MODULE VI

Mga iba’t ibang akda ni

Jose Rizal

BSIT 3G
Ayop, Kennette Joy
Santos, Mikhaela Gift
Oliveros, Anjo Christian
Aragon, Karl JMC Matthew
Calungsod, Eirvin
Friginal, Mark Adrian
Diaz, Reynaldo Jr
Bonifacio, Vicente
Cosby, Carl Kohbee
Pambungad na Salita
• Alam ng lahat maliban sa pagiging Pambansang Bayani ni Jose Rizal ay
marami siyang kakayahan at talento. Isa rito ay ang talento niya sa
pagsusulat. Marami siyang nagawang mga nobela, tula, sanaysay at
liham na nakapagbigay inspirasyon sa mga kabataan upang tularan
ang kanyang mga kaisipan. Ang mga akda niya ay naging daan upang
ang mga Pilipino ay magising at
• maimpluwensiyahan ang kanilang kamalayan upang lumaban at
ipangtanggol ang ating bayan laban sa mga mapanakop na Espanyol.
• Ang pagtalakay sa mga ito ay isang paraan upang mapaunlad at
mapayaman ang kaisipan ng bawat mag-aaral sa kasanayan sa
pagsasalita, pagbabasa, pagsusulat at pananaw sa buhay.
 Mga Paksa
A. Nobela
Noli Me Tangere
• Mga Tala sa pagkakasulat ng Nobela
• Ideya ng pagkakasulat
• Pagsusuri sa mga Teoryang pampanitikan
• Buod ng Noli

B. El Filibusterismo
• Ang El Filibusterismo at ang paralelismo nito sa lipunang Pilipino sa kasalukuyan
• Pagsusuri gamit ang iba’t-ibang Teoryang pampanitikan
• Buod ng el Filibusterismo
 Mga Paksa
• B. Liham
• Liham sa Kadalagahan ng Malolos
C. Sanaysay
• Ang Pilipinas sa loob ng Isang Daang Taon (Filipinas Dentro de Cien Años)
• Pag-ibig sa tinubuang Lupa
• Ang Katamaran ng mga Pilipino (Sobre la Indolencia de los Filipinos)
Takdang Oras
• Siyam na Oras (9 hours)
 Mga Nobela: Noli Me Tangere at El Filibusterismo

