İKTİSAT TARİHİ

10.-11. Hafta

MODERN ÇAĞ’IN BAŞLARINDA

AVRUPA EKONOMİSİ
 GELİŞMEMİŞ AVRUPA’DAN
GELİŞMİŞ AVRUPA’YA GEÇİŞ
 13. yüzyıl başlarında Avrupa gelişmemiş bir bölge idi.
 Hatta 12. yüzyılda Batı, Doğu’ya çoğunlukla demir, kereste ve katran
gibi hammaddeler ve köle ihraç eden, mamul mallar ve bazı
hammaddeleri ithal eden bir bölgeydi.
 Kağıt, sabun ve mamul dokuma ürünlerine yalnız Yakındoğu sahipti.
 Bizans ve Arap dünyası ise gelişmiş bölgelerdi.
 Araplar Avrupa’yla pek ilgilenmemişlerdi.
– Arap dünyasının o dönemde Avrupa’ya karşı ilgi duymamasının nedeni
Avrupa’nın çok az ilgi çekecek şeye sahip olmasından kaynaklanır.

 13. yüzyılın ikinci yarısında daha önce Arap ülkelerinden ithal ettikleri
kağıdı kullanan Bizans mahkemeleri, artık İtalya’dan ithal ettiklerini
kullanmaya başlamışlardı. Hatta sabun, kağıt ve dokuma gibi ürünler
Doğu’ya ihraç edilmeye başlanmıştı.
 GELİŞMEMİŞ AVRUPA’DAN
GELİŞMİŞ AVRUPA’YA GEÇİŞ
 Avrupa’nın kağıt ve dokuma sanayinde başarılı olabilmesinin en
önemli nedeni su gücünden istifade ederek üretimi
mekanikleştirebilmesiydi.

 1000 yıllarından itibaren Avrupa kalkışa geçmişti.

– Rostow tarafından geliştirilen İktisadi Gelişme Aşamaları Teorisi’ne göre
5 aşamadan 3.süne denk gelmektedir. Bu aşamada;
 Gelişmeye karşı direnç gösteren engeller yıkılmıştır
 Gelişmenin güçleri topluma hakim olmuştur
 Gelişme normal yoluna girmiştir
 Gelişme geri dönülemez hale gelmiştir

 Avrupa 1500’lü yıllarda dünyaya hakim duruma geçmiş, Asya’dan

daha büyük bir endüstriyel kapasite ve yeteneğe kavuşmuştur.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Simon Kuznets’e göre 1492-1776 arasındaki dönemin ekonomik,
sosyal, politik ve kültürel tarihi, coğrafi keşiflerle açıklanabilir.

 Avrupa’nın Ortaçağ’da teknik alanda kazandığı üstünlüğün en belirgin

sonucu, Modern Çağ’ın başlarında gerçekleşen coğrafi keşifler ve
bunu izleyen ekonomik, askeri, politik genişleme ve yayılma
oldu.

 Türklerin Avrupa’nın kalbine kadar sokuldukları bir dönemde yaşanan

coğrafi keşifler ile Avrupa ümit edilemeyecek kadar hızlı bir gelişme
evresine girdi ve Avrupa’nın dünya çapındaki hakimiyetinin temelleri
atıldı.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Coğrafi Keşifler ve Etkileri

– Avrupa ile Asya Arasında yeni bir deniz yolu açıldı.

– Karasal ilerleme önce sınırlı kaldı, teknolojik gelişme ile genişledi.
– Avrupa yeni ürünler ile tanıştı.
– Yeni Dünya’da nüfus azaldı.
– Yerli kültürler yok edildi
– Ticaret hacmi arttı.
– Yeni Dünya’ya köle taşınmaya başlandı
– Mısır ve patates üretimi nüfus artışına destek oldu
– Avrupa’nın ekonomik merkezi değişti
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Ticaret yolunun değişmesi

– Coğrafi keşifler ile Avrupa ile Asya Arasında yeni bir deniz yolu açılmış
oldu
– Bunun dünya tarihi açısından en önemli sonucu Avrupalıların Batı
yarımküresini ele geçirmesidir.
– Avrupa bu sayede 16. ve 17. yüzyıllarda ekonomik kaynak arzını
önemli bir ölçüde genişletebilmiştir.

