LABORATORIUM Z PODSTAWOWYCH UKàADÓW

ELEKTRYCZNYCH

KL-210

ROZDZIAŁ 10
WŁASNOŚCI WZMACNIACZA OPERACYJNEGO

ROZDZIAŁ 11
PODSTAWOWE UKŁADY ZE WZMACNIACZEM
OPERACYJNYM

MODUŁY:
KL-22001
KL-25006
KL-25007
 Spis treĞci

Rozdziaá 10 WáasnoĞci wzmacniacza operacyjnego

ûwiczenie 10-1 Wzmacniacz róĪnicowy we wzmacniaczu operacyjnym…………………. 3
ûwiczenie 10-2 Pomiar parametrów wzmacniacza operacyjnego…………………………. 13
A. Pomiar impedancji wejĞciowej (Zi)…………………………………………………… 18
B. Pomiar impedancji wyjĞciowej (Zo)……………………………………………………20
C. Pomiar szybkoĞci narastania sygnaáu (SR)…………………………………………. 22
D. Pomiar szerokoĞci pasma (BW).……………………………………………………... 23
E. Ustawianie napiĊcia offsetu wzmacniacza odwracającego…………………………25
F. Ustawianie napiĊcia offsetu wzmacniacza nieodwracającego…………………….. 27

Rozdziaá 11 Podstawowe ukáady ze wzmacniaczem operacyjnym

ûwiczenie 11-1 Wzmacniacz odwracający…………………………………………………… 31
ûwiczenie 11-2 Wzmacniacz nieodwracający……………………………………………….. 36
ûwiczenie 11-3 Wtórnik napiĊciowy…………………………………………………………… 39
ûwiczenie 11-4 Wzmacniacz róĪnicowy……………………………………………………… 42
ûwiczenie 11-5 Sumator…………………………………………………………………………45
ûwiczenie 11-6 Ukáad obcinający……………………………………………………………… 49
ûwiczenie 11-7 ħródáo napiĊciowe……………………………………………………………. 53
ûwiczenie 11-8 ħródáo prądowe……………………………………………………………….. 56
ûwiczenie 11-9 Ukáad róĪniczkujący………………………………………………………….. 59
ûwiczenie 11-10 Ukáad caákujący……………………………………………………………… 63
ûwiczenie 11-11 Wzmacniacz przyrządowy…………………………………………………. 67

2
Rozdziaá 10 WáasnoĞci wzmacniacza operacyjnego

ûwiczenie 10-1 Wzmacniacz róĪnicowy we wzmacniaczu operacyjnym

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania tranzystorowego wzmacniacza róĪnicowego.
2. Pomiar przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego wzmacniacza róĪnicowego.

DYSKUSJA
Na rys. 10-1-1 przedstawiono wewnĊtrzny ukáad zastĊpczy wzmacniacza operacyjnego
(µA741). Jego budowa jest podobna do wzmacniacza OCL (bez kondensatora wyjĞcio-
wego) z róĪnicową konfiguracją wzmacniającą w stopniu wejĞciowym.

Rys. 10-1-1 WewnĊtrzny ukáad zastĊpczy wzmacniacza operacyjnego µA741

PoniĪej przeanalizujemy pokrótce wáasnoĞci wzmacniacza róĪnicowego.

1. Budowa ukáadu wzmacniacza róĪnicowego
Na rys. 10-1-2(a) przedstawiono ukáad skáadający siĊ z dwóch wzmacniaczy pracują-
cych w poáączeniu wspólnego emitera (OE), ze wspólnym rezystorem emiterowym,
dwoma wyprowadzeniami wejĞciowymi Vi1, Vi2 i dwoma wyprowadzeniami wyjĞciowymi
Vo1 i Vo2. Kompletny ukáad wewnĊtrzny scalonego wzmacniacza róĪnicowego przed-
stawiono na rys. 10-1-2(b), którego symbol ukáadowy jest pokazany na rys. 10-1-2(c).
Sygnaá wyjĞciowy wzmacniacza róĪnicowego jest sygnaáem o wzmocnionej amplitudzie

3
 róĪnicy dwóch sygnaáów wejĞciowych. Innymi sáowy sygnaá wyjĞciowy jest wprost pro-
porcjonalny do róĪnicy dwóch sygnaáów wejĞciowych: Vo = Av (Vi1 – Vi2).

2. Konfiguracje wejĞü/ wyjĞü wzmacniacza róĪnicowego:

(1) Jedno wejĞcie, jedno wyjĞcie niesymetryczne
(2) Jedno wejĞcie, jedno wyjĞcie symetryczne
(3) Dwa wejĞcia, jedno wyjĞcie niesymetryczne
(4) Dwa wejĞcia, jedno wyjĞcie symetryczne

(a) Ukáad podstawowy

(b) Ukáad wewnĊtrzny scalonego wzmacniacza róĪnicowego

(C) Symbol
Rys. 10-1-2 Wzmacniacz róĪnicowy

4
Przeanalizujemy poniĪej konfiguracje wejĞü/wyjĞü wzmacniacza operacyjnego:

Jedno wejĞcie, wyjĞcie niesymetryczne

Jak przedstawiono na rys. 10-1-3, ze wzglĊdu na to, Īe tranzystor Q1 pracuje w konfigu-
racji wzmacniacza OE, to napiĊcie wejĞciowe Vi1 jest doprowadzane do bazy, a nastĊp-
nie wzmacniane; sygnaá wyjĞciowy zaĞ jest pobierany z kolektora. ZaleĪnie od parame-
trów wzmacniacza OE sygnaá wyjĞciowy pobierany z kolektora ma fazĊ przeciwną do sy-
gnaáu wejĞciowego bazy, a sygnaá wyjĞciowy Vo1 tranzystora Q1 jest ma fazĊ przeciwną
do sygnaáu wejĞciowego bazy Vi1. Innymi sáowy, róĪnica faz miĊdzy wejĞciem a wyjĞciem
wynosi 180Û i moĪna ją wyraziü zaleĪnoĞcią: Vo1 = -Av Vi1.

Rys. 10-1-3 Konfiguracja jedno wejĞcie, wyjĞcie niesymetryczne

Jak przedstawiono na rys. 10-1-4(c), gdy do bazy tranzystora Q1 jest doprowadzane na-
piĊcie Vi1, to sygnaá wyjĞciowy Vo1 moĪe byü pobierany nie tylko kolektora, lecz równieĪ
z emitera. Zgodnie z wáaĞciwoĞciami wtórnika emiterowego, sygnaá wyjĞciowy pobierany z
emitera ma tĊ samą fazĊ oraz w przybliĪeniu tĊ samą amplitudĊ (Av § 1), jak sygnaá wej-
Ğciowy doprowadzany do bazy. Sygnaá wystĊpujący na emiterze tranzystora Q1 ma, za-
tem taką samą fazĊ i w przybliĪeniu taką samą amplitudĊ jak sygnaá Vi1.

PoniewaĪ emitery tranzystorów Q1 i Q2 są poáączone razem, zatem na emiterze tranzy-

stora Q2 wystĊpuje taki sam sygnaá (w stosunku do masy), jak na emiterze tranzystora
Q1, o wartoĞci w przybliĪeniu równej Vi1 i o tej samej fazie.

5
 Rys. 10-1-4 Konfiguracja jedno wejĞcie, wyjĞcie niesymetryczne

Sygnaá emiterowy tranzystora Q2 wystĊpuje miĊdzy emiterem a masą, podczas gdy baza
tranzystora Q2 jest poáączona bezpoĞrednio z masą. Sygnaá, który jest wirtualnie dopro-
wadzany miĊdzy emiter a masĊ, moĪna oglądaü jako sygnaá wejĞciowy tranzystora Q2.
Sygnaá wzglĊdem bazy tranzystora Q1 ma fazĊ przeciwną do sygnaáu Vi1. Innymi sáowy,
sygnaá doprowadzany do bazy tranzystora Q2 jest w przeciw-fazie do napiĊcia wejĞcio-
wego Vi1, lecz ma ta taką samą wielkoĞü jak to napiĊcie.

Sygnaá doprowadzany do bazy tranzystora Q2, który ma fazĊ przeciwną do napiĊcia Vi1,
lecz taką samą wielkoĞü jak to napiĊcie jest wzmacniany przez tranzystor Q2, a nastĊpnie
jako sygnaá wyjĞciowy Vo2 jest pobierany z kolektora. PoniewaĪ sygnaá bazy tranzystora
Q2 ma fazĊ przeciwną do napiĊcia Vi1 a takĪe, Īe sygnaá Vo2 ma fazĊ przeciwną do tego
sygnaáu bazowego, (gdyĪ sygnaá wyjĞciowy z kolektora powinien mieü fazĊ przeciwną do
sygnaáu bazowego), zatem napiĊcie wyjĞciowe Vo2 ma tĊ samą fazĊ jak napiĊcie Vi1, co
przedstawiono na rys. 10-1-4(b). JeĞli wzmocnienia napiĊciowe obu tranzystorów Q1 i Q2
są równe Av, zatem napiĊcia wyjĞciowe są teĪ równe (Vo2 = Vo1), lecz mają przeciwną
fazĊ, gdyĪ wielkoĞü sygnaáu na bazie tranzystora Q2 jest równa sygnaáowi Vi1 doprowa-
dzanemu do bazy tranzystora Q1, co moĪna wyraziü wzorem Vo2 = Av Vi1.

Podsumowując, jeĞli sygnaá wejĞciowy jest doprowadzany do p. Vi1 ukáadu wzmacniacza,

to w p. Vo1 otrzymuje siĊ sygnaá wzmocniony o fazie przeciwnej, a w p. Vo2 - sygnaá

6
 wzmocniony o tej samej fazie, podczas gdy wielkoĞü napiĊcia Vo1 jest taka sama jak na-
piĊcia Vo2, co przedstawiono na rys. 10-1-5(a). JeĞli sygnaá wejĞciowy jest doprowadzany
do p. Vi2, to w p. Vo2 otrzymuje siĊ sygnaá wzmocniony o fazie przeciwnej, a w p. Vo1 –
sygnaá wzmocniony o tej samej fazie, co z kolei przedstawiono na rys. 10-1-5(b).