NOLI ME TANGERE
Mga tala sa pagkakasulat ng nobela
• Ang Noli Me Tangere ay hinango ni Rizal sa Bibliya, ayon sa kanyang
liham kay Resurrecion Hidalgo. Ang kahulugan nito ay “huwag mo
akong salingin”. Pinapahiwatig nito na “hindi dapat hawakan”. Ang
aklat na ito ay naglalaman ng mga bagay na kahit sarili natin ay hindi
maipaliwanag hanggang sa ngayon. Ito ay sadyang delikado kaya hindi
dapat hawakan ng kahit sino. Isinasalaysay ko sa magandang
kondisyon, pati na rin ang buhay, ang paniniwala, pag-asa at
kapayapaan nito ayon kay Rizal.
Ideya ng pagsulat ng Nobela
• Sa Pagbabasa ni Rizal ng Uncle Toms Cabin ni Harriet Beecher Stowe na naglalarawan ng
brutalidad ng Amerika na naging alipin noon ang mga Amerikanong Negro. Nadama niya ang
naging katayuang panlipunan ng mga Pilipino sa Pilipinas, at ang mga kalupitang nagawa sa
lipunang Pilipino ng mga kastila, na kahawig ng buhay ng mga aliping Negro sa aklat.
• Ang aklat na iyon, na nag-udyok sa kanya ng mithiing ipakita ang larawan ng lipunang Pilipino sa
isang nobela, ito ay nabasa nya habang nag-aaral sa Universidad Central de Madrid, at ito ay
iminungkahi niya sa kanyang mga kaibigan na sina Graciano Lopez Jaena, Evariste Aguirre,
Eduardo de lete, Julio Llorrente, Valentin Ventura at mga paterno (Pedro, maximo at Antonio) na
magsulat ng nobela. Umayon ang mga ito at nangako na magbibigay ng kontribusyong artikulo
sa aklat, ngunit nauwi sa wala ang mga plano at mag isang nagpatuloy si Rizal sa pagsusulat.
• At bago matapos ang taong 1884, pinasimulan ni Rizal ang pagsulat ng nobela sa Madrid, at
doon ay natapos niyang sulatin ang kalahati ng unang bahagi ng aklat. Magtatapos na ang 1884
nang makatapos siya ng pag –aaral sa Madrid, at siya’y tumungo sa Paris, ipinagpatuloy niya ang
pagsulat, haggang sa matapos niya ang kalahati ng ikalawang bahagi ng aklat. Sa Alemanya na
niya tinapos ang huling ikaapat na bahagi ng nobela.
• Sa Espanya nakaranas ng paghihirap si Rizal, nagkasakit siya dahil sa sobrang lamig at kakulangan
ng nutrisyun dahil sa hindi sapat ang kinakain, ngunit hindi naging hadlang sa kanya ang
paghihirap ipinagpatuloy parin ang pagsusulat sa nobela.
• Lahat ng panganib at kapaguran ay hinarap ni Rizal upang kanyang ihandog sa kanyang
Inang bayan. Ang sabi nya: “Sa paghahangad ko ng iyong kagalingan at paghahanap ng
pinakamabuting lunas, gagawin ko ang ginagawa ng mga tao noong lumang panahon
sa mga maysakit: itinambad sa mga baiting ng templo upang ang sino mang
dumalangin doon, ay makapaghahatol sa kanila ng lunas”.
• Ang kanyang bayan, ayon sa kanya, ay may kanser na panlipunan na kailangan niyang
ibilad, sa templo ng sambayanang Pilipino. At ipinangako niya: ..sisikapin kong
maikintal ang iyong kalagayan nang buong katapatan, nang walang itinatanggi;
itatakas ko ang lambong na nagtatago sa kalinisan, na ipinagpapakasakit ang lahat sa
katotohanan, maging ang pag-ibig sa sarili, sapagkat bilang anak, talos kong ako man
ay may sarili ring pagkukulang at katuwaan.
• Sa kahirapan ni Rizal sa Espanya ay nawalan ng pera para ipalimbag ang nobela, buti
nalang isang kaibigan niyang tiga Bulakan ang tumulong sa kanya at nagpadala ng
telegrama na siya ay darating sa Berlin. Ang kaibigan niyang si Dr. Maximo Viola ang
nagpahiram ng halagang P300 para sa pagpapalimbag ng Nobela.
• Noong Marso 29, 1887, sa Berlin, ang unang 2,000 sipi ng aklat ay nalimbag, na siyang
naging simula ng paggising sa damdamin ng lipunan ng sambayanang Pilipino.
Iba’t ibang teoryang pampanitikan at mga karakter sa Noli Pormalismo
• Ang teoryang pormalismo ay malimit gamitin upang mabasag ang mga
komplikadong detalye ng isang nobela at maisalarawan ito gamit ang mga
sumusunod na aspeto: Banghay, Tauhan, Genre, at Lugar at Panahon
(Setting).
• Magagamit ang teoryang Pormalismo upang mailarawan ang naging takbo
ng mga yugto ng nobela at para maitangi ang daloy ng nobela sa mas
madali at malinaw na paraan. Para sa nobelang Noli Me Tangere,
magagamit ang pormalistikong pamamaraan ng pag-aanalisa sa
pagbabaklas ng mga teknikal na aspeto ng nobela katulad ng sumusunod.
• Genre – Romansa – Trahedya
• Lugar at Panahon – Ika labing siyam na Siglo, Pilipinas
Mga Tauhan
Ang Noli Me Tangere ay lipunang Pilipino na sumasaklaw halos ng sampung
taon, ayon kay Rizal, hindi katakatakang ang mga tauhan doon ay may tunay
na nilikhang nabubuhay noon sa lipunan.
Sa nobelang ito, si Rizal ay nasa katauhan nina Crisostomo Ibarra at Elias. Si
Maria Clara ay si Leonor Rivera. Si Pilisopo Tasyo ay si Paciano, matandang
kapatid ni Rizal, ngunit ayon kay Antonio Rigidor sa kanyang sulat kay Rizal,
ang matandang Pilosopo ay ang mga kababayang nabuwal sa dilim ng gabi
na kinabibilangan ni Francisco Rodriguez, isang katauhan na kilala ni Rizal. Si
Padre Salvi ay si Padre Antonio Piernavieja, ang kinapopootang Paring
Agustino sa Cavite na napatay ng mga rebolusyonaryo. Si Kapitan Tiago ay si
Kapitan Hilario Sunico ng San Nicolas, si Donya Victorina ay si Donya Agustin
Medel at sina Basilio at Crispin ay ang magkakapatid na Crisistomo ng
Hagonoy, Bulacan.
• Don Santiago delos Santos – ama-amahan ni Maria Clara; kaibigan ng maykapangyarihan.
• Tenyente Guevarra – tenyente ng mga guwardiya sibil na kaibigan ni Don Rafael Ibarra.
• Pari Sibyla – kura sa San Diego at propesor sa kolehiyo ng San Juan de Letran.
• Pari Damaso – isang paring totoong mapusok at may dalawampung taong kura ng San
Diego.
• Don Tiburcio de Espadana – asawa ni Donya Victorina; pipilay-pilay at utal.
• Donya Victorina de Espadana – asawa ni Don Tiburcio; indiya na nagkukunwaring Europeo.
• Don Crisostomo Ibarra – anak ni Don Rafael Ibarra; kasintahan ni Maria Clara.
• Maria Clara- babaing kahali-halina na kalalabas pa lamang ng beateryo.
• Tiya Isabel – kapatid ni Kapitan Tiago; nag-alaga kay Maria Clara.
• Pia Alba – asawa ni Kapitan Tiago na taga-Santa Cruz.
• Don Saturnino – lolo o nuno ni Crisostomo Ibarra.
• Pari Salvi – ang kurang humalili kay Pari Damaso sa San Diego.
• Alperes – pinuno ng guwardiya sibil at kaaway ni Pari Salvi.
• Donya Consolacion – asawa ng alperes.
• Pilosopo Tasyo – dahil sa kaisipang masyadong makabago ay hindi
maunawaan ng mga tao at sinasabing isang baliw.
• Basilio at Crispin – mga sakristan.
• Sisa – ina ni Crispin at Basilio.
• Elias – isang bangkero na kaibigan ni Ibarra.
• Lucas -taong madilaw na nabagsakan ng kalo na siya rin ang may gawa.
• Kapitan Pablo – pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias
• Salome – kasintahan ni Elias.
• Albino- dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
• Kapitana Maria – tanging babaeng makabayan na pumanig sa
pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.
• Señor Nol Juan – namahala ng mga Gawain sa pagpapatayo ng paaralan.
BUOD NG NOLI ME TANGERE
Isang malaking pagdiriwang ang inihandog ni Kapitan Tiyago sa kaniyang tahanan sa Kalye Anloague sa
karangalan ni Juan Crisostomo Ibarra na nagbalik sa Pilipinas mula sa Europa matapos aang pitong taong
pagpapadalubhasa. Si Ibarra ay kaisa-isang anak ni Don Rafael Ibarra at kasintahan ni Maria Clara.
Naging diwa at paksa ng usapan sa hapunang yaon ang pag-aaral at mga karanasan ni Ibarra sa ibang bansa.
Ikinasaya ng mga panauhin ang mga isinasalaysay ni Ibarra, maliban kay Padre Damaso, na naghihimagsik ang
kalooban dahil sa ang natapat sa kanya ay ang leeg at matigas na pakpak na manok ng tinola.Pagkatapos ng
hapunan, nagpaumanhin ang binata at mahinahong nagpaalam upang di umano’y may mahalagang bagay
siyang aayusin at tatapusin. Habang papauwi si Ibarra sa otel na kaniyang tutuluyan, sumabay sa kaniya si
Tenyente Guevarra na di-nakatiis na di maisalaysay sa binata ang tungkol sa kamatayan ng ama sa San Diego.
Ayon sa Tenyente, si Don Rafael ay isang matapang na lalaki, na ipinagtanggol ang isang bata sa kapaslangan
ng isang walang pinag-aralang kolektor na Kastila. Kaniyang naitulak ito at namatay na siyang naging sanhi ng
kaniyang pagkabilanggo. Dito sa bilangguan inabot siya ng kamatayan. Sa libingan ng mga Kristiyano siya
inilibing subalit ang kaniyang bangkay ay ipinahukay ng kaniyang kalaban.
Nagpasalamat si Ibarra sa Tenyente at ipinanata sa kaniyang sarili na paghahanapin niya ang katotohanan
hinggil sa kamatayan ng kaniyang yumaong ama. Kinabukasan, matapos dalawin ang katipan, si Ibarra ay
nagtuloy sa San Diego upang dalawin ang libingan ng ama pagkat noon ay araw ng mga banal. Doon niya
natuklasan sa sepulturero na ang bangkay ni Don Rafael ay ipinahukay ng pari at ipinalipat sa libingan ng mga
Intsik. Ngunit sa dahil doon ay maulan at lubhang mabigat ang bangkay, ipinasya niyang itapon na lamang ito
sa lawa. Poot na poot na nilisan ni Ibarra ang libingan at sa kaniyang paglabas ay nasalubong niya si Padre
Salvi, ang kura ng San Diego, na siya niyang pinagbuhusan ng galit.
Ipinagtapat ng pari na wala siyang kinalaman doon sapagkat noon ay hindi pa siya ang
nakatalagang kura ng San Diego. Nang isang araw na nagpiknik sila Ibarra kasama ang
ilan pang mga kabataan sa may ilog, nakakita sila ng buwaya na buong tapang na
kinalaban ni Elias. Ngunit nang unti-unti na siyang ginagapi ng buwaya ay iniligtas siya ni
Ibarra sa kamatayan. Nang matapos iyon at naglalaro na sila sa pampang ay may
dumating namang mga guwardiya sibil upang dakpin si Elias ngunit nakatakas ito.
Kinabukasan, sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo upang isangguni ang panukalang
magpatayo ng paaralan na kaniyang ihahandog sa mga taga-San Diego. Sinabi ng
pilosopo na walang kahihinatnan ang proyektong ito at pasinayaan na. Bago magsimula
ang pagbabasbas ng paaralan at binalaan ni Elias na mag-ingat si Ibarra upang tumupad
ng kaniyang bahagi sa seremonya ng pagbabasbas, umugong sa kapaligiran sapagkat ang
kalo, ang unang batong panulukan ng bahay paaralang ito ay biglang bumagsak.
Mabilis siyang naitulak ni Elias at sa halip ang taong dilaw ang siyang nabagsakan.
Pagkatapos ng pagdiriwang at pagbabasbas, nagkaroon ng salu-salo sa ilalim ng kiosko.
Sa pagkakataong ito ay hinamak ni Padre Damaso ang gunita ng ama ni Ibarra; hindi
natagalan ni Ibarra ang ganitong paghamak kaya’t siniil ng binata ang pari, at sa
pamamagitan ng isang kutsilyong nakuha sa hapag-kainan ay halos baliw nang tatarakan
si Padre Damaso kung hindi namagitan si Maria Clara.
Nagbunga ito sa pagkapatid ng pagmamahalan nila Ibarra at Maria Clara at ng pagkakatiwalag ni Ibarra sa simbahang
Katoliko. Si Maria Clara ay nagkasakit din dahil sa pangyayaring ito. Nilakad ni Ibarra sa Maynila na mapawalang-bisa ang
pagkatiwalag sa kaniya sa simbahang Katoliko at sa tulong ng Kapitan Heneral ay pinatawan na rin ng Arsobispo si Ibarra at
pinabalik at tinanggap muli sa simbahan. Hindi naglubay ang mga kaaway ni Ibarra sa pagwawasak sa kaniya. Nagpakana sila
ng pagsalakay sa tanggulan ng guwardiya sibil, at yaon ay ipinaalam nila sa alperes. Sa mga nagaalsa, ang ipinababatid
nilang utak ay si Ibarra. Kung kaya’t iyong huli ay dinakip at binilanggo. Mapapawalang-sala na sana siya kung hindi lamang
sa sulat na ipinadala niya kay Maria Clara na wala rin namang kinalaman sa pagsalakay ngunit naging dahilan pa rin ng
kaniyang pagkadiin.
Nakatakas si Ibarra sa tulong ni Elias. Sa huling pagkakataon ay nakipagkita siya sa katipan. Sinumbatan niya ito tungkol sa
mga sulat. Sinabi naman ni Maria Clara na ibinigay lamang niya ang mga ito upang ibalik ni Padre Salvi ang mga sulat sa
kaniyang ina na kung saan nakalagat na ang tunay na ama niya ay si Padre Damaso. Sinabi rin ng dalaga na pakakasal man
siya kay Linares ay si Ibarra pa rin ang mahal niya. Gagawin lamang niya ito upang ipagtanggol ang dangal ng ina.
Nagpatuloy na sina Elias at Ibarra sa pagtakas. Ngunit napansin nilang tinutugis sila ng humahabol sa guwardiya sibil.
Inutusan ni Elias si Ibarra na magtago sa ilalim ng mga damo sa loob ng bangka. Upang mailigaw ang mga humahabol at
lumundag si Elias sa tubig. Pinaputukan siya hanggang sa mawala ang hawi ng tubig na nababakasan ng kaniyang paglangoy.
Dahil inakala ni Maria Clara na patay na patay na si Ibarra ay hiniling niya kay Padre Damaso na ipasok siya sa kumbento
kung hindi ay magpapakamatay siya. Dahil dito ay pumayag ang pari. Si Ibarra naman at nakatakas at walang naka-alam
kung saan siya napadpad. Samantalang nakasapit si Elias sa gubat ng mga Ibarra na sugatan at halos naghihingalo na. Doon
niya natagpuan si Basilio na umiiyak sa tabi ng bangkay ni Sisa, ang kaniyang ina. Inihayag ni Elias sa bata na pagkalipas ng
panahon maghukay siya at makikita niya ang kayamanan. Ito ang kukunin niya upang mag-aral. Ang yamang ito ay pag-aari
at salapi ni Ibarra, Iniutos din ni Elias na ang bangkay ng kaniyang inang si Sisa at ang kaniyang bangkay ay sunugin. Bisperas
ng Pasko noon, at sa kabilugan ng buwan, habang unti-unting tumatakas ang buhay, si Elias ay humarap sa silangan at
umusal: “Mamamatay akong di man nakikita ang ningning ng bukangliwayway sa aking bayan! Kayong mga nangabulid sa
dilim ng gabi.”
Feminismo
Ang Feminismo ay isang teoryang nagbibigay diin sa mga karanasan na
dinadanas ng isang babae nagmumula sa kanyang paligid at kulturang
pinamumunuan patriyarkal na kaisipan. Sa teoryang ito, tinitingnan ang
kalagayan isang babaeng karakter; ang kanyang pagkababae, pagkatao, at
gampanin sa lipunan bilang isang babae. Ang isang feministang kritisismo ay
masasabing “pamamaraan ng malalim at mahimay na diskursong nakatuon sa
itinakda ng kultura na kaibhan ng kasarian pagdating sa interpretasyon ng mga
akdang pampanitikan.”. Sa madaling sabi, nilalayon ng feministang kritisismo ang
paghimay sa nilalaman ng isang panitikan sa pamamagitan ng paglalarawan ng
kaanohan ng isang babae sa partikular na panitikang iyon.
Gamit ang perspektibong feminista, maaring himayin ang nilalaman ng Noli Me
Tangere base sa mga katangian at kaganapan ng mga babaeng tauhan sa nobela.
Sa pamamagitan ng Feminismo maaring maisalarawan ang mga sumusunod na
babaeng tauhan ng nobela.
 Tauhan Gampanin ng Nobela Katangian at pagsasalarawan

