सिकाइ र सिकाइमा प्रभावपार्ने तत्वहरू

वाई पी आचार्य
 सिकाइ
kl/ro
• cEof; / cg'ejsf cfwf/df JolQmsf] Jojxf/df cfpg]
kl/jt{g
• kl/efiffx?M
• k|ultlzn Jojxf/sf] ;fd~h:o ug]{ k|s[of xf] —Skinner
• cfbt, 1fg / k|ljlQx? cfh{g ug'{ — s|f] / s|f]
• c'gej / tflnd 4f/f Jojxf/df cfpg] kl/jt{g — Gates
• gofF 1fg / gofF k|lts[ofx? k|fKt ug]{ k|s[of —
Woodworth
 l;sfOsf] :j?k
• Ps ;s[o k|s[of
• Ps p2]Zof]Gd'v k|s[of
• Ps k|ultlzn kl/jt{g
• Ps lg/Gt/ k|s[of
• hLjg k|o{Gt
• Ps af}l4s k|s[of
• jftfj/0fdf ;dfof]hg x'g] k|s[of
• Ps ljZjJofkL k|s[of
• kl/kSjtfn] l;sfOdf k|efj kfb{5
 सिकाइका पक्षहरू
• संज्ञानात्मक
• भावनात्मक
• क्रियात्मक
 सिकाइका प्रकार

• शारीरिक सिकाइ ( शरीर द्धारा क्रिया)0 अनुकरणबाट सिकाइ

• प्रतिवोधात्मक सिकाइ -concept) मस्तिष्कमा बन्ने मानसिक
विम्ब)- प्रयत्न र भुलद्दारा सिकाइ
• संकल्पनात्मक सिकाइ -विभिन्न विषयवस्तु देख्नाले मस्तिष्कमा आउने
संकल्प_- Insightful learning
 l;sfO k|s[ofsf r/0fx?

• nIo
• k|]/0ff
• Wofgfsif{0f
• k|oTg
• afwfx?
• pknAwL
• k'g{an
• ;fdflGos/0f
 l;sfOsf ckjfbx?

• != k|ltIf]k s[ofM xfjfsf] emf]Ssf cfpbf cfFvf

lemDsfpg', vfgf b]v]/ d'vdf /\ofn cfpg', v'6\6fdf
sfF8f ljHg] ljlQs} tfGg'
• @ hGdhft k|a[lQM r/fn] u'9 nufpg', df5f
kfgLdf kf}8g', cfdf b]Vbf aRrf ?g'
• #= kl/kSjtfM aRrf ;do tflnsf cg';f/ a:g, lx8\g,
bf}8g ;Sg'
 सिकाइमा प्रभाव पार्ने तत्वहरू
• अभिप्रेरणा
• विषयवस्तु
• वातावरण
• पूर्व ज्ञान
• विधि
• मानसिक विकास
• परिपक्वता
l;sfOdf k|efj kfg]{ tTjx?
• h}ljs tTj Physiological factors
• dgf]j}1flgs tTj Psychological factors
• Jfftfj/0fLo tTj Environmental factors
• Z}fIfl0fs tTj Instructional factors
 सिकाइ स्थानान्तरण
• परिचय
– कु नै एक परिस्थितिमा प्राप्त गरेको अनुभव प्रशिक्षण ज्ञानको अर्को परिस्थिति
वा क्षेत्रमा प्र्योग गरिन्छ भने त्यो सिकाइ स्थानान्तरण हो ।
 Types
1. Positive, negative and Zero
2. Horizontal (अघिल्लो सिकाइ पछिल्लोको लागि अनिवार्य नभएर
सहायक ) and vertical ( पहिलो सिकाइ पछिल्लोमा अनिवार्य)
3. Literal and figural: concept and triangle
4. Unilateral and Bilateral transfer
 l;sfO :yfgfGt/0fsf l;4fGtx?

