İLK VE ORTA

ÇAĞLARDA TÜRK
DÜNYASI
NELER • Asya’da Türk topluluklarının tarih sahnesine çıktığı başlıca
kültür çevrelerini
ÖĞRENECEĞİZ? • İlk ve Orta Çağlarda, Orta Asya’daki Türk devletlerinin güç
ve yönetim yapısını
• Orta Asya coğrafyasının Türk topluluklarının hayat ve
geçim tarzına etkisini
• Kavimler Göçü’nün sebep ve sonuçlarını
• İlk Türk devletlerinin çevre devletlerle ilişkilerini
 ÜNİTE KAVRAMLARI
• Orta Asya:
Türklerin anayurdu
• Boy:

• Toy:( Kurultay)
Devlet yahut boy toplantısı
• Kut:

• Avrasya:
Asya ile Avrupa’nın neredeyse tamamını içine alan coğrafi bir bölgedir.
https://
ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/panel/VideoTestOnizle.aspx?alistirmaId=33085
• Türklere ait ilk izlere nerede rastlanmıştır.?
Cevap:
 • Ana yurtta kurulan ilk Türk devletleri, boy birliği şeklinde ortaya
çıkmıştır. Eski Türk toplumunun sosyal yapısı; oguş (aile), urug
(aileler birliği), boy , budun (millet) il(devlet) şeklinde
birbirine sıkı sıkıya bağlı olan unsurlardan meydana gelmiştir.

https://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/panel/ResimEslestirOnizle.aspx?alistirmaId=27055
• Orta Asya’da yaşayan Türk toplulukları ‘’Boy’’ şeklinde örgütlenmişlerdir.
• Boyların başında Boy beyi bulunur.
• Eğer boylar bir yönetim altında toplanmayı
• başarabilmişlerse güçlü bir siyasi teşkilat
oluşturabilmiştirler.
•
• İlk Türk devletlerinin kurulması ve güçlenmesinde etkili olan boylar, bu
devletlerin zayıflamasında da önemli rol oynamıştır.
• Türk Kağanları meşruiyetini nereden alıyor?

• Mete Han: kendisini, Gök Tanrı tarafından tahta çıkartılmış

Hunların büyük Şanyü’sü
• Bilge Kağan: “Tanrı irade ettiği için Kut’um olduğu için kağan
oldum.”
• Bögü Kağan’ın unvanı “Tengride kut bulmuş.“ olarak belirtilmiştir
•
• Her Türk Kağan olabilir mi? ( Her Türk Kağan doğar mı? )
• Sorusunu yanınızdaki arkadaşınız ile gruplaşarak tartışınız. Ortaya
çıkan düşünceyi bireysel olarak yazınız. 5dk

Kut anlayışını bugün geçerli kılmayan sebepler nelerdir.

Grup olarak tartışınız. Ortaya çıkan fikri bireysel olarak yazınız. 7dk
• Türklerde Kağanın ( Hakan ) Görevleri:

• İç ve dış siyaseti düzenler.

• Savaş ve barışa karar verip, ordulara komutanlık eder.

• Elçiler gönderip ve elçileri kabul ederdi.

• Devlet teşkilatının her kademesindeki

görevlileri tayin eder veya onları görevlerinden alırdı
• Hükümdar Unvanları:
Şanyü, Tanhu, Han, Yabgu, İlteber, Erkin, Kağan ve Hakan
• Hükümdarlık sembolleri:
• Otağ , taht, davul, kotuz, tuğ ve yaydır.
• Anlatılanlar ve yapılan çalışmalardan yola çıkarak konu ile ilgili ilk kez
öğrendiklerinizi ayrıca anlayamadığınız kısımları ve belirsizliklerinizi
bireysel olarak yazınız. 5dk
• Yazdıklarınızı yanınızdaki ile eşleştirin.
 Coğrafyanın Devlet ve Toplum Hayatına
Etkisi
• Orta Asya etrafı dağlarla çevrili uçsuz bucaksız bozkırların
uzandığı bir bölgedir. Yazlar aşırı sıcak ve kurak, kışlar soğuk
ve çetin geçtiği için yerleşik yaşama çok müsait değildir.
• Bu durum Türk boylarını hayvancılıkla geçinmeye itmişken
hayvanlar için otlak bulma ihtiyacı onları konar-göçer
yaşama mecbur bırakmıştır.
• Hayvanlarına otlak bulma ihtiyacı yeni arayışları bu
durumda Türklerde fetihçi bir politika anlayışını meydana
getirmiştir.
• Bu coğrafya sert, disiplinli ve dayanıklı bir ruhun oluşmasına
dört tarafı açık bir arazide yaşanması da saldırılara karşı her
an hazırlıklı savaşçı bir millet olmalarında da etkili olmuştur.
• Sürekli yer değiştirme durumu da birlik ve beraberlik
duygusunun gelişmesine Boylar şeklinde örgütlenmenin
ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Türklerde Güç Paylaşımı ve Yönetim
Organizasyonları
• Kurultay ( Toy )
• Türklerde her boyun kendine ait bir kurultayı
vardı. Bu kurultayda o boyun beyi başkan
olarak bulunurdu. Uruglar’ın reisleri ile boy
meselelerini görüşürdü.
• Devleti ilgilendiren meseleler ise büyük
Kurultayda Hakanın başkanlığında
Boy beylerinin katılımı ile toplanırdı.
Türklerde Hükümet 
Hükümet Başkanına
Hükümet Üyelerine 
İkili Teşkilat: Ülkenin idari olarak iki kısıma ayrılarak
yönetilmesidir.