Maria Kasintahan ni Crisostomo Pangunahing tauhan ng nobela.

Clara Ibarra Mahinhin, magalang, relihiyosa,pinalaki ng mga madre

  Ina ni Cripin at Basilio Personipikasyon kung paano

Narcisa/Sisa   nagmahal ang isang Ina sa kanyang mga
anakkulturangmgaPilipino.
Mapagmahal,mapag-aruga at hindi nakapag-aral.

Donya Asawa ni Don Tiburcio Isang Indio na nagpapanggap na

Victorina   mestiza.Kinatatakutan dahil sa kanyang panlabas na
anyo,masamang ugali at karibal ni Donya Consolacion

Donya Asawa ng Alperes Dating labandera ng alperes na

Consolacion   nagging mayaman sa pamamagitan ng pagpapakasal sa isang
mayamang kastila. Karibal ni Donya victorina.
 Tiya Isabel Tiyahin at naging Tumayong mapag-arugang
  katuwang ni Kap.tiago sa pagpapalaki kay Maria Clara tiyahin ni Maria Clara.

Andeng Katiwala sa bahay ni Magaling magluto at maasikaso

  kap. Tiago ng mga Gawain sa bahay

Iday Kaibigan ni Maria Clara Maganda at marunong tumugtog ng harpa

Sinang Kaibigan ni Maria Clara Masayahin at mabiro, pinakamatalik na kaibigan ni

Maria. Clara

Victoria Kaibigan ni Maria Clara Striktang nakakatandang kapatid ni sinang

Neneng Kaibigan ni Maria Clara Tahimik at mahiyain na kaibigan ni Maria Clara

Salome Kasintahan ni Dalagita na nakatira malapit sa

  Elias(Bahagi ng nobela na lawa na nagnais himukin si Elias na
  hindi nasma sa paglimbag ng umalis upang puunta sa Mindoro at
  orihinal na libro pagkat sa kakulangan ng salapi magpakasal
ni Dr. Jose Rizal)
• Sa pananaw feminista, makikitang ang ginagamit na kultura sa paradigma ng
nobelang Noli Me Tangere ay isang konserbatibo at patriyarkal na lipunan na
naayon sa ika-19 na siglong tema ng nobela. Maoobserbahan na datapwa’t may
mga pangunahing tauhang babae tulad ni Maria Clara at Sisa, karamihan ng
kanilang gampanin sa nobela ay pumapangalawa lamang sa galaw ng mga
tauhang lalaki. Halimbawa, si Maria Clara ay nabibigyang diin lamang tuwing may
kinalaman sa lalaking tauhan ang pangyayari (Bilang kasintahan ni Crisostomo
Ibarra, tinatanging anak ni Kap. Tiago, Anak sa labas ni Padre Damaso, etc.).
• Lalong lumilitaw ang kulay patriyarkal ng nobela, sa mga pinagdaanan ni Sisa, na
kung saan ang huli ay madalas natatandaan bilang isang inang nabaliw dahilan sa
pag alala sa kanyang mga anak, na imbes kondenahin ay nagagamit pang isang
papuri pagka’t ito ay isang tinatanging kaugalian ng isang ina sa kulturang
Pilipino-katoliko. Dito nakikita na naisasantabi pagkatao ni Sisa bilang isang
babae, at nakikita lamang siya bilang isang Ina, kung saan pumapangalawa
lamang ang pagiging tao niya sa kanyang gampanin bilang isang magulang, dahil
iyon lang kanyang halaga sa lipunan ng akda.
• Gamit ang teoryang Feminismo, napapalitaw ang imahe ng kababaihan sa
pamamagitan ng pagpapalutang ng pagturing sa kanila ng kanilang lipunang
ginagalawan sa akda.
Marxismo
• Ang pananaw marxismo ay isang pagsusuring pilosopikal at pampanitikan na karaniwang nakatuon sa
pagtutunggaliang nag uugat sa pagitan ng mga naghaharing uri (bourgeois) at ng mga pangkaraniwang
uri (proletariat). Gamit ang pananaw na ito, maaring mas maintindihan ang layunin ng nobelang Noli
Me Tangere sapagkat mabisang mailalarawan ang mga tunggaliang nangyari sa nobela.
• Sa pamamagitan ng pananaw na Marxismo ang mga tunggalian na naganap sa Nobelang Noli Me
Tangere ay maaring ilarawan gamit ang sumusunod:

Uri ng Tunggalian Tauhan

Tao laban sa tao Crisostomom Ibarra vs Padre Damaso

Crisostomo Ibarra vs Padre Salvi
Crisostomo Ibarra vs Elias
Donya Victorino vs Donya Consolacion