 Karasal ilerleme

– Avrupa ilk etapta karada teknolojik açıdan çok güçlü değildi.

– Karada Asyalılar teknolojik açıklarını sayı üstünlüğü ile kapatıyorlardı.
– Silah teknolojisinin gelişmesi sayısal üstünlüğün önemini yok etti.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Yeni Ürünlerin Keşfi

– İspanyollar başlangıçta istila ettikleri bölgelere yerleştiler

– Yerli halka zorla Avrupai teknikleri, araçları ve kurumları benimsettiler
– Avrupa’ya daha önceden bilinmeyen tahıl, şeker kamışı, kahve ve
çeşitli meyveleri getirdiler.

 Yeni Dünya’nın Nüfusu

– Avrupa’dan Amerika’ya giden çiçek, tifüs, grip gibi hastalıklar ile

ateşli silahlar ve alkol, bu bölgedeki nüfusun 25 milyondan birkaç
milyona düşmesine neden oldu.
– Ortaya çıkan işgücü kıtlığı nedeniyle İspanyollar, Afrikalı köleleri Batı
yarımküresine taşımaya başladılar.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Kültürleri Yok Edilmesi

– Coğrafi keşifler ile Avrupa kültürü Yeni Dünya’ya taşındı ancak yerli
kültürler yok edildi.
– Yeni Dünya’dan Avrupa’ya yapılan ithalatın %95’inin altın ve gümüş
olması yukarıdaki durumun nedenini ortaya koymaktadır.

 Ticaret Hacmi

– Bu dönemde ekonomik açıdan en önemli gelişmelerden biri ticaret

hacminin ve mal çeşitlerinin büyük bir oranda artmasıdır.
– Amerika’daki şeker plantasyonlarının gelişmesi, siyah köle işgücünün
Amerika’ya taşınmasına neden olmuştur.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
 Nüfus Artışı

– Amerika’dan patates, domates, fasulye, mısır ve kabak gibi ürünler

gelmiştir.Mısır ve patates ekiminin yaygınlaşması Avrupa’da artan
nüfusun karşılaşabileceği yiyecek problemine çözüm olmuştur.

 Ekonomik Merkezin Değişimi

– Denizaşırı genişleme sonucunda Avrupa’nın ekonomik merkezi yer

değiştirmiştir.
– Merkez Kuzey İtalya’dan Portekiz ve İspanya’ya kaydı.
– Lizbon baharat ticaretinin merkezi olarak Venedik’in yerini aldı.
– İspanya altın ve gümüş ithali ile Avrupa’daki en zengin ve güçlü ülke
oldu.
 COĞRAFİ KEŞİFLER VE AVRUPA’NIN
GENİŞLEMESİ
– Alman Hansa şehirleri önce canlanmış sonra gerilemiştir. Gerilemenin
temel nedeni Hollanda ve İngiliz şehirlerinin ticari gücünü
artırmasıdır.

– Güney Almanya ve İsviçre ise gerileme sürecine girmiştir. Bunun temel

nedeni en önemli ticaret yollarının dışında kalmalarıdır.

– Büyük keşiflerden en kârlı çıkan bölgeler Alçak ülkeler, İngiltere ve

Kuzey Fransa olmuştur.