•
• Orun-Ülüş Bir çeşit Devlet protokolü
• Orun
• Ülüş Kurultay toplantılarında ‘’oruna’’ göre
oturan devlet adamlarının yemek sırasında etten
alacakları pay hissedir. Türk hükümdarına bolluk ve
bereketin artması için Gök Tanrının yaptığı bir bağış
olarak görülmektedir.
İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası ünitesine başladığımız andan bu derse
kadar yaptıklarımızla ilgili aklınızda kalanları ve anladıklarınızı classroom
üzerinden paylaşılan etkinliğe yorum olarak yazınız.
TÜRK GÖÇLERİ:
• Türkler farklı nedenlere bağlı olarak Ana yurtlarından(Orta Asya) başka
alanlara göç etmişlerdir.
ASYA HUN DEVLETİ
• Bir gün bana öldürmediğim her Çinli için kötü sözler söyleyeceksiniz  

• Videoyu izledikten sonra en az 7 tane anahtar kelime oluşturunuz

• https://www.turktarihim.com/asya_hun_devleti.html (4.dk ya kadar)

• https://www.youtube.com/watch?v=UEvOOOZ3Qco&t=328s&ab_channel=DFTTarih (ilk 4 dk)

• Hunlar Çin’e niçin akınlar düzenlemiştir?

• Çin beylikleri Hun akınlarına karşı nasıl tedbirler

almışlardır?
• Hunlar Çin’e niçin akınlar düzenlemiştir?

• Çin beylikleri Hun akınlarına karşı nasıl tedbirler almışlardır?

• https://www.youtube.com/watch?v=UEvOOOZ3Qco&t=328s&ab_channel=DFTTarih
• (5dk’dan 8.35 dk ya kadar )

• Mete Han Babası Tuman’ı ( Teoman’ı ) tahttan indirmeyi nasıl

başarmıştır?

• Mete Han tahtı ele geçirdikten sonra otoritesini nasıl

sağlamlaştırmıştır?
• Mete Han Babası Tuman’ı ( Teoman’ı ) tahttan indirmeyi nasıl başarmıştır?

• Mete Han tahtı ele geçirdikten sonra otoritesini nasıl sağlamlaştırmıştır?

ASYA HUN DEVLETİ:

Tarihte bilinen ilk Türk Devletidir. İlk yazılı belge MÖ.316 da Çinle yapılan
antlaşmadır. Bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır.
• En ünlü hükümdarı Mete’dir.
• Mete döneminde ilk düzenli ordu kurulmuştur. Onlu sistem
•
• İpek yolu kontrol edilmiş ekonomik olarak güçlenmiştir.
•
Bir süre sonra Güney Hunları Çin egemenliğine girmiş Kuzey Hunları ise Batıya
doğru giderek ……………………………………….. başlatmıştır.
Batıya giden Hunlar Avrupa’da Devlet kurmuşlardır.( Avrupa Hunları )
 KAVİMLER GÖÇÜ
• https://www.youtube.com/watch?v=Jmz3Rt9Uf58&ab_channel=DersAnlat%C4%B1mlar%C4%B1

• Kavimler Göçü nedir?

• Kavimler Göçü ne gibi sonuçlar doğurmuştur?