Tao laban sa lipunan/ Crisostomo Ibarra

Kultura Pilosopo Tasyo
Maria Clara Elias

Tao laban sa kanyang Crisostomo Ibarra

sarili Elias
Makikita sa naunang larawan ang tunggalian ni Crisostomo Ibarra at Padre
Damaso. Matutunghayan sa unang bilog ang layunin ni Crisostomo Ibarra na
may kagustuhang magtaguyod ng reporma sa lipunan sa pamamagitan ng
pagpapatayo ng isang paaralang hiwalay sa pamamahala ng mga prayle. Ito ay
manipestasyon ng layunin ng may akda na ipakita na ang edukasyon ay may
mahalagang gampanin sa pagbuo ng pagkatao ng mga Pilipino. Bukod pa rito,
ito ay naglalaman ng mensahe na upang mamulat ang mga Pilipino, kailangang
paghiwalayin ang relihiyon at edukasyon, na magreresulta sa paghina ng
impluwensya ng relihiyon pagka’t mababawasan na ang kapangyarihan nito na
magpaliwanag ng mga penomenang nangyayari sa lipunan. Sa pagyabong ng
isang sekular na uri ng edukasyon, ito ay magdudulot ng isang kaisipan na
magkukwestyon sa pedestal ng relihiyon bilang pinakamahalang pinag uugatan
ng kaalaman. Samantala, makikita sa ikalawang bilog ang katayuan ni Padre
Damaso bilang tagapagpanatili ng sistemang nagpapalutang sa naghaharing uri
sa nobela. Datapwa’t may iba pang dahilan ang hindi pagkagusto ng Padre
Damaso kay Ibarra, hindi maitatanggi na isa sa mga mabigat na punto ay
pagiging panganib ng mga ideya ng pagbabago sa lipunang pinaghaharian ng
frailocracia. Dito makikita na bukod sa personal na pagkamuhi kay Ibarra, si
Padre Damaso ay naging imahe ng naghaharing uri upang ipreserba ang
kanilang mataas na kalagayan sa lipunan.
EL FILIBUSTERISMO
Ang El Filibusterismo at ang paralelismo nito sa lipunang Pilipino sa kasalukuyan
Ang ikalawang nobela ni Dr. Jose Rizal na El Filibusterismo, ang sikwel o karugtong ng Noli Me
Tangere, ay sinimulan niyang isulat sa kaniyang tinubuang Calamba noong Oktubre, 1887, sa
kaparehong taon kung kailan natapos ang manuskripto at maipalimbag ang kaniyang unang nobela.
Samantala, ipinagpatuloy naman niya ang pagsusulat ng El Filibusterismo sa Paris, Madrid, at Biarritz,
Pransiya. Mapapansing iba-ibang lugar ang napuntahan ni Dr. Rizal habang sinusulat pa niya ang
kaniyang mga nobela. Para sa una niyang nobelang Noli Me Tangere, ang mga dahilan ay may
kinalaman sa kaniyang pamamasyal sa iba’t ibang bansa at sa kaniyang propesyon. Para sa ikalawang
nobela niya ay patungkol sa pang aabuso at maling pamamalakad sa pamahalaan ng mga kastila.
Samantala, mula sa Biarritz, Pransiya kung saan niya tinapos ang pagsusulat ng ikalawang nobela ay
lumipat naman siya sa Ghent, Belgium dahil sa dalawang bagay: (1) makaiwas kay Suzanne Jacoby na
kaniyang sinisinta nang mga oras na iyon, at (2) higit na mababa ang halaga ng palimbagan sa
nasabing lugar. Noong matapos maisulat ni Dr. Rizal ang ikalawang nobela ay nagawa mismong tipirin
ang sarili sa pagkain para lamang maipalimbag ang nobela. Subalit sa hindi magandang palad, tulad
sa mga nangyari sa kaniya habang ipinapalathala ang unang nobela, muli na namang kinapos sa salapi
si Dr. Rizal. Naubos na ang perang nakuha mula sa pagsangla niya sa kaniyang mga alahas. Muli na
naman siyang humingi ng tulong sa kaniyang mga kaibigan ngunit natalagan bago dumating kaya
noong 6 Agosto 1891 ay itinigil ang paglilimbag sa nobela na noo’y nasa ika112 pahina na. Hindi
nagtagal, tulad muli sa mga nangyari habang ipinapalimbag ang Noli Me Tangere, ay dumating ang
salaping kailangan ni Dr. Rizal mula sa isa sa kaniyang mga kaibigan na si Valentin Ventura na noo’y
nasa Paris. Sa tulong ng sugo ng Diyos, ang ikalawang nobela ni Dr. Rizal ay natapos sa pagpapalimbag
noong 18 Setyembre 1891.
Ang salitang Filibusterismo ay nanggaling sa salitang Kastila na “filibustero” na hiniram
naman sa salitang Pranses na “flibustier” na tumutukoy sa sumusunod na mga
kahulugan: pirata (pirate), isang taong mangingikil ng buwis o pag-aari ng iba (plunderer),
at isang taong may kinalaman sa rebolusyon o pumupunta pa sa ibang bayan para
suportahan ang isang pag-aaklas (freebooter). Ayon mismo kay Dr. Jose Rizal, na
mababasa rin sa ginawang introduksiyon ng kaibigan niyang si Ferdinand Blumentritt
para sa kaniyang ikalawang nobela, ang “filibustero” ay nangangahulugang “mapanganib
na taong (makabayan) mamamatay kahit na anong oras”. Ito ang kontekstuwal na
pagpapakahulugan ng mga Espanyol at ilang Filipino noon na nakaaalam ng salitang ito.
Unang pagkakataon na narinig ito ni Dr. Rizal ay noong binitay ang tatlong paring martir
dahil sa pagkakadawit sa Cavite Munity. Labis-labis na pagkabalisa ang idinulot ng
salitang ito sa mga Pilipino maging sa mga nakapag-aral dahil ito ay parang parusang
bigla na lamang ipapataw ng mga Espanyol sa kung sinumang Pilipinong nais nilang
mamatay. Dahil dito, ipinagbawal mismo ni Francisco Mercado, ama ni Dr. Rizal, ang
pagbanggit ng mapanganib na salitang ito, maging ng mga salitang “Cavite” at “Burgos”
(isa sa tatlong paring martir na kaibigan ng kapatid ni Dr. Rizal na si Paciano), dahilan para
kakaunti lamang ang nakaaalam ng salitang ito.
Ang karumal-dumal na pangyayaring pagbitay sa tatlong paring Pilipino ay nakintal sa
isipan ni Rizal dahil sa kwento sa kanya ng kanyang kuya na si Paciano. Kahit maraming
taon na ang lumipas, ay bumiyak sa puso ni Dr. Rizal kaya ang GOMBURZA ang kaniyang
pinag-alayan ng pagsusulat ng nobelang El Filibusterismo.
Sa ipinakita ni Jose Rizal sa El Filibusterismo na naging kalagayan ng Pilipinas,
hanggang sa kasalukuyang lipunang Pilipino ay masasalamin pa rin ang mga di
kanais-nais na lipunang kastila. Katulad lamang ng kabulukan ng Sistema ng
pulitika sa bansa na kabi-kabilang korupsyon. Katumbas ito ng mga pagkakamkam
ng mga lupa at iba pang di mabuting paggamit ng kapangyarihan ng mga prayle.
Ngayon din ay ginagawa ng mga pulitiko kahit na ngayon na may kinakaharap na
pandemya ang bansa. Nananalaytay na sa mga ugat nating mga Pilipino ang mga
masasamang ugali na naitanim sa atin ng mga kastila. Gayundin, ang impluwensiya
ng simbahan ay hindi pa rin natatanggal at kung uugatin ay babalik sa panahon ng
mga kastila. May kanser pa rin ang ating lipunan haggang sa kasalukuyang
panahon. Ibang klase nga lamang ito dahil ito ay komplikasyon nalang ng dating
kanser noong panahon ng kastila ngunit mas malala dahil nagdulot pa ito ng ibang
sakit. Ang kanser ng kahirapan na komplikasyon ng kabi-kabilang korapsyon sa
gobyerno at hindi mahusay na pamamahala.
Pagsusuri gamit ang iba’t ibang teoryang pampanitikan Pormalismo
Gamit ang pormalismo, maaring himayin ang nobelang El Filibusterismo gamit ang
mga sumusunod na aspeto:
Genre – Drama - Trahedya
Lugar at Panahon – Ika labing siyam na Siglo, Pilipinas
Mga Tauhan
• Simuon – ang makapangyarihang mangangalakal.
• Basilio – ang binatang nag-aral ng medisina at kasinatahan ni Juli.
• Juli – ang pumili ng kamatayan huwag lamang madungisan ang karangalan.
• Isagani – ang makatang kasintahan ni Paulita Gomez.
• Kabesang Tales – ang inagawan ng lupa ng mga pari sa Tiani at naging kalaban ng
pamahalaan sa ilalim ng sagisag na Matanglawin.
• Padre Florentino – ang matalinong paring Filipino.
• Padre Camora – ang mapanganib na kura.
• Sandoval – ang estudyanteng Kastila na kaisa ng mga mag-aaral na Pilipino na
