Razvojni poremećaji

kod djece
„......... Dijete sa fizičkim ili mentalnim smetnjama treba da uživa pun I kvalitetan život u
uslovima koji obezbeđuju dostojanstvo, unapređuju samopouzdanje i olakšavaju njegovo
aktivno učešće u zajednici“.
Konvencija UN o pravima djeteta, član 23

Konvencijom o pravima djeteta iz 1988. godine (ratifikovana u tadašnjem parlamentu SFRJ

1989. godine) dijete sa razvojnim teškoćama označeno je kao dijete sa posebnim
potrebama, a dijete sa posebnim potrebama kao DIJETE. Ta odredba iz Konvencije UN
pokrenula je brojne rasprave o tome kako izgraditi svijet po mjeri djeteta, tj. svijet u kome bi
svako dijete, obdarenih, prosječnih ili smanjenih sposobnosti, imalo šansu da ispolji svoje
potencijale. Uveden je termin inkluzija, koji je u mnogim sredinama izazvao nedoumice i
nesporazume. Najčešće je shvaćen kao integracija djece sa teškoćama u razvoju u svijet
kakav jeste. Pokazalo se da takav pristup ostavlja mnogo otvorenih problema.
***Od posebnog je značaja određenje da je dijete sa teškoćama u razvoju prije svega dijete.
Svi programi psihosocijalne podrške imaju kao osnovni moto stav da je svako dijete
vrijednost po sebi i da nijedan razlog (razvojna teškoća, vjera, pol, nacionalnost...) ne smije
biti izvor diskriminacije.
Deca sa teškoćama u emocionalno-socijalnom razvoju
1. Djeca sa poremećajima privrženosti (posledice zanemarivanja,zlostavljanja)
2. Djeca sa problemima u ponašanju
3. Djeca sa teškoćama na planu aktiviteta i pažnje
4. Djeca sa teškoćama u oblasti osjećajnog života i mentalnog zdravlja
Djeca sa smetnjama u užem smislu:
1. Djeca sa smanjenom sposobnošću učenja
2. Djeca sa problemima u govoru
3. Djeca sa specifičnim teškoćama u učenju (disleksija, disgrafija, diskalkulija)
4. Djeca sa poremećajima iz autističnog spektra
5. Djeca sa invaliditetom
6. Djeca sa zdravstvenim teškoćama
Nekada se djetinjstvo smatralo periodom velikih promena, odraslo doba –
vremenom stagnacije, a starost, dobom zalaska – opadanja funkcija i
sposobnosti. Aktuelni koncept cijeloživotnih promena nudi kompletniju sliku
razvoja čovjeka, sa fazama koje obuhvataju čitav životni vijek.
Smatra se da se unutar svakog perioda razvoja događaju promjene na
fizičkom, kognitivnom i emocionalno-socijalnom planu i svaka od njih
postavlja posebne izazove pred individuu.
Razvoj se posmatra kao višedimenzionalan i višesmeran proces koji se odvija
pod uticajem bioloških, psiholoških i socijalnih činilaca. Mada se odustalo od
mišljenja da razvoj prestaje u adolescenciji, evidentno je da se u prvoj
četvrtini života dešavaju promjene koje najviše oblikuju pojedinca.
Dinamska perspektiva, uključujući teoriju vezivanja/privrženosti
U okviru ovog pravca postoje brojni značajni autori, od kojih ćemo
pomenuti Sigmunda Frojda (Sigmund Freud, 1856–1939), Erika Eriksona
(Erik Erikson, 1902–1994) i Džona Bolbija (John Bowlby, 1907–1990).
Frojd je smatrao da je ličnost dinamičko polje kojim upravljaju nagoni i motivi.
Svaka individua ekonomiše sa određenom količinom fizičke i psihičke energije,
čiji je derivat libido, a koji se manifestuje kroz ispoljavanje interesa za određeni
deo tela, što se menja sa uzrastom. U pogledu strukture ličnosti, Frojd navodi
tri sloja ličnosti: id, ego i superego.
Id je izvor nesvesnih impulsa i povinuje se principu želje, tj. želi odmah i sve.
Ego deluje u skladu sa principom realnosti, koji usklađuje potrebe i zahteve ida
sa stvarnošću, i omogućava odlaganje zadovoljenja potreba.
Superego je unutrašnji regulator, nastao identifikacijom sa roditeljskim
