Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt „Program Rozwojowy Potencjału Dydaktycznego

Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach: kształcenie na miarę sukcesu”
Priorytet IV
Szkolnictwo wyższe i nauka
Działanie 4.1
Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów
kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy
Poddziałanie 4.1.1
Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni
Tytuł Projektu
Program Rozwojowy Potencjału Dydaktycznego Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach:
kształcenie nanrmiarę
Moduł 6 sukcesu. 1
Umowa: UDA-POKL.040.01.01-00-175/08-00
Podstawy elektroniki
Wykład cz. 4
kierunek elektrotechnika
rok I, semestr II
kierunki: informatyka, energetyka
rok I, semestr I
wymiar godzin: 30
wykładowca: dr inż. Dorota Wiraszka
d.wiraszka@tu.kielce.pl
Wzmacniacz
operacyjny
 Wzmacniacz operacyjny-
historia
Pierwsze wzmacniacze operacyjne, zbudowane w latach
40. i 50. XX wieku, były naważniejszym elementem
funkcjonalnym elektronicznych maszyn analogowych.
Służyły tam wyłącznie do
wykonywania
podstawowych operacji
matematycznych
(dodawanie, odejmowanie,
całkowanie,
Elektroniczna Maszyna Analogowa różniczkowanie), stąd też
(EMA) pochodzi ich nazwa.
źródło grafiki: http://www.zgapa.pl
Wzmacniacz operacyjny-
historia
μA 741 – jeden z pierwszych
(1967) wzmacniaczy
operacyjnych zbudowanych
w postaci monolitycznej,
μA 741 przełomowy moment w historii
elementów tego typu, popularny
do dziś.
 Wzmacniacz operacyjny -
definicja

„Wzmacniacz operacyjny – wzmacniacz o sprzężeniach

bezpośrednich, charakteryzujący się bardzo
dużym wzmocnieniem i przeznaczony z reguły
do pracy z zewnętrznym obwodem sprzężenia
zwrotnego, przy czym właściwości tego obwodu
decydują w głównej mierze o właściwościach
całego układu.”

źródło: M. Nadachowski, Z. Kulka : „Analogowe układy scalone”, WKiŁ, 1985

 Wzmacniacz operacyjny -
symbol
Wzmacniacz operacyjny ma symetryczne (różnicowe) wejścia
i niesymetryczne wyjście. Sygnał doprowadzony między
wejścia wzmacniacza – sygnał różnicowy.

wejście odwracające
wyjście
wejście nieodwracające
 Schemat zastępczy
wzmacniacza operacyjnego
UI1, UI2 – napięcia wejściowe RId – różnicowa rezystancja wejściowa
Ud – różnicowe napięcie wejściowe

UI2 Ud RId
AU*Ud
Uo – napięcie
Uo wyjściowe
UI1

AU – wzmocnienie napięciowe wzmacniacza z otwartą pętlą sprzężenia zwrotnego

 Podstawowa właściwość
wzmacniacza
Napięcie wyjściowe jest proporcjonalne do
wartości wejściowego sygnału różnicowego,
czyli do różnicy napięć wejściowych

