Maddenin Özellikleri ve Ölçümü

Doç. Dr. Sevnur Keskin Doğruyol

Yıldız Teknik Üniversitesi
Kimya Bölümü
 İçindekiler

1 Kimyanın Amacı
1-1 Bilimsel Yöntem
1-2 Maddenin Özellikleri
1-3 Maddenin Sınıflandırılması
1-4 Maddenin Ölçümü: SI (Metrik) Birimleri
1-5 Yoğunluk ve Yüzde Bileşimin Soru
Çözümünde Kullanılması
1-6 Bilimsel Ölçümlerde Belirsizlik
1-7 Anlamlı Rakamlar
 1. Kimyanın Amacı

• Kimya bizi ve etrafımızdaki her şeyi içeren maddenin

incelenmesidir.
• Kimya yaşamımızın ayrılmaz bir parçasıdır.
• Kimya, bilimin diğer birçok alanıyla ve insanın uğraştığı
birçok alanla ilişkili olduğu için, bazen “merkez bilim”
olarak adlandırılır.
• Kimya “gelişimini tamamlamış” bir bilim olmakla
birlikte, kimyanın iç yapısı yanıtlanmamış sorular ve
açıklanmamış sorularla doludur.
• Güneş pilleri, transistörler ve fiber optik kablolar
gibi elektronik aletleri iyileştirmek için yeni maddeler
geliştiren kimyacılar, kimyanın fizik ve mühendislikle
ortak konuları üzerinde çalışırlar.
• Kanser ya da AİDS’ e karşı kullanılacak yeni ilaçlar
geliştiren kimyacılar kimyanın farmakoloji ve tıp ile
ortak alanlarında çalışırlar.
 1-1 Bilimsel Yöntem

• Bilimi diğer çalışmalardan ayıran şey bilim adamlarının

bilgi edinmek için kullandıkları yöntem ve bu bilginin
özel önemidir.
•Bilimsel bilgi doğal olayların açıklanmasında bazen de
gelecekteki olayların önceden tahmin edilmesinde
kullanılabilir.
• Bilimsel yöntem gözlemler, deneyler, yasa ve
hipotezlerin formüllendirilmesi ve kuramların bir
bileşimidir.
 1-1 Bilimsel Yöntem

Gözlem: doğal veya deneysel yasalar

Geçici açıklama: Varsayım (doğal yasanın geçici açıklaması) (Hipotez)
Deneyler varsayımın yetersiz olduğunu gösteriyorsa
değiştir
Varsayımı kanıtlamak için tasarlanan deneyler
Varsayımı genişleten ve tahminler veren Kuram (Model)
Deneyler modelin yetersiz olduğunu gösterirse kuramı değiştir
Kuramın öngörülerini kanıtlamak için deneyler
Son deneyler ve gözlemler modelin yetersizliklerini göstermezse
kuram kanıtlandı.
Bilimsel Yöntem: Gözlem ve deneylerin biraraya getirilmesi ile
 1-2 Maddenin Özellikleri
• Kimya, maddenin bileşim ve özellikleriyle ilgilenen
bilimdir.
•Madde boşlukta yer tutan, kütle denen bir özelliğe sahip ve
eylemsizliği (bir cismin hareketsiz yada sabit hızlı olma hali)
olan nesnedir.
• Bileşim, bir madde örneğinin bileşenlerini ve bunların
madde içindeki bağıl oranlarını belirtir.
Örnek: H2O, % 11,19 H ve % 88,81 O (kütlece)
• Özellikler, bir madde örneğini başka madde örneklerinden
ayıran niteliklerdir. Kimi durumlarda özellikler gözle
görülebilir. Maddenin özellikleri, genellikle, fiziksel
özellikler ve kimyasal özellikler diye iki grupta toplanabilir.
• Modern anlamda madde; enerjinin yoğunlaştırılmış
şekli olarak tanımlanır.

