Διδακτική ενότητα

Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη - Βυζάντιο

Υποενότητα
Ο Ιουστινιανός και το έργο του
Χρήστος Αργυρού
 Ειδικοί διδακτικοί στόχοι
Οι μαθητές επιδιώκεται:
- να κατανοούν τους όρους/έννοιες κλειδιά: Δήμοι, Στάση του Νίκα,
κωδικοποίηση Ρωμαϊκού Δικαίου, Ιουστινιάνειος Κώδικας,
Πανδέκτης, Εισηγήσεις, Νεαρές, αποκατάσταση της Ρωμαϊκής
Οικουμένης (πολιτική της Reconquista), βασιλική, βασιλική με
τρούλο, πεσσοί, ημισφαιρικά τρίγωνα, ναός Αγίας Σοφίας,
περίκεντρο κτίριο.
- να γνωρίζουν το χαρακτήρα των δήμων και να ερμηνεύουν τους
λόγους που οδήγησαν στη Στάση του Νίκα.
- να γνωρίζουν και να αξιολογούν την εσωτερική πολιτική του
Ιουστινιανού.
- να γνωρίζουν και να αποτιμούν τη σημασία της εξωτερικής
πολιτικής του Ιουστινιανού και να αποτιμούν τη σημασία της για
την αυτοκρατορία και το μέλλον της.
- να γνωρίζουν το οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού και να
εκτιμούν τη συμβολή του στην ανάπτυξη της εκκλησιαστικής
αρχιτεκτονικής του Βυζαντίου.
Διδακτικός χρόνος: 2 περίοδοι
Παρακολουθήστε προσεκτικά

Πηγή: Discovery, Byzantium – The lost empire, 2005

«Δόξα τῷ Θεῷ τῷ καταξιώσαντί με τοιοῦτον ἔργον
ἐπιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!»
(Δόξα τω Θεώ που με καταξίωσε να
ολοκληρώσω τέτοιο έργο. Σε έχω νικήσει
Σολομώντα!)
Έχοντας παρακολουθήσει προσεκτικά το πιο πάνω απόσπασμα της
ταινίας και τη φωτογραφία να απαντήσετε στα πιο κάτω ερωτήματα:

• Ποιο είναι το μνημείο που παρουσιάζεται

στην ταινία και στη φωτογραφία;
• Γνωρίζεις ποιος αυτοκράτορας το έχει
κτίσει και με την ολοκλήρωσή του είπε τη
φράση «Δόξα τῷ Θεῷ τῷ καταξιώσαντί με
τοιοῦτον ἔργον ἐπιτελέσαι. Νενίκηκά σε,
Σολομών!»
• Γνωρίζεις κάποια άλλη πληροφορία για
αυτό τον αυτοκράτορα;
 Ιουστινιανός:
ένας ακαταπόνητος αυτοκράτορας

Εσωτερική πολιτική
Πολιτικό πρόγραμμα Ιουστινιανού:
Ένα κράτος, μία εκκλησία, μία νομοθεσία
Κάνοντας βόλτες στο χρόνο…

330 395 527 565

Λήξη βασιλείας Ιουστινιανού Έναρξη βασιλείας Ιουστινιανού

Διαίρεση του Κράτους σε ανατολικό και

Εγκαίνια Κωνσταντινούπολης
δυτικό τμήμα από το Θεοδόσιο Α΄
Αντιμετωπίζοντας τα εσωτερικά προβλήματα
Η εξέγερση των δήμων του Ιπποδρόμου Πράσινων και Βενέτων
και του λαού της Κωνσταντινούπολης

Σήμερα:
Πώς ξεχωρίζουν οι φίλαθλοι κάθε ομάδας;
Οι φίλαθλοι σήμερα είναι οργανωμένοι;
Φωνάζουν τα ίδια συνθήματα; Φωνάζουν μόνο
ποδοσφαιρικά συνθήματα;
Οι οπαδοί μιας ποδοσφαιρικής ομάδας στην Κύπρο
εκφράζουν συγκεκριμένες ιδεολογίες
κι έχουν ενδεχομένως κοινές πολιτικές πεποιθήσεις;
 Όταν το σύγχρονο ποδόσφαιρο δεν είχε ακόμα επινοηθεί:
Ποιο άθλημα απεικονίζεται;
Αρματοδρομίες: αγαπητό άθλημα στους Κωνσταντινουπολίτες
Οι Δήμοι της Κωνσταντινούπολης:

Οι Πράσινοι και οι Βένετοι

Vs

Οι δήμοι ήταν «αθλητικά σωματεία» κι έπαιρναν το

όνομά τους από το χρώμα του ηνίοχου που
υποστήριζαν στις αρματοδρομίες.
Lionel Messi, Barcelona, 21ος αιώνας Πορφύριος, Δήμος Βενέτων, 6ος αιώνας

Ἐν γῇ κρατῆσας παντὸς ἁρματηλάτου

καλῶς ἐπήρθη καὶ πρὸς αἰθέρα τρέχειν,
Πορφύριος, τὸ θαῦμα δήμου Βενέτων·
νικῶν γὰρ οἷτος πάντα γῆς διφρηλάτων,
ἄνεισιν, ὡς ἂν καὶ σὺν ἡλίῳ δράμοι
 Ο χαρακτήρας των δήμων:
• Οργανωμένες ομάδες του λαού της
Κωνσταντινούπολης. Είχαν πολιτικό και
στρατιωτικό τμήμα.

• Οι Πράσινοι: με την πλευρά των εμπόρων και των

δημοσίων υπαλλήλων. Απηχούσαν περισσότερο την αστική
τάξη και τα λαϊκά στρώματα και ήταν κυρίως μονοφυσίτες
(μονοφυσιτισμός: αίρεση που υποστήριζε ότι η ανθρώπινη
φύση του Χριστού απορροφήθηκε από τη θεία).
• Οι Βένετοι: Εξέφραζαν την αριστοκρατία, πολιτικά υπέρ
των μεγάλων γαιοκτημόνων και υποστηρικτές της ορθοδοξίας.
 Καθήκοντα δήμων:

οργάνωση και διεξαγωγή των

αρματοδρομιών στον ιππόδρομο
συμμετοχή στην άμυνα της πόλης
κατασκευή δημοσίων έργων (όπως
ανοικοδόμηση των τειχών)
 Στον ιππόδρομο ο λαός αποδεχόταν με τις επιδοκιμασίες του την
εκλογή του νέου αυτοκράτορα, που παρουσιαζόταν στο αυτοκρατορικό
θεωρείο, και οι εκπρόσωποι των δήμων (δήμαρχοι) διατύπωναν τα
παράπονα του λαού της πρωτεύουσας στον αυτοκράτορα.
Πολλές φορές
αποδοκίμαζαν κακούς
αυτοκράτορες ή τους
ασκούσαν κριτική.
Οι αυτοκράτορες
υπολόγιζαν τους δήμους
και φρόντιζαν να έχουν
με το μέρος τους τον ένα από τους δύο. κάθισμα
Αξιωματούχοι και σωματοφύλακες

Συγκλητικοί

Θεωρείο
 Ιππόδρομος
Γιατί ήταν σημαντικός ο ιππόδρομος για
την κοινωνία της Κωνσταντινούπολης
και την αυτοκρατορία ευρύτερα;
Με την παρουσία των δήμων,
που είχαν πολιτική δύναμη,
ο ιππόδρομος απέκτησε
ιδιαίτερη πολιτική σημασία.

Αποτελούσε ένα κύτταρο δημοκρατίας

στο πλαίσιο μιας μοναρχίας.
 Η στάση του Νίκα, 532 μ.Χ.
Οι αντίπαλοι δήμοι συνασπίζονται
κι εξεγείρονται κατά του αυτοκράτορα
η ιαχή «Νίκα, Νίκα» δονεί όλη την πόλη
Αίτια της εξέγερσης:
Η γενική δυσαρέσκεια για:
• την καταπίεση
• τη βαριά φορολογία
• τη διαφθορά πολλών ανώτερων
αξιωματούχων του κράτους
Όσο καιρό οι Δήμοι φιλονικούσαν μεταξύ τους υπερασπίζοντας ο καθένας τα
δικά του χρώματα, κανείς δεν ενδιαφερόταν για την κακή διοίκηση του Ιωάννη
Καππαδόκη και του Τριβωνιανού (συνεργατών του Ιουστινιανού). Όταν όμως
συμφιλιώθηκαν και επαναστάτησαν, τότε αυτούς τους δύο έβριζαν φανερά σ’
όλη την πόλη και τους αναζητούσαν για να τους σκοτώσουν. Γι’ αυτό και ο
Ιουστινιανός επειδή ήθελε να ηρεμήσει το λαό, απομάκρυνε αμέσως και τους
δύο συνεργάτες του από την εξουσία. Και διόρισε έπαρχο της αυλής έναν
ευγενή το Φωκά, άνθρωπο πολύ συνετό, που από τη φύση του αγαπούσε το
δίκαιο, ενώ τοποθέτησε στη θέση του κοιέστορα (=ανώτατου δικαστικού
άρχοντα) το Βασιλείδη, που ήταν γνωστός για τον καλό του χαρακτήρα και
δοκιμασμένος. Αλλά παρά τις αλλαγές αυτές η στάση εξακολουθούσε με
αμείωτη ένταση.
Προκόπιος, Ιστορία των πολέμων, Ι,ΧΧΧΙV, 17-18, μετάφραση