nagnanais na magaral ng Kastila.
• Makaraig – ang puno ng mag-aaral na Pilipino.
• Padre Millon – ang dominikanong magtuturo ng Pisika na walang mga instrumento sa
Pamantasan ng Santo Tomas.
• Juanito Pelaez – ang naging kaagaw ni Isagani sa pag-ibig ni Paulita Gomez.
• Placido Penitente – ang matalinong estudyanteng taga-Batangas na lubhang
sumusumpa sa makalumang pamamaraan ng pagtuturo ng panahong iyon.
• Kabesang Andang – ang ina ni Placido Penitente
• Don Timoteo – ang ama ni Juanito Pelaez.
• Padre Fernandez – ang dominikanong paring kaibigan ni Isagani.
• Señor Pasta – ang abogadong Pilipino na ayaw tumulong sa mga kabataan
sa paghiling sa pamahalaan ng ilang pagbabago
• Tano – ang kapatid ni Juli.
• Tandang Selo – ang ama ni Kabesang Tales.
• Pepay – ang magandang mananayaw.
• Ben Zayb – ang mamamahayag.
 BUOD NG EL FILIBUSTERISMO
Ang nobela ay nagsisimula sa eksena sa ilog-Pasig at dito’y ang bapor Tabo ay patungo sa Laguna. Lulan nito
ang matataas na pinuno ng pamahalaan, mga prayle, si Isagani, si Basilio, ilang indio, mangangalakal na Intsik
at mga estudyanteng pauwi na buhat sa Maynila.
Lulan din nito ang mag-aalahas na si Simon na hindi alam ng lahat ay si Ibarra. Nanggaling siya sa Cuba bilang
isang kaibigan at tagapayo ng Kapitan Heneral. Nagbalik sila sa Pilipinas sa tulong ng mayamang
mangangalakal na Intsik na si Quiroga upang sagipin si Maria Clara sa Kumbento sa Sta. Clara at upang
maghiganti sa pamamagitan ng paghihimagsik dahil sa mga kahirapang dinanas sa kamay ng mga
makapangyarihang Kastila. Ginamit niya ang kanyang kayamanan upang pasamain lalo ang pamahalaan sa
mata ng mga mamamayan upang hikayatin ang pamahalaan na apihin ang mga Pilipino nang sa gayon ay
mag-alsa ang mga tao laban sa Espanya. Upang maisagawa ang kaniyang balak, kinaibigan niya ang mga
makapangyarihan at nasa posisyon sa pamahalaan. Hinikayat niya ang mga opisyal at mga prayle sa di-
mabuting pamamahala ng bayan upang magalit sa kanila ang mga tao. Inayunan niya ang pagpapairal ng mga
batas na magdudulot ng kahirapan at pagka-aba ng mga tao nang makapaghanda sa isang madugong
rebolusyon. Sa kabilang dako, lihim na nakipagsundo si Simuon sa mga taong naging biktima ng kabuktutan at
paghamak sa mga Kastila na maghimagsik laban sa pamahalaan.
Sa isang matandang sementeryo ang katagpo sina Simuon at Basilio. Nandoon si Simuon dahil sa ibinaon
niyang kayamanan, samantalang si Basilio nama’y upang dumalaw sa ina. Nakilala ni Basilio si Simuon, at
babarilin sana siya ng huli pero naisip nito na sumama sa kaniyang balak na paghihimagsik. Tumanggi ang
binata kaya hiniling na lamang sa kaniya ni Simuon na ipaglihim ang katauhan niya at kung kailangan siya nito
at sinabi kung saan siya matatagpuan.
Minsan nagsamasama ang mga estudyante sa isang pansiteryang Intsik bilang panunudyo sa pagbibigay ng
pahintulot ng pamahalaan sa pagtatag ng Akademyang Espanyol. Minasama ito ng mga Kastila at sila ay
hinuli. Nakasama rito si Basilio. Sa tulong ni Simuon, si Basilio ay pinakawalan na rin sa bilangguan. Dahil dito
napapayag na rin ang binata na sumali sa rebolusyon.
Ang nakatakdang gagawin niya ay pangunahan ang maghihimagsik sa pagsalakay sa kumbento sa Sta.
Clara at sagipin si Maria Clara, subali’t ipinabatid ni Basilio kay Simuon na huli na ang lahat sapagkat
patay na si Maria Clara. Natulig si Simuon sa narinig niyang magbigay ng hudyat upang simulan ang
pag-aalsa. Nagkasakit si Simuon ng ilang buwan kaya ang unang tangkang rebolusyon ay naging bigo.
Nang siya’y gumaling na, madali niyang naisaayos ang pagsira sa pamahalaan ng Kastila.
Sa piging ng pag-iisang dibdib nina Paulita Gomez at Juanito Pelaez, nagpadala si Simuon ng isang
regalo para sa bagong kasal. Ito ay isang lampara na may lamang pampasabog. Sa kanilang pakana,
sasabog ang buong bahay pati na ang mga opisyal ng pamahalaan at mga prayle na nandoroon. Sina
Basilio at Simuon lamang ang nakakaalam nito. Ito ang magiging hudyat ng sabay-sabay na pagsabog
ng lahat ng mga gusali ng pamahalaan sa Maynila ng mga tauhan ni Simuon.
Dumating si Simuon sa tahanan ng bagong kasal na dala ang lampara. Si Basilio ay nasa lansangan
habang pinanonood ang pagpanhik ni Simuon sa hagdanan. Ang Gobernador Heneral ay nakaupo sa
kabisera ng pangunahing mesa, at ang lahat ng mga pinuno ay nakapaligid sa kanya. Samantala, si
Isagani, ang tinanggihang mangingibig ni Paulita ay naroon sa labas at nanonood. Inilagay ni Simuon
ang lampara sa gitna ng mesa, sinindihan at lumabas ng bahay. Nasa ganitong kalagayan nang
pagsabihan ni Basilio si Isagani na madaling lumayo roon dahil sasabog na ang lampara. Nang mabatid
ni Isagani naisip niyang mamamatay si Paulita kaya kinuha niya ang lampara at itinapon sa ilog. Dahil
dito, nabigo na naman ang himagsikan.
Dahil sa pangyayaring ito, ang balak ni Simuon na mag-alsa ang bayan sa
pamahalaan ay natuklasan siya ng mga opisyal pero nakatakas siya. Dala-dala
ang kaniyang kayamanan, nagtungo siya sa tahanan ni Padre Florentino sa
malayong lugar sa tabi ng dagat. Napag-alaman ng guwardiya sibil na si
Simuon ay nasa bahay ni Padre Florentino. Iniutos ni Tenyente Perez na dakpin
si Simuon ngunit ito’y uminom ng lason. Sa banig ng kamatayan, ikinumpisal ni
Simuon kay Padre Florentino ang tunay niyang katauham at ang kaniyang mga
balak na paghihiganti sa pamahalaan sa pamamagitan ng kaniyang salapi.
Sinabi pa niyang balak niyang sirain ang kaniyang mga kaaway at kaibigan
upang matupad ang kaniyang hangaring makasarili. Inalo ni Padre Florentino si
Simuon at sinabi niyang ang Diyos ay mapagpapatawad sa kaniya.
Namatay si Simuon sa harapan ni Padre Florentino. Kinuha ng pari ang kaban
ng yaman na naiwan ni Simuon, nagtungo siya sa tabi ng dagat at dito itinapon
ang kaban ng yaman upang huwag nang magamit pang muli sa kasamaan.
Naturalismo
Sa teoryang Naturalismo binibigyang-patunay na ang buhay ay tila isang
madilim, mabangis na lungsod at walang awang kagubatan. Ipinakikita rin
ng manunulat nito ang mga kasuklam-suklam na mga pangyayari. Gamit ang
teoryang ito, nagpapahiwatig ang manunulat na walang lugar ang pag asa,
moralidad, katarungan, at pagbabago sa mundo dahil ito ay isa lamang
masukal na kagubatan. 
Ang himig ng teoryang Naturalismo ay nagpapahiwatig ng pesimismo, dahil
laging may pagkabigo at pagkatalo ang mga tauhan sa akda, at
determinismo, na nagpapahiwatig na ang mga tauhan ay nakatali lamang sa
kanyang kapiligiran at wala silang magagawa para mabago ang mundong
ginagalawan (Lin Xianghua, 1989).
Sa pagsusuri ng El Filibusterismo gamit ang Naturalismo maaring tingnan
ang kalagayan ng mga sumusunod na tauhan:
 Tauhan   Uri ng Pagkabigo Interpretasyon
Simoun  Pagkamatay ni  Hindi maaaring
   Maria Clara magtagumpay ang hangarin
    Pagkabigo ng kahit na ito ay may dakilang
    Himagsika layunin
   Pagpapatiwakal  
Kabesang Tales  Pagnanakaw sa  Ang pagtitiwala sa Sistema
    kanyang lupain ng hustisya ay walang
   Pagkawala ng kapupulutan kung ikaw ay
   kanyang Ina  walang kapangyarihan
    Pagpapaalipin ni Makukuha lamang ang
    Juli katarungan sa pamamagitan
   Pagkadakip at malaunan ay pagsali ng sarili mong mga kamay
sa mga tulisanes