• lbdfuL cg'zf;gsf] l;4fGt Faculty of mind M

Plato , Aristotle
• ;dtTjsf] l;4fGt Theory of identical element;
Thorndike
• ;fdfGoLs/0fsf] l;4fGt CH Judd
• ;fdfGo Pj+ ljlzi6 c+zsf] l;4fGt Theory of G
and S factor; Spearman
 l;sfO :yfgfGt/0fdf k|efj kfg]{ tTjx?

• ljifoa:t'sf] 5gf}6
• l;sfOsf] cy{af]w
• lzIf0f ljlw
• cEof;
• ljifoj:t'sf] ;+u7g
• ;dfGoLs/0f
• a'emfO
• ;dfg tTjsf] k|of]u
• ;fldKotf
 उत्प्रेरणा/अभिप्रेरणा
• Motivation ल्याटिन भाषाको motum बाट आएको जस्को
अर्थ to move हुन्छ ।
• एक आन्तरिक बल वा प्रेरक हो जस्ले व्यक्तिलाई लक्ष्यतिर वा निश्चित
व्यवहार गर्नको लागि अग्रसर गर्दछ ।
 परिभाषाहरू
• व्यक्तिको आन्तरिक उर्जाको परिवर्तन हो - मैक डोनाल्ड
• अभिप्रेरणाले कीन भन्ने प्रश्नको उत्तर दिन्छ - क्रे च र क्रे च
• सिकाइको लागि सर्बोत्कृ ष्ठ राजमार्ग- Skinner
• कु नै कार्यको आरम्भ गर्ने जारि राख्ने एवं नियन्त्रित गर्ने प्रवृत्ति- Good
 प्रकार
• मास्लो- १ जन्मजात २ आर्जित
• थमसन्- १ स्वभाविक: खेल्नु, २ कृ त्रिमः दण्ड पुरस्कार
• गैरेटः १ जैविकः भए, क्रोध, प्रेम २ मनोवैज्ञानिकः रचनात्मकता
चिन्तन ३ सामाजिकः प्रतिश्ठा सम्मान
 सिद्दान्त
१ मूल प्रबृत्तिको सिद्दन्त: Mecdugall 1908: जन्मजातः अचेतन
मनमा रहन्छ (फ्रायड):
२आवश्यकताको सिद्दान्तः मास्लो 1954 मा । अभिप्रेरणाको जन्म
आवश्यकताबाट हुन्छ- मास्लो
 Self
.

act
uali
zati
Higher
on order
Self-esteem needs-
needs satisfie
d
Intern
ally
love and belongingness needs

Safety needs L
O
N

Physiological needs s

E
Extended
 .
• Physiological needs: air, food, water, warmth,
sleep
• Safety need: Security, shelter, law and order,
employment, health stability
• Social needs: Belongingness, love, affection,
intimacy, family, friends, relationships
• Esteem Needs: self-esteem, self-confidence,
achievement, recognition, status, respect
 .
• Cognitive needs: knowledge, meaning,
understanding
• Aesthetic Needs: Appreciation and search for
beauty, balance
• Self-Actualization: realizing personal potential,
self fulfillment, pursue talents, personal
growth, peak experiences
• Transcendence Needs: helping others to
achieve self-actualization.
 .
३ उत्प्रेरणाको मनोविश्लेषणवादी सिद्दान्तः सिग्ण्ड फ्रायड, अभिप्रेरणा
अचेतन मनबाट हुन्छ
४ उपलब्धिको सिद्दान्तः डेविड सी मैक्सिलैण्ड । उपलब्धी प्राप्त गर्ने
चाहनाले प्रेरित
५ सक्रियता वा दक्षताको सिद्दान्तः सोलेसवरी एवं मेल्गेव दक्षता छ भने
सकृ यता बढाउछ
६ Theory X, Y - Mc Gregor
७ Theory Z- Ouchi
.
 ljBfyL{df k|of]u ul/g] pTk]|/sx?