Ο Προκόπιος ήταν γραμματέας και σύμβουλος του Βελισάριου, στρατηγού του Ιουστινιανού. Είναι
σύγχρονος και πολλές φορές αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, τα οποία περιγράφει
 Επεξεργασία πηγής:
• Τι είδους πηγή είναι το κείμενο;

• Γιατί ήταν δυσαρεστημένοι οι δήμοι και τι

επεδίωκαν;
• Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι συνέχιζαν την
εξέγερση αν και ο Ιουστινιανός
απομάκρυνε τον Ιωάννη Καππαδόκη και
τον Τριβωνιανό;
Καλόν εντάφιον η βασιλεία: Είναι
Όποιος γεννήθηκε, αναπόφευκτα

καλό να πεθαίνει κανείς βασιλιάς.

θα πεθάνει. Στο βασίλειο όμως
είναι αδικαιολόγητη η φυγή. Εγώ δε
θα μπορούσα να ζω χωρίς την
Χμ! Είναι καιρός να πορφύρα, ούτε επιθυμώ να ζήσω
του δίνω… την ημέρα που δε θα με
αποκαλούν βασίλισσα.
τα πράγματα
Εάν λοιπόν εσύ, βασιλιά, θέλεις
αγρίεψαν! να σωθείς, μπορείς: Και χρήματα
πολλά έχουμε, και θάλασσα και
πλοία. Σκέψου όμως μήπως, στο
μέλλον, μετανιώσεις που σώθηκες
φεύγοντας, αντί να μείνεις εδώ και
να πεθάνεις. Διότι σε μένα αρέσει
κάποιος λόγος παλαιός, που λέει
ότι είναι καλό να πεθαίνει κανείς
βασιλιάς.

Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων

Πώς χαρακτηρίζεις τη Θεοδώρα από την παρέμβασή της;

Δικαιολόγησε την απάντησή σου.
 Υπόθεσε ότι είσαι ο Ναρσής, διοικητής της
αυτοκρατορικής φρουράς. Τι θα έκανες για
να διασπάσεις τους εξεγερμένους και να
καταστείλεις την επανάσταση;
«Βγήκε τότε ο Ναρσής ο κουβικουλάριος (διοικητής της
προσωπικής φρουράς του αυτοκράτορα) στον ιππόδρομο και
κατόρθωσε να πάρει με το μέρος του μερικούς από τους Βένετους,
εξαγοράζοντάς τους με χρήματα. Κι αυτοί άρχισαν να φωνάζουν:
«Ιουστινιανέ Αύγουστε, συ νικάς. Κύριε σώσε το βασιλιά
Ιουστινιανό και τη βασίλισσα Θεοδώρα». Τότε το πλήθος
διασπάστηκε και οι στασιαστές άρχισαν να χτυπιούνται μεταξύ
τους.»
  Θεοφάνης, Χρονογραφία, μετάφραση
 Ο τραγικός επίλογος της εξέγερσης
"Ο λαός, που στέκονταν σε άτακτη μάζα, όταν είδε θωρακισμένους
στρατιώτες, που είχαν αποκτήσει μεγάλη δόξα για ανδραγαθία και είχαν
μεγάλη πολεμική εμπειρία, να τρέχουν και να χτυπούν με τα ξίφη τους,
τράπηκαν σε φυγή. Τότε ακούστηκαν δυνατές κραυγές, όπως ήταν φυσικό,
και ο Μούνδος, που βρισκόταν εκεί κοντά και βιαζόταν να μπει στη μάχη
(γιατί ήταν τολμηρός και δραστήριος), αλλά οι περιστάσεις τον έκαναν να
απορεί για το τι πρέπει να κάνει, βλέποντας τον Βελισάριο να μπαίνει στον
αγώνα, έκανε και αυτός επίθεση στον Ιππόδρομο από την πύλη που λέγεται
Νεκρή. Και τότε οι στασιαστές, που βρίσκονταν γύρω από τον Υπάτιο,
χτυπιούνταν αμείλικτα και από τις δύο μεριές και κατατροπώνονταν. Όταν η
φυγή γενικεύτηκε και η σφαγή του λαού πήρε μεγάλη έκταση, ο Βοραΐδης και
ο Ιούστος, ανιψιοί του Ιουστινιανού, χωρίς κανένας να τολμά να τους
εμποδίσει, κατέβασαν από το θρόνο τον Υπάτιο και τον οδήγησαν στο
βασιλιά μαζί με τον Πομπήιο. Εκείνη την ημέρα σκοτώθηκαν περισσότεροι
από τριάντα χιλιάδες άνθρωποι".

