Literature of the Region

(with focus on Western

Visayas)
Kang Mapatay si Mr. Dela Cruz
ni Maria Milagros Geremia-Lachica

Lugar: Sangka baryo

Mga Tawo: Metring, Polding, Basyon, Dama, Miss Tumangday, Mga Kaingud

Una nga Eksena

Wara ti puni ang entablado. Mga alas tres sa hapon, makita si Polding nga nagakaturog sa ibabaw kang papag sa kilid. Sulud si
Metring nga nagahangus.

Metring: (parapit kay Polding kag uyugun ang abaga) Ding, Ding, hoy, Polding, bangon anay! Ay hud, hoy Leopoldo!

Polding: (bungkaras kag magpungko) Naano man timo Metring man. Nami pa daad turog ko p’ro. Maano haw?!

Metring: Bangon any dyan kag timbangi to si Babay mo Dama. Matakud kamo ka tolda.

Polding: Abaw man tana si Demetria nga dya. Bilog kabay nga aga akun pamis-ak. Wanhaw matolda si Bay Dama? May punsyon
kananda?

Metring: Ay maan, mga punsyon tana imo. Bungkras run dyan bala. (Hutik) Ay maan, napatay kuno si Mr. De la Cruz.

Polding: Ay, napatay gid man?

Metring: Daw sa buyon kaw. Patawarun lang mga sala ni Mr. De la Cruz (pangurus).
Polding: Ti, diin gid abi ria madiretso. Wara run gid timo ti malikuan pa kon kanser balatian mo (panguy-ab, pangalot kang kilid).

Metring: Ay, kanser-kanser tana imo nga lain kabay tabi tana to e. Duro gani gakuon nga basi nasapwan na tana ra rugto sa Bugo. May bahul
kuno nga lunok sa likod kang eskwelahan nanda dyan. Duro gani kuno nga pasuk nga mga inagsap kag baras ang nabuul ni Oway
Conos. Gindara kabay to ni Ricky si Oway Conos sa Mission.

Polding: (hiwod kag sikad-sikad, dayon tindog kag maghiwod pa gid kag balik pungko) Mayad wara sanda ginkaraan ka doktor to. Si Oway
Conos man tana imo nga tarsa man. Aram man maglakut ka inagsap kag baras sa inusap na nga buyo. Pati-pati man dayon timo
Metring. Rapit run lang yir totawsan, si Conos angud doktor n’yo. Ti sin-o bay nagbalita dya kay Ricky.

Metring: Maan kon sin-o a. Basta nagalinagabung lang kuno kaina ka aga ang dingding ka sumbag na. Ti nagpanaw run to kaina ka mga alas
dos. Tingala ko man nga gahagunus agi ni Porting Punerarya. Mapa-Lilo pa gali to. Gabii run kabay sanda kar-on ka ra e.

Polding: Asawahun lang gali ni Ricky bilin dyan e.

Metring: Abaw huud. Gasala-sala man ang Alag. Mayad hay ginburuligan ka mga iningud ka dagnas ka balay. Nagbilin nga daan si Nang
Morit kay Ricky nga himusun dayon ang balay nanda hay daw indi run gid man maglawid pa si Daddy na. A, si Merigold Apa to e naayawan ka
pangdagnas. Bahul pa abi nga balay ria.

Polding: Ti, andut maturo-tolda pa tana si Bay Dama nga duro ka ligwa man kabay ang terasa nanday Ricky?

Metring: Ay, gutuk ria kon mga lima abi kami tanan ka lamisa magpulaw.

(Batian ang panawag) Basyon: Tagbalay, Tita Mets-

Metring: Ay, dya run si Basyon. Mangita pa kami ka ria ka kurtina kag mga tanum. (singgit) Dali, sulud lang, Sion.

Basyon: Maayong hapon lang da a, Tito Polds. Ti ano Tita Mets, malakat na ta?
Polding: Ay abaw, Day Siony, pira run ikaw ka anyos nga napadpad rugya sa baryo, lakat-lakat ka man gihapon? Abi, panaw!

Basyon: Ambot, Tito Polds, kabudlay magKinaray-a. Daw nagaguba ang porma ko.

Polding: Paghinugay dyan Salvacion. Karay-a man gid lang tuya sa inyo sa Cabatuan pro.

Metring: Sapak timo kay Polding nga ra. Sion, kulang kuno to ang ginhuram nanday Miss Remedios nga tanum sa H.E. Dugangan pa gid gani ang
kurtina.

Basyon: Ambot a, ma-mlaslayt kita sini karon sang tanom to sa balay e.

Metring: Ti ano gali, ginbilin mo si Noy Agi kay Pacing? Para sadya kar-on korum ta.