Rys. 10-1-5 Sygnaáy wyjĞciowe wzmacniacza róĪnicowego z jednym wejĞciem

JeĞli sygnaá wejĞciowy jest dostarczany do obu wyprowadzeĔ wejĞciowych wzmacniacza

róĪnicowego pracującego w konfiguracji z jednym wejĞciem, to w p. Vo1 i Vo2 otrzymuje
siĊ sygnaáy o tej samej wielkoĞci, lecz przeciwnej fazie.

Jedno wejĞcie, wyjĞcie symetryczne

Na rys. 10-1-6 przedstawiono konfiguracjĊ oraz przebiegi wzmacniacza róĪnicowego z
jednym wejĞciem i symetrycznym wyjĞciem.

Rys. 10-1-6 Sygnaáy wyjĞciowe wzmacniacza róĪnicowego z jednym wejĞciem

7
 Rys. 10-1-7 Konfiguracja: dwa wejĞcia, wyjĞcie niesymetryczne

Na podstawie rysunku 10-1-7 moĪemy napisaü, Īe:

Z równania (10-1-1) i (10-1-2) otrzymujemy:

JeĞli Vi1 = Vi2, to Vo1 = 0 i Vo2 = 0, zgodnie z rys. 10-1-8.
JeĞli Vi1 = -Vi2, to Vo1 = -2Av Vi1 i Vo2 = 2Av Vi1, zgodnie z rys. 10-1-9.

Rys. 10-1-8 Przebiegi napiĊü wyjĞciowych Vo1 i Vo2 w sytuacji, gdy Vi1 = Vi2

8
 Rys. 10-1-9 Przebiegi napiĊü wyjĞciowych Vo1 i Vo2, gdy napiĊcie wejĞciowe Vi1 = -Vi2

Dwa wejĞcia, wyjĞcie symetryczne

Biorąc pod uwagĊ rysunki 10-1-8 i 10-1-9, moĪna napisaü, Īe:

JeĞli napiĊcie wejĞciowe Vi1 = Vi2, to napiĊcie wyjĞciowe Vo = 0.

JeĞli napiĊcie wejĞciowe Vi1 = -Vi2, to napiĊcie wyjĞciowe Vo = -2 Av (2Vi1) = -4Av Vi1.

Wzmocnienie wzmacniacza róĪnicowego

Ac: Wzmocnienie dla pracy wspólnej; oznacza wspóáczynnik wzmocnienia w stosunku do
sygnaáu róĪnicowego.
Ad: Wzmocnienie dla pracy róĪnicowej; oznacza wspóáczynnik wzmocnienia w stosunku
do sygnaáu róĪnicowego.
Vc: Sygnaá przy pracy wspólnej (ten sam sygnaá).
Vd: Sygnaá w trybie róĪnicowym (sygnaá róĪnicowy).
Vo = Ad Vd + Ac Vc

WartoĞü wzmocnienia Ac idealnego wzmacniacza róĪnicowego powinno byü moĪliwie

najmniejsze, a wartoĞü napiĊcia Vo powinna byü wprost proporcjonalna do Ad.

Wspóáczynnik táumienia sygnaáu wspóábieĪnego

Parametr CMRR równy Ad/Ac jest uĪywany do okreĞlenia zdolnoĞci wzmacniacza róĪni-
cowego (lub wzmacniacza operacyjnego) do táumienia zakáóceĔ. WiĊksza wartoĞü wspóá-
czynnika CMRR, która odpowiada mniejszej wartoĞci Ac, przedstawia lepszą zdolnoĞü do
táumienia zakáóceĔ.
i

9
 Z zaleĪnoĞci poniĪszej wynika, Īe gdy wspóáczynnik CMRR ma duĪą wartoĞü to:

Sygnaá wspóábieĪny jest, zatem stáumiony. PoniewaĪ zakáócenia wystĊpują na wejĞciach

Vi1 i Vi2 jako sygnaá wspóábieĪny zwykle jednoczeĞnie, to wzmacniacz róĪnicowy o wiĊk-
szej wartoĞci wspóáczynnika CMRR bĊdzie odznaczaá siĊ wiĊkszą zdolnoĞcią do táumienia
zakáóceĔ. WartoĞci wspóáczynnika CMRR moĪna uzyskaü przeglądając dane techniczne
wzmacniaczy róĪnicowych i operacyjnych w katalogach ich producentów.

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25006 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (1)
3. Oscyloskop

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25006 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü po-
áączenia posáugując siĊ schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-
1-10. Doáączyü do ukáadu potencjometr VR1 za pomocą przewodów poáączenio-
wych. Do moduáu KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o
napiĊciu ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdują-
cego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Ustawiü potencjometr VR1 w takim poáoĪeniu, w którym rezystancja miĊdzy punk-
tami B i C jest maksymalna i VIN1 = VIN2.

10
4. Do wyprowadzenia wyjĞciowego OUT1 doáączyü oscyloskop (z ustawionym prze-
miennym typem sygnaáu wejĞciowego – AC). Stopniowo zwiĊkszaü amplitudĊ sy-
gnaáu sinusoidalnego aĪ do momentu, gdy przebieg wyĞwietlany przez oscyloskop
jeszcze nie jest odksztaácony. Zmierzyü i zapisaü w tablicy 10-1-1 przebiegi na
wejĞciach IN1 i IN2, oraz na wyjĞciach OUT1 i OUT2.
5. Ustawiü potencjometr VR1 w takim poáoĪeniu, w którym rezystancja miĊdzy punk-
tami B i C jest minimalna (0 :) i VIN2 = 0 V.
6. Powtórzyü krok 4 niniejszej procedury.
7. Ustawiü potencjometr VR1 w takim poáoĪeniu, w którym rezystancja miĊdzy punk-
tami B i C wynosi 500 : i VIN2 = VIN1/2.
8. Powtórzyü krok 4 niniejszej procedury.

Tablica 10-1-1

11
 Rys. 10-1-10 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok a)

PODSUMOWANIE
Wzmacniacz róĪnicowy pracujący w podstawowej konfiguracji wzmacniacza operacyj-
nego charakteryzuje siĊ:
1. DuĪym wzmocnieniem w trybie róĪnicowym Ad
2. Maáym wzmocnienie w trybie pracy wspólnej Ac
3. DuĪym wspóáczynnikiem táumienia sygnaáu wspóábieĪnego CMRR
4. ElastycznoĞcią konfiguracji wejĞciowo-wyjĞciowych:
Jedno wejĞcie, wyjĞcie niesymetryczne
Jedno wejĞcie, wyjĞcie symetryczne
Dwa wejĞcia, wyjĞcie niesymetryczne
Dwa wejĞcia, wyjĞcie symetryczne

12
ûwiczenie 10-2 Pomiar parametrów wzmacniacza operacyjnego

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Zapoznanie siĊ z waĪnymi parametrami wzmacniacza operacyjnego.
2. Pomiar waĪnych parametrów wzmacniacza operacyjnego.

DYSKUSJA
Podstawowe parametry wzmacniacza operacyjnego

Wzmacniacz operacyjny produkowany w postaci ukáadu scalonego jest wzmacniaczem

zawierającym jedno wejĞcie odwracające (-), jedno wejĞcie nieodwracające (+) oraz jedno
wyjĞcie. Przedstawiono je na rys. 10-2-1.

Rys. 10-2-1 Symbol wzmacniacza operacyjnego

Wzmacniacz operacyjny wymaga do zasilania typowo dwóch napiĊü o takich samych
wartoĞciach, lecz o przeciwnym znaku, zwykle od ±3V do ±15 V, przy czym najczĊĞciej
jest stosowane napiĊcie ±12 V. Sposób doáączenia napiĊü zasilających przedstawiono na
rys. 10-2-2.

Rys. 10-2-2 Wzmacniacz operacyjny z podwójnym zasilaniem

13
Na rys. 10-1-1 przedstawiono wewnĊtrzny ukáad zastĊpczy wzmacniacza operacyjnego
(na przykáad µA 741), który ma budowĊ podobną do wzmacniacza bez kondensatora wyj-
Ğciowego (OCL). JeĞli napiĊcie wejĞciowe Vi = 0 V, to napiĊcie wyjĞciowe Vo = 0 V.
Wzmacniacz operacyjny moĪna teĪ zasilaü jednym napiĊciem i w takim przypadku, jeĞli
doprowadzi siĊ do niego napiĊcie Vi, to napiĊcie Vo bĊdzie zamiast 0 V równe ½ Vcc.

Idealny wzmacniacz operacyjny powinien mieü nastĊpujące parametry:

1. Wzmocnienie napiĊciowe Av = ’
2. Impedancja wejĞciowa Zi = ’
3. Impedancja wyjĞciowa Zo = ’
4 SzerokoĞü pasma BW = ’
5. JeĞli napiĊcie wejĞciowe Vi = 0 , to napiĊcie wyjĞciowe Vo = 0.
6. Na parametry wzmacniacza operacyjnego nie ma wpáywu temperatura.

Wprowadzimy teraz parametry wzmacniacza operacyjnego, które są szeroko stosowane:

Impedancja wejĞciowa (Zi)

Rys. 10-2-3 Ukáad pomiarowy impedancji wejĞciowej Zi

Idealny wzmacniacz operacyjny ma jako taki impedancjĊ wejĞciową równą ’, a rzeczywi-

sty ma wartoĞü tego parametru teĪ duĪą. Jednak po doáączeniu do wzmacniacza opera-
cyjnego róĪnych ukáadów, wartoĞü jego impedancji wejĞciowej bĊdzie zawieraü skáadowe
związane z tymi ukáadami zewnĊtrznymi (R1 i Rf), jak to przedstawiono na rys. 10-2-3(a).
ImpedancjĊ wejĞciową Zwe z rys. 10-2-3(b) obliczono biorąc pod uwagĊ wpáyw na nią ob-
ciąĪenia.