Προκοπίου Kαισαρέως, Ιστορία των Πολέμων, Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1996,
βιβλίο Α', XXIV, 50-54, (μετάφραση Π. Ροδάκη).
Μέτρα κατά των μεγάλων γαιοκτημόνων
• «Δυνατοί»: οι μεγάλοι γαιοκτήμονες προσπαθούν να
μεγαλώσουν τα κτήματά τους απορροφώντας τις
μικρές ιδιοκτησίες.
• Η αγροτική τάξη απειλείται με αφανισμό
αρνητικές συνέπειες για το κράτος:
στηρίζεται στους αγρότες οι οποίοι πληρώνουν τους
φόρους και συγκροτούν το στρατό
• Προσπάθεια προστασίας των αγροτών και
περιορισμός της δύναμης των μεγαλογαιοκτημόνων
με αυστηρούς νόμους
 Μία εκκλησία: στηρίζοντας την Ορθοδοξία

Θρησκευτική πολιτική:
Προσπάθεια επιβολής της Ορθοδοξίας (δόγμα της
Χαλκηδόνας) σε όλη την επικράτεια της
αυτοκρατορίας.
• Καταδίωξη οπαδών των αιρέσεων
• Καταδίωξη οπαδών της αρχαίας θρησκείας
Αναστολή λειτουργίας Νεοπλατωνικής
Ακαδημίας στην Αθήνα (529)
• Διάδοση με κάθε μέσο του χριστιανισμού σε λαούς
του Καυκάσου και της Ανατολικής Αφρικής
 Μία νομοθεσία:
κωδικοποιώντας
το Ρωμαϊκό Δίκαιο
Γιατί, σύμφωνα με την πιο κάτω πηγή, ο Ιουστινιανός
προχώρησε στην κωδικοποίηση των νόμων;

«Ο Ιουστινιανός, επειδή βρήκε τους νόμους

σκοτεινούς λόγω της ανεπίτρεπτης πληθώρας
τους και σε εμφανή σύγχυση εξαιτίας των
αντιφάσεών τους, τους απάλλαξε από την
αταξία των απατηλών λέξεων. Παραμέρισε τις
αποκλίσεις τους και τους έδωσε διαρκή ισχύ.»
Προκόπιος, Κτίσματα I 1, έκδ. O. Veh, Μόναχο 1977, 18-19.
Νομοθετικό έργο Ιουστινιανού:
• Ιουστινιάνειος Κώδικας: περιλάμβανε τους πριν
από τον Ιουστινιανό αυτοκρατορικούς νόμους
(στα λατινικά).
• Πανδέκτης: περιλάμβανε γνώμες ρωμαίων
νομικών (στα λατινικά).
• Εισηγήσεις: εγχειρίδιο για τους αρχάριους
σπουδαστές της Νομικής (στα λατινικά)
• Νεαρές (νέοι νόμοι): νόμοι που έκδόθηκαν μετά
το 534 (οι πιο πολλές στα ελληνικά: ΓΙΑΤΙ;)
 Εξωτερική πολιτική
Στόχος του Ιουστινιανού:
Η αποκατάσταση της Ρωμαϊκής Οικουμένης μέσω
της ανακατάληψης της Δύσης, η οποία πέρασε
στην κατοχή των διάφορων γερμανικών λαών, οι
οποίοι ίδρυσαν κράτη. Μακρά περίοδος πολέμων
με:
• Βανδαλικό βασίλειο στην Αφρική (533-534)
• Οστρογοτθικό βασίλειο στην Ιταλία (535-555)
• Βησιγοτθικό βασίλειο στην Ισπανία
 Σύγκρινε τους δύο χάρτες. Ο
χάρτης Α παρουσιάζει τη
βυζαντινή αυτοκρατορία και τα
γερμανικά βασίλεια. Ο χάρτης
Β παρουσιάζει τη βυζαντινή
αυτοκρατορία και τις εδαφικές
προσθήκες (με χρώμα ώχρας)
μετά από τους μακροχρόνιους
πολέμους του Ιουστινιανού.
Τι παρατηρείς;
Α