figurama i internalizacijom zabrana i normi, koji omogućava individui
raspoznavanje dobrog i lošeg, kontrolu ida i intrinzičnu moralnost, koja nije
uslovljena pretnjom kazne.
Teorija Erika Eriksona o razvoju identiteta sadrži bitne postavke o ljudskom
razvoju od rođenja do odraslog doba. Erikson ne poriče Frojdovu tezu o
važnosti prvih pet godina života u razvoju ličnosti, ali napušta ideju da se
razvoj okončava sa pubertetom. On smatra da se odvija od rođenja do
poznog životnog doba u osam faza.
Ljekar i psihoanalitičar Džon Bolbi postavio je temelje teorije vezivanja/privrženosti.
Inače se bavio djecom koja su odrasla u institucijama. Smatrao je da su njihova
povećana smrtnost i teškoće u razvoju posljedica neuspostavljanja stabilne veze sa
bar jednom odraslom osobom. Socijalni razvoj djeteta Bolbi deli u četiri faze.
U prvoj, novorođenče uči da razlikuje ljude kao grupu od ostalih stimulusa i
konteksta. U ovoj fazi nije bitna osoba koja odgovara na dečiji signal, već da postoji
odgovor. Tek u drugoj fazi, u periodu od mesec i po dana, djeca počinju specifično
da reaguju na roditelje, odnosno osobu koja je najčešće uz njih. Od šest meseci
života, djeca razvijaju poseban odnos sa roditeljskim figurama, protestuju ako im
odu iz vidokruga, ali imaju predstavu da ne nestaju i da ih svojim plačem i
ponašanjem mogu dozvati i kontrolisati. Četvrta faza ili prelaz u razvoju nastaje sa
uzrastom od treće godine, kada djeca ispoljavaju povećanu potrebu za interakcijom
sa drugom djecom, okolinom i sama je iniciraju. Ako roditeljske figure adekvatno
odgovaraju na potrebe djeteta, ono stiče sliku o svijetu kao sigurnom mestu za život
u kome može da ima poverenje u ljude. U suprotnom, dijete može da razvije
poremećaj vezivanja, koji se odražava na emocionalno, bihejvioralno i kognitivno
funkcionisanje individue i utiče negativno na kvalitet relacija koje uspostavlja kroz
čitav život.
Doprinos dinamskih teorija za razumijevanje razvoja je ogroman.
Razrađena je teza da se razvoj odvija kroz stadijume ili faze, rasvetljen
značaj prvih godina života za formiranje ličnosti, istaknuta važnost
porodice, prije svega dijade dijete–roditeljska figura, i kulture u tom
procesu. Zahvaljujući dinamskim teorijama može se dobiti odgovor i
objašnjenje za brojna ponašanja djece koja muče odgajatelje i praktičare.
Prepoznato je da djeca u situacijama dramatičnih promjena ili nepovoljnih
događaja, kada se osećaju ugroženo ili povrijeđeno, često regrediraju na
ponašanja iz prethodnih razvojnih faza.
Antisocijalno ponašanje obuhvata širok spektar aktivnosti koje imaju za posledicu kršenje socijalnih pravila i/ ili ugrožavanje
drugih. U psihijatriji se repetitivna antisocijalna ponašanja koja su se učvrstila kao model funkcionisanja nazivaju poremećaj
ponašanja i negativističko-inadžijsko ponašanje (DSM-IV).
Kriterijumi za dijagnostikovanje poremećaja u ponašanju:
1. Prisustvo tri ili više od navedenih antisocijalnih ponašanja u prethodnih godinu dana (bar jedno prisutno u poslednjih
šest meseci): maltretiranje i prijtnje drugima, započinjanje tuča, upotreba oružja, fizička okrutnost prema ljudima ili
životinjama, krađa udružena sa nasiljem ili bez nasilja nad žrtvom, prinuda na seksualne aktivnosti, podmetanje požara,
uništavanje imovine, upad u tuđi posjed (kuću, auto), laganje, ostajanje noću izvan kuće, bježanje iz škole;
2. Antisocijalna ponašanja vode ka značajnom oštećenju, nazadovanju u socijalnom i obrazovnom/profesionalnom
fukcionisanju mlade osobe.