14
Impedancja wyjĞciowa (Zo)

Rys. 10-2-4 Ukáad pomiarowy impedancji wyjĞciowej Zo

Metoda obliczania impedancji wyjĞciowej Zo z rys. 10-2-4(a) jest taka sama jak uĪyta do
obliczania impedancji wejĞciowej Zi. Jak przedstawiono na nastĊpnym rysunku, jeĞli RL =
’, to: Vo’ = Vo oraz Zo = RL, Vo’ = ½ Vo.
Jak przedstawiono na rys. 10-2-4 moĪemy najpierw ustawiü tak potencjometr VR (1 k:),
aby Vo’ = ½ Vcc, a nastĊpnie zmierzyü wartoĞü RL (VR1 k:ab + 22 :), która jest równa
Zo. JeĞli napiĊcia Vo’ = ½ Vcc nie moĪna ustawiü, to do obliczenia Zo moĪemy uĪyü za-
leĪnoĞci dzielnika napiĊcia . NastĊpnie moĪna zmierzyü napiĊcie wyjĞciowe
Vo przy ustawieniu RL = ’.

SzybkoĞü narastania zbocza (SR = slew rate)

Rys. 10-2-5 ZaleĪnoĞü czasu narastania (tr) od szybkoĞci narastania zbocza (SR)
Z wykresów przedstawionych na rys. 10-2-5 moĪna zrozumieü, dlaczego parametr SR
jest uĪywany do okreĞlenia szybkoĞci transmisji sygnaáu przez wzmacniacz operacyjny.
WiĊksza wartoĞü szybkoĞci narastania zbocza (SR) oznacza wiĊkszą szybkoĞü transmisji
sygnaáu, przedstawia teĪ wiĊkszą zdolnoĞü wzmacniacza operacyjnego do obsáugi sygna-
áu w.cz. Ogólnie rzecz biorąc wiĊksza wartoĞü SR odpowiada teĪ szerszemu pasmu
(BW).

15
 Rys. 10-2-6 Ukáad do pomiaru szybkoĞci narastania zbocza (SR)

Na rys. 10-2-6 przedstawiono ukáad przedstawiony do wyznaczania szybkoĞci narastania

zbocza (SR). Z przebiegu napiĊcia wyjĞciowego moĪna obliczyü wartoĞü czasu tr i napiĊ-
cia Vp-p. NastĊpnie moĪna obliczyü wartoĞü parametru SR z zaleĪnoĞci SR = 0,8 Vp-p/tr,
w której wartoĞü 0,8 Vp-p przedstawia wielkoĞü zmiany napiĊcia w czasie narastania,
przy czym czas tr jest czasem narastania.

SzerokoĞü pasma (BW)

SzerokoĞü pasma (BW) idealnego wzmacniacza operacyjnego jest równa ’, lecz w przy-
padku wzmacniacza rzeczywistego jest mniejsza. Typowa wartoĞü parametru BW nazy-
wanego teĪ po prostu pasmem podawana w katalogach wzmacniaczy operacyjnych za-
wierających ich dane techniczne jest nieco wiĊksza od paru megaherców. W praktyce, je-
Ğli parametr BW danego wzmacniacza operacyjnego ma wartoĞü niewielką, to wzmac-
niacz ten nie nadaje siĊ do zastosowaĔ w ukáadach w.cz.

Ustawianie napiĊcia offsetu

Idealny wzmacniacz operacyjny powinien mieü napiĊcie wyjĞciowe Vo równe zero, gdy
napiĊcie wejĞciowe Vin = 0. W praktyce jest jednak inaczej, gdyĪ zwykle, jeĞli Vin = 0, to
napiĊcie wyjĞciowe Vo nie jest równe zero.
JeĞli taki ukáad operacyjny zostanie zastosowany w ukáadzie regulacji, to wáasnoĞü „jeĞli
Vin = 0, to Vo  0” bĊdzie miaáa wpáyw na pracĊ ukáadu. W praktyce naleĪy, zatem zasto-
sowaü regulacjĊ napiĊcia offsetu tak, aby uzyskaü sytuacjĊ „jeĞli Vin = 0, to Vo = 0”. Ist-
nieją nw. dwie metody realizacji regulacji napiĊcia offsetu.
1. Offset wzmacniacza odwracającego:

Rys. 10-2-7 Regulacja offsetu we wzmacniaczu odwracającym

16
 Gdy napiĊcie wejĞciowe Vi = 0 V, to naleĪy ustawiü tak potencjometr VR (1 k:), aby
napiĊcie wyjĞciowe Vwy = 0 V. PoniewaĪ, gdy wejĞcie Vi jest poáączone z masą, to Vo =
VA (1 + Rf/R1); regulując zatem wartoĞci rezystorów VR (1 k:) i VR (100 k:), moĪna
zmieniaü wartoĞü napiĊcia wyjĞciowego Vo.

2. Offset we wzmacniaczu nieodwracającym

Rys. 10-2-8 Regulacja offsetu we wzmacniaczu nieodwracającym fazy

PoniewaĪ , to wartoĞü rezystancji R2 powinna byü duĪo mniejsza od rezy-

stancji R1, gdyĪ wtedy Av § -Rf/R1. PoniewaĪ napiĊcie wyjĞciowe Vo = VA (-Rf/R1), gdy
napiĊcie wejĞciowe Vi = 0 (wejĞcie poáączone z masą), to regulując potencjometrami VR
(1 k:) i VR (100 k:) moĪna zmieniaü napiĊcie wyjĞciowe Vo.

3. Offset we wtórniku napiĊcia

Rys. 10-2-9 Regulacja offsetu we wtórniku emiterowym

Ze wzglĊdu na to, Īe, gdy napiĊcie wejĞciowe Vi=0 (wejĞcie poáączone z masą), to na-
piĊcie wyjĞciowe Vo = VA (-Rf/R1), zatem regulując potencjometrem VR (100 k:) moĪ-
na zmieniaü napiĊcie wyjĞciowe Vo.

4. Zerowanie offsetu w scalonym wzmacniaczu operacyjnym

17
 Rys. 10-2-10 Zerowanie offsetu we wzmacniaczu operacyjnym

Ukáad z rys. 10-2-10 przedstawia regulacjĊ napiĊcia offsetu wbudowaną w scalony

wzmacniacz operacyjny. ZmianĊ napiĊcia wyjĞciowego uzyskuje siĊ zmieniając zrów-
nowaĪenie wewnĊtrznego stopnia róĪnicowego we wzmacniaczu róĪnicowym ukáadu
scalonego.

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25006 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (1)
3. Oscyloskop
4. Multimetr

PROCEDURA
A. Pomiar impedancji wejĞciowej (Zi)
1. Ustawiü moduá KL-25006 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z
podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 10-2-11 i
schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-12. Doáączyü do ukáadu
potencjometr VR3 za pomocą przewodów poáączeniowych. Do moduáu KL-25006
doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN (TP1) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Ustawiü potencjometr VR3 (100 k:) na minimum (wyprowadzenia B i C ze sobą
zwarte). Do wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP5) doáączyü oscyloskop.

18
4. Stopniowo zwiĊkszaü amplitudĊ sygnaáu sinusoidalnego aĪ do momentu, gdy prze-
bieg na wyjĞciu OUT (TP5) wyĞwietlany przez oscyloskop jeszcze nie jest odksztaá-
cony.
5. Zaobserwowaü i zapisaü w tablicy 10-1-1 przebieg na wejĞciu IN1 (TP1).
6. Ustawiü potencjometr VR3 w takim poáoĪeniu, w którym amplituda sygnaáu wyjĞcio-
wego na wyprowadzeniu OUT (TP5) bĊdzie równa poáowie amplitudy przebiegu w
kroku 4 niniejszej procedury.
7. Wyáączyü zasilacz. Odáączyü przewody poáączeniowe od potencjometru VR3.
8. Posáugując siĊ multimetrem (z ustawionym zakresem :), zmierzyü i zapisaü war-
toĞü rezystancji miĊdzy wyprowadzeniami B i C sáuĪącymi do doáączenia potencjo-
metru VR3.
Zi = ________________

Rys. 10-2-11 Ukáad do pomiaru impedancji wejĞciowej Zi

19
 Rys. 10-2-12 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

B. Pomiar impedancji wyjĞciowej (Zo)

1. Wykonaü poáączenia posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.
10-2-13 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-14. Doáączyü
do ukáadu potencjometr VR1 za pomocą przewodów poáączeniowych. Do moduáu
KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawio-
nym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN (TP1) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Stopniowo zwiĊkszaü amplitudĊ sygnaáu z generatora funkcyjnego aĪ do momentu,
gdy przebieg na wyjĞciu OUT (TP5) wyĞwietlany przez oscyloskop jeszcze nie jest
odksztaácony.
4. Zapisaü wartoĞü miĊdzyszczytową (Vp-p) napiĊcia wyjĞciowego.
Vout = _________________ V
5. UmieĞciü wtyk mostkujący w miejscu S1, a nastĊpnie obserwowaü zmiany przebie-
gu napiĊcia wyjĞciowego Vout.

20
6. Ustawiü potencjometr VR1 (1 k:) w takim poáoĪeniu, w którym napiĊcie wyjĞciowe
Vout jest równe poáowie napiĊcia zmierzonego w kroku 4 niniejszej procedury.
7. Wyáączyü zasilacz.
8. Posáugując siĊ multimetrem (z ustawionym zakresem :), zmierzyü i zapisaü war-
toĞü rezystancji miĊdzy wyprowadzeniem wyjĞcia OUT (TP5) a masą. WartoĞü ta
bĊdzie impedancją wyjĞciową wzmacniacza operacyjnego. Zapisaü zmierzoną war-
toĞü impedancji Zo w tablicy 10-2-1.
9. Wáączyü zasilacz. Powtórzyü kroki procedury od 3 do 8 dla innych czĊstotliwoĞci
wyszczególnionych w tablicy 10-2-1. Sprawdziü czy impedancja wyjĞciowa bĊdzie
zmieniaü siĊ wraz ze zmianą czĊstotliwoĞci sygnaáu.