– Kısacası Atlantik’e açılan ve Kuzey ile Güney Avrupa arasında

kalan bölge gelişen dünya ticaretinden en kazançlı çıkan bölge oldu.
 NÜFUS

 Nüfus açısından yaşanan gelişmeler

– 15. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa’da nüfus artmaya başladı. Bu

nüfus artışı yüzyıl boyunca devam etti. Nüfus artışının nedenleri;

 Veba gibi salgın hastalıklara karşı ilaçların bulunması

 İnsanların bağışıklık sisteminin gelişmesi
 Taşıyıcıları etkileyen ekolojik değişme sonucunda iklimde yaşanan iyileşmeler
 Nüfus/toprak dengesinin iyileşmesi ve bunun sonucunda reel ücretlerin artması
 Evlenme yaşının düşmesi
 Doğum oranlarının artması

– 15. yy’ın ortasında nüfus 45-50 milyon iken, 16. yy’ın ortasında 100
milyon oldu.
 NÜFUS

 Nüfus Yoğunluğu

– Avrupa’da çeşitli bölgelerde nüfus yoğunluğu farklı idi.

– Avrupa’nın en yoğun nüfuslu bölgeleri İtalya ve Hollanda idi.
 İtalya ve Hollanda: 40 kişi
 Fransa: 34 kişi
 Almanya: 28 kişi
 İspanya ve Portekiz: 17 kişi
 Rusya ve İskandinavya: 2 kişi

– Şehir nüfusu hızlı bir şekilde arttı. Avrupa’nın nüfusu en yoğun şehri
Paris idi.

– 17. yüzyılın ilk yarısında yeni bir veba ve salgın dalgası ile savaşlar, nüfus
büyümesini sona erdirdi.
 TARIM

 Tarımda yaşanan gelişmeler

– Avrupa’da nüfus artış hızı azaldı

– Doğu Avrupa’da hür köylüler serfleştirildi
– Akdeniz Bölgesi’nde farklılıklar yaygınlaştı
– İspanyol tarımı geriledi
– Açık tarla sistemi varlığını sürdür
– Hollanda tarımda büyük gelişme yakaladı
 TARIM

 Nüfus Artışının Yavaşlaması

– 17. yüzyılda Avrupa’da nüfus artış hızı kesildi. Nüfus artışının kesilmesinin
nedeni nüfusun kendisini yeterli ölçüde besleyebileceği düzeyi
aşmış olmasıdır.

 Doğu Avrupa’da Tarım

– Doğu Avrupa’da serflik ilişkileri yaygınlaştı. Güçlü lordlar az sayıda kalan

köylüleri serfleştirdi. Rusya ve Polonya’da köylülerin statüsü köle
dercesine inmişti.
 TARIM

 Akdeniz Bölgesi’ndeki Farklılıklar

– Akdeniz Bölgesi’nde iklim ve toprak tiplerinin benzerliğine rağmen çok

farklı özellikler görülmekteydi.

– İtalya’da küçük mülk sahipliği, bağımsız kiracı çiftçilik, ortakçılık

ve ücretli işçilik yaygındı. Tahıl, pirinç, bağcılık ve zeytincilik önemli
faaliyet alanlarıydı.

– İspanya Hıristiyan Avrupalıların eline geçmeden önce gelişmiş bir bahçe

tarımına sahip olmasına karşın Müslümanlardan alınan bu ileri tarım ve
sulama sistemini sürdüremediler.

– İspanya’da köylü ile koyun sürüsü sahipleri arasında düşmanlık

bulunmaktaydı. İspanya’nın merinos yünü önemli bir talebe sahipti.
 TARIM

– Sürü sahipleri Mesta adı verilen güçlü bir birlik oluşturmuşlardı.

Sağladıkları vergi gelirleri yüzünden krallık bu birliğe özel imtiyazlar
vermekteydi.

– Sürü sahiplerinin mevsim dönümlerinde yaylaklar ve kışlaklar arasında

geçiş yapma isteğini krallığın olumlu karşılaması, tarımda gerilemeye
neden olan unsurlardan biridir.

– İspanyol Krallığı’nın tahıl fiyatlarına narh uygulaması gibi isabetsiz

hükümet politikaları da tarımda gerilemeye neden olmuştur.

– İspanyol tarımının prodüktivitesi Batı Avrupa tarımının en düşüğüydü.

 TARIM

 Açık Tarla Sistemi

– Batı Avrupa’da Ortaçağ’dan alınan açık tarla sistemi varlığını sürdürdü.

