin bir şekilde değiştirebilir. Polimerler
normal olarak kovalent bağa sahip oldukları
için, polivinil klorürün (PVC plastik) çok kırılgan
olması beklenebilir. Buna karşın polivinil klorür
bir çok uzun zincir şeklinde moleküllere
sahiptir. Her zincirdeki bağlar kovalent’tir,
Polivinil klorürde polimer zincirine van der
waals bağları ile bağlanan klor atomları
negatif, hidrojen atomları ise pozitif olarak
yüklenmiştir. Polimere bir kuvvet
uygulandığında, zincirler birbiri üzerinde
kayarlar ve vander waals bağlarının kırılmasıyla
etkili olarak şekil değiştirebilir.
 Summary: Bonding
Type Bond Energy Comments
Ionic Large Nondirectional (ceramics)

Variable Directional
Covalent large-Diamond (semiconductors, ceramics
small-Bismuth polymer chains)

Variable
Metallic large-Tungsten Nondirectional (metals)
small-Mercury
Directional
Secondary Smallest inter-chain (polymer)
inter-molecular

23.12.2017 64
 Classification of Materials
According to the way the atoms are bound together
• Metals: valence electrons are detached from atoms, and spread in an
'electron sea' that "glues" the ions together. Strong, ductile, conduct
electricity and heat well, are shiny if polished.
• Semiconductors: the bonding is covalent (electrons are shared between
atoms). Their electrical properties depend strongly on minute proportions
of contaminants. Examples: Si, Ge, GaAs.
• Ceramics: atoms behave like either positive or negative ions, and are bound
by Coulomb forces. They are usually combinations of metals or
semiconductors with oxygen, nitrogen or carbon (oxides, nitrides, and
carbides). Hard, brittle, insulators. Examples: glass, porcelain.
• Polymers: are bound by covalent forces and also by weak van der Waals
forces, and usually based on C and H. They decompose at moderate
temperatures (100 – 400 C), and are lightweight. Examples: plastics rubber.

23.12.2017 65
 Classification of Materials

Examples of bonding in Materials:

Metals: Metallic
Ceramics: Ionic / Covalent
Polymers: Covalent and Secondary
Semiconductors: Covalent or Covalent / Ionic
23.12.2017 66
 Properties Arising From Interatomic Bonding

23.12.2017 67
 Summary: Primary Bonds
Ceramics Large bond energy
(Ionic & covalent bonding): large Tm
large E
small a

Metals Variable bond energy

(Metallic bonding): moderate Tm
moderate E
moderate a

Polymers Directional Properties

(Covalent & Secondary): Secondary bonding dominates
small T
small E
large a

23.12.2017 68
• 3.2.1. Katıların yapısı
• Amorf Yapı (belli şekli olmayan bir yapı)
• Kristal Yapı (belli bir atom düzeni olan yapı)
 Properties of Materials

Composition

Bonding Crystal Structure

Thermomechanical
Processing

Microstructure
23.12.2017 70
 Amorf yapı (Belli bir şekli olmayan yapı)

• Amorf yapı, atomları düzgün olmayan gelişigüzel bir

şekilde dağılmış, tekrarlanan kalıp yapısı olmayan
malzemelerdir(cam,katran,asfalt,bazı plastikler).
Amorf malzemeler içinde gazları, sıvıları ve camları
sayabiliriz. Gazlar ve sıvılar akışkandır. Üç kristalsiz
malzemelerden sonuncusu olan camın diğer bir ismi
de katı sıvıdır[3].
Kristal yapı (Belli bir atom düzeni olan
yapı)
• Atomların dizilmede üç boyutlu tekrarlanan
bir düzeni görülür. Bu yapıya kristal denir[3].
Kristal yapıya sahip katılarda atomlar üç
boyutlu olarak belirli bir düzene göre yer
almışlardır. Bu düzene hacim kafesi, hacim
kafesini oluşturan basit geometrik şekillere
birim hücre, birim hücrenin kenar
uzunluklarına kafes parametreleri denir.
Şekil 3.8 NaCl Kristal yapısı[3].
Örnek olarak NaCl’ün kristal yapısını inceleyebiliriz;
• Kristal yapılı malzemelerde atom veya atom
gruplarının bulunduğu yerlere kafes noktası denir.
Kafes noktalarının metallerde ergimeye etkisi
büyüktür.Bütün elementler ve bileşikleri katı
haldedir. Madde ısıtıldığında, atomlar titreşime
geçerler. Kafes sistemine sahip iç yapılarda
atomlarının titreşimleri, kafes noktası merkez
alınarak meydana gelir.
Şekil 3.9 Birim Hücre
ve kafes noktaları[3].
 Kristal Sistemleri:

Kristal sistemler faklı geometrilerde

olabilirler.

Kristal sistemleri incelemeden önce, bu sistemlerin oturtulacağı

eksen takımını belirlemeliyiz.
Kristal sistemler genellikle x, y, z eksen takımına oturtulur ve bu
eksenlerin aralarındaki açılarda a, ,  Grek harfleriyle
gösterilirler.
• Kafes parametreleri birim hücrenin boyutunu ve
şeklini tarif eder. Birim hücre bir eksen takımında x, y
ve z eksenleri üzerindeki a, b ve c atom uzaklıkları ve
bu eksenler arasında açıları ile belirlenir. Kafes
sabitleri veya kafes parametreleri denen a, b, c
uzaklıkları her metal için farklıdır.
Sözünü ettiğimiz
kristal sistemlerini
anlayabilmek için
şekli inceleyelim;
Latisler: (Kafes Sistemleri)

Şekilde,
Bravias
tarafından
tanımlanmış
Latis türleri
gösterilmiştir.
Bu türlerin en
yaygın olanı
kübik
sistemlerdir.
• Kübik sistemlere metallerin çoğu , hekzagonal
sistemlere çinko, magnezyum ile MgO, TiC, ve
BaTiO3 gibi bazı basit seramik bileşikler
örnektir[3].
 Tetragonal Kafes Yapı

• Basit tetragonal

• Hacim merkezli
tetragonal
 Ortorombik Kafes Yapı
• Basit ortorombik

• Hacim merkezli
ortorombik

• Taban merkezli
ortorombik

• Yüzey merkezli
ortorombik
 Monoklinik Kafes Yapı

• Basit monoklinik

• Taban merkezli
monoklinik
 Triklinik, Rombohedral ve Hegzagonal
Kafes Yapılar
• Triklinik

• Rombohedral

• Hegzagonal
 KÜBİK Kafes Yapı
• Basit kübik (BK)

• Hacim merkezli kübik

(HMK)

• Yüzey merkezli kübik

(YMK)
HMK; α ve δ demiri, W,Cr,Mo,V
YMK;γ demiri,Al,Cu,Al,Ag,Ni,Pb
SDH;Cd,Mg,Zn,Be,Hf
• Bir malzeme özelliği olan kafes parametresi ısı
genleşme gereği, sıcaklıkla beraber değişir. Kafes
parametrelerin ölçümleri röntgen ışınlarıyla olur.
Metallerin bir çok özellikleri kafes yönlerine göre
değişim gösterebilir[3].
3.1.3.Bağ enerjisi ve atomlar arası mesafe

• Denge durumunda bulunan bir atom çiftinin

merkezleri arasındaki uzaklığı atomlar arası uzaklık
denir. Denge durumu, atom çiftine etki eden çekme
ve itme kuvvetlerinin eşit olduğu durum demektir.
Örneğin metalik bağa sahip malzemelerde elektron
bulutu ile pozitif iyonlar arasında meydana gelen
itme çekme kuvvetiyle dengelenir. Bir atom çiftinin
enerjisi denge durumunda en küçük değerine
ulaşır[3].
• Katı metallerde atomlar arası uzaklık
; iç enerjinin minimum olduğu durumdur. iç
enerjinin minimum olduğu mesafe iki atomun
merkezleri arasındaki uzaklığın yarısı Metale
ait atom çapının (d) yarısı yani atomun
yarıçapına eşittir(r). İyonik bağla bağlı
malzemelerde atomlar arası uzaklık farklı iki
iyonun yarıçapları toplamına eşittir[3].
 Çekirdek

- - - -
- + - - + -
Elektron
- - - -
İtme
Enerji

Uzaklık
Bağ enerjisi
Çekme

Atomlar arası

uzaklık

Şekil 3.7 Bağ enerjisi ve atomlar arası mesafe[3].