Rys. 10-2-13 Ukáad pomiarowy impedancji wyjĞciowej (Zo)

21
 Rys. 10-2-14 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

C. Pomiar szybkoĞci narastania sygnaáu (SR)

1. Wykonaü poáączenia posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.

10-2-15 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-16. Do moduáu
KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawio-
nym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN (TP1) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Do wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP5) doáączyü oscyloskop.
4. Regulowaü czĊstotliwoĞü sygnaáu wejĞciowego do momentu, gdy oscyloskop za-
cznie mierzyü czas narastania (tr) sygnaáu wejĞciowego. Posáugując siĊ poniĪszym
rysunkiem zaobserwowaü i zapisaü poniĪej wartoĞü miĊdzyszczytową napiĊcia Vp-p
i czasu tr.
Vp-p = _______________, tr = ______________

22
 5. Obliczyü ze wzoru i zapisaü poniĪej szybkoĞü narastania sygnaáu SR.
SR = 0,8 Vp-p / tr = ________________

Rys. 10-2-15 Ukáad pomiarowy szybkoĞci narastania sygnaáu (SR)

Rys. 10-2-16 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

D. Pomiar szerokoĞci pasma (BW)

1. Wykonaü poáączenia posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.

10-2-17 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-18. Do moduáu
KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawio-
nym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.

23
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN2 doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdu-
jącego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Do wyjĞcia IN2 doáączyü oscyloskop i ustawiü amplitudĊ sygnaáu wejĞciowego na
400 mVp-p.
4. Ustawiając kolejno czĊstotliwoĞci sygnaáu wejĞciowego z zakresu od 50 Hz do 30
kHz, podane w tablicy 10-2-2, mierzyü odpowiadającą im wartoĞü napiĊcia wyjĞcio-
wego Vo. Obliczyü wzmocnienie napiĊciowe Av=Vo/Vi oraz przeliczyü je na decybe-
le dB = 20 log (Av/Avo), gdzie Avo jest równe maksymalnej wartoĞci wzmocnienia
Av, a 0 dB = 20 log1.

Tablica 10-2-2
5. WykreĞliü w tablicy 10-2-3 charakterystykĊ czĊstotliwoĞciową wzmacniacza, uĪywa-
jąc do tego wyników z tablicy 10-2-2. ZnaleĨü dolną czĊstotliwoĞü trzydecybelowego
spadku (-3 dB) fL = ___________ Hz oraz górną czĊstotliwoĞü trzydecybelowego
spadku (-3 dB) fH = ____________ Hz. (Wzmocnienie wzmacniacza spada przy czĊ-
stotliwoĞciach fL i fH o 3 dB.) Obliczyü szerokoĞü pasma BW = fH – f – fL = _________
Hz.

Tablica 10-2-3 (Avo = maksimum Av)

24
 Rys. 10-2-17 Ukáad pomiarowy szerokoĞci pasma (BW)

Rys. 10-2-18 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

E. Ustawianie napiĊcia offsetu wzmacniacza odwracającego

1. Wykonaü poáączenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.

10-2-19 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-20. Doáączyü
do ukáadu potencjometry VR2 i VR3 za pomocą przewodów poáączeniowych. Do
moduáu KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu
ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Poáączyü wejĞcie odwracające IN3 wzmacniacza operacyjnego z masą.

25
3. Posáugując siĊ oscyloskopem (z ustawionym typem sygnaáu wejĞciowego DC – sy-
gnaá staáy) lub woltomierzem (z wybranym zakresem pomiarowym napiĊcia staáego
DCV), zmierzyü napiĊcie wyjĞciowe na wyprowadzeniu OUT (TP5).
4. Zaobserwowaü, czy napiĊcie na wyjĞciu OUT jest równe 0. JeĞli nie, wykonaü po-
niĪsze czynnoĞci:
(1) Ustawiü potencjometr VR2 (1 k:) na maksimum.
(2) KrĊcąc potencjometrem VR3 (100 k:), obserwowaü zmiany napiĊcia na wyjĞciu
OUT. Ustawiü potencjometr tak, aby napiĊcie wyjĞciowe Vout = 0 V.

Rys. 10-2-19 Ukáad ustawiania napiĊcia offsetu

Rys. 10-2-20 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

26
F. Ustawianie napiĊcia offsetu wzmacniacza nieodwracającego

1. Wykonaü poáączenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.

10-2-21 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 10-2-22. Doáączyü
do ukáadu potencjometry VR2 i VR3 za pomocą przewodów poáączeniowych. Do
moduáu KL-25006 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu
ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Poáączyü wejĞcie nieodwracające IN2 wzmacniacza operacyjnego z masą.
3. Posáugując siĊ oscyloskopem (z ustawionym typem sygnaáu wejĞciowego DC – sy-
gnaá staáy) lub woltomierzem (z wybranym zakresem pomiarowym napiĊcia staáego
DCV), zmierzyü napiĊcie wyjĞciowe na wyprowadzeniu OUT (TP5).
4. Zaobserwowaü, czy napiĊcie na wyjĞciu OUT jest równe 0. JeĞli nie, wykonaü po-
niĪsze czynnoĞci:
(1) Ustawiü potencjometr VR2 (1 k:) na maksimum.
(2) KrĊcąc potencjometrem VR3 (100 k:), obserwowaü zmiany napiĊcia na wyjĞciu
OUT. Ustawiü potencjometr tak, aby napiĊcie wyjĞciowe Vout = 0 V.

Rys. 10-2-21 Ukáad ustawiania napiĊcia offsetu

27
 Rys. 10-2-22 Schemat montaĪowy (moduá KL-25006 blok b)

PODSUMOWANIE

WartoĞü impedancji wejĞciowej Zi podana w danych technicznych wzmacniacza opera-

cyjnego np. µA741 wynosi 10 M:. Jednak, gdy wzmacniacz ten jest stosowany jako
wzmacniacz pracujący w konfiguracji odwracającej fazĊ, to impedancja caáego ukáadu
zmniejszy siĊ w związku z wpáywem na nią ukáadu ujemnego sprzĊĪenia zwrotnego. JeĞli
zaistnieje potrzeba uĪycia wzmacniacza o duĪej impedancji wejĞciowej, to trzeba wybraü
do tego wzmacniacz pracujący w konfiguracji nieodwracającej fazy lub ukáad kaskadowy z
wtórnikiem emiterowym.

JeĞli weĨmiemy pod uwagĊ wzmacniacz operacyjny, którego impedancja wejĞciowa jest
zwykle równa kilka omów i zaáoĪymy, Īe wartoĞü rezystancji obciąĪenia jest takĪe maáa,
to ukáad wyjĞciowy takiego wzmacniacza operacyjnego z áatwoĞcią wejdzie w stan nasy-
cenia i przebieg zostanie obciĊty. JeĞli do pomiaru impedancji wyjĞciowej Zo uĪyje siĊ
dzielnika napiĊcia, to jako obciąĪenie naleĪy uĪyü rezystora o wiĊkszej wartoĞci rezystan-
cji, dziĊki czemu uniknie siĊ odksztaácenia napiĊcia wyjĞciowego Vo.

28
WartoĞü szerokoĞci pasma BW podana w danych technicznych wzmacniacza operacyj-
nego moĪe wynosiü maksymalnie kilka MHz. Jednak rzeczywiste wartoĞci zmierzonej
szerokoĞci pasma mogą nie zgadzaü siĊ z podanymi w danych technicznych i osiągaü
wartoĞü zaledwie kilkuset kHz.

Operacja regulacji napiĊcia wykonywana w celu uzyskania zera offsetu z wykorzystaniem

wyprowadzenia wejĞciowego lub specjalnie przeznaczonych do tego celu wyprowadzeĔ
ukáadu scalonego wzmacniacza operacyjnego (np. wyprowadzeĔ 1 i 5 ukáadu µA741) po-
lega na takiej kompensacji poziomu napiĊcia staáego wzmacniacza operacyjnego, aby
napiĊcie wyjĞciowe w stanie statycznym tego wzmacniacza byáo równe 0 V. CzynnoĞü ta
jest nazywana regulacją napiĊcia offsetu. Ze wzglĊdu na to, Īe typowa wartoĞü offsetu
napiĊcia wyjĞciowego wynosi ok. ±1 V, to doprowadzenie do wyprowadzenia wejĞciowe-
go wzmacniacza napiĊcia ±10 mV, o ile zaáoĪy siĊ, Īe wspóáczynnik wzmocnienia dla
wzmacniacza odwracającego wynosi 100, moĪe sprowadziü offset napiĊcia wyjĞciowego
z ±1 V do 0 V. PoniewaĪ wzmocnienie wzmacniacza operacyjnego w otwartej pĊtli sprzĊ-
Īenia zwrotnego wynosi w przybliĪeniu f, to przeprowadzenie regulacji dla komparatora
jest bardzo trudne, stąd teĪ zamiast wyjĞcia o napiĊciu 0 V, uĪywa siĊ wyjĞcia o napiĊciu
+Vcc lub –Vcc.

29
Notatki

30
Rozdziaá 11 Podstawowe ukáady ze wzmacniaczem operacyjnym

ûwiczenie 11-1 Wzmacniacz odwracający

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania wzmacniacza odwracającego.
2. Pomiar przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego oraz wzmocnienia napiĊciowego
wzmacniacza odwracającego.