– Şehir çevrelerinde küçük mülk sahipliği yaygınken kırsal bölgelerde

uzun dönemli kiracılık hakim faaliyetti.

– Güney Fransa’da ise ortakçılık yaygındı.

 Toprak sahibinin emek dışındaki tüm üretim girdilerini sağladığı, riske ve
üretim kararlarına katıldığı, elde edilen ürünün ise yarı yarıya paylaşıldığı
sisteme ortakçılık denir.
 TARIM

 Kuzey Bölgeleri’nde Tarım

– Avrupa’da en gelişmiş tarıma Hollanda sahipti.

– Hollanda 16. yüzyılda modern tarıma geçen ilk ülke oldu.

– Bunun temelinde ihtisaslaşma yatıyordu. Yapılan ticari tarımla üretim

pazar için gerçekleştirilmekteydi.

– Hollanda’da tarımın kârlılığı, bataklık ve göllerin kurutularak yeni tarım

toprağı kazanma faaliyetlerini hızlandırdı.
 SANAYİ

 Sanayi Sektöründe Yaşanan Gelişmeler

– Sanayinin en önemli kolu dokuma sektörüydü.

– Okyanus denizciliği gelişti.
– Gemicilik sanayi ilerleme kaydetti.
– Metalurji sanayi stratejik önem kazandı
– Gelişimler sonucunda yeni sanayilerin doğuşu mümkün oldu.
 SANAYİ

 Dokuma Sektörü

– Tarımda olduğu gibi sanayide de Ortaçağ ile Modern Çağ’ın başları

arasında büyük bir sıçrama söz konusu değildi.

– Sanayinin en önemli kolu dokuma sektörü idi.

– İtalyan sanayi yeni rakiplerin rekabeti karşısında pazarını Hollanda, Fransa

ve İngiltere’ye kaptırdı. İspanyol yün sanayi ise 16. yüzyılda güçlenmesine
karşın aşırı vergileme ve hükümet müdahaleleri yüzünden geriledi.

– 16. yüzyılda en büyük dokuma sanayi merkezleri; Güney Alçak Ülkeler

(Flaman ve Flandra) idi.
 SANAYİ

 Okyanus Denizciliğinde Yaşanan Gelişmeler

– Teknolojik gelişmenin Modern Çağ’daki en önemli yansıması okyanus

denizciliğinin gelişmesiydi.

– Bu gelişim yeni araçların ve tekniklerin doğuşunu teşvik etti. Bunlar;

 Deniz kronometrelerinin icadı
 Harita yapımı alanındaki ilerlemeler
 Deniz toplarının gelişimi

– Deniz topları, metalurji sanayindeki gelişmeleri teşvik etti)

– Gemi yapımındaki yenilikler gemicilik sanayiini geliştirdi.

 SANAYİ

 Gemicilik Sanayindeki Gelişmeler

– Gemi yapımındaki yenilikler gemicilik sanayini geliştirdi.

– Hollanda’nın deniz ticareti hızla gelişti. Hollanda deniz filosu,

Avrupa’nın en büyük filosuydu.

– Ahşap gemilerin kısa ömürlü oluşu gemi inşa sanayine büyük talep yarattı.

– 16. yüzyıl sonunda ortaya çıkan Fluyt adlı özel ticari taşıma gemileri
ticaretteki artışı hızlandırdı. Bu gemiler;
 Günümüz tankerlerine benzemekteydi.
 Hacimli fakat düşük değerli malların taşınmasına imkan sağladı.
 Daha az tayfa ile faaliyette bulunulabiliyordu.
 SANAYİ

 Metalürji Sanayindeki Gelişmeler

– İstihdam ve üretim açısından pek az bir öneme sahipti

– Savaşlarda ateşli silahların ve topların kullanımı nedeniyle stratejik

bir öneme sahipti.

– Metalürji sanayinin önemli gelişme alanlarından biri demir sanayi idi.

 SANAYİ

 Yeni Sanayilerin Doğuşu

– Denizaşırı keşifler yeni hammaddeler temin ederek yeni sanayilerin

doğuşunu teşvik etti.