• Bu dönüşüm Einstein ’ın

E = mc2
bağıntısına göre olur. Kütle madde miktarının bir
ölçüsüdür ve herhangi bir cismin kütlesi o cismin
uzaydaki konumuna göre değişmez.
1879 -1955 Albert Einstein
 Fiziksel Özellikler ve Fiziksel Değişimler
• Fiziksel Özellik: Maddenin bileşimini değiştirmeyen
özelliktir.
• Örneğin, renk bir fiziksel özelliktir.
• Örneğin, bakır dövülerek levha ya da yaprak haline
getirilebilir. Bu özellik kırılgan olmama (dövülebilirlik)
özelliğidir.
• Fiziksel Değişme: Fiziksel değişmede maddenin bazı
fiziksel özellikleri değişir, ama bileşimi değişmeden
kalır. Örneğin, sıvı su donarak katı su (buz)
oluşturduğunda (fiziksel değişme), kesinlikle farklı
görünürse de bileşimi hala kütlece % 11,19 hidrojen ve
% 88,81 oksijendir.
 Kimyasal Özellikler ve Kimyasal Değişimler

• Kimyasal değişme ya da kimyasal tepkimede bir ya da

daha fazla madde çeşidi farklı bileşimlerde yeni madde
örneklerine dönüşür.
• Kimyasal değişme, maddenin bileşiminde meydana gelen
değişmedir. Örnek olarak, kağıdın yanması gösterilebilir.
• Kimyasal Özellik: Bir madde örneğinin, belli koşullarda,
bileşiminde bir değişme meydana getirebilmesi (ya da
getirememesi) yeteneğidir.
 1-3 Maddenin Sınıflandırılması
• Madde, atom denen çok küçük birimlerden oluşur.
• Tek bir atom çeşidinden oluşmuş maddelere “element”
denir. IUPAC (Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya
Birliği-International Union of Pure and Applied Chemistry)
günümüzde 120 adet elementi tanımlamıştır.
• Bilinen elementler karbon, demir ve gümüş gibi çok tanınan
maddelerden, lutesyum ve talyum gibi fazla tanıdık
olmayan maddelere kadar uzanır.
• Kimyasal bileşikler, iki ya da daha fazla farklı element
atomunun birleşmesiyle oluşan maddelerdir. Bilim adamları
milyonlarca farklı kimyasal bileşik tanımlamışlardır.
• Molekül, bileşiği oluşturan atomları, bileşikteki ile aynı
oranda içeren en küçük birimdir. Su molekülü, iki hidrojen
atomunun bir oksijen atomuna bağlı olduğu üç atomlu bir
birimdir.
Maddelerin Genel Sınıflandırılması
 Maddenin Sınıflandırılması
• Bir element ya da bileşiğin bileşimi ve özellikleri verilen
bir örneğin her tarafında aynıdır ve bir örnekten diğerine
değişmez. Element ve bileşiklere “saf madde” adı verilir.
• Saf maddelerin karışımlarını tanımlarken homojen
karışımlar ya da çözelti terimlerini kullanırız. Örneğin;
hava çeşitli gazların, başlıca azot ve oksijen
elementlerinin homojen bir karışımıdır.
• Kum ve su örneğinde olduğu gibi heterojen karışımlarda
bileşenler farklı bölgelere ayrılırlar. Buna göre,
karışımın bir yerinden diğerine bileşim ve fiziksel
özellikler değişebilir. Mayonez, bir beton parçası ve bir
bitki yaprağı heterojendir.
• Genellikle heterojen karışımlar, homojen olanlardan
kolaylıkla ayırt edilebilir.
 Karışımların Ayrılması
• Bir karışım uygun fiziksel yöntemlerle bileşenlerine
ayrılabilir. Kum ve su karışımı gözenekli bir süzgeç kağıdı
konulmuş bir huniye dökülürse su geçer, kum süzgeç
kağıdında kalır. Bir katının, içinde bulunduğu sıvıdan
ayrılma işlemi “süzme” diye bilinir.
• Diğer bir yöntem damıtmadır (distilasyon). Bir sıvıyı
kaynatıp, oluşan buharını tekrar yoğunlaştırarak diğer
bileşeninden ayırma işlemidir. Basit damıtmada, uçucu bir
sıvı, içinde çözülmüş uçucu olmayan katıdan ayrılır.
Ayrımsal damıtmada (fraksiyonlu distilasyon) bir sıvı
çözeltinin bileşenleri farklı uçuculuklarından
yararlanılarak birbirinden ayrılır.
• Diğer bir ayırma yöntemi kromatografidir. Bileşiklerin
kağıt ve nişasta gibi farklı katı maddelerin yüzeylerine
tutunma (adsorbsiyon) eğilimlerindeki farklılığa dayanan
bir ayırma tekniğidir.
• Bir sıvının başka bir sıvı içinde oluşturduğu heterojen karışımlara (birbiri içinde

çözünmeyen iki sıvı karışımı) emülsiyon karışım adı verilir. Örneğin; tereyağ, margarin,
süt, krema (yağ\su karışımı).