Basyon: Okey na to si Noy Agi. Si Boday man to bahala sa mga upod ya. Problema galing si Winston kay daw indi sya kuno kon baynti-baynti man
lang.

Metring: (taas limug) Kag sin-o nagkuon haw nga baynti-baynti lang? Ginsutsot liwan siguro ni Mayak ay. Kun-on mo si Boday nga hambalun na si
Winston nga big taym tana dya. Mga mistra nga daan sa darwa ka distrito maabot. Hinulsul tana lang.

Polding: Dan…amo kamo ka ria. Daw gahirinugyaw tana inyo mga kalag kon may mapatay rugya sa baryo. Lain tana garing inyo tuyo pirmi mong.

Basyon: Syempre, Tito Polds, katalaka man magpulaw nga wala gid hampang. Swerte pa kon magdaug ka.

Polding: Kon magdaug e.

Metring: Hinugay timo Polding. Nami man gid lang puhap-puhap mo ka likod ko kon maka-joker eye ako p’ro.

Polding: Diin nga puhap ra… (balikid kay Basyon nga nagakadlaw, tampaanay sanda alima)
Metring: Ay maan, nawili man tatun ka wakal. Dali run ta Sion. Hapitan ta anay si Miss Tumangday. Basi bala abuton ang laon kag indi
magpahuram kang kurtina na.

Polding: Pati timo ka ra. Guramusa kwan na kon indi na kamo pagpahuramun. Principal man nanda ra kauna si Mr. De la Cruz.

Basyon: Ambot sa imo Tito Polds. Mauna na lang gani kami.

Polding: Pag-una tinyo to hay mangapug pa takun. Basi magtukar kar-on asidik ta.

Metring: Ay maan. Maparapangapug pa timo gali. Ang tolda to ay.

Polding: Indi takun pasaku-sakua Metring. Diin gid madalagan tolda nga ra. Sige, Day siony, diri na lang ako kay dira kamo. Aw sus,
nano. Yawa nga…

(patay sulo )

Ikarwa nga Eksena

Dulum run. Makita si Metring, Polding kag mga iningud nga nagaareglo kang mga tanum, kurtina kag mga bangko. Nagapungko run ang
iban kag nagapinunsok-punsok, mahinay nga nagaistorya. Makita si Basyon sa tunga nga nagatangra sa ibabaw imaw ni Dama nga daw
naga-inspeksyon man kang palibot.

Basyon: ‘Baw, kanami na sang tolda ta, Nong Dama. Kadali man lang gali.

Dama: Ay sus, bisan kar-on dayon mahumlad run kamo dyan ka madyongan, pwede. Angan-angan ta lang hay ginakid-an pa ni Eddie ang
extension. Indi kamo maghuya-huya hay pilips merkyuri ang balb ta.

Polding; Nagbakal gid haw si Marites ka bag-o?

Dama: Wara a. Ginpahuram ni Kapitan. (balikid sa palibot ) Ti daw nami man kurtina n’yo nga ra. Gawirilwig kaina bibig ni Miss Remedios ka
sugid nga raw-ay kuno ang kurtina nga nabilin sa H.E. hay kon sin-o nga mistra ang tandus nag naghakot ka sarang pyesta kag wara ginbalik.

Metring: Bukut sa H.E. ra halin. Nanghuram gid e kami kay Miss Tumangday. Mayad man hay alisto dayon ang laon.

Basyon: Damo lang galing nga oremos kag pamilin-bilin.

Dama: Ay, indi mag-alisto ang laon nga ra nga bahul kabay kabaraslan na sa napatay. Wara daad ria kapermanente si Miss Tumangday sa
Central. Duro nga patigayon ana ni Mr. De la Cruz ka ra sa Dibisyon.

Polding: Man-an mo Bay, kabati takun karia nga wara kapasar kuno sa titser’s bord. Amo to nga duro nga langka kag binulig nga saging sab-a
ni Mal-am Pisin kato ang nadalasa. Pero mayad man dya nga tawo si Mr. de la Cruz. Indi pa gid man mal-am daad dya.

Metring: Ay, basta swerte mo run gid man…

Polding: Swerte pa ra nga kanser ang nagtapik ka na.

Dama: Bay, ano imo bati ka to? Nawag-wag gali kuno baga na? kolaps kuno mong --- kundi wigwag ra e.(kirinadlaw)

Polding: A basta kanser a. Suno kay Dr. Vinluan kaina, nagdukut kuno baga na sa tul-an na. Maan kon ano nga pagkahimtang ra.

Dama: Kolaps gani. Ano nga dukut man.

Basyon: Ngaa palasigarilyo si Mr. De la Cruz? Bal-an n’yo malain gid ina ang sigarilyo.