– Şeker ve tütün işleme sanayileri bunlardan en önemlileriydi.

Matbaanın bulunuşu kağıt talebini büyük ölçüde artırdı.

 Özetle Modern Çağ’da Avrupa;

– İhtisaslaşmadan uzak
– Verim düşük
– Tarıma bağımlılık yüksek
– Sınai ve tarımsal faaliyetler bir arada yürütülmekteydi.
 KIYMETLİ MADEN AKIŞI VE SONUÇLARI

 Kıymetli Maden Akışı ve Fiyat İhtilali Çağı

– Avrupa’nın denizaşırı yayılmasının en önemli ekonomik sonuçlarından biri

de zengin altın ve gümüş yataklarına sahip olan Meksika ve Peru’nun
keşfi idi. İspanyol donanması yüzyıl süreyle Avrupa’ya akıl almaz
hazineler taşıdı.

– Üretimin altın arzının gerisinde kalması sonucunda fiyatlar hızlı bir şekilde
artmaya başladı. Bu nedenle 1500-1620 yılları arası iktisat tarihçileri
tarafından biraz da mübalağa ile Fiyat İhtilali Çağı olarak adlandırılır.

– Bu dönemde fiyatlar %300-400 dolayında artmıştır.

 KIYMETLİ MADEN AKIŞI VE SONUÇLARI

 Maden Akışının Sonuçları

– Earl J. Hamilton’a göre fiyat yükselişleri ile Amerikan altın ve

gümüşünün Avrupa’ya akışı arasında sıkı bir ilişki vardır. Bu görüş
Fisher’in Miktar Teorisi’ne dayanmaktadır.
 Para arzıyla fiyatlar genel düzeyi arasında doğru yönlü bir ilişki olduğunu öne
süren teoriye miktar teorisi denir.

– Carlo Cipolla’ya göre maden akışının ikinci en önemli sonucu faiz

hadlerinin düşmesidir.

– Üçüncü sonucu ise ücret artışlarının fiyat artışlarının gerisinde

kalmasıdır. Ücretler ve rantların geri kalmasının nedeni kurumsal
kıtlıklardır. Bu ise sermaye birikimine destek sağlamıştır.

– Sonuncusu ise dış ticaretin gelişmesine katkıda bulunmasıdır.

 TİCARET, TİCARET YOLLARI VE TİCARİ
ORGANİZASYON
 Ticarette Yaşanan Gelişmeler

– Ticaretin ağırlık merkezi Akdeniz’den Kuzey’e kaydı

– Uzak mesafeli ticaret gelişti
– Köle ticareti yaygınlaştı
– İş tekniklerinde gelişmeler yaşandı
– Servet birikimi arttı
 TİCARET, TİCARET YOLLARI VE TİCARİ
ORGANİZASYON
 Ticaretin Merkezinin Yer Değiştirmesi

– 15. ve 18. yüzyıllar arasında Avrupa ekonomisinde en dinamik sektör

ticaret sektörü idi. Bu nedenle bu döneme Ticaret İnkılabı adı verilir.

– 16. ve 17. yüzyıllarda yeni ticaret yollarının açılması ile Avrupa ticaretinin
merkezi Akdeniz’den (İtalya’dan) Kuzey Denizlerine (Fransa ve
Hollanda) kaydı.

– Bu sayede uzak mesafeli ticarette de bir artış yaşandı.

– Erken Ortaçağ’da uzak mesafeli ticaret lüks mallarla sınırlı iken Modern
Çağ’da hacimli ve değeri düşük malların ticareti hızlı bir şekilde arttı.
Bunda gemi dizayn ve inşasındaki gelişmelerin rolü önemlidir.
 TİCARET, TİCARET YOLLARI VE TİCARİ
ORGANİZASYON
 Yeni İş Tekniklerinin Gelişmesi

– Denizaşırı gelişmenin iş teknikleri anlamındaki sonuçları;

 Büyük şirketlerin kuruluşu
 Yük sorumlulukları ile şirketlerin menfaatlerini limanlarda ve gemilerde temsil
eden temsilcilerin ortaya çıkışı
 Deniz sigorta şirketlerinin gelişmesi
 Anonim şirketlerin gelişmesi

– 1600’lerde anonim şirketlerden en tanınmışı Doğu Hindistan Şirketi idi.