DYSKUSJA
WaĪne wáasnoĞci ukáadowe wzmacniaczy operacyjnych
1. Masa wirtualna (wirtualne zwarcie)
Termin zwarcie oznacza zwykle, Īe napiĊcia wystĊpujące na dwóch wyprowadzeniach
są sobie równe, a prąd páynący przez te wyprowadzenia jest maksymalny. Jednak, cho-
ciaĪ napiĊcia V(-) i V(+) na wyprowadzeniach wejĞciowych „+” i „-„ wzmacniacza opera-
cyjnego są równe, to w tym momencie przez te wyprowadzenia prąd nie páynie. PowyĪ-
sze zjawisko nosi nazwĊ zwarcia wirtualnego i jest teĪ nazywane wirtualną masą, gdyĪ
we wzmacniaczu odwracającym wyprowadzenie „+” jest poáączone zwykle z masą. Zja-
wisko to jest powodowane przez impedancjĊ wejĞciową Zi = ’ i wzmocnienie Av = ’
wzmacniacza operacyjnego. PoniewaĪ Zi = ’, zatem przez wyprowadzenia wejĞciowe
nie páynie Īaden prąd. PoniewaĪ z kolei wzmocnienie Av = ’ to, jeĞli do wejĞcia jest do-
prowadzane napiĊcie Vi o pomijalnej wartoĞci, to nie moĪna otrzymaü napiĊcia wyjĞcio-
wego o znaczącej wartoĞci. PoniewaĪ napiĊcie Vi jest pomijalnie maáe, to napiĊcia V(-) i
V(+) są w przybliĪeniu sobie równe.

2. Wzmocnienie w otwartej w pĊtli

Wzmocnienie wzmacniacza operacyjnego przy otwartej pĊtli sprzĊĪenia zwrotnego jest
bardzo duĪe, a dla wzmacniacza idealnego wynosi ’.

3 Wzmocnienie w zamkniĊtej pĊtli

Konfiguracja otwartej pĊtli wzmacniacza operacyjnego nie nadaje siĊ do pracy tego
ukáadu jako wzmacniacza, gdyĪ sprzĊĪenie zwrotne w nim wystĊpujące jest wtedy zbyt
duĪe. To nadmierne wzmocnienie moĪe z áatwoĞcią spowodowaü nasycenie wzmacnia-
cza. JeĞli jako wzmacniacz jest uĪywany wzmacniacz operacyjny, to naleĪy zastosowaü
w nim ujemne sprzĊĪenie zwrotne, dziĊki czemu moĪna bĊdzie moĪna regulowaü war-
toĞü wzmocnienia.

31
Wzmacniacz operacyjny moĪe posáuĪyü do konstrukcji róĪnorodnych skomplikowanych
ukáadów. Ukáady te, nie waĪne jak bardzo skomplikowane, są zasadniczo zbudowane z
ukáadów podstawowych. Wprowadzimy teraz kilka ukáadów podstawowych, w których
wzmacniacz operacyjny pracuje jako wzmacniacz: ukáad wzmacniacza odwracającego i
ukáad wzmacniacza nieodwracającego.

Wzmacniacz odwracający
Na rys. 11-1-1(a) przedstawiono ukáad wzmacniacza odwracającego, a na rys, 11-1-1(b)
jego ukáad zastĊpczy.

Rys. 11-1-1 Wzmacniacz odwracający

Kierując siĊ koncepcją masy wirtualnej, moĪna zauwaĪyü, Īe w obwodzie wejĞciowym

wzmacniacza operacyjnego (OPA) prąd nie páynie. Jednak, poniewaĪ napiĊcie V(-) = (V+)
= 0 V, to napiĊcie wyjĞciowe Vo = -If Rf, napiĊcie wejĞciowe Vwe = I1 R1 oraz prąd I1 = If.

NapiĊcie wyjĞciowe Vo ma fazĊ przeciwną do napiĊcia wejĞciowego Vi.

Ukáad ten jest bardzo stabilny, poniewaĪ jego wzmocnienie jest w okreĞlone wyáącznie
przez obwód sprzĊĪenia zwrotnego i nie zaleĪy od parametrów wzmacniacza operacyj-
nego.
Przykáad: Jak przedstawiono na rys. 11-1-1, rezystancja R1 = 10 k:, Rf = 100 k:, Vi =
0,5 V, Vo = ?
Rozwiązanie:
Av = -Rf/R1 = -100 k:/10 k: = -10, Vo = Vi x Av = 0,5 V x (-10) = -5 V

32
NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY
1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-1-2(a) i
schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-1-3. Do moduáu KL-25007
doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdują-
cego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz. Do wypro-
wadzenia wyjĞciowego OUT (TP7) doáączyü oscyloskop.
3. Stopniowo zwiĊkszaü amplitudĊ sygnaáu sinusoidalnego z generatora funkcyjnego
aĪ do momentu, gdy przebieg na wyjĞciu OUT (TP5) wyĞwietlany przez oscyloskop
jeszcze nie jest odksztaácony. Zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-1-1 przebieg napiĊcia
wejĞciowego VIN1 na wejĞciu IN1, oraz przebieg napiĊcia wyjĞciowego VOUT na wyj-
Ğciu OUT. Porównaü fazy przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego oraz obliczyü
wzmocnienie napiĊciowe.

4. Odáączyü przewody doprowadzające sygnaá wejĞciowy, a nastĊpnie poáączyü wy-

prowadzenie wejĞciowe IN1 z masą. Posáugując siĊ oscyloskopem (z ustawionym
staáym typem sygnaáu wejĞciowego – DC), zmierzyü i zapisaü poziom sygnaáu staáe-
go (offset napiĊcia wyjĞciowego) wystĊpującego na wyprowadzeniu wyjĞciowym
OUT. Vdc = ________________
5. Wykonaü poáączenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.
11-1-2(b) i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-1-4. Doáączyü
do ukáadu potencjometr VR3 (100 k:) za pomocą przewodów poáączeniowych.

33
6. Powtórzyü krok 4 niniejszej procedury. JeĞli zmierzony poziom napiĊcia staáego nie
jest równy 0 V, to naleĪy tak ustawiü potencjometr VR3 (100 k:), aby poziom ten byá
równy 0 V.
7. Powtórzyü kroki 2 i 3 niniejszej procedury.
8. KrĊcąc dowolnie potencjometrem VR3 (100 k:), obserwowaü, czy przebieg wyj-
Ğciowy ulega zmianie.

Rys. 11-1-2 Ukáady wzmacniacza odwracającego

34
 Rys. 11-1-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

Rys. 10-1-4 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

PODSUMOWANIE
We wzmacniaczu odwracającym róĪnica faz napiĊcia wyjĞciowego i wejĞciowego wy-
nosi 180Û, a wzmocnienie napiĊciowe jest okreĞlone przez rezystancjĊ wejĞciową i re-
zystancjĊ sprzĊĪenia zwrotnego.

35
ûwiczenie 11-2 Wzmacniacz nieodwracający

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania wzmacniacza nieodwracającego.
2. Pomiar przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego oraz wzmocnienia napiĊciowego
wzmacniacza nieodwracającego.

DYSKUSJA

Na rysunku 11-2-1(a) przedstawiono ukáad wzmacniacza nieodwracającego, a na rys. 11-

2-1(b) ukáad zastĊpczy tego wzmacniacza.

Rys. 11-2-1 Wzmacniacz nieodwracający

Ze schematu ukáadu zastĊpczego otrzymujemy:

NapiĊcie wyjĞciowe Vo ma taką samą fazĊ jak napiĊcie wyjĞciowe Vi (napiĊcie Vo jest w
fazie z napiĊciem Vi).

36
 Przykáad: Jak przedstawiono na rys. 11-2-1a, R1 = 1 k:, Rf = 10 k:, Vi = 1 V, Vo = ?

Rozwiązanie:
NapiĊcie uĪyte do zasilania tego ukáadu powinno byü wiĊksze od 11 V, w
przeciwnym wypadku maksymalne napiĊcie wyjĞciowe bĊdzie równe na-
piĊciu zasilania.

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-2-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-2-3.
2. Do moduáu KL-25007 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊ-
ciu ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
3. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN2 (TP4) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz. Do
wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP7) doáączyü oscyloskop.
4. Stopniowo zwiĊkszaü amplitudĊ sygnaáu sinusoidalnego z generatora funkcyjnego
aĪ do momentu, gdy przebieg wyĞwietlany przez oscyloskop jeszcze nie jest od-
ksztaácony. Zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-2-1 przebieg napiĊcia wejĞciowego VIN2
na wejĞciu IN2, oraz przebieg napiĊcia wyjĞciowego VOUT na wyjĞciu OUT.
5. Porównaü fazy przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego oraz obliczyü wzmocnienie
napiĊciowe.

37
 Rys. 11-2-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

PODSUMOWANIE
We wzmacniaczu odwracającym róĪnica faz napiĊcia wyjĞciowego i wejĞciowego wy-
nosi 0Û, a wzmocnienie napiĊciowe jest okreĞlone przez rezystancjĊ wejĞciową i rezy-
stancjĊ sprzĊĪenia zwrotnego i plus 1.

38
ûwiczenie 11-3 Wtórnik napiĊciowy

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania wtórnika napiĊciowego.
2. Pomiar przebiegów wejĞciowego i wyjĞciowego oraz wzmocnienia napiĊciowego wtór-
nika napiĊciowego.

DYSKUSJA

Wtórnik napiĊciowy przedstawiony na rys. 11-3-1 jest aplikacją wzmacniacza nieodwraca-

jącego. PoniewaĪ R1 = ’, zatem Av = 1 + (Rf/R1) = 1

Rys. 11-3-1 Wtórnik napiĊciowy

Ukáad ten pracuje, zatem jak wzmacniacz. PoniewaĪ, jednak impedancja wejĞciowa Zi = ’,
a impedancja wyjĞciowa Zo jest bardzo maáa, to wtórnik napiĊciowy jest uĪywany szeroko
do dopasowywania impedancji.