Juli  Pagkabigo sa  Realidad na walang pag-ibig

    Pag-ibig para sa mga dukha
Basilio  Pagkabigo sa pag-  Walang kakayahan ang
    ibig taong baguhin ang kanyang
   Pagkabigo sa kapalaran kahit gaano pa
    layuning pagbabago gamit ang niya ito naisin
reporma

Placido Penitente  Pagkabigo sa  Tanging ang mga nasa taas

    sistemang lamang ng lipunan ang may
    mapaunlad ang kakayahang umuunlad
sarili
Marxismo
Ang Marxismong pananaw ay lutang na lutang sa nobelang El Filibusterismo
kaysa sa Noli Me Tangere. Sa pananaw na ito, tinitingnan at sinusuri ang
mga tungaliang nagaganap sa isang nobela lalo na ang mga simbolismong
nagpapakita ng sistemang mapang-api at nag-aalis ng pagkatao ng mga
tauhan sa isang nobela. Ang El Filibusterismo ay nag uumapaw sa mga
alegoryang tumutumbok sa marxsitang pananaw tulad ng mga sumusunod:
 Simbolismo Interpretasyon  
Bapor Tabo Nagpapakita ng pagkakahiwa-hiwalay ng uri ng tao base sa kanilang kalagayan sa lipunan. Mga taong
makapangyarihan (Peninsulares, Insulares, Kawani ng Pamahalaan, mga May ari ng Lupa, at mga Fraile) na mga nag-uusap
sa may itaas ng bapor, mga
panggitnang uri (mga mestizo, mag aaral, pangkaraniwang tao) na nasa loob ng bapor, at mga mababang uri (Indio) na
nagbubuwis buhay sa pagsasagwan para sa bapor.

Pagtatalo sa pagtuturo Nagpapakita ito ng dalawang kaisipang nagbabanggaan. Una, ay

ng wikang kastila ang puntong kapag natuto ang mga Pilipino ng kastila ay magiging kapantay na sila ng mga kastila. Pangalawa, ay ang  
paggamit ng wikang kastila ang kikitil sa pagkatao ng mga Pilipino na lalong magbubunga sa kanilang pagka-alipin

Panghihimok ng Nagpapamalas ng kaisipan na hindi maaring mabago ang lipunan

himagsikan kung hindi magkakaroon ng isang armadong himagsikan. Binibigyang diin dito na ang sistema ay hindi uunlad  
bagkus ay lalong lalala lamang para sa mga taong nasa ibaba nito, kaya kailangang baguhin ito gamit ang isang marahas
na pag-aalsa.

Paghihiganti ni Kabesang Naglalahad na ang isang taong matuwid ay hindi maaring magwagi
Tales sa isang sistema na kung saan langit at lupa ang pinagkaiba ng nasa mataas/gitnang uri (bourgeois) at ng nakakababang  
uri (proletariat). Nagpapahiwatig ito na ang katarungan ay maaari lamang makamtan gamit ang sariling kamay, at
kailangang itakwil ang buong sistema para lamang maatim ito.

Paglalatag ng Ang pagpapakita ng angking kayamanan ni Simoun ay maituturing

klayamanan ni Simoun na alegorya sa kung paano pinapatakbo ng salapi/kapangyarihan  
kay kabesang Tales ang mundo. Na kung wala ang isang tao nito, wala siyang matatamasang katarungan pagka’t ito ay para lamang sa  
mga taong nasa mataas na katayuan ng isang sistemang mapaniil.