UO = AU * (UI1 – UI2) = AU * Ud

Uwaga: W przypadku, gdy na obydwu wejściach

są jednakowe sygnały (tzw. sygnał współbieżny),
sygnał na wyjściu powinien być równy 0.
 Właściwości idealnego
wzmacniacza operacyjnego (1)
1. Nieskończenie duże wzmocnienie przy otwartej pętli
sprzężenia zwrotnego: AU → ∞.
2. Nieskończenie szerokie pasmo przenoszenia
częstotliwości: B → ∞.
3. Nieskończenie duża impedancja wejściowa, zarówno
między wejściami, jak i między każdym z wejść
a ziemią: RId, RI1, RI2 → ∞.
4. Impedancja wyjściowa równa zero: RO = 0.
5. Napięcie wyjściowe równe zero przy równości napięć
wejściowych: UO = 0 przy UI1 = UI2.
 Właściwości idealnego
wzmacniacza operacyjnego (2)
6. Nieskończenie duży dopuszczalny prąd wyjściowy:
IO → ∞.
7. Zerowy prąd wejściowy: II = 0.
8. Wzmocnienie idealnie różnicowe, tj. nieskończenie
duży współczynnik tłumienia sygnału wspólnego:
CMRR → ∞.
9. Zachowanie powyższych właściwości przy zmianach
temperatury.
Uwaga: Powyższe wielkości stanowią teoretyczną granicę, nie
osiąganą w praktyce, jednak znacznie ułatwiają analizę
układów ze wzmacniaczem operacyjnym.
 Rzeczywisty wzmacniacz
operacyjny
Idealizacja parametrów wzmacniacza operacyjnego jest
użyteczna przy uproszczonej analizie układów ze
wzmacniaczem operacyjnym. Przy analizie dokładnej
należy uwzględnić ograniczenia wynikające ze
stosowania elementu rzeczywistego, którego
właściwości opisane są pewnymi parametrami
katalogowymi o wartościach skończonych.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (1)
1. Wzmocnienie napięciowe z otwarta pętlą AU
(Open Loop Voltage Gain) – stosunek zmiany
napięcia wyjściowego do wywołującej ją zmiany
napięcia wejściowego:
Jednostka: V/V lub dB.

Zależność między UO a różnicowym napięciem

wejściowym – charakterystyka przejściowa
wzmacniacza operacyjnego.
 Charakterystyka przejściowa
wzmacniacza operacyjnego
UO dodatni poziom
nasycenia

∆ UO

∆ UI
UI = UI1 – UI2

Nachylenie charakterystyki
w obszarze liniowym = AU
ujemny poziom Poziomy nasycenia – ograniczone
nasycenia napięciami zasilającymi
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (2)
2. Wejściowe napięcie niezrównoważenia UIO (Input Offset Voltage) -
UO

- napięcie, jakie należy

przyłożyć między wejściami,
aby na wyjściu uzyskać UI = UI1 – UI2
wartość zero.
Wynika z niesymetrii
stopnia wejściowego UIO
wzmacniacza.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (3)
3. Współczynnik cieplny wejściowego napięcia
niezrównoważenia – stosunek zmiany
wejściowego napięcia niezrównoważenia
do wywołującej ją zmiany temperatury.
Jednostka: μV/ºC.
4. Wejściowe prądy polaryzujące IIB1, IIB2 (Input
Bias Currents) – prądy płynące w końcówkach
wejściowych, polaryzujące stopień wejściowy
wzmacniacza, mierzone przy UO = 0.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (4)
5. Wejściowy prąd polaryzujący IIB (Input Bias
Current) - podawany w katalogach jako wartość średnia
obydwu prądów polaryzujących

6. Wejściowy prąd niezrównoważenia IIO (Input Offset

Current) – różnica wartości dwóch prądów
polaryzujących
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (5)
7. Współczynnik cieplny wejściowego prądu
niezrównoważenia – stosunek zmiany wejściowego
prądu niezrównoważenia
do wywołującej ją zmiany temperatury.
Jednostka: nA/ºC lub pA/ºC.
8. Wzmocnienie napięciowe sygnału współbieżnego
AUc (Common Mode Gain) –
- stosunek zmiany napięcia wyjściowego
do wywołującej ją zmiany napięcia sygnału współbieżnego.
 Sygnał współbieżny na
wejściach w.o.
Sygnał współbieżny (sumacyjny, nieróżnicowy,
wspólny) odpowiada równoczesnym zmianom
napięcia na obydwu wejściach wzmacniacza, przy
zachowaniu stałej różnicy potencjałów między nimi.

UC UO
 Sygnał współbieżny na
wejściach w.o. (cd.)
W przypadku ogólnym wejścia wzmacniacza operacyjnego nie
są ze sobą zwarte i może na nich występować jednocześnie
sygnał różnicowy i sygnał współbieżny. Wtedy:
• sygnał współbieżny