 Atomic Bonding Energy
repulsion
• Potansiyel enerji çukuru

Potential Energy, E
• Repulsion when they are
brought close together
(mesafe azaldıkça artar)
• Çekme kuvveti ise mesafe
arttıkça artar.
• (Depends on type of bonding) 0
• Bağ enerjisi yüksek olan attraction
malzemelerin ergime sıcaklıkları
yüksek olur.
• Katı maddelerin bağ enerjileri
sıvı ve gazlara göre çok equilibrium
büyüktür.
23.12.2017 93
 Properties From Bonding: Tm
Bond length, r Melting Temperature, Tm
F
F

Bond energy,
Eo

Tm is larger if Eo is larger.

23.12.2017 94
 Properties From Bonding: Tm

23.12.2017 95
 Properties From Bonding: E
Elastic modulus, E

Elastic modulus
F L
=E
Ao Lo

E ~ curvature at ro
Energy E is larger if Eo is larger.
unstretched length
ro
r
smaller Elastic Modulus

23.12.2017
larger Elastic Modulus 96
 Properties From Bonding:α
Coefficient of thermal expansion, a

coeff. thermal expansion

L
= a(T2-T1)
Lo

a ~ asymmetry at ro

a is larger if Eo is smaller.

23.12.2017 97
• 3.2.Atomik Dizilme
• Katı bir malzemenin mikro yapı ve davranışını
belirlemede önemli bir rol oynar. Atomik
dizilmeler bazı metallerde çok iyi süneklik
sağlarken, bazılarında ise çok iyi dayanım
sağlar. Seramiklerin belirli fiziksel özellikleri,
atomik dizilme ile belirlenir. Lastik, polietilen
ve epoksi gibi polimerlerin farklı
davranışlarının nedeni, atomik dizilmedeki
farklılıklardan kaynaklanmaktadır[3].
3.2.3.Kübik kristal kafes sistemleri
3.2.3.1.Basit kübik kristal kafes sistemi
Birim hücrelerin sadece köşe noktalarında
atomlar varsa basit kübik kristalidir. Bu yapıda 3
eksen üzerindeki (a) boyutları eşit olduktan başka
eksenler birbirine dikeydir ve her kafesteki atom
yerleri eşdeğerdir. Bu kafesin merkezi etrafındaki
durum, komşu kafes merkezinin ve diğer bütün
birim kafeslerinkinin aynıdır. Aynı şekilde alt sağ
köşe veya her hangi diğer bir nokta bütün birim
kafeslerde aynıdır. Yapıda atomların küpün
kenarları boyunca temas ettiği görülür. Atom
köşeleri, küpün köşelerinde merkezlenmişlerdir.
Bu nedenle şekilde gösterildiği gibi atomik yarıçap
ve çap belirlenmiştir[3].
 Basit Kübik Atom sayısı ve Kafes
Parametresi

Şekil 3.11 Basit kübik kristal Şekil 3.12 Basit kübik kristal kafes
kafes sisteminin sisteminin 3 boyutu[3] .
geometrisi[3].
 Basit kübikte (BK) her bir hücrede atom sayısı ve kafes
parametresi kafes noktalarının sayısı:

KafesNoktaları 1
BK   8(köşö) x  1
BirimHücre 8

a0  r  r  2r
• 3.2.3.2. Hacim merkezli kübik kristal kafes sistemi
• Demirin kübik bir yapısı vardır. Oda sıcaklığında birim
kafesin her köşesinde bir atom ve küpün merkezinde
bir atom vardır. Böyle bir kübik yapıya Hacim
Merkezli Kübik denir. Kübik hacim merkezli yapıda
her demir atomu, ister birim kafesinin köşesinde,
ister merkezinde olsun, 8 tane komşu atomla
çevrilmiştir. Dolayısıyla her atomun geometrik
durumu aynıdır[3].
 HMK(BCC)