Dama: Wara mong. Panabako lang e (kadlaw liwan). Lakut man akun, ano Bay Metring man, wara gid dya ti pangape-kape no? Daw ramig
tana akun surok-surok haw.
Metring: Ay sus, maan kon nakapabukal run ka tubig ang apa a. Anay hay mangusisa ako to sa kusina (guwa).

Polding: Mayad tana akun hay nakapangapug takun kaina. Lakut pa gid akun, ano bala may partida man ayhan si Digoy sa kalupaan kang
napatay?

Dama: Sa akun lang, may dyan man siguro a. Tatay na man ra mong.

Basyon: Sin-o nga Digoy man?

Polding: Si Digoy Buktot bala nga enkargado ni Tay Apin.

Basyon: Hoy, hala, si Digoy Buktot? Mag-utod sila ni Ricky?

Polding: Bata ria sa partikular ni Mr. de la Cruz sa labandera nanda kauna nga taga-Maragubdub. Ti, sanglit ka ria nga may huya man,
ginburu-bugkusan na ka lapat busong na. Maan kon diin run to ang bayi a. binayaan na man lang tana si Digoy nga dya kay Mal-am
Taling. (Masulud si Metring nga may dara nga kape kag dulsi sa tray).

Metring: Bay Dama, ta painit-init anay. Sion, lihog lang palibot ka dulsi.(pangape si Dama, si Polding dulsi lang ginkaun, gintao ni Basyon ang
tray sa mga iban nga gapinungko kag ginpalibot nanda ang dulsi. Balik si Basyon sa tupad ni Metring.)

Basyon: Tita Mets, bata kuno ni Mr. De La Cruz si Digoy Buktot?

Metring: Ano liwan ginapanugid-nugid nanda kadya ha.

Dama: Bay Polding, indi run magbarabalikid hay kita-kita man lang rugya. Abu, may tinago man gali to ang napatay. Makuon ang iban nga
agi-agiun si Mr. de la Cruz pero-

Polding: Pero gadulot man – buktot lang garing (kirinadlaw liwan).

Metring: Si Leopoldo tana ay hud, daw sa gago… Kaloy-an lang kalag ni Mr. de la Cruz (pangurus).

Basyon: Ay, ano na ni oras? Waay pa sila gihapon. (mabatian ang ginahud) O, may nag-alabot – (sulud ang sangka grupo imaw ni Miss
Tumangday). Ay, ari na ang mga taga-Central. Good evening, Miss Tumangday.

Miss T: Mayad nga gabii, man Sion kag sa tanan.

Polding: Mayad nga gabii man, Mam. Ano, handa run ang mga taga-Central magpulaw?

Miss T: Ay huud e. Wara pa gali kaabot ang patay? Rapit run lang alas otso. Abi gani namun kon nag-una tana si nang Morit. Diin kuno to
nga ospital?

Metring: Sa Benito kuno. Dyan kabay kara ga-duty si Paking nga pakaisa ni Nang Morit.

Miss T: Naayawan man gawa si Nang Morit ba. Lawid nga daan sanda rugya sa Emergency Hospital. Ay maan, pagbisita ko kato, daw maturo
akun luha. Niwang run gid si Sir. Bahul gid kabay akun kabaraslan ka na ka ria. (ginsiko ni Dama si Polding, pamahid ka luha si Miss T, turuk
sa palibot, nakita ang kurtina). Aguy! Gin-ano nyo tana ang kurtina ko nga ria? Abaw ginapakaali-ali ko gid ria hay bag-o ko lang ra
ginbakal. (Polding kag Dama amat-amat guwa. Parapitan ni Miss T. ang kurtina). Maan, gin-steypler nyo gali ra! Abaw Basyon, nagbilin gid
kabay ako nga indi pag-steypler hay basi mag-ran. Ti hud, maan, daw bulbul tabi ria ka ombok kon makakas. Abaw, ka pyesta ko lang abi ria
gin-usar. Kon bukun lang ra tungud kay Sir, indi gid kabay daad takun magpahuram…

Metring: Abaw Mam, pasensyaha gid kami. Wara man tana abi naghambal kaina si Basyon nga indi gali pwede ma-stepler.

Basyon: Sori gid, Miss Tumangday, ano bi kay – (gulpi sulud si Polding.)

Polding: Ay maan Metring. Wara pa gali mapatay si Mr. De la Cruz! (tanan untat ka ginaobra kag mamati.)

Metring: Hoy panulay! Sin-o nagkuon?

Metring: Si Leopoldo tana ay hud, daw sa gago… Kaloy-an lang kalag ni Mr. de la Cruz (pangurus).

