2.2.

MALZEMELERDE RASTLANAN
HASAR TÜRLERİNE GENEL BİR BAKIŞ

Prof.Dr. Bilgehan Ögel

 2.2.1. Hasar Türleri
1. Metal Yorulması
2. Üretim aşamasından kaynaklanan hatalar
a) Döküm
b) Metal-dışı kalıntı
c) Isıl işlem
d) Hadde
e) Hatalı montaj vb. hatalar
3. Sürünme (yüksek sıcaklık)
4. Korozyon hataları (Genel korozyon, gerilimli
korozyon çatlakları)
5. Hidrojen gevrekliği

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 2

 Hasar Karakteri
 Gevrek
 Sünek

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 3

 2.2.2. Metal Yorulmasından Kaynaklanan
Hasarlar
Metal Yorulması:
 Kırık yüzey, makro incelemede gevrek kırılmış gibi bir izlenim
verir. Yüzey düzdür.
 Çatlak daima çekme gerilimleri altında oluşur.
 Parça üzerindeki yükler, akma dayancının altında olabilir.
 Önce yüzeyde çatlak oluşur. Daha sonra çevrimli yük altında
bu çatlaklar ilerler.
 Dolayısı ile çevrimli yük metal yorulmasının önemli bir
parçasıdır.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 4

 Metal Yorulmasından Kaynaklanan Hasarlar

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 5

 Metal Yorulmasından Kaynaklanan Hasarlar

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 6

 Metal Yorulmasından Kaynaklanan Hasarlar
 Hasarlanma Mekanizması:
1. Yüzeydeki bir hata üzerinde çatlak oluşur
2. Çevrimli yük altında ilerler
3. Belirli bir aşamada geriye kalan kesit yükü
çekemeyerek kırılır

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 7

 Metal Yorulmasından Kaynaklanan Hasarlar

Bir makas yayı

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 8
 Çatlak başlangıç noktası

Çatlağın yavaş
ilerlediği bölge

Çatlağın hızlı ilerlediği bölge

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 9
 Yorulma hasarlarını tetikleyen faktörler

 Yüzey hataları (Talaşlı imalat yüzey izleri, yüzeyde

yaralanma)
 Malzemenin çekme dayancı
 Sivri köşeler
 Tasarım yüklerinin aşılması
 Yüzeye yakın bölgelerdeki gerilim dağılımı

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 10

Keskin köşeler
 Yüzeydeki çizik, zedelenme vb. hatalar yorulma çatlağının
oluşumunu tetikler. Bunun nedeni, bu bölgelerde gerilim
birikiminin oluşmasıdır.
 Çatlak ucundaki gerilim, normal
gerilim (σ0) dağılımından çok
daha yüksek bir değere ulaşabilir
(σmax)
 σmax malzemenin kopma
dayancını geçeceğinden çatlak
ilerlemesi mümkün olur.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 11

Yüzey hataları:
 Taşlama veya torna izleri
 Haddeleme sırasında oluşan yüzey hataları (katlama
vb.)
 Korozyon sonrası oluşan hatalar
 Montaj vb. tamirat sırasında yüzeye yanlışlıkla
çarpılan sert ve sivri cisimlerin oluşturduğu
zedelenmeler
 Diğer hatalar

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 12

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 13
Çekme dayancı
 Genellikle 1000 MPa civarında bir çekme dayancı
istenir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 14

 Sünek bir metal malzemede, yüzeyde yorulma çatlağı oluşumu. Bu
nedenle dayanç arttıkça yorulma dayancı da artar.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 15

Yüzeyde oluşturulan kalıcı gerilimler
 Yüzeyde basma gerilimlerinin oluşturulması, yorulma dayancını
artıran önemli bir faktördür.
 Soğuk deformasyon, yüzeyi bilyalarla dövme (shot peening),
indüksiyon ile sertleştirme ve sementasyon işlemleri kalıcı
gerilim yaratan işlemlere örnek olarak verilebilir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 16

 Dişleri ovalama ve talaşlı imalat ile açılan cıvataların yorulma
dayançlarının karşılaştırlması

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 17

 Otobüs makas yayı (yetersiz menevişleme)

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 18

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 19
 2.2.3. Üretim Aşamasından Kaynaklanan
Hasarlar

 Döküm aşamasında
1. Hatalı besleme, yolluk tasarımı
2. Sıvı metalin gazının alınmaması
3. Döküm parçanın iri taneli bir yapıya sahip olması
gibi hatalar en sık yapılan hatalardır ve hasarlanma
kaçınılmazdır.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 20

 Normal bir döküm

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 21

 Hatalı yolluk tasarımı ve hatalı bir döküm

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 22

 Döküm ve Dövme Ürünlerin Karşılaştırılması

Döküm parçaların özellikleri:

 Karmaşık şekillerin kolay ve talaşlı imalat
gerektirmeden üretilmesi.
 Üstün mekanik özelliklere gereksinim duyulmayan
uygulamalarda kullanılabilmesi birer avantajdır.
Buna karşın
 Metal-dışı kalıntıların iri olması ve yönlendirilmemiş
olması.
 Tane islah problemi döküm parçaların zayıf
yönlerinden bazılarıdır.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 23