• wzmocnienie
napięciowe
sygnału
współbieżnego
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (6)
9. Współczynnik tłumienia sygnału
współbieżnego CMRR (Common Mode
Rejection Ratio)– stosunek wzmocnienia sygnału
różnicowego do wzmocnienia sygnału współbieżnego
CMRR
90
[dB] 80
70
60
Jednostka: dB 50
40
CMRR zależy od częstotliwości, 30
największą wartość osiąga 20
10
przy napięciu stałym f [Hz]
1 10 100 1k 10k100k 1M 10M
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (7)
10.Rezystancja wejściowa – wyróżnia się dwie składowe:
• rezystancja wejściowa dla sygnału różnicowego RId
- rezystancja między końcówkami wejściowymi wzmacniacza
z otwartą pętlą sprzężenia zwrotnego
• rezystancja wejściowa dla sygnału współbieżnego RIc -
rezystancja między jednym z wejść a masą
• katalogowa wartość rezystancji wejściowej RI
- odpowiada połączeniu równoległemu RIc i RId , mierzona jest
między jednym z wejść a masą, przy drugim wejściu uziemionym
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (8)
11. Impedancja wejściowa – wyróżnia się dwie składowe:
• impedancja wejściowa dla sygnału różnicowego ZId
- impedancja między końcówkami wejściowymi wzmacniacza
z otwartą pętlą sprzężenia zwrotnego
• impedancja wejściowa dla sygnału współbieżnego ZIc -
impedancja między jednym z wejść a masą
• katalogowa wartość impedancji wejściowej ZI
- odpowiada połączeniu równoległemu ZIc i ZId , mierzona jest
między jednym z wejść a masą, przy drugim wejściu uziemionym
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (9)
12. Pojemność wejściowa – wyróżnia się dwie składowe:
• pojemność wejściowa dla sygnału różnicowego CId
- pojemność między końcówkami wejściowymi wzmacniacza
z otwartą pętlą sprzężenia zwrotnego
• pojemność wejściowa dla sygnału współbieżnego CIc -
pojemność między jednym z wejść a masą
• katalogowa wartość pojemności wejściowej CI
- odpowiada połączeniu równoległemu CIc i CId , mierzona jest
między jednym z wejść a masą, przy drugim wejściu uziemionym
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (10)
13. Rezystancja wyjściowa RO – rezystancja wyjściowa
wzmacniacza operacyjnego z otwartą pętlą sprzężenia
zwrotnego, zmierzona przy napięciu wejściowym UI = 0.
14.Impedancja wyjściowa ZO - impedancja wyjściowa
wzmacniacza operacyjnego z otwartą pętlą sprzężenia
zwrotnego, zmierzona przy napięciu wejściowym UI = 0.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (11)
15. Współczynnik tłumienia wpływu zasilania PSRR (Power
Supply Rejection Ratio) – stosunek zmiany napięcia
niezrównoważenia do wywołującej ją zmiany napięcia zasilania.
Jednostka: μV/V lub dB.
16. Zakres zmian napięcia wejściowego (Input Voltage
Range) – zakres zmian napięcia na każdym z wejść ( w
stosunku do masy), przy którym wzmacniacz pracuje
prawidłowo. Podaje się także dopuszczalne napięcie różnicowe.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (12)
17. Maksymalne napięcie wyjściowe (Output Voltage
Swing) – największy zakres zmian napięcia na wyjściu
wzmacniacza, możliwy do uzyskania bez nasycenia
wzmacniacza, czyli bez obcinania przebiegu wyjściowego.
18. Maksymalny prąd wyjściowy (Maximum Output
Current) - maksymalny prąd, jaki można pobrać z
wyjścia wzmacniacza przy jego prawidłowej pracy.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (13)
19. Pasmo w pętli otwartej B (Open Loop Bandwidth) – szerokość pasma
przenoszenia mierzona od prądu stałego (f = 0) do częstotliwości fg, przy
której wzmocnienie maleje o 3 dB względem wartości AU0 dla prądu stałego.

AU [dB]
AU0
3 dB
AU0 – 3 dB

B
fg f [Hz]
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (14)
20. Odpowiedź impulsowa (Transient Response) –
charakteryzowana przez czas narastania i wielkość przerzutu impulsu
wyjściowego, będącego odpowiedzią na skok jednostkowy. Mierzona
w układzie wtórnika napięciowego, przy małym sygnale wejściowym.