Negativističko-inadžijsko (suprotstavljajuće, hostilno, prkosno) ponašanje:

1. Traje najmanje šest meseci i uključuje ne manje od četiri navedena ponašanja: gubljenje kontrole, svađa sa odraslima,
odbijanje zahteva ili pravila odraslih, namerno uznemiravanje ljudi, okrivljavanje drugih, podložnost provokacijama,
ljutitost i ozlojeđenost, pakost i osvetoljubivost;
2. Vodi ka značajnom oštećenju, nazadovanju u socijalnom i obrazovnom /profesionalnom fukcionisanju mlade osobe;
3. Nije nužno segment psihotičnog ili afektivnog poremećaja;
4. Ne ispunjava kriterijume klasifikacije za poremećaj ponašanja.
Danas prevladava stav da su agresivnost prema drugima i druga antisocijalna ponašanja posledica primarno naučenog
ponašanja, i to putem posmatranja, imitiranja, isprobavanja i ponavljanja (učenje po modelu ) , a u direktnoj su
vezi sa fenomenom prinudnog roditeljstva i nemogućnosti odgajatelja da prepoznaju i izađu ususret potrebama djeteta
Preporuke za roditelje i odrasle koji se brinu o djeci
Značaj ranog otkrivanja, prevencije, stimulacije i intervencije
Teorije razvoja i odgovori na druga temeljna pitanja najpotrebniji su u situacijama kada se primijeti da
dijete ne napreduje očekivanim tempom ili se ispolje druga odstupanja. Senzorno, tjelesno oštećenje,
genetska malformacija, mentalna retardacija, pervazivni poremećaji, ozbiljno hronično oboljenje ili stanje
uzrokuju izmene u putanji razvoja.
Neophodno je da za svaku osobu iz ove grupe postoje sledeće informacije: (1) vrsta razvojne teškoće; (2)
stepen razvojne teškoće; (3) postojanje dodatnih razvojnih teškoća; (4) intelektualne, obrazovne i
socijalne posledice razvojne teškoće i (5) preduzete medicinske mere i mere psihosocijalne podrške. Ove
informacije bi služile kao osnova za preduzimanje raznih mera podrške detetu.
Razvojne smetnje koje utiču na učenje i time povećavaju rizike obrazovanja najčešće su:
• Disleksija: Problemi sa čitanjem, pisanjem, nekada i govorom
• Diskalkulija: Teškoće u učenju matematike, često i u računanju vremena, korišćenju novca
• Disgrafija: Teškoće u pisanju, organizaciji pisane komunikacije
• Dispraksija (poremećaj senzorne integracije): Teškoće u razvoju fine motorike –koordinacije oko – ruka,
lateralne dominantnosti, ravnoteže
• Obrada auditivnih informacija: Teškoće u čitanju, razumijevanju pročitanog, jeziku, koje su rezultat
teškoće u razlikovanju zvukova
• Obrada vizuelnih informacija: Teškoće u obradi vizuelnih informacija: u čitanju, matematici, korišćenju
mapa, grafikona, simbola, slika.
Razvojni poremećaji
POREMEĆAJ PAŽNJE – HIPERAKTIVNOST
(Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder ili ADHD)
Hiperaktivnost je termin koji se koristi za dvije grupe simptoma: poremećaj organizacije pažnje i psihomotorni nemir.
Pažnja: Odsustvo selekcije sadržaja prema važnosti, nemogućnost da se usmjeri na zadatak i detalje, organizuje i zadrži
pažnja – lako zamaranje i dopuštanje da pažnju odvuku nevažni stimulusi; često prelaženje sa jedne na drugu aktivnost.
Neslušanje sagovornika i nerazumevanje instrukcije vaspitača i nastavnika. Zaboravnost i gubljenje stvari.
Motorika: Vrpoljenje i uznemirenost, često ustajanje na času i u drugim situacijama gde se očekuje mirovanje na mestu,
preterano aktivno i nefunkcionalno ponašanje, nespretnost i nestabilnost – poremećaj ravnoteže sa čestim padovima.
Percepcija i kognicija: Smetnje u vidnoj i slušnoj percepciji, teškoće u savladavanju čitanja, pisanja i crtanja.
Govor: Problemi u artikulaciji, siromašan rečnik, kratke forme izražavanja, gramatičke greške u govoru; davanje
odgovora prije nego se sasluša pitanje, nemogućnost da se sačeka red kada se govori u grupi, prekidanje i upadanje u
razgovor, ekscesivno pričanje.
Emocije: Impulsivnost i loša kontrola nagona, napadi bijesa na neznatna uskraćenja, emocionalna labilnost,
nepredvidivost, agresivnost, nisko samopoštovanje, odsustvo reakcije na kazne i nagrade.
Socijalno ponašanje: teško prihvatanje pravila i drugih socijalnih zahteva, teško uspostavljanje adekvatnih emocionalnih
i socijalnih veza, nesposobnost prilagođavanja grupi i, generalno, maladaptivno socijalno ponašanje.
***U cilju ublažavanja poremećaja najčešći su farmakološki i psihoterapijski pristup .Generalna preporuka je podsticati
dijete da učestvuje u rekreativnim aktivnostima (posebno onim koje zahtevaju koncentraciju na loptu, kao što je tenis,
ping-pong, itd),
Autizam u ranom uzrastu može se primijetiti kroz nekoliko indikatora poput:

deficita u socioemocionalnom reciprocitetu – djeca sa autizmom ne mogu da

ispolje svoje emocije poput drugih, imaju poteškoća da raspoznaju emocije i
da „uzvrate” adekvatnom emocijom; deficita u prepoznavanju neverbalne
komunikacije – djeca sa autizmom će imati poteškoća u prepoznavanju
značenja povišenog tona glasa druge osobe (ukoliko ih, na primer, roditelj
grdi), kao i poteškoća u prepoznavanju značajnih ekspresija lica i gestova i
deficita u razvoju i održavanju odnosa sa drugim ljudima, uz ispoljavanje
karakterističnih ponavljajućih gestova i radnji – djeca sa autizmom često
ispoljavaju karakteristične, stereotipne radnje u vidu ponavljajućih ponašanja.
Primera radi, mnoga deca sa autizmom mogu da slažu kocke istim redosledom,
satima.