• ?rL
• lh1f;f
• ;xof]u
• k|ltZkwf{
• k|fKtL
• vf]h
• ;Gt'li6
 पुनर्वल
• कु नै पनि विशिष्ट व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउनकालागि अभिप्रेरित गर्ने तत्व
• कु नै उत्तेजना दिएर वा हटाएर व्यवहारमा ल्याईने सकारात्मक परिवर्तन
• प्रकार
1 सकारात्मकः (Added)
– .....is adding a pleasant stimulus to enhance a
behaviorकु नै निश्चित अपेक्षित व्यवहार देखाए पछि दिईने उत्तेजना
– जस्तै गृहकार्य गरेकोमा बच्चालाई दिने स्यावासी
• Positive reinforcement is also divided into two
types
– Primary Reinforcement: Food, water, sleep, etc.
– Secondary reinforcement: Name, fame, money,
recognition, security, support
 .
• 2 नकारात्मक (Removed)
– अपेक्षित व्यवहार बढाउन मन नपर्ने उत्तेजना हटाउने
– Removing an factor (an averse) stimulus to
enhance a behavior.
– जस्तै कक्षा कोठाम धेरै मेहनत गरेमा गृहकार्य कम दिने, आमाको गनगन नसुन्न
विहान छिट्टै उठ्ने
• k'gj{n tflnsf
Two Types:
1 Continuous
2. Partial: its is divided into two types
I. Ratio अनुपात (मात्रा, तोकिएको प्रकृ या ): a. Fixed ratio स्थिर अनुपात
जस्तै ५ वटा उत्तर दिएपछि एक चक्ले ट दिनु ) b. Variable ratio (असमान अनुपात):
मात्रा निश्चित हुँदैन तर पाउँछ )
ii. Interval(समयाबधी): a. Fixed interval: निश्चित समय तालिकाःहरेक
महिनाको ३० गते तलव आउँने) b. variable interval (अनिश्चित समयावधि): १०
दिनऽ २० वा ३० दिनमा तलव आउँछ निश्चित नहुँने
 Punishment
• अस्वीकार्य व्यवहार हटाउन अपृय उत्तेजना दिने वा पृय उत्तेजना घटाउने
कार्य
प्रकार
१ Positive: (Added): अनपेक्षित व्यवहार घटाउन अपृय वा मन
नपर्ने उत्तेजना दिने
जस्तै झुट बोलेमा घरको काम थप दिने, नाक कोट्याउने बच्चालाई
सबैका अगाडि उभ्याउने
२ Negative: (Removed): अनपेक्षित व्यवहार गरेमा पृय उत्तेजना
घटाउने वा हटाउने । जस्तै दाजु वहिनीसंग झगडा गर्ने बच्चाको खेलौना
खोस्ने, भगौडा विद्यार्थीलाई दिवा खाजा नदिनु
 Memory
• cltt\sflng cg'ejnfO{ jt{dfgdf Nofpg] k|s[of
:d[ltsf k|sf/x?
• Sensory memory: 5 seconds memory, very
short memory
• Short term memory: also called working
memory. It works until utilization.
• Long term memory: also called explicit
memory. Two types of LTM:
१ Declarative memory: ज्ञान सूचना घटना
२ Procedural Memory: प्रकृ यासंग सम्बन्धित
 Declarative memory is also divided into two
types.
– Semantic memory: related with concept,
principles
– Episodic memory: phenomenon
 Nature of Memory
• 1 Reproductive ( Ebbighans)
• 2 Productive (बर्लेट)
 :d[ltsf tTjx?