Şekil 3.13 Hacim merkezli

Şekil 3.14 Hacim merkezli kübik
kübik kristal kafes sisteminin
kristal kafes sisteminin 3
geometrisi [3
boyutu[3].
 Birim hücredeki Atom Sayısı:

KafesNoktaları 1
HMK   8(köşö  1(merkez)  2
BirimHücre 8
 Kafes parametresi(hmk)

( 4r )  a  ( a 2 )
2 2 2

3a 2  16r 2

4r
a
3

[3].
• 3.2.3.3.Yüzey merkezli kübik kristal kafes sistemi
• Kübik yapısı olmakla beraber birim kafesinin köşe
atomlarına ilaveten her yüzeyin merkezinde de bir
atom vardır. Fakat küpün merkezinde yoktur. Böyle
bir kafese Kübik Yüzey Merkezli (YMK) denir. Kübik
yüzey merkezli kristal çeşitleri metaller arasında
kübik hacim merkezlilerden biraz daha fazladır.
Alüminyum, bakır, kurşun, gümüş ve nikel
atomlarıdır[3].
 YMK(FCC)

Şekil 3.15 Yüzey

merkezli kübik kristal Şekil 3.16 Yüzey merkezli kübik
kafes sisteminin kristal sistemin 3 boyutlu
geometrisi[3]. gösterilişi[3].
 Atom Sayısı ve Kafes Parametresi
• YMK Atom sayısı 4
• 8x1/8=1 atom
• 6x1/2=3 atom

• Kafes Parametresi
a=4r/(2)1/2
Sıkı düzen hekzagonal
• Altıgen prizma içinde üç
adet ve tabanlarının
merkezinde de 1 adet
atom bulunur.
• Atom sayısı
• 12 köşede 1 atom
• 12x1/6=2 atom
• 2 taban merkezinde
• 2x1/2=1 atom
• Birim hücrede 3 atom
• Toplam 6 atom bulunur.
Sıkı düzen hekzagonal
• Kafes parametresi
• a=2r
• c/a=1.633(teorik oran)
• Koordinasyon sayısı
• 12
• Atomsal dolgu faktörü

=6x(4/3πr3) /(6a2(3)1/2 /4).c

=0.74
Atomsal Dolgu Faktörü

Birim hücredeki atomlarn hacmi

ADF 
Birim hücre hacmi
 Atomsal dolgu faktörü
• Basit Kübik

4R 3

ADF  3 3  0.52
2 R 
 HMK kristallerin ADF
4R  3a
• Birim hücrede
1
8   1  2
8
atom bulunur.

4R 3
2
ADF  3  0.68
3
 
4 R
 
 3
 YMK kristallerin ADF

4R  2a
• Birim hücrede
1 1
8   6   4
8  2
atom bulunur.

4R 3
4
ADF  3  0.74
3
 4 R 
 
 2 
 Body Centered Cubic (BCC) Structure
Number of atoms in a BCC unit cell

1
 8 (corner atoms )  1 (center atom )  2 atoms / unit cell
8
23.12.2017 117
 Body Centered Cubic (BCC) Structure
Coordination number for BCC

2 3

1 4
Total 8 nearest neighbor atoms
Coordination number = 8

6 7
Coordination # = 8
(# nearest neighbors)
5 8

23.12.2017 118
 BCC Elements

23.12.2017 119
 Face Centered Cubic (FCC) Structure
Coordination number for FCC

6
9 10
5
2 3
1 4
7 11
12
8

Coordination # = 12
Total 12 nearest neighbor atoms (# nearest neighbors)
23.12.2017 120
 Face Centered Cubic (FCC) Structure
Number of atoms in an FCC unit cell

1 1
 8 (corner atoms )   6 ( face atoms )  4 atoms / unit cell
8 2
23.12.2017 121
 FCC Elements

23.12.2017 122
Sıkı düzen hekzagonal
• Kafes parametresi
• a=2r
• c/a=1.633(teorik oran)
• Koordinasyon sayısı
• 12
• Atomsal dolgu faktörü

=6x(4/3πr3) /(6a2(3)1/2 /4).c

=0.74
 HCP Elements

23.12.2017 124