UO

UO
UI

t [μs]
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (15)
21. Szybkość zmian napięcia wyjściowego SUOM (Slew Rate) – maksymalna szybkość zmian napięcia na wyjściu
wzmacniacza, mierzona
w układzie wtórnika napięciowego (układ
o wzmocnieniu równym 1), przy dużym sygnale wejściowym.
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (16)
22. Szumy wzmacniacza – określone przez następujące parametry:
• równoważne wejściowe napięcie szumów UnI
• równoważny wejściowy prąd szumów InI
• współczynnik szumów – stosunek mocy sygnału podzielonej przez moc
szumów na wyjściu i wejściu wzmacniacza. Jednostka: dB.
 Szumy wzmacniacza
operacyjnego
Równoważne wejściowe napięcie szumów UnI –
taka wartość napięcia szumów na wejściu
różnicowym, jaka spowodowałaby odtworzenie
szumów na wyjściu przy sprowadzeniu do zera
wszystkich źródeł szumów we wzmacniaczu, gdy
rezystancje wewnętrzne tych źródeł są równe zeru.
 Szumy wzmacniacza
operacyjnego (cd.)
Równoważny wejściowy prąd szumów InI – taka
wartość prądu szumów na każdym z wejść, jaka
spowodowałaby odtworzenie szumów na wyjściu
przy sprowadzeniu do zera wszystkich źródeł
szumów we wzmacniaczu, gdy rezystancje
wejściowe tych źródeł są znacznie większe od UnI/InI .
 Właściwości rzeczywistego
(nieidealnego) w.o. (17)
23. Pobór mocy – określa się przy napięciu wyjściowym i prądzie obciążenia wzmacniacza
równym zeru. Zależy prawie wprost proporcjonalnie od wartości napięcia zasilającego.
 Rzeczywisty w.o. – wartości
parametrów (1)
Parametr Typowa wartość
1. Wzmocnienie napięciowe z otwartą pętlą AU0 V/V

2. Wejściowe napięcie niezrównoważenia Uio 0.5 50 mV

3. Współczynnik cieplny wejściowego napięcia

niezrównoważenia 1 50 μV/ºC

4. Wejściowy prąd polaryzujący 1 nA 5 μA

5. Wejściowy prąd niezrównoważenia Iio 0.5 nA 0.5 μA

6. Współczynnik tłumienia sygnału

współbieżnego CMRR 70 100 dB
 Rzeczywisty w.o. – wartości
parametrów (2)
Parametr Typowa wartość
7. Rezystancja wejściowa RI :
- wzmacniacze o stopniach wejściowych
bipolarnych 50 kΩ 50 MΩ
- wzmacniacze o stopniach wejściowych FET 1000 10 000 MΩ

8. Rezystancja wyjściowa RO 50 200 Ω

9. Współczynnik tłumienia wpływu zasilania 60 100 dB

10. Częstotliwość graniczna fg 1 100 MHz

11. Czas narastania odpowiedzi na skok

jednostkowy przy wzmocnieniu napięciowym
równym 1 10 ns 10 μs
 Rzeczywisty w.o. – wartości
parametrów (3)
Parametr Typowa wartość
12. Szybkość zmian napięcia wyjściowego SUOM 0.5 100 V/μs

13. Maksymalny prąd wyjściowy 5 30 mA

14. Pobór mocy 10 200 mW

Układy pracy
wzmacniacza
operacyjnego
 Wzmacniacz odwracający
R2

R1

UI
UO

R3
Wzmacniacz nieodwracający
R2

R1

UO
UI
 Wtórnik napięciowy
R2

UO
UI
 Wzmacniacz różnicowy
R1 R2

UI1

UO
R3 R4

UI2
 Wzmacniacz sumujący
Rf

R1

UI1 R2

UI2 UO

Rn
RA
UIn
 Wzmacniacz całkujący
(integrator)
C

R
UI
UO

RA
 Wzmacniacz różniczkujący
R

UI
UO

RA
 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Projekt „Program Rozwojowy Potencjału Dydaktycznego

Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach: kształcenie na miarę sukcesu”
Priorytet IV
Szkolnictwo wyższe i nauka
Działanie 4.1
Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów
kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy
Poddziałanie 4.1.1
Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni
Tytuł Projektu
Program Rozwojowy Potencjału Dydaktycznego Politechniki Świętokrzyskiej w Kielcach:
kształcenie nanrmiarę
Moduł 6 sukcesu. 46
Umowa: UDA-POKL.040.01.01-00-175/08-00