Β
 Εξωτερική πολιτική

Η Μεσόγειος σχεδόν ξαναγίνεται «ρωμαϊκή λίμνη»

ΣΚΕΨΟΥ: Ποιες συνέπειες μπορεί να είχαν για τη βυζαντινή αυτοκρατορία αυτοί οι

μακροχρόνιοι πόλεμοι του Ιουστινιανού;
Το οικοδομικό πρόγραμμα
του Ιουστινιανού

• Κατασκευή οχυρωματικών έργων (φρούρια

και τείχη) για την αμυντική θωράκιση της
αυτοκρατορίας
Σεργιούπολις (Resafa Συρίας)
Βόρεια πύλη
Οχυρό Qasr Ibn Wardan, Συρία
Ζηνοβία (Halabiye, Συρία)
Έργα κοινής ωφελείας

• Δρόμοι
• Γέφυρες
• Υδραγωγεία
• Αποθήκες σιτηρών

Σχεδιαστική αποτύπωση ιουστινιάνειας γέφυρας Σαγγάριου

 Ναοδομία

Βασιλική Αγίου Ιωάννη, Έφεσος

Εκκλησία Qasr Ibn Wardan, Συρία
 Άγιος Σέργιος,
Σεργιούπολις (Resafa) Συρίας
Καθολικό Μονής Αγίων Σεργίου
και Βάκχου, Κωνσταντινούπολη
Μονή Σινά, Αίγυπτος
Αγία Σοφία

Αρχιτέκτονες:
Ανθέμιος από τις Τράλλεις
Ισίδωρος από τη Μίλητο
 Βασιλική μετά τρούλου
Συνδυασμός του κατά μήκος άξονα των βασιλικών και
του καθ’ ύψος άξονα των περίκεντρων κτιρίων

+ =

Μακρόστενη ξυλόστεγη Περίκεντρο κυκλικό Βασιλική μετά τρούλου

βασιλική κτίριο
 Κατ΄ οίκον εργασία
• Ανήκεις στο δήμο των Βενέτων/
Πρασίνων. Η εξέγερσή σας έχει
κατασταλεί και έχεις επιβιώσει της σφαγής
από το στρατό του Ιουστινιανού. Γράψε
ένα γράμμα στο φίλο σου Λέοντα στη
Σαλαμίνα - Κωνσταντία της Κύπρου
περιγράφοντάς του γιατί εξεγερθήκατε, τα
γεγονότα και την κατάληξη της εξέγερσης.
 Κάνοντας βόλτες στο χρόνο…
τοποθέτησε στη γραμμή του χρόνου τα ιστορικά γεγονότα
Στάση του Νίκα Πόλεμος για κατάκτηση Αναστολή της λειτουργίας της
του Οστρογοτθικού Βασίλειου Νεοπλατωνικής Ακαδημίας
στην Αθήνα

330 395 527 565

Λήξη βασιλείας Ιουστινιανού Έναρξη βασιλείας Ιουστινιανού

Διαίρεση του Κράτους σε ανατολικό και

Εγκαίνια Κωνσταντινούπολης
δυτικό τμήμα από το Θεοδόσιο Α΄
 Συμπληρώστε τα κενά με το κατάλληλο αρχιτεκτονικό στοιχείο

…………………….

………………….

…………………….

Πεσσός

Τόξο

Τρούλος

Ημισφαιρικό
τρίγωνο.

…………………….
Αξονομετρική αναπαράσταση της Αγίας Σοφίας
Γκίκα, Ε., Μηνιώτη, Δ., Νέζη, Μ., Μελετώντας το Βυζάντιο, Πατάκης,
Αθήνα 2004, σ. 63)