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop

39
PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-3-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-3-3. Do moduáu KL-25007 do-
prowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN2 (TP4) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz.
3. Do wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP7) doáączyü oscyloskop. Stopniowo
zwiĊkszaü amplitudĊ sygnaáu wyjĞciowego z generatora funkcyjnego aĪ do momen-
tu, gdy przebieg wyĞwietlany przez oscyloskop jeszcze nie jest odksztaácony. Zmie-
rzyü i zapisaü w tablicy 11-3-1 wartoĞci szczytowe i przebiegi napiĊcia wejĞciowego
VIN2, oraz napiĊcia wyjĞciowego VOUT.
4. Regulując dowolnie amplitudĊ z generatora funkcyjnego, obserwowaü, czy napiĊcie
wyjĞciowe VOUT jest zawsze podobne do napiĊcia wejĞciowego VIN2 _____________
5. Obliczyü wzmocnienie napiĊciowe.

Tablica 11-3-1

40
 Rys. 11-3-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

PODSUMOWANIE
Wtórnik napiĊciowy jest wzmacniaczem nieodwracającym o wzmocnieniu napiĊcio-
wym równym 1. Impedancja wejĞciowa tego ukáadu jest bardzo duĪa, co teĪ jest waĪ-
ną wáasnoĞcią wzmacniacza nieodwracającego. JeĞli do budowy wtórnika napiĊcio-
wego uĪyje siĊ wzmacniacza operacyjnego µA741, to moĪna bĊdzie wtedy uzyskaü
impedancjĊ wejĞciową Zi równą aĪ 200 M:, pojemnoĞü wyjĞciową równą ok. 1 pF,
impedancjĊ wyjĞciową duĪo mniejszą od 1 :, a pasmo w przybliĪeniu równe 1 MHz.
PoniewaĪ impedancja wyjĞciowa jest duĪo mniejsza od 1 :, zatem parametry ukáadu
ulegną znacznemu pogorszeniu po doáączeniu do niego bardzo maáej rezystancji ob-
ciąĪenia. Szczególnie wtedy, gdy zostanie doáączony sygnaá wejĞciowy o duĪej ampli-
tudzie, to wpáyw parametru szybkoĞci narastania sygnaáu (SR) bĊdzie tak duĪy, Īe
wyjĞcie wzmacniacza operacyjnego z áatwoĞcią wejdzie w stan nasycenia.

41
ûwiczenie 11-4 Wzmacniacz róĪnicowy

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania wzmacniacza róĪnicowego.
2. Pomiar napiĊcia wyjĞciowego wzmacniacza róĪnicowego.

DYSKUSJA
Jak przedstawiono na rys. 11-4-1(a), wzmacniacz róĪnicowy lub ukáad odejmujący wyko-
rzystuje dwa wyprowadzenia wejĞciowe, bĊdące odpowiednio wyprowadzeniem wejĞcia
odwracającego i wyprowadzeniem wejĞcia nieodwracającego.

Rys. 11-4-1 Wzmacniacz róĪnicowy

Zgodnie z zasadą superpozycji, dokonamy poniĪszej analizy tego ukáadu:

1. Gdy do wyprowadzenia wejĞciowego jest doprowadzane napiĊcie V1, a wyprowa-

dzenie V2 jest poáączone z masą, co przedstawiono to na rys. 11-4-1(b), to:
napiĊcie wyjĞciowe Vo1 = Vi (-R2/R1), i zaleĪy od wzmocnienia sygnaáu odwraca-
nego.

42
 2. Gdy do wyprowadzania wejĞciowego jest doprowadzane napiĊcie V2, a wyprowa-
dzenie V1 jest poáączone z masą, co przedstawiono na rys. 11-4-1(c), to:
napiĊcie wyjĞciowe Vo2 = V2 (R4.R3+R4)(1+R2/R1)
3.
JeĞli R1 = R3 oraz R2 = R4, to wtedy otrzymujemy:

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop
4. Multimetr

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-4-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-4-3. Do moduáu KL-25007 do-
prowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Ustawiü dwa potencjometry R1 (500 :) i R10 (500 :) tak, aby napiĊcia V1 i V2 mia-
áy wartoĞci podane w tablicy 11-4-1.
3. Posáugując siĊ multimetrem (z ustawionym zakresem napiĊcia staáego DCV), zmie-
rzyü i zapisaü w tablicy 11-4-1 napiĊcie wystĊpujące na wyprowadzeniu wyjĞciowym
(OUT).
Obliczyü napiĊcie wyjĞciowe Vout = (V2-V1) R12/R4, gdzie R4 = 4,7 k: oraz R2=10
k:.
4. Wypeániü tablicĊ 11-4-1.

43
 Rys. 11-4-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

PODSUMOWANIE
Wzmacniacz róĪnicowy ma jednoczeĞnie wáasnoĞci wzmacniacza odwracającego i
wzmacniacza nieodwracającego. Konfiguracja z wejĞciem sygnaáu róĪnicowego cha-
rakteryzuje siĊ zwiĊkszonym wspóáczynnikiem táumienia sygnaáu wspóábieĪnego
(CMRR). Stąd teĪ ukáad odejmujący stosuje siĊ czĊsto w ukáadach wspóápracujących z
czujnikami i wzmacniających (sáaby) sygnaá z tych czujników.

44
ûwiczenie 11-5 Sumator

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu sumatora.
2. Przestudiowanie zaleĪnoĞci napiĊcia wyjĞciowego od dwóch napiĊü wejĞciowych.

DYSKUSJA
Ukáad sumatora przedstawiony na rys. 11-5-1(a) moĪe wykorzystywaü róĪne wyprowa-
dzenia wejĞciowe.

Rys. 11-5-1 Ukáad sumatora

Posáugując siĊ reguáą superpozycji, przeanalizujemy poniĪej pracĊ tego ukáadu:

1. Gdy do wyprowadzenia wejĞciowego jest doprowadzone napiĊcie V1, a wyprowadze-

nie oznaczone symbolem V2 jest zwarte z masą to, poniewaĪ wyprowadzenie V(-) ma
ten sam potencjaá, jaki ma wyprowadzenie V(+), przez rezystor R2 nie páynie Īaden
prąd, a ukáad pracuje jako wzmacniacz odwracający. Przedstawiono to na rys. 11-5-
1(b).
NapiĊcie wyjĞciowe Vo1 = V1(1-Rf/R1)

45
 2. Gdy do wyprowadzenia wejĞciowego jest doprowadzone napiĊcie V2, a wyprowadze-
nie oznaczone symbolem V1 jest poáączone z masą, to zasada pracy ukáadu jest taka
sama jak w p.1. Zilustrowano to na rys. 11-5-1(c).
NapiĊcie wyjĞciowe Vo2 = V2(-Rf/R2)
3. NapiĊcie wyjĞciowe Vo = Vo1 + Vo2 = V1(-Rf/R1) + V2(-Rf/R2)
JeĞli R1 = R2, to Vo = -Rf/R1(V1+V2).
JeĞli Rf = R1, to otrzymujemy Vo = -(V1 + V2)

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop
4. Multimetr

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-5-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-5-3. Do ukáadu doáączyü poten-
cjometr VR3 za pomocą przewodów poáączeniowych. Do moduáu KL-25007 dopro-
wadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe znaj-
dującego siĊ w module KL-22001.
2. Ustawiü dwa potencjometry R1 (500 :) i VR3 (100 k:) tak, aby napiĊcia V1 i V2
miaáy wartoĞci podane w tablicy 11-5-1.
3. Posáugując siĊ multimetrem (z ustawionym zakresem napiĊcia staáego DCV), zmie-
rzyü i zapisaü w tablicy 11-5-1 napiĊcie wystĊpujące na wyprowadzeniu wyjĞciowym
(OUT).
4. Obliczyü i zapisaü napiĊcie wyjĞciowe , gdzie R3 = 10 k: oraz
R12=10 k:.
5. Wypeániü tablicĊ 11-5-1.

46
Rys. 11-5-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok b)

47
PODSUMOWANIE
Ukáad sumatora jest w tym przypadku alternatywną odmianą wzmacniacza odwracają-
cego. JeĞli do wyprowadzeĔ wejĞciowych są doprowadzane sygnaáy staáe (d.c.), to wy-
nikowa wartoĞü sygnaáu wejĞciowego jest bardzo bliska wartoĞci teoretycznej. JeĞli sy-
gnaáy przemienne (a szczególnie przebiegi prostokątne) są doprowadzane do wyprowa-
dzeĔ wejĞciowych, to w związku z ograniczeniem szybkoĞci narastania sygnaáu (SR), w
punkcie sumowania sygnaáów bĊdzie pojawiaá siĊ zwykle krótkotrwaáy impuls o stosun-
kowo duĪej amplitudzie, wpáywający na dokáadnoĞü wartoĞci sumy.

Ukáadu sumatora uĪywa siĊ zwykle sumatorach analogowych o duĪej szybkoĞci dziaáa-
nia, lub w mieszaczach impulsów.

48
ûwiczenie 11-6 Ukáad obcinający

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu obcinającego.
2. Zmierzenie przebiegów na wejĞciu i wyjĞciu ukáadów sumatorów.

DYSKUSJA
Na rysunku 11-6-1(a) i odpowiednio 11-6-1(b) przedstawiono dwa róĪne ukáady obcinają-
ce (ograniczniki). Opiszemy pokrótce zasady dziaáania tych ukáadów:

Rys. 11-6-1 Ukáady obcinające

Ukáad obcinający przedstawiony na rys. 11-6-1(a):

JeĞli: 1. Vo’ > (VF1 + VZD2), to Vo = VF1 + VZD2
2 (VF1 + VZD2) > Vo’ > -(VF2 + 6,2 V), to Vo = Vo’
3 Vo’ < -(VF2 + 6,2 V), to Vo = -(VF1 + VZD1)
4 JeĞli do wyprowadzeĔ wejĞciowych jest doprowadzony sygnaá sinusoidalny, to
przebieg wyjĞciowy bĊdzie w przybliĪeniu przebiegiem prostokątnym. Rezystor R2
na tym rysunku jest uĪywany do ograniczenia prądu.