Gawain I  
Pagsusuri sa Nobela : El Filibusterismo
 ARALIN II
Ang Liham ni Rizal sa mga kadalagahan ng
Malolos
 Ang Liham ni Rizal sa mga kadalagahan ng Malolos
Sa panahong ang mga kababaihan ay natali sa tradisyunal na gampanin tulad
ng pag-aalaga ng mga anak, pagpapanatiling malinis ng tahanan, matiyagang
pag-uusal ng mga mahahabang dasal, pananahi ng mga damit ng mga santo,
may isang pangkat ng mga kadalagahan sa bayan ng Malolos ang napaiba sa
karaniwang kababaihan noon.
Ang mga kadalagahan ng Malolos ay naghain ng petisyon sa noo’y
Gobernador Heneral Weyler na sila ay mapahintulutan na magkaroon ng
paaralang panggabi upang sila ay makapagaral at matuto ng wikang espanyol
sa ilalim sana ng pagtuturo ni G. Teodoro Sandiko, ngunit ito ay agad kinontra
ng noo’y kura paroko na si Padre Felipe Garcia. Sa kabila ng kanilang kabiguan
di sila bumitaw sa kanilang paniniwala na maipag-laban ang kanilang ninanais
na paaralan, malaunan sa kanilang matiyagang pakikipaglaban, malaunan sila
din nama’y napagbigyan ng permiso ng pamahalaan sa kanilang kahilingan
dangan nga lamang na sa halip na si G. Teodoro Sandiko ang naging guro nila,
naging kundisyon sa pagpapahintulot na nakamit na isang babae ang maging
kanilang guro; si Senyorita Guadalupe Reyes.
Ang nabanggit na pangyayari ay ipinagbunyi ng mga makabayang Pilipino
nakarating din ang balita sa Espanya, noong ika 17, ng Pebrero taong 1889
sinulatan ni Marcelo Del Pilar si Dr. Rizal na humihiling na sulatan niya ang
mga nabanggit na kadalagahan ng Malolos, at noon ngang Ika 22 ng
Pebrero, sa parehong taon naisulat ni Dr, Rizal ang Liham niya sa
kadalagahan ng Malolos na naglalaman ng kanyang pagbati sa mga
kadalagahan sa kanilang ipinakitang katapangan na makamit ang isang
bagay na ipinagkakait sa kanila na di karaniwang nangyayari sa kanilang
panahon.
Ang 21 na kadalagahang taga-Malolos na pinadalhan ng liham ni Dr. Jose
Rizal.
1. Alberta Ui Tangcoy 10.Feliciana Tiongson 19.Aleja
2. Filomena 11.Elisea Reyes 20.Cecilia
3. Merced Tiongson 12.Basilia Tiongson 21.Juana
4. Olimpia Tanctoco 13.Aurea Tanchongco
5. Teresita Tantoco 14.Maria Tantoco
6. Agapita Tiongson 15.Eugenia Tang
7. Leoncia Reyes 16.Anastacia
8. Olimpia Reyes 17.Basilia Tantoco
9. Paz Tiongson 18.Rufin
Inilantad ni Rizal ang paghanga sa mga kababaihang taga-Malolos. Binigyan niya
ng inspirasyon ang mga ito upang ipagpatuloy ang kanilang gawain nang
mahango sa kamangmangan at pagka-alipin ang mga mamamayan.
Mababasa rin sa liham na ito ang mga katangiang ninais ni Rizal na taglayin ng
mga babaing Pilipina sa panahong ito. Ipinaliwanag niya ang kahalagahan ng
edukasyon. Ipinahayag niya ang mga responsibilidad at katungkulan ng
kababaihan sa bayan. Narito ang bahagi ng kanyang liham: “Malaki ngang di
bahagya ang katungkulang gaganapin ng babae sa pagkabihis ngg hirap ng
bayan, ngunit ang lahat ng ito’y di hihigit sa lakas ng loob ng babaing Tagalog.
Talastas ng lahat ang kapangyarihan at galing ng babae sa Pilipinas, kaya
kanilang binulag at iniyuko ang loob, panatag sila habang ang ina’y alipin ay
maaalipin din naman ang lahat ng mga anak. Ito ang dahilan ng pagkalugami ng
Asia: ang babae sa Asia’y mangmang at alipin. Makapangyarihan ang Europa at
Amerika dahil doo’y ang mga babae ay madaya’t marunong, dilat ang isip at
malakas ang loob.”
Isa pang magandang halimbawa ng mga kababaihang taga-Malolos ang isinama
niya sa liham upang higit na mabigyang-diin ang tungkulin ng kababaihan sa
paghubog ng mga kabataang siyang pag-asa ng bayan sa kinabukasan. Narito
ang bahagi ng liham:
“Sa mga bayang gumagalang sa babaing para sa Pilipinas, dapat nilang
kilalanin ang tunay na lagay upang magampanan ang sa kanila’y iniaasa.
Ugaling dati’y kapag nanliligaw ang nagaaral na binata ay ipinanganganyang
lahat, dunong, puri’t salapi, na tila bagang ang dalaga’y walang naisasabog
kundi kasamaan. Ang katapang-tapanga’y kapag napakasal ay nagiging
duwag, ang duwag na datihan at nagwawalang-hiya, na tila walang inaantay
kundi ang mag-asawa, para maipahayag ang sariling karuwagan. Ang anak
ay walang pantakip sa hina ng loob kundi ang alaala sa ina, at dahilan dito,
nalunok ang apdo, nagtitiis ng sampal, nasunod sa lalong hunghang na utos
at tumutulong sa kataksilan ng iba sapagka’t kung walang tatakbo’y walang
maghahangad, kung walang isdang munti’y walang isdang malaki. Bakit kaya
baga di nalang isang pusong lalaking makapag-aampon sa kahinaan ng
babae, isang marangal na loob na di papayag magkaanak ng alipin.”
Ipinapupukaw niya sa kababaihan ang sigla at sipag ng kalalakihan. Sinabi di
dapat isuko ang pagkadalaga sa may mahinang puso. At kung sakaling mag-
aasawa naman ang dalagang ito, dapat siyang maging katuwang ng lalaki sa
hirap at maging tanglaw ng anak sa pag-ibig sa bayan at kapwa.
At idinugtong pa niya ang tungkol sa kababaihan ng Esparta: “Nang iniaabot ng isang
ina ang ang kalasag sa papasahukbong anak, ay ito lamang ang sinabi: “Ibalik mo o
babalik ka,” ito nga umuwi kang manalo o mamatay ka, sapagkat ugaling iwaksi ang
kalasag ng taong natalo o inusig kaya ang bangkay sa ibabaw ng kalasag. Nabalitaan ng
isang ina na namatay sa laban ang kaniyang anak at hukbo’y natalo. Hindi umimik
kundi nagpasalamat dahil ang kaniyang anak ay naligtas sa pula ngunit ang anak ay
bumalik nang buhay; nagluksa ang ina nang siya’y makita. Sa isang sumasalubong na
ina ay mga umuwing galing sa labanan at ibinabalita na isa sa namatay sa pagbabaka
ang tatlo niyang anak, “Hindi iyan ang tanong ko,” ang sagot ng ina, “kundi nanalo o
natalo tayo?” “Nanalo,” ang sagot ng bayani. “Kung ganoo’y magpasalamat tayo sa
Diyos!” ang wika at napasasimbahan.”
Minsa’y nagtago sa simbahan ang isang napatalong hari nila, sa takot sa galit ng
bayan:
pinagkaisahang kulungin siya doon at patayin sa gutom. Nang papaderan na ang
pinto’y ang una ang unang naghalo ng bato. Ang mga ugaling ito’y karaniwan sa kanila,
kaya nga’t iginalang nang buongGresya ang babaing Esparta, - “Sa lahat ng babae,”
ang pula ng isa, “ay kayo na lamang na tagaEsparta ay hindi inianak para mabuhay sa
sarili, kundi para sa kanilang bayan,” habang nanatili ang ganitong mga isipan at
ganitong mga babae, ay walang kaaway na nakatungtong sa lupaing Esparta, at walang
babaing taga-Esparta na nakatanaw na hukbo ng kaaway.
Tungkol naman sa relihiyon, sinabi niyang ang unang kabanalan ay ang pagsunod sa matuwid.
Sinabi ni Kristo sa gawa at hindi salita ang hinihiling Niya sa tao, kaya nararapat na magmulat ng
mata ang kababaihan at iwasan ang bulag na pagsunod.
Bilang pangwakas at tagubilin sa sulat niya, nagbigay si Rizal ng mga paninindigan at
sinabing pagmumuni-muniin ng kababaihan ang kanyang mga sinabi. Anim na bagay ang
iminungkahi niya:
1. Ang ipinagiging taksil ng ilan ay nasa karuwagan at kapabayaan ng iba.
2. Ang inaalipusta ng isa ay nasa kulang ng pagmamahal sa sarili at nasa labis na pagkasilaw sa
umaalipusta.
3. Ang kamangmangan kaalipinan, sapagkat kung ano ang isip, ay ganoon ang tao; ang taong
walang sariling isip ay taong walang pagkatao; ang bulag na tagasunod sa isip ng iba ay parang
hayop na susunud-sunod sa tali.
4. Ang ibig magtago ng sarili ay tumulong sa ibang magtago ng kanila, sapagkat kung pabayaan mo
ang iyong kapwa ay pababayaan ka rin naman; dapat ay magkaisa-isang bigkis na walis.
5. Kung ang babaing Tagalog ay di magbabago ay hindi dapat magpalaki ng anak, kundi gawing
pasibulan lamang; dapat alisin sa kanya ang kapangyarihan sa bahay, sapagkat kung dili’y
ipagkakanulong walang malay, ang asawa, anak, bayan at lahat.
6. Ang tao’y inianak na paris-paris, hubad at walang tali. Di nilalang ng Diyos upang maalipin, di
bigyan ng isip para pabulag, at di hinayaan ng katwiran at nang maulol ng iba. Hindi kapalaluan ng
isip ang paggamit nang matuwid sa anumang bagay. Ang palalo’y ang nagpasasamba, ang
bumubulag sa iba at ang ibig papanaigin at ang kanyang ibig sa matuwid at katapatan.
7. Liningin ninyong magaling kung ano ang relihiyong itinuro sa atin.
ARALIN III
Sanaysay
 Ang Pilipinas sa Loob ng 100 Taon
Ang pamagat nito’y Filipinas Dentro de Cien Años. Inilathala ito sa La Solidaridad buhat noong
Setyembre hanggang Enero, 1890.
Sa akdang ito’y nagtila-propeta si Rizal sapagkat ang nilalaman ng akda’y naganap. Dito’y sinabi
ni Rizal kung ano ang kakaharapin ng Pilipinas sa darating na 100 taon. Sinabi niyang bago
makita ang tadhana ng isang bayan, kailangan munang buklatin ang aklat ng kanyang nakalipas,
sapagkat naniniwala siyang ang lahat ng bagay ay may batayang simula.
Ipinakita ni Rizal nang buong linaw at husay ang naging kondisyon ng Pilipinas. Sinabi niyang