 Döküm ve Dövme Ürünlerin Karşılaştırılması

Dövme veya Hadde Ürünler:

 Daha maliyetli
 Tane islahı gerçekleştirilir
 Metal-dışı kalıntılar ufalanır ve hadde yönünde
yönlendirilir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 24

 Sıcak haddeleme ve tane ıslahı

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 25

 Dövme ve hadde ürünlerde metal-dışı kalıntıların
islahı. Metal-dışı kalıntılar ufalanır ve yönlenir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 26

 Haddelenmiş bir kütükten talaşlı imalat ile üretim.
 Dövme işlemi ile üretilen aynı parçada kalıntı
yönlenmesi

Talaşlı İmalat Dövülmüş Parça

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 27

 2.2.4. Metal Dışı Kalıntılar (Inkluzyonlar)

Metal-dışı kalıntıların kaynakları:

 Kalıntıların sıvı çelikte oluşumu karmaşıktır.
 Bazı kalıntılar ocak ve pota refrakterlerinden, bazıları curuftan,
bazıları da hava ile temas sonrası oksitlenmeden gelebilir.
 Sıvı çeliğin içindeki çözünmüş oksijen çeliğin özelliklerini
olumsuz etkiler. Bu nedenle alınması gerekir. De-oksidasyon
olarak tanımlanan bu işlemde, sıvı çelik içine oksijene demirden
daha fazla gereksinimi olan Si ve/veya Al atılır. Böylece ufak
SiO2 ve Al2O3 kalıntıları oluşurken oksijen miktarı düşürülmüş
olur.
 Oksijeninin alınma miktarına göre çelikler:
 Kaynar
 Yarı-durgun ve
 Durgun olarak adlandırılırlar.
Prof.Dr. Bilgehan Ögel 28
 Metal-dışı kalıntılar. Kontinü döküm sırasında curuf
sıvı metale karışabilir (törbilans veya döküm işlemini
zamanında durdurmamak nedeni ile)

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 29

  Çelik içindeki metal-dışı kalıntıların kaynağı
karmaşıktır.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 30

 Çeliğin durgun, yarı-durgun veya kaynar olmasına
bağlı olarak çeliğin mekanik özellikleri çok etkilenir.
Örneğin derin çekme işlemi yapılacak çeliklerin
mutlaka durgun olması gerekir
 Metal-dışı kalıntıların yorulma özelliklerine etkisi de
olumsuzdur.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 31

  Metal-dışı kalıntıların yorulma özelliklerine etkisi.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 32

 2.2.5. Isıl İşlem Hatalarının Neden Olduğu
Hasarlar

Isıl İşlem Türleri

1. Gerilim giderme
2 Normalizasyon
3. Östenitleme
4. Suverme
5. Menevişleme
6. Suverme
7. Tavlama
8. Çözündürme
9. Yaşlandırma
10. Gerilimli yaşlandırma

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 33

 Isıl işlem sırasında en sık rastlanan hatalar:
1. Çok yüksek sıcaklığa çıkmak
2. Isıtılması gereken sıcaklığın altında kalmak
3. Çok uzun süre ısıl işlem yapmak
4. Çok kısa süre ısıl işlem yapmak
5. Uygun olmayan atmosferde ısıl işlem yapmak

Dolayısı ile sıcaklık (T, ºC) ve zaman (t) en önemli iki

parametre olarak karşımıza çıkıyor.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 34

 2.2.6. Hidrojen Gevrekliği
 Özellikle yüksek dayançlı çeliklerde görülen bir hata türüdür.
 İçyapıda hidrojenin atom düzeyinde çözünmesi ile gevreklik
oluşur. İleri aşamalarda (gecikmeli olarak) çatlamaya neden
olur.

Hidrojen kaynakları:
 Çelik üretimi sırasında kullanılan hammaddeler.
 Kaynak işlemi sırasında nemli bir madde ile temas (nemli
kaynak elektrodu)
 Elektrolitik metal kaplamada katot üzerinden hidrojen çıkışı
 Çeliklerin yüzey temizleme işleminde asit+su banyosunda
hidrojen gazı çıkışı

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 35

 Katot tepkimesi:
Ni++ + e- >>> Ni (metalik kaplama)
 Ancak
2H+ + 2e- >>> H2 (gaz) (Hidrojen gevrekliğine neden
olabilir)
Prof.Dr. Bilgehan Ögel 36
Hidrojen gevrekliği giderilebilir mi?
 Bazı durumlarda mümkündür. Örneğin, elektrolitik
kaplama sonrası gecikmeden 170ºC - 210ºC’da 4-5
saat bekletmek gevrekliği giderir.