Ukáad obcinający przedstawiony na rys. 11-6-2(b):

JeĞli: 1. Vo > VZD, to uaktywni siĊ dioda Zenera, która spowoduje, Īe napiĊcie Vo bĊdzie
utrzymywane na poziomie VZD.
2. –VF < Vo < VZD, to napiĊcie wyjĞciowe Vo bĊdzie utrzymywane na staáym pozio-
mie.
3 Vo < -VF, to Vo = 0,6 V

49
NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY
1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop

PROCEDURA
1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z
podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-6-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-6-3 (z wyjątkiem wtyku mostku-
jącego oznaczonego symbolem #). Doáączyü do ukáadu potencjometr VR3 za pomo-
cą przewodów pomiarowych. Do moduáu KL-25007 doprowadziü napiĊcia staáe +12
V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-
22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN (TP1) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz. Do
wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP5) doáączyü oscyloskop. Powoli zwiĊkszaü
amplitudĊ sygnaáu wyjĞciowego z generatora funkcyjnego aĪ do momentu, gdy na-
piĊcie miĊdzyszczytowe na wyjĞciu ukáadu stanie siĊ wiĊksze od 14 Vp-p. Zmierzyü i
zapisaü w tablicy 11-6-1 napiĊcie wejĞciowe VIN na wejĞciu IN oraz napiĊcie wyj-
Ğciowe VOUT na wyprowadzeniu TP5.
3. Doáączyü do ukáadu diody Zenera CR3 i CR4 (VZD=6,2 V), umieszczając w odpo-
wiednim miejscu ukáadu wtyk mostkujący oznaczony symbolem #. Zmierzyü i zapi-
saü w tablicy 11-6-1 wartoĞü napiĊcia wejĞciowego VIN na wyprowadzeniu IN oraz
napiĊcia wyjĞciowego VOUT na wyprowadzeniu TP6.
4. Wykonaü poáączenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys.
11-6-4 i schematem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-6-5. Do moduáu
KL-25007 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawio-
nym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
5. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN (TP1) doprowadziü z generatora funkcyjnego
znajdującego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz. Do
wyprowadzenia wyjĞciowego OUT (TP5) doáączyü oscyloskop. Powoli zwiĊkszaü

50
amplitudĊ sygnaáu wyjĞciowego z generatora funkcyjnego aĪ do momentu, gdy mak-
symalne napiĊcie na wyjĞciu OUT (TP5) stanie siĊ równe w przybliĪeniu +6,2 V.

Rys. 11-6-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

51
 Rys. 11-6-5 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

PODSUMOWANIE
Ukáad obcinający (ogranicznik) zawiera wzmacniacz odwracający z wbudowanymi dio-
dami Zenera, które umoĪliwiają obciĊcie amplitudy sygnaáu wyjĞciowego. PoniewaĪ
przebieg wyjĞciowy zostaje odksztaácony, zatem ukáad ten moĪna stosowaü tylko w ta-
kich warunkach, w których jest potrzebne napiĊcie o odpowiednim poziomie, a nie peány
przebieg odwzorowujący sygnaá wejĞciowy.

52
ûwiczenie 11-7 ħródáo napiĊciowe

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu Ĩródáa napiĊciowego.
2. Zmierzenie napiĊcia na wyjĞciu ukáadu Ĩródáa napiĊciowego.

DYSKUSJA
Ukáad Ĩródáa napiĊciowego przedstawiony na rys. 11-7-1(a) jest w tym przypadku kombi-
nacją ukáadu przedstawionego na rys. 11-7-1(b) i wzmacniacza nieodwracającego

Rys. 11-7-1 Ukáady Ĩródeá napiĊciowych

Funkcje ukáadu przedstawionego na rys. 11-7-1(b), który okazuje siĊ byü prostym ukáa-
dem dostarczającym napiĊcie o staáej wartoĞci, zostaną rozbudowane po dodaniu do nie-
go stopnia wzmacniacza nieodwracającego, poniewaĪ:

1. Vo = Vz (1+Rf/R1), napiĊcie wyjĞciowe, którego wielkoĞü jest okreĞlona przez stosunek

rezystancji Rf/R1.
2. MoĪna uniknąü wpáywu obciąĪenia. PoniewaĪ wzmacniacz nieodwracający charaktery-
zuje siĊ bardzo duĪą impedancją wejĞciową Zi i bardzo maáą impedancją wyjĞciową Zo,
zatem moĪna uzyskaü dopasowanie impedancji.
3. MoĪna uzyskaü wiĊkszy prąd wyjĞciowy, gdyĪ prąd wyjĞciowy wypáywa (jest pobierany)
z ukáadu wzmacniacza operacyjnego.

53
NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY
1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Multimetr

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-7-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-7-3.
2. Do moduáu KL-25007 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊ-
ciu ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
3. Posáugując siĊ multimetrem (z ustawionym zakresem napiĊcia staáego DCV), zmie-
rzyü napiĊcie wystĊpujące na wyprowadzeniu wyjĞciowym OUT (TP5), sprawdzając
czy ma ono w przybliĪeniu wartoĞü staáą 9 V.

Rys. 11-7-2

54
 Rys. 11-7-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

PODSUMOWANIE
PoniewaĪ napiĊcie wyjĞciowe ukáadu przedstawionego na rys. 11-7-1(a) jest ograniczo-
ne przez napiĊcie zasilania wzmacniacza operacyjnego, zatem wartoĞü napiĊcia stabili-
zowanego nie moĪe byü wiĊksza niĪ wartoĞü napiĊcia zasilania.

55
ûwiczenie 11-8 ħródáo prądowe

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu Ĩródáa prądowego.
2. Zmierzenie napiĊcia na wyjĞciu ukáadu Ĩródáa prądowego.

DYSKUSJA

Ukáad Ĩródáa prądowego dostarczającego prąd o staáej wartoĞci przedstawiono na rys. 11-
8-1. Skáada siĊ on z trzech podstawowych stopni:
1. ħródáa napiĊcia odniesienia, które tworzy rezystor R1, dioda Zenera ZD i potencjometr o
znamionowej wartoĞci rezystancji 10 k:.
2. Wzmacniacza operacyjnego pracującego jako wtórnik napiĊciowy.
3. Prądowego stopnia wyjĞciowego, w którego skáad wchodzi rezystor RL, tranzystor i re-
zystor emiterowy RE. W stopniu tym prąd páynący przez rezystor R1 jest wymuszany
przez tranzystor, a sterowanie prądem kolektora IC tego tranzystora odbywa siĊ przez
regulacjĊ prądu bazy IB. W efekcie tego, przy napiĊciu odniesienia Vref pozostającym w
tym ukáadzie na staáym poziomie, prąd IC takĪe pozostaje staáy nawet wtedy, gdy zmieni
siĊ rezystancjĊ RL. Tranzystor pracuje w zakresie przewodzenia (IC = ȕ IB), a prąd IC,
który zaleĪy tylko od wielkoĞci prądu bazy IB, nie zaleĪy od wielkoĞci rezystancji RL.

Rys. 11-8-1 Ukáad Ĩródáa prądowego

56
NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY
1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Multimetr

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-8-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-8-3 (z wyjątkiem wtyków most-
kujących oznaczonych symbolami # i $). Doáączyü do ukáadu potencjometr VR2 za
pomocą przewodów poáączeniowych. Jako rezystancja RL sáuĪy rezystor R27 (1 k:).
Do moduáu KL-25007 doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊ-
ciu ustawionym na staáe znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Potencjometrem VR2 ustawiü napiĊcie odniesienia Vref na 1 V. Odczytaü prąd ob-
ciąĪenia IL wskazywany przez amperomierz, a nastĊpnie zmierzyü napiĊcie wyjĞcio-
we na wyprowadzeniu TP5 (VTP5) i zapisaü wyniki w tablicy 11-8-1.
3. Usunąü z ukáadu wtyk mostkujący oznaczony * i umieĞciü w nim wtyk mostkujący
oznaczony #. Spowoduje to zmianĊ rezystancji obciąĪenia RL na 2,3 k: (R26). Po-
wtórzyü krok 2 niniejszej procedury.
4. Sprawdziü czy wartoĞci mierzonego prąd IL pozostaje staáa.

Tablica 11-8-1

57
 Rys. 11-8-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

PODSUMOWANIE
Jak przedstawiono na rys. 11-18-1 wielkoĞü prądu IC jest okreĞlona przez prąd IB,
IL = IC = ȕ IB. Prąd IC pozostanie zatem staáy, jeĞli pozostanie staáy prąd IB, co oznacza
niezaleĪnoĞü prądu IC od rezystancji rezystora kolektorowego RC. JeĞli tranzystor pracu-
je w obszarze nasycenia, to jego prąd bĊdzie siĊ zmieniaá zaleĪnie od wartoĞci RC, gdyĪ
IC = (Vcc – VC) / RC. Tranzystor naleĪy, zatem spolaryzowaü tak, aby pracowaá on w ob-
szarze aktywnym.

58
ûwiczenie 11-9 Ukáad róĪniczkujący

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu róĪniczkującego.
2. Zmierzenie przebiegów na wejĞciu i wyjĞciu ukáadu róĪniczkującego.

DYSKUSJA

Rys. 11-9-1 Ukáad róĪniczkujący RC

Ukáad róĪniczkujący przedstawiony na rys. 11-9-1(a) jest zasadniczo aplikacją ukáadu róĪ-
niczkującego RC. Prąd IC páynący w tym ukáadzie moĪna obliczyü nastĊpująco:

JeĞli sygnaá wejĞciowy Vi ma ksztaát prostokątny, a napiĊcie wyjĞciowe Vo ma ksztaát im-

pulsowy.

JeĞli sygnaá wejĞciowy Vi ma ksztaát trójkątny, to napiĊcie wyjĞciowe Vo ma ksztaát pro-

stokątny.

59
 Jak przedstawiono na rys. 11-9-1(b), rezystor Rs jest wáączony w ten ukáad praktyczny po
to, aby uniknąü zwiĊkszonych zakáóceĔ w.cz. i niestabilnoĞci ukáadu wynikáej ze zbyt ma-
áej wartoĞci reaktancji Xcs i zbyt duĪego wspóáczynnika wzmocnienia przy duĪych czĊsto-
tliwoĞciach. Zadaniem rezystora R1 jest uzyskanie symetrii na wejĞciu ukáadu operacyj-
nego.