Woodworth का अनुसार
• Fixation सिक्नु: coding process
• Retention धारण: Storage process
• Recall पुनः प्राप्ती: wf/0f ePsf] l;sfOnfO{ r]tg
dl:tisdf lkmtf{ Nofpg] k|s[of, decoding process
• Recognition पहिचान: Ps k6s l;s]sf] s'/fnfO{ gofF;
+u 5'6\ofP/ a'em\g ;Sg] .
• :d[ltsf r/0fx?
– Receiving
– Coding
– Storage
– Retrieval
 .
• :d[lt a9fpg] tl/sf
– pko'Qm cEof; sf] tl/sfsf] k|of]u
– ;+u7g
– gofF 1fgnfO{ ljBdfg 1fg ;+u hf]8\g]
– ;+s]tsf] k|of]u
– :ki6 a'emfO
– 3f]sfO
– ;'qsf] k|of]u
– cy{k"0f{ l;sfO
– clek|]/0ff
 lj:d[lt

• Negative aspect of memory

• Ps lglZs[o k|s[of
Causes
• Fading wldlng'
• Blocking:Interference by previous memories
is proactive interference. Interference by later
learning is retroactive interference
• Repression
• Distortion :d[ltdf ljs[t x'g'
 प्रकार
• १ सकृ य विस्मृतिः स्वयं व्यक्ति मुख्य कारण
• २ निस्कृ य विस्मृतिः प्रयास नगरे पनि विर्सने । व्यक्ति कारण होईन ।
Theories of forgetting
• cg'kof]usf] l;4fGtM Decay theory: Ebinghas
• x:tIf]ksf] l;4fGtM Muller, Pilzecker,
Woodworth
– Proactive inhibition पहिलेकोले पछिल्लालाई असर
– Retroactive inhibition पछिकोले पहिलोलाई असर
• bdgsf] l;4fGt, रमाईलो सम्झनेऽ दुःखद विर्सने
Motivational theory of forgettingM k|mfo8
 अभ्यास
• कु नै पनि कार्य अथाव कृ या दोहोर्याउने प्रकृ या
• Types of Practices
– Blined vs reinforce practice(सम्बलन रहित र सम्बलन सहितको
अभ्यास)
– Massed vs Distributive Practice(सघन र वितरित) अन्तराल
नराखी अभ्यासः सघन । अन्तराल राखेमा वितरित
– Part vs Whole (अंश र पूर्ण)
 सिकाइ सिद्धान्त
• परिचय
– सिकाइका क्षेत्रमा प्रतिपादित सिद्धान्त
– प्राणी वा मानिसको सिकाइलाई सहजिकरण गर्ने पद्ती
 विषेशताहरू
• निश्चित नियम
• परीक्षण भएका
• अलग अलग धार
शैक्षिक उपयोग
 सिकाइमा सहज
 अभिप्रेरणाको प्रयोग
 अनुकु ल प्रयोग
 अनुसन्धानमा उपयोग
 सिकाइको प्रकृ ति बुझ्न सहज
 योजनावद्द सिकाइ
 सिकाइ सिद्धान्तहरू
१ व्यवहारवादः Watson, Pavlov, Skinner, Thorndike
विषेशताहरू
 Reinforcement मा जोड
 Response मा जोड
 उद्दिपक
 अभिप्रेरणा
 यन्त्रवत सिकाइ
 सिकाइ विस्तारै हुन्छ
 अनुबन्धन, Part to whole
 २ संज्ञानवाद
• Wherthimer, Kohlor Koffka, Piaget...
विषेशताहरू
 संवेदना
 बुद्दि
 प्रत्यक्षिकरण
 संज्ञान (समस्या समाधान)
 अचानक सिकाइ
 पूर्ण बाट अंस तिर
 यन्त्रवत होईन
 संज्ञान
१ संवेदनाः पाँच ईन्द्रियबाट प्राप्तहुँने प्रथम ज्ञानः प्रथम चरण
२ प्रत्यक्षिकरणः नाम पहिचान व्याख्याः द्धितीय चरण
३ संज्ञानः सुझ समस्या समाधानः सिकाइः तेस्रो चरण