• Bir sıvı içerisinde bir katının tam olarak çözülmeyip küçük zerrecikler halinde
dağılmasıyla oluşan heterojen karışımlara süspansiyon karışım adı verilir. Örneğin;
ayran, pişmiş türk kahvesi..

• Bir sıvının gaz ile oluşturduğu heterojen karışımlara aerosol denir. Örneğin;
deodorantlar, sis, spreyler
 Karışımların Ayrılması: Fiziksel Bir İşlem

(a) Heterojen bir karışımın süzme ile ayrılması: Sıvı hekzan geçerken
katı bakır (II) sülfat süzgeç kağıdında kalır.
(b) Homojen bir karışımın damıtma ile ayrılması: Su önce buharlaşıp
sonra yoğunlaşarak sağdaki balonda toplanırken bakır (II) sülfat
soldaki balonda kalır.
 Karışımların Ayrılması: Fiziksel Bir İşlem

(c) Mürekkebin kromatografik olarak bileşenlerine ayrılması: Su kağıt

üzerinde ilerledikçe siyah mürekkep koyu bir leke olarak görülür. (d) Su
mürekkebin renkli bileşenlerini çözer ve bu bileşenler kağıda tutunma
eğilimlerinin farklılığına göre kağıt üzerinde farklı bölgelerde
tutunurlar.
 Bileşiklerin Ayrışması
• Fiziksel değişmeler süresince, bir kimyasal bileşiğin
yapısında hiçbir değişiklik olmaz. Fakat kimyasal
değişikliklerle onu oluşturan elementlerine
ayrıştırılabilir.
• Bileşiklerin onları oluşturan elementlerine
ayrıştırılması, karışımların sadece fiziksel
ayrılmalarından çok daha zor bir konudur.
• Örneğin demiroksit filizlerinden saf demirin
özetlenmesi yüksek sıcaklıkta fırın işlemi gerektirir.
• Genel olarak bir bileşiğin kimyasal bir tepkime ile
diğer bir bileşiğe dönüştürülmesi, bileşiğin kendini
oluşturan elementlere ayrılmasından daha kolaydır.
Maddenin Halleri
 Maddenin Halleri

• Madde genel olarak üç halden birinde bulunur: katı,

sıvı ve gaz.
• Bir katıda atomlar ya da moleküller yakın temas
halinde bulunurlar. Bazen de kristal diye bilinen çok
düzenli yapıya sahiptirler.
• Bir sıvı içerisindeki atom ya da moleküller katıya göre
birbirinden daha uzaktırlar. Sıvılar akışkandır.
• Bir gazda ise atom ya da moleküller arasındaki uzaklık
bir sıvıya göre çok daha büyüktür.
• Gazlar bulundukları kabı doldurmak üzere genleşirler.
Katı

H2O(s) Buz
Sıvı

H2O(l) Su
Gaz

H2O(g) Buhar
 PLAZMA HALİ
• Maddenin katı, sıvı ve gaz halinden başka çok
yüksek sıcaklıkta karşılaşılan, plazma olarak
adlandırılan dördüncü bir hali daha vardır.
• Yüksek sıcaklığa ısıtılan gazlar önce
atomlarına ayrılır, atomdan dış yörünge
elektronlarının kopması ile pozitif yüklü iyon
oluşur.
• Plazma yüksek sıcaklıkta oluşabildiği gibi
yüksek basınç altında da oluşabilir.
• Yüksek basınçta atomların elektron kabukları
çeker.
• Serbest elektronlar ve çekirdekten oluşan plazma
meydana gelir.
• Laboratuvar şartlarında bu basınca ulaşılamaz,
ancak Jüpiter gibi büyük gezegenlerde bu
mümkün olabilir.
 1-4 Maddenin Ölçülmesi: SI (Metrik) Birimleri
• Kimya nicel bir birimdir. Bu ise birçok durumlarda bir
maddenin bir özelliğini ölçebileceğimiz ve bunu bilinen
değerde bir özelliğe sahip olan bir standart ile
karşılaştırabileceğimiz anlamındadır.
• Ölçümün bilimsel sistemi “Uluslararası Birimler
Sistemi (Systeme Internationale d’Unites)” diye bilinir ve
SI şeklinde kısaltılır.
• Bu sistem metre (m) olarak bilinen ve uzunluk birimini
temel alan metrik sistemin modern şeklidir.
• 1 metre, ışığın vakumda 1/299,792,458 saniyede kat
ettiği mesafedir.
 Birimler