– Denizaşırı ticaret kârlıydı. Bu sayede servet birikimi arttı. Bunun yanında iş

ahlakı, riske girme ve açık fikirlilik gelişti.
TİCARET, TİCARET YOLLARI VE TİCARİ
ORGANİZASYON
– 16. yüzyılda en büyük iş imparatorluğu, merkezi Güney Almanya’da
bulunan Fugger Ailesi idi.

– Bankacılık alanında iki önemli değişiklik yaşandı

 Birincisi, 17. yüzyılın sonuna doğru borçların hükümete ait resmi

bir borç olduğu fikri doğdu. Bu sayede faizlerde düşüş yaşandı.

 İkincisi ise banknot kullanımının yaygınlaşması idi. Bu ise

bankacılık faaliyetlerinin yaygınlaşmasını sağladı.
 DEVLET VE EKONOMİ

 Modern Çağ başlarında ekonomik politikaların iki temel amacı vardı.

– Ekonomik gücü kullanarak devleti güçlendirmek
– Devletin gücünü kullanarak ekonomik gelişmeyi ve ülkelerin
zenginleşmesini sağlamak

 Ortaçağ’da mahalli yönetim birimleri bulunmaktaydı. Bunlar;

– Ekonominin kontrol ve düzenlenmesinde büyük güç sahibiydiler
– Yetki alanlarındaki bölgelere giren ve çıkan malları vergilendiriyorlardı
– Mahalli tüccar birlikleri ve loncalar ücretler ve fiyatları belirliyordu
– Yine bu kurumlar çalışma şartlarını düzenlemekteydi

 16. 17. ve 18 yüzyıllarda mahalli düzeyden milli düzeye geçildi.

 DEVLET VE EKONOMİ

 Merkantilizm

– 1500-1800 yılları arasında Batı Avrupa’daki iktisadi fikir ve uygulamalar

merkantilizm olarak adlandırılmıştır.
 Ülkenin zenginliğinin sahip olunan kıymetli maden stokları ile ölçüldüğü, ülke
içine altın ve gümüş girişini artırmak için müdahaleci bir dış ticaret politikası ile
mamul mal ihracatının teşvik edildiği, ithalatın ise önlenmek istediği iktisadi
görüşe merkantilizm denir.

– Külçecilik olarak adlandırılan bu ekonomik politika ülke içinde mümkün

olduğu kadar çok altın ve gümüş biriktirmeyi amaçlıyordu. Bu sayede
lehte dış ticaret fazlası yaratmak mümkün olacaktı.

– Büyük ticaret filolarına özel bir önem veriliyordu.

 DEVLET VE EKONOMİ

 Merkantilizmin Ülkeler Arasındaki Farklılıkları

– Fransa: Ekonomik milliyetçiliğin en tipik örneği Fransa’da Colbert Dönemi

idi. Colbert’in büyük etkisi nedeniyle colbertizm ile merkantilizm
kelimeleri eş anlamlı olarak kullanılmaktaydı.
 Devlet eliyle geliştirilen sanayi kuruluşlarına ve alt yapıya önem veren, aşırı
ekonomik milliyetçi bir merkantilist uygulamaya colbetizm denmekteydi.

– İngiltere: Avrupa’da kralların gücü artarken İngiltere’de anayasal bir

monarşi doğmuştu. Bu nedenle İngiltere’de politikalar parlamentoda
temsil edilen aristokratlar, toprak sahipleri, zengin tüccarlar ve
saray mensupları tarafından belirlenmekteydi.
 İngiltere dış ekonomik ilişkilerde milliyetçi; ülke içinde ise serbestlikten
yanaydı.