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop
4. Multimetr

PROCEDURA

1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z

podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-9-2 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-9-3. Do moduáu KL-25007 do-
prowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzenia wejĞciowego IN doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdu-
jącego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz. Do wy-
prowadzenia wyjĞciowego OUT doáączyü oscyloskop.
3. KrĊciü potencjometrem R20 (50 k:) aĪ do momentu, gdy przebieg wyĞwietlany
przez oscyloskop nie bĊdzie jeszcze odksztaácony. Zmierzyü wartoĞü potencjometru
R20. R20 = ______________ :.
4. Zapisaü w tablicy 11-9-1 przebiegi napiĊcia wejĞciowego VIN i wyjĞciowego VOUT.

5. Zmieniü czĊstotliwoĞü napiĊcia wejĞciowego VIN, a nastĊpnie powtórzyü kroku 3 i 4

niniejszej procedury.

60
Rys. 11-9-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

61
PODSUMOWANIE
Na rys. 11-9-4(b) przedstawiono poprawiony ukáad róĪniczkujący.

Rys. 11-9-4 Ukáady róĪniczkujące

Kondensator C1 i rezystor R1 zastosowano, aby poprawiü niestabilnoĞü lub zmniejszyü
oscylacje w ukáadzie przedstawionym rys. 11-9-4(a), w którym C1 << C i R1 << R.

Kondensatorem C1 moĪna ustawiü maksymalną czĊstotliwoĞü róĪnicową, powyĪej któ-

rej reaktancja Xc1 znacznie zmniejsza siĊ. Zredukowane teĪ zostanie wzmocnienie dla
sygnaáów o wysokich czĊstotliwoĞciach. Spowoduje to zmniejszenie zakáóceĔ.

Rezystor R1 jest uĪywany do ograniczenia wzmocnienia dla wysokich czĊstotliwoĞci

tak, aby uchroniü ukáad przed wejĞciem stopnia wyjĞciowego w stan nasycenia, czego
wynikiem jest zmniejszony prąd wejĞciowy.

WartoĞci wybranych elementów R1 i C1 powinny speániaü zaleĪnoĞü: R1 C = R C1.

62
ûwiczenie 11-10 Ukáad caákujący

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania ukáadu caákującego.
2. Zmierzenie przebiegów na wejĞciu i wyjĞciu ukáadu caákującego.

DYSKUSJA

Rys. 11-10-1 Ukáad caákujący

Ukáad caákujący przedstawiony na rys. 11-10-1(a) jest zasadniczo aplikacją ukáadu caáku-
jącego RC przedstawionego na rys. 11-10-2. Prąd IC páynący w tym ukáadzie moĪna obli-
czyü nastĊpująco:

Rys. 11-10-2 Ukáad caákujący RC

Na rys. 11-10-1(b) przedstawiono ukáad praktyczny ukáadu caákującego. DziĊki zastoso-

waniu rezystora R2 moĪna uniknąü zjawiska nasycenia stopnia wyjĞciowego wzmacnia-
cza i wadliwej pracy ukáadu caákującego w związku ze zbyt duĪą reaktancją Xc w zakresie
niskich czĊstotliwoĞci.

63
NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY
1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25007 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (2)
3. Oscyloskop

PROCEDURA
1. Ustawiü moduá KL-25007 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z
podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok a. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-10-3 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-10-4. Doáączyü do ukáadu po-
tencjometr VR2 za pomocą przewodów pomiarowych. Do moduáu KL-25007 dopro-
wadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe znaj-
dującego siĊ w module KL-22001.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdują-
cego siĊ w module KL-22001 sygnaá prostokątny o czĊstotliwoĞci 1 kHz i napiĊciu
miĊdzyszczytowym 0,5 Vp-p. Do wyprowadzeĔ wyjĞciowych OUT doáączyü oscylo-
skop. (CzĊstotliwoĞü sygnaáu wejĞciowego ).

3. Ustawiü potencjometr VR2 (10 k:) tak, aby oscyloskop wyĞwietlaá sygnaá trójkątny
o dobrej liniowoĞci.
4. Zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-10-1 przebiegi napiĊcia wejĞciowego VIN i napiĊcia
wyjĞciowego VOUT.

64
Tablica 11-10-1 Zmierzone przebiegi napiĊcia wejĞciowego i wyjĞciowego

Rys. 11-10-3 Ukáad caákujący

65
 Rys. 11-10-4 Schemat montaĪowy (moduá KL-25007 blok a)

PODSUMOWANIE
Dziaáanie ukáadu caákującego jest podobne do dziaáania ukáadu filtru dolnoprzepusto-
wego przedstawionego na rys. 11-10-5. Pierwsza czĊstotliwoĞü charakterystyczna
(naroĪna) ukáadu caákującego odpowiada czĊstotliwoĞci f1 = 1/(2 SR1C), powyĪej któ-
rej ukáad ten funkcjonuje. Ukáad uaktywnia siĊ przy czĊstotliwoĞci odpowiadającej f2 =
1/(2 SRC). Stąd teĪ czĊstotliwoĞü sygnaáu wejĞciowego ukáadu caákującego powinna
mieĞciü siĊ w zakresie ograniczonym czĊstotliwoĞciami f1 i f2.

Rys. 11-10-5 Filtr dolnoprzepustowy

66
ûwiczenie 11-11 Wzmacniacz przyrządowy

PRZEDMIOT ûWICZENIA
1. Poznanie zasady dziaáania wzmacniacza przyrządowego.
2. Zmierzenie przebiegów na wejĞciu i wyjĞciu wzmacniacza przyrządowego.

DYSKUSJA
Na rys. 11-11-1 przedstawiono usprawniony wzmacniacz róĪnicowy, który jest wyko-
rzystywany jako wzmacniacz przyrządowy.

Rys. 11-1-1 Wzmacniacz przyrządowy

Podstawowy wzmacniacz róĪnicowy przedstawiono na rys. 11-1-2. Jest on bardzo

wygodny w uĪyciu, gdy istnieje potrzeba jednoczesnej regulacji rezystancji R1 i R2 lub
R3 i R4. Wzmocnienie napiĊciowe Av tego wzmacniacza moĪna zmieniaü teĪ zgodnie
z rys. 11-11-1 i powyĪszym równaniem, zmieniając po prostu wartoĞü rezystancji R4.

67
 Rys. 11-11-2 Podstawowy wzmacniacz róĪnicowy

NIEZBĉDNY SPRZĉT LABORATORYJNY

1. KL-22001 – podstawowy moduá edukacyjny z laboratorium ukáadów elektrycznych
2. KL-25008 – moduá ukáadu wzmacniacza operacyjnego (3)
3. Oscyloskop

PROCEDURA
1. Ustawiü moduá KL-25008 na module KL-22001 (moduá edukacyjny laboratorium z
podstawowych ukáadów elektrycznych), poczym zlokalizowaü blok b. Wykonaü poáą-
czenia, posáugując siĊ ukáadem pomiarowym przedstawionym na rys. 11-11-1 i sche-
matem montaĪowym przedstawionym na rysunku 11-11-3. Doáączyü do ukáadu po-
tencjometry VR1 i VR3 za pomocą przewodów pomiarowych. Do moduáu KL-25008
doprowadziü napiĊcia staáe +12 V i -12 V z zasilacza o napiĊciu ustawionym na staáe
znajdującego siĊ w module KL-22001. Ustawiü potencjometr VR3 w Ğrodkowym po-
áoĪeniu.
2. Do wyprowadzeĔ wejĞciowych IN1 doprowadziü z generatora funkcyjnego znajdu-
jącego siĊ w module KL-22001 sygnaá sinusoidalny o czĊstotliwoĞci 1 kHz i napiĊciu
miĊdzyszczytowym 1 Vp-p.
3. Ustawiü potencjometr VR1 (1 k:) tak, aby Vi1 = Vi2. Posáugując siĊ oscyloskopem
zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-11-1 napiĊcia Vi=Vi1-Vi2 oraz VOUT.
4. Ustawiü potencjometr VR1 (1 k:) tak, aby Vi2 = Vi1/2. Posáugując siĊ oscylosko-
pem zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-11-1 napiĊcia Vi=Vi1-Vi2 oraz VOUT.
5. Ustawiü potencjometr VR1 (1 k:) tak, aby Vi2 = 0. Posáugując siĊ oscyloskopem
zmierzyü i zapisaü w tablicy 11-11-1 napiĊcia Vi=Vi1-Vi2 oraz VOUT.

68
 Tablica 11-11-1

Rys. 11-11-3 Schemat montaĪowy (moduá KL-25008 blok b)

69
PODSUMOWANIE
JeĞli sygnaáy doprowadzane jednoczeĞnie do wejĞü Vi1 i Vi2 ukáadu wzmacniacza
przyrządu mają róĪne fazy, to w związku z tą róĪnicą faz sygnaáy wyĞwietlone na
ekranie oscyloskopu bĊdą wzglĊdem siebie przesuniĊte.

PoniewaĪ wartoĞü rezystancji 100 k: jest >> 1 k:, zatem regulacja potencjometrem
VR1 (1 k:) bĊdzie powodowaü niewielkie (prawie niewidoczne) zmiany ksztaátu prze-
biegu. Jednak ta dokáadna regulacja za pomocą potencjometru VR1 (1 k:) moĪe teĪ
zmieniaü wartoĞü wspóáczynnika sygnaáu wspóábieĪnego (CMRR), co daje tym samym
wiĊksze moĪliwoĞci redukcji szumów tego wzmacniacza.

70
Notatki

71
DYSTRYBUCJA I SERWIS:
„NDN – Zbigniew Daniluk”
02-784 Warszawa, ul. Janowskiego 15
tel./fax (0-22) 641-15-47, 641-61-96
e-mail: ndn@ndn.com.pl