Temel SI Birimleri Diğer Yaygın Birimler

Uzunluk metre, m Uzunluk angstrom, Å, 10-8 cm
Kütle kilogram, kg Hacim litre, L, 10-3 m3
Zaman saniye, s Enerji kalori, kal, 4,184 J
Sıcaklık kelvin, K Basınç Atm = 1,064 x 102 kPa
Madde Miktarı mol, mol 1 Atm = 760 mm Hg
Elektrik Akımı amper, A

Türetilmiş Miktarlar
Kuvvet Newton, kg m s-2
Basınç Paskal, kg m-1 s-2
Enerji Joule, kg m2 s-2
• Kütle, bir cisimdeki madde miktarını tanımlar.

• Ağırlık ise bir cisim üzerindeki yerçekimi kuvvetidir.

W=mxg

• Yerçekimi ivmesi (g) yeryüzünde bir yerden başka bir

yere az da olsa değişir.

• Cismin ağırlığı bir yerden başka bir yere değişmesine

rağmen kütlesi her yerde aynıdır.
Sıcaklık Eşellerinin Karşılaştırılması

Buzun erime Suyun kaynama noktası

noktası
Bağıl Sıcaklıklar
T (K) = t (0C) + 273.15

t (0F) = 9/5 t (0C) + 32

t (0C) = 5/9 [t (0F) – 32]

Hacim
 1-5 Yoğunluk ve Yüzde Bileşimin Soru Çözümünde
Kullanılması
Yoğunluk, kütlenin hacme oranıdır.
d= m/V (g/mL)
•Kimyacılar genellikle kütleyi gram, hacmi de santimetre
küp ya da mililitre cinsinden ifade ederler.
• Kütle ve hacim kapasite özellikleridir. Kapasite özelliği,
gözlenen madde miktarına bağlıdır.
•Yoğunluk şiddet özelliğidir. Şiddet özelliği gözlenen
madde miktarından bağımsızdır.
•Genel olarak katılar sıvılardan, hem katı hem de sıvılar
gazlardan daha yoğundur.
 Çevirme

* Kenar uzunluğu 1,25 inç. olan osmiyum küpünün

kütlesi nedir? (1 inç = 2,54 cm)

d = 22,48 g/cm3
 1-6 Bilimsel Ölçümlerde Belirsizlikler

• Sistematik Hatalar: Ölçme aletlerinin yapısından ya da

doğasından ileri gelen hatalara “sistematik hatalar”
denir.
Örneğin, termometre daima 2°C daha düşük
gösterebilir.

• Tesadüfi (Rastgele) Hatalar: Deneyi yapan kişinin

bilimsel bir aleti okumaktaki beceri ve yeteneğindeki
sınırlar da hatalara ve verim sonuçlarının çok yüksek
ya da çok düşük bulunmasına yol açabilir. Bu hatalara
“tesadüfi hatalar” denir.
 Bilimsel Ölçümlerde Belirsizlikler
• Kesinlik: Ölçülen miktarın tekrarlanabilirlik derecesini
gösterir. Yani, miktar birkaç kez ölçüldüğünde sonuçlar
arasındaki yakınlığı belirtir. Eğer her bir ölçüm serisi
ortalamadan az bir miktar saparsa, bu ölçüm serilerinin
kesinliği yüksektir (ya da iyidir). Aksine, ölçümler
arasında büyük sapma varsa kesinlik zayıftır (ya da
düşüktür).

• Doğruluk: Ölçüm değerinin kabul edilen ya da “gerçek”

değere ne kadar yakın olduğunu gösterir. Kesinliği
yüksek ölçümler her zaman doğru değildir; büyük bir
sistematik hata olabilir. Yine de kesinliği yüksek
ölçümlerin düşük olanlarınkine göre doğru olma olasılığı
daha fazladır.
 1-7 Anlamlı Rakamlar

Mühendislikte sayılarla sürekli olarak uğraşıldığı için

rakamların doğru ifade edilmesi çok önemlidir.

Burada standart bir gösterim belirlenmelidir.

4.567,3 Avrupa

4,567.3 ABD

İki gösterim de aynı anlama gelebilir.