 Hidrojen gevrekliği testi

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 37

 2.2.7. Gerilimli Korozyon Çatlağı (GK)

 Gerilimli korozyon çatlağının oluşması için üç önemli

parametrenin biraraya gelmesi gereklidir:
1. Çekme gerilimleri
2. Çatlağa neden olabilecek bir iyon (Cl, F vb.)
3. Gerilimli korozyona hassas bir malzeme

 Örnek olarak Klor içeren bir ortamda östenitli

paslanmaz çelik. Çelik kalıcı iç gerilimler içeriyorsa
çatlak oluşma olasılığı yüksektir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 38

 Oluşan çatlağın belirgin
özellikleri vardır:
 Çatlak mutlaka yüzeyden
başlar. Bu beklenen bir
olgudur, çünkü iyonlar
korozyonu başlatmaktadır.
 Çatlak çatallı (dallantılı) bir
biçimde ilerler.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 39

İç gerilimlerin kaynakları:
 Üretimden gelen iç gerilimler (soğuk deformasyon,
kaynak işlemi, shot peening vb.
 Servis sırasında oluşan gerilimler (ısınma soğuma
döngüsü, aşırı yükleme vb. etkenler.

 Gerilimli korozyon için çözüm: iç gerilimleri en aza

indirgemek, ortamdan kimyasal iyonları
uzaklaştırmak, veya gerilimli korozyona hassas
olmayan bir malzeme kullanmak. Örneğin paslanmaz
çelik yerine nikel.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 40

  Farklı malzemelerin gerilimli korozyona yatkınlığı (ASM Metal
Elkitabı)

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 41

 2.2.9. Gevrek-Sünek Geçiş Sıcaklığı Hasarları

Çelik malzemelerde, normal şartlarda tok bir yapıya

sahip malzeme, belirli bir sıcaklığın altında çok gevrek
davranabilir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 42

 Gevrek Sünek Geçiş Sıcaklığı

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 43

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 44
Prof.Dr. Bilgehan Ögel 45
 2.2.10. Yüksek Sıcaklık Hasarları

Yüksek sıcaklık farklı mekanizmalarla hasar verebilir:

 Sürünme (Yüksek sıcaklıkta uzun süreli çalışma)
 İçyapıda dejenerasyon (kısa süreli çalışma)
 Termal yorulma
 Yüksek sıcaklık metal yorulması

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 46

 Sürünme:
 Tanım: Yüksek sıcaklıklarda sabit yük altında uzama ve ileri
aşamada kopma.
 Sürünme 3 evrede ilerler:
 I. Evre: Sadece atomik düzeyde değişimler oluşur.
 II. Evre: İçyapı dejenere olmaya başlar. Tane büyümesi
gözlenir.
 III: Evre: Tane sınırlarında kayma ve bu bölgelerde gözenek
oluşumu gerçekleşir. Gözeneklerin sayısı artar ve kopma
gerçekleşir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 47

 Malzemelerde Sürünme Hasarı

 Yüksek sıcaklığa maruz kalan malzemelerde, zamana bağlı

değişimler olur. İlk aşamada atomsal düzeyde gerçekleşen bu
değişimler, ileri aşamalarda içyapıya yansır ve malzemenin
önce dayancının düşmesine daha sonra hasarlanmasına neden
olur.
 Yapısal değişiklikler şu şekilde özetlenebilir:
 Karbür vb. parçacıkların büyümesi ve birleşmesi.
 Fazların dejenerasyonu.
 Tane büyümesi.
 Tanelerarasında boşluk oluşumu.
 Boşlukların birleşmesi.
 Çatlak oluşumu
 KOPMA

Prof.Dr. Bilgehan Ögel

  Sürünme eğrisi

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 49

  Sürünme ile gözenek oluşumu

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 50

 Termal Yorulma:
Malzemede çok sık yaşanan soğuma ve ısınma
döngüsü ile meydana gelir. Metal yorulması ile
benzerdir.
 Yüksek Sıcaklıkta Metal Yorulması:
Bir metalin akma ve kopma dayançları yüksek
sıcaklıklarda düşer. Buna bağlı olarak çevrimli yük
altındaki bir parçada daha erken safhalarda metal
yorulması görülebilir.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 51

Yüksek Sıcaklık Hasarlarının Olası Nedenleri:
 Bir parçanın tasarım sıcaklığından daha yüksek bir
sıcaklığa çıkması
 Tasarım sıcaklığında çalışan parçanın çok uzun bir
çalışma süresi sonunda ömrünü doldurması.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 52

  0,2%C çelikte mekanik özelliklerin sıcaklığa bağlı değişimi. Bu
durumda, yüksek sıcaklıkta metal yorulmasının görülmesi daha
yüksek olasılıktır.
Prof.Dr. Bilgehan Ögel 53
 Oksit tabakasının biriktiği yüzey nedeni ile boru daha yüksek bir
sıcaklığa çıkmaktadır. Böylece, borunun ömrü kısalmakta, erken
bir safhada hasarlanmaktadır.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 54

  0,2%C çelikte uzun süre yüksek sıcaklıkta çalışma sonrası mekanik
özelliklerde bozulma. Uzun bir süre yüksek sıcaklıkta çalışan
malzemenin içyapısı bozulur, dejenere olur. Bu durumda, mekanik
özellikler bozulur, hasarlanma olasılığı artar.

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 55

Prof.Dr. Bilgehan Ögel 56