nagbago ang takbo ng buhay ng mga Pilipino. Nagbago ang batas, kagamitan, kaugalian,
pananampalataya at paniniwala ng mga Pilipino. Nagsimula ang isang panahon, nawala ang
mga matatandang alamat, alaala, kinalimutan ang sariling panulat, kantahin, tula at batas.
Iwinaksi na ang kinagisnang kultura at kaugalian. Naging sunud-sunuran sa kagustuhan ng mga
Kastila. Pinagaralan ang kultura, pag-iisip at gawi ng mga dayuhan at ipinagmakahiya ang
pagiging Pilipino.
Noon bago pa lamang ang mga Kastila, ang kanilang pakikitungo sa mga katutubo’y napakabuti,
sapagkat nais nilang mapalapit ang puso ng mga tao sa kanila. Naging bukas ang kanilang palad
sa pagtulong sa mga nangangailangan at naghihikahos, sa gayon nagkaroon ng malaking tiwala
sa kanila ang mga mamamayang Pilipino. Naging bulag ang pagsunod ng mga ito sa kanilang
kagustuhan, lalo na sa mga prayle at dahil dito’y umabuso naman ang mga dayuhan, nanghingi
sila ng matataas na buwis, inalis nila ang karapatan ng mga tao, at ginawang tauhan lamang.
Masasabing naging masama ang bunga ng ganito sapagkat naparatangan pa silang masama at
hindi pinapahalagahan ang kanilang ginagawa.
Sa mga paratang na ito, hindi naging pipi ang bayan sapagkat nagising din ang kanilang puso at
damdamin sa paghihimagsik at pagtutol sa mga kalabisan.
Ito ang kahapon ng Pilipinas. Ano ang magiging kalagayan niya sa hinaharap? Magiging alipin
bang muli? Ano na namang pagtitiis ang kaniyang mararanasan? Hihiwalay kaya siya sa Inang
Espanya upang mamuhay na malaya o kaya’y upang mahulog sa kamay ng ibang bansa o
makipagkasundo sa ibang bansa.
Ang hula naman niya sa bayan ay narito: “Labis na maaasahang pikitmata’t buong kabayanihang
ipagtatanggol ng Pilipinas ang kaniyang kalayaang binili ng libong hirap at masaganang dugo.
Ang mga taong bagong sisipot sa silong ng kanyang langit, kasaliw ng mga alaala ng panahong
nagdaan, ay disasalang magsusumikap ng makapagpagawa nang maluwang na landasin tungo sa
ikasusulong, at ang lahat ay sama-samang magsisigawa upang bigyang-lakas at tibay ang bayan,
maging sa sariling pamumuhay at maging sa pakikipagkapwa-bayan, at ang kasiglahan nila sa
paggawang iyan ay maihahambing sa kasiglahan ng isang binatang muling nagbubungkal ng
bukiring naiwan ng kaniyang magulang na malaong napabayaa’t di napaganihan, salamat sa
pagwawalang-bahala ng mga unang nagsikuha, sa gayo’y muling huhukayin sa kailaliman ng lupa
ang kanyang mga ginto upang makahango sa pagdaralita, ang kanyang mga bakal upang gawing
sandata, gayundin huhukayin ang kanyang mga tanso, tingga, uling atbp. Sa ganyan marahil, ang
baya’y muling magbabagong lakas at buhay upang magpaibayong-dagat at mangalakal, mga
bagay na katutubong ugali ng mga mamamayan at may sapat na hilig at talino sa mga bagay na
ito. At kung maging malaya na muli, gaya ng ibong nakawala sa hawla, gaya ng bulaklak na
tinatangay ng hangin, muling mapapasaulli ang mga gawi niyang mabubuti na untiunting
nangawala, at siya’y magiging magiliwing muli sa kapayapaan, masaya, maaliw, palangiti,
mapag-aruga at mapangahas.
 Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
Ang “Pag-ibig sa Tinubuang Lupa” ay isa sa mga kauna-unahang sinulat ni Rizal sa
Espanya. Ginamit niya rito ang sagisag na Laong-Laan. Noong Agosto 22, 1882, ang
sanaysay na ito ay lumabas sa Diariong Tagalog. Ito’y nasulat sa Kastila subali’t isinalin sa
Tagalog ni Marcelo H. del Pilar.
Ayon kay Rizal, ang Inang Bayan ay isang paksang kinagigiliwan ng mga manunulat,
mangaawit, manggagawa, makasining, mandirigma at iba’t ibang uri ng tao sa ating
lipunan. Ang Inang Bayan ay isang paksang magandang pag-usapan sapagkat ang
damdamin o pagmamahal sa ating bayan ay katutubo, likas sa mga magagandang
karanasang nakamtan natin mula pa sa pagkabata hanggang sa lumaki, bukod sa
kagandahan ng kalikasang natutunguhan sa paligid ng tahanan at ng bayan. Mahal na
mahal ni Rizal ang Inang Bayan.
Nabanggit ni Rizal ang mga matatandang Ebreong nag-aala ng sakripisyo sa templo bilang
tanda ng kanilang pagmamahal sa bayan. Ang mga mag-aaral na nangibang bayan tulad
niya ay inihahambing niya sa mga Ebreong nabanggit, na iba nga lamang ang sakripisyong
inihahandog.
...”O! kailanma’y huwag ninyong pasakitang loob ng taga-ibang bayan, ang umahon sa
inyong dalampasigan; huwag ninyong gisingin ang buhay na gunita ng kaniyang bayan, ng
mga ligaya sa kaniyang tahanan, sapagka’t kung magkagayon, ang kanilang sakit na
pamamanglaw ay muling uukilkil sa kaniyang isipan at hindi magtutugot hangga’t hindi
niya nakikitang muli ang kaniyang bayan.”
 Ang Katamaran ng mga Pilipino
May mga isinulat si Rizal na nagdulot ng kalinawan, isa rito ang sanhi ng
katamaran ng mga Pilipino, na pinalalagay na pinakamahabang sanaysay.
Nalathala nang limang labas sa La Solidaridad na makalawa sa isang buwan
kung lumabas. Simula noong ika-15 ng Hulyo hanggang ika-15 ng Setyembre,
1890.
Napuna ni Rizal na kapag may hindi magandang pangyayaring nagaganap sa
kapuluan, isinisisi ito sa “katamaran” ng mga Pilipino. Kaya sinimulan niyang
suriin ang panlipunang kalagayan at pampulitikal na nasabing panahon upang
ipakita na ang sinasabing “katamaran”, na kanyang pinakahuluganang “walang
pagmamahal sa paggawa o sa kakulangan sa gawain”, ay hindi ang sanhi, kundi
ang bunga ng kaguluhan at kahulihan sa panahon ng bansa.
Hindi tahasang pinabulaanan ni Rizal ang sinasabing “katamaran” ng mga
Pilipino. Sinabi niyang may nakikita ngang katamaran ngunit hindi ipinanganak
na tamad ang mga Pilipino; ang klima ng Pilipinas ay mainit at natural lamang na
hindi sila magmadali sa paggawa di tulad sa mga klimang malamig na kailangan
ang mabilisang pagkilos upang mapaglabanan ang paninigas ng katawan. Sa
Pilipinas ginawa ng inang kalikasang mataba ang lupa upang ang magsasaka’y
hindi gaanong mahirapan sa paggawa upang makatiyak ng masaganang ani.
Ang katamaran, wika pa niya’y isang sakit, ngunit hindi namamana, ang mga katutubong
Pilipino sa Pilipinas ay dating kilala sa kanilang kasipagan sa paggawa at katapatan. Noong hindi
pa dumarating dito ang mga Kastila, makikipagkalakalan na sila sa mga Tsino na siyang
nagdadala ng iba’t ibang produkto at ilang kaalaman sa kapuluan. Mula sa tala ng mga
manlalakbay at mananalaysay ay mapaghuhulong ang bayan ay may “may minahan, mga
pinaglalagyan ng kalakal, paggawa ng sasakyang-dagat, manukan at alagang mga hayop,
paghahabi ng seda at bulak, mga dalisayan, paggawa ng armas, perlas, pangingisda, industriya
ng sungay, balat at iba pa.”
Ngunit ano ang mga dahilan ng tinatawag na katamaran:
a) Yaong maaaring kabakasan ng kolonyal na patakaran ng mga Kastila at,
b) Taong maiuukol sa mga Pilipino na rin.
Sa unang uri at pagpuna, sinabi niyang ang mga sanhi nito’y ang mga kaluhuan at pangaabuso
ng mga Kastila. Binanggit niya ang mga pagbubuo ng dugo dahil sa pakikipagdigmaan sa mga
Kastila, sa mga Olandes, Portuges, at Tsino; ang mga pagsulpot ng mga pirata; pagpaparusa ng
kamatayan sa mga nahuling nagkasala. Kaya’t masasabing sa loob ng kalahiting dantaon, ang
bilang ng taong-bayan ay nababawasan din sa pagsalakay ng mga moro mula sa timog. Hindi na
kayang ipagtanggol ng taong-bayan ang sarili nila sa mga pirata sapagkat wala silang mga
armas. Ang mga pangyayaring ito ang nakawala ng insentibo ng mga tao upang magpahalaga sa
paggawa. Bakit pa nga ba sila gagawa kundi naman sila aani at magtatamasa ng kanilang
pinagpaguran? Kaya ang iba’y nabaling na lamang sa pagsusugal dahil sa paghahangad na
kumita nang malaki sa mabilisang pangyayari na kabaligtaran naman ang kadalasang nagiging
bunga.
Karagdagan pa rin sa sinasabing katamaran ang mga masasagwang gawain
ng mga mananakop, sila ang halimbawa ng katamaran sapagkat tambak-
tambak ang kanilang mga utos, ang mga utusan nama’y labis nilang
hinahamak, ipinakikita nilang hindi karapat-dapat sa mga maharlika at
aristokrata ang manwal o pangkamay na gawain.
Ngunit hindi naman isinising lahat ni Rizal sa pamahalaan ang sanhi ng
katamaran sapagkat ang mga katutubo ay may bahagi rin dito. Salat sila ng
edukasyon at nasyonalismo. Wala silang kamalayang pambansa.
Sa maraming halimbawa, pinatunayan ni Rizal, na hindi mababa ang Pilipino
sa anumang lahi ng daigdig, maraming katibayan na higit pa ngang tamad
ang mga Kastila kaysa sa mga Pilipino, at ang tao’y hindi isang makina na
gagawa lamang para sa kasiyahan ng iba, nais niyang gumawa kung ito’y
para sa kaligayahan niya at ang kanyang pamilya.
Sa dakong huli, sinabi pa ni Rizal na darating ang panahon na namumulat
ang mga Pilipino. Na higit na mainam ang boluntaryong pagkamulat kaysa
sapilitan.