Ortak gösterim;

4 567.3
 1-7 Anlamlı Rakamlar
• Ölçülen nicelikteki anlamlı rakam sayısı, ölçüm
aletinin duyarlılığının ve ölçümlerin kesinliğinin bir
göstergesidir.

• Sıfır dışındaki tüm rakamlar anlamlıdır.

• Sıfır da anlamlıdır; fakat 1’den küçük sayılar için iki

önemli istisna vardır. Virgülden (ondalık
basamaktan) önce gelen sıfır ve virgülden sonra ilk
rakama kadar olan sıfırlar anlamlı değildir.

• Nicelikler 1’den büyük olduğunda ondalık

virgülünden önce gelen sıfırların olması durumunda
belirsizlik vardır. (Örnek: 7500)
 Anlamlı değil
Ondalık basamak Anlamlı
için kullanılan sıfırlar sıfırdan farklı sayılar arasındaki sıfırlar

Anlamlı değil
(ondalık sıfır)
0,004004500

Anlamlı Anlamlı
Sıfır olmayan Bir sayıda ondalık
tam sayılar basamağın sağındaki sayılar
 Tam sayının sonunda sıfır (0) varsa
anlamlı rakam sayısını belirtmek için
sayı üstel yazılır.

6300 m’ nin anlamlı rakam sayısı:

6,300 x 103 m için ; 4

6,30 x 103 m için ; 3
6,3 x 103 m için ; 2
• Sıfır (0) ile başlayan kesirli sayıların anlamlı rakam
sayılarını belirlemek için sayı üstel olarak yazılabilir.

• 0,00160 m’nin anlamlı rakam sayısı ;

• 1,600 x 10-3 m için ; 4

• 1,60 x 10-3 m için ; 3
• 1,6 x 10-3 m için ; 2
• Sıfır (0) ile başlamayan kesirli sayıların
rakamlarının tümü anlamlıdır.
• 1,318 g rakamında anlamlı rakam sayısı ; 4
 ÖRNEKLER

Sayı Anlamlı Sayı Sayı Anlamlı Sayı

0,0050 L 2 1,34000 x 10 7 nm 6
18,00 g 4 5600 ng 2
0,00012 kg 2 87000 L 2
83,000 L 5 78 002,3 ng 6
0,006002 g 4 0,000007800 g 4
 • Avagadro Sayısı

• 602 213 670 000 000 000 000 000 

• Bu sayının daha anlaşılabilir gösterimi şu şekildedir;

• 6,0221367 x 1023  

• Hesaplamalarda 6,02 x 1023

olarak alınır.
 1-7 Anlamlı Rakamlar

Soldan itibaren sıfır

TOPLAMA ve ÇIKARMA
olmayan haneden
başlayarak sayın
En Küçük Sayıda Ondalıklı
Kısma Sahip Olan Sayıyı
Anlamlı Kullanın.
Sayı
Rakam 1,14
6,29 g 3
0,6
11,676
0,00348 g 3
13,416  13,4
9,0 2
1,0  10-8 2
 Anlamlı Rakamlar

ÇARPMA ve BÖLME YUVARLAMA

En küçük anlamlı rakamları 4. sayı hanesi  5 ise 3. sayı

kullanın. hanesi bir arttırılır

3 anlamlı sayı yazılması.

.
0,01208  0,236
= 0,0512 10,235  10,2
12,4590  12,5
= 5,12  10-2 19,75  19,8
15,651  15,7
 Yuvarlama Kuralları
• Kalması istenen son rakamdan sonra gelen rakam 5’ten
küçük ise, son rakam olduğu gibi bırakılarak takip eden
rakamlar atılır.

*Örneğin; 3,6247 sayısının 3 anlamlı rakamla yazılışı

3,62’dir.

• Kalması istenen son rakamdan sonra gelen rakam 5 veya

5’ten büyük ise, son rakam 1 arttırılarak onu takip eden
rakamlar atılır.

*Örneğin; 7,5647 sayısının 4 anlamlı rakamla yazılışı

7,565 ve örneğin 6,2501 sayısının 2 anlamlı rakamla
yazılışı ise 6,3’tür.
Örneğin;

• 54,1875  sayısını 54,2

• 54,1275 sayısını 54,1

• 0,016880 sayısını 1,7 x 10-2

• 168,80 sayısını 1,7 x 102

olarak gösteririz.