Basyon: Ay, ano na ni oras? Waay pa sila gihapon. (mabatian ang ginahud) O, may nag-alabot – (sulud ang sangka grupo imaw ni Miss
Tumangday). Ay, ari na ang mga taga-Central. Good evening, Miss Tumangday.

Miss T: Mayad nga gabii, man Sion kag sa tanan.

Polding: Mayad nga gabii man, Mam. Ano, handa run ang mga taga-Central magpulaw?

Miss T: Ay huud e. Wara pa gali kaabot ang patay? Rapit run lang alas otso. Abi gani namun kon nag-una tana si nang Morit. Diin kuno to
nga ospital?

Metring: Sa Benito kuno. Dyan kabay kara ga-duty si Paking nga pakaisa ni Nang Morit.

Miss T: Naayawan man gawa si Nang Morit ba. Lawid nga daan sanda rugya sa Emergency Hospital. Ay maan, pagbisita ko kato, daw maturo
akun luha. Niwang run gid si Sir. Bahul gid kabay akun kabaraslan ka na ka ria. (ginsiko ni Dama si Polding, pamahid ka luha si Miss T, turuk
sa palibot, nakita ang kurtina). Aguy! Gin-ano nyo tana ang kurtina ko nga ria? Abaw ginapakaali-ali ko gid ria hay bag-o ko lang ra
ginbakal. (Polding kag Dama amat-amat guwa. Parapitan ni Miss T. ang kurtina). Maan, gin-steypler nyo gali ra! Abaw Basyon, nagbilin gid
kabay ako nga indi pag-steypler hay basi mag-ran. Ti hud, maan, daw bulbul tabi ria ka ombok kon makakas. Abaw, ka pyesta ko lang abi ria
gin-usar. Kon bukun lang ra tungud kay Sir, indi gid kabay daad takun magpahuram…

Metring: Abaw Mam, pasensyaha gid kami. Wara man tana abi naghambal kaina si Basyon nga indi gali pwede ma-stepler.

Basyon: Sori gid, Miss Tumangday, ano bi kay – (gulpi sulud si Polding.)

Polding: Ay maan Metring. Wara pa gali mapatay si Mr. De la Cruz! (tanan untat ka ginaobra kag mamati.)

Metring: Hoy panulay! Sin-o nagkuon?

Polding: Si Miss Remedios. Amo pa lang sanda ka dumdum mag-radyo to sa hospital sa ‘Lilo. Maan kon sin-o nga tampuhaw ang
nagpabalahuba nga patay run si Mr. de la Cruz (balikid kay Metring, nga gaulu-ulung ka ulo na, kag gabalikid sa mga iningud nga
tanan nagaulung-ulung kag dayon naghinuring-huring sanda).

Basyon: Ambot a kon sin-o ang nagpamalita sang sala. Ti, ano na lang ni ang dekorasyon ta? Naakigan pa ta, wala pa madayon
madyong ta.

Miss T: Madyong lang tana imo Salvacion, ang kurtina ko tana bay?!

Metring: Kon amo, buhi pa gali si Mr. De la Cruz?

Polding: Ay, gatingha pa e. Doktor gid kuno ang nasugidanun ka hinablus ni Miss Remedios nga operator kang radyo sa hospital. Pero
makina run lang man kuno to ang gadara ka ginhawa na. (Sulud si Dama.)

Dama: Ay ti Bay, mauli run lang kita hay buhi pa man gali to. Igo lang ra siguro sa rum-an e.

Metring: Ay, panulay timo Dama. Basi kaluy-an pa man.

Dama: E, makina run lang nga daan ang nagagaling ka ginhawa na daw. Pero desisyon ka mga mistra to kaina sa guwa nga indi lang
pagtastasun ang tolda kag mga dekorasyon. Stanbay lang kuno anay tanan, pati kurtina mo Mam, (balikid kay Miss T) pero mauli kita e
kag magturog.

Polding: Baw panguy-ab, panghamoy gali to kahulat si Porting Punerarya e hasta sa kon san-o mapukros ginhawa ni Mrs. De la
Cruz. Kon sa bagay, negosyo tana ana ra mong… (dulum, patay sulo).

- Katapusan -
TO A PINAY CONTRACT WORKER IN ROME

DR. ISIDORO M. CRUZ

Between you and me

always in a postman

who flings your letters

like paper planes dizzily dropping.

 It is your voice in the envelope
that warms my palms
while I rip its edge,
tearing it as if to unwrap
a birthday present. In the air,
a whiff of your sweet smell
hovers as I trace your hand-
writing and cares its curves and loops
that remind me of your lips.
 But it is your absence

that sustains me.

It’s just the sense of touch we trade

for a feeling of fullness.