• Kavimler Göçü nedir?
• Hun Türkleri batıya doğru harekete geçtiklerinde, önlerine çıkan kavimleri
(Germenler, Ostrogotlar, Vizigotlar gibi) batıya doğru sürükleyerek
yerlerinden etmiştir. Hunlardan kaçan bu kavimler, Roma sınırlarına yığılmış
başka kavimleri domino taşı etkisiyle itmiş ve 376 yılında kitleler hâlinde
Roma İmparatorluğu topraklarına girmişleridir.
• Kavimler Göçü Ne Getirdi? (Kavimler Göçü ne gibi sonuçlar doğurmuştur?)
DELMİŞ ROMA’NIN KALBİNİ MIZRAK GİBİ HUNLAR
https://www.youtube.com/watch?v=ctL7VFgqW-E&ab_channel=EnginDenizVideolar%C4%B1
Avrupa Hun Devleti
• Balamir: döneminde Batıya doğru ilerleyen
Hunlar Avrupa’nın içlerine kadar
ilerlemişlerdir.( Alanlar ve Gotlar
hakimiyet altına alındı.)
• Uldız: döneminde Doğu Roma baskı altına
alınmaya çalışılmış Batı Roma ile dostluk
ilişkisi geliştirilmeye çalışılmıştır.
• Rua: döneminde Balkan seferine çıkılmış
ve Doğu Roma vergiye bağlanmıştır.
• Bleda ve Attila:
• https://www.youtube.com/watch?v=tzm65yABzMM&ab_channel=DFTTarih
• 1.30’’

• Bleda Ve Attila dönemlerin Doğu Roma 434 -443 tarihleri arasında

gerçekleşen faaliyetler ve sonuçları nelerdir?
 Bleda Ve Attila dönemlerin Doğu Roma 435 -443 tarihleri arasında
gerçekleşen faaliyetler ve sonuçları nelerdir?

1.Balkan Seferi 443

• Margus Antlaşması( 435) 443 yılında Doğu Roma’nın Margus
• antlaşmasının koşullarını yerine
getirmemesi üzerine düzenlenmiştir.
Sonucunda Doğu Roma Margus
antlaşmasına uyacağına dair garanti
vermişlerdir
• https://www.youtube.com/watch?v=tzm65yABzMM&ab_channel=DFTTarih(6.05)
• Attila kardeşi Bleda’yı öldürdükten sonra otoritesini kuvvetlendirmek
için hangi stratejileri izlemiştir?
• Cevap:
• 2.Balkan Seferi: 447 yılında Doğu Roma’nın içinde bulunduğu
durumdan faydalanmak istemiş ve İstanbul önlerine kadar gelip bir
çok Doğu Roma şehrini yağmalamıştır.
• Doğu Roma imparatoru 2. Thedosius tarafından gönderilen elçilerle
yeniden barış şartları görüşülmüş Anatolios Antlaşması imzalamıştır.

• Attila bu dönemden sonra Doğu Roma’yı sindirdiğini düşünmüş ve

yönünü Batı Roma üzerine çevirmiştir.
Yeni Hedef Batı Roma:

GALYA Seferi: (451) Katolon Savaşı

Atilla’nın Batı Roma imparatorluğunun
topraklarının yarısını istemesi, bu isteğinin ret
edilmesi üzerine sefere çıkmıştır ve Katolanya
ovasında savaş gerçekleşmiştir
İki tarafta kesin sonuç alamamıştır.
Attila geri çekilmek zorunda kalmıştır.
 Papa’nın Diz Çöktürülmesi

• 1 yıl sonra ikinci kez sefere çıkmış ve İtalya topraklarına girmiştir.

Romalılar 452 yılında, Papa I. Leo (Lio) başkanlığında bir barış heyetini
Attila’ya göndermiş ve ondan Roma’yı esirgemesini istemiştir. Papa’nın
güvence isteğini kabul eden Attila, böylece Batı Roma’ya üstünlük
sağlamıştır.
• Attila, bu sefer dönüşünde ölmüş ve yerine sırasıyla oğulları İlek,
Dengizik ve İrnek geçmiştir. İrnek Dönemi’nde Avrupa’da
tutunamayacağını anlayan Hunlar, Karadeniz’in kuzeyine çekilmiştir
I. Kök Türk Devleti (552-630)

Tarihte Türk adını ilk defa resmî devlet ismi olarak kullanmışlardır. Bumin Kağan
liderliğinde Avar Devleti’ni yıkarak 552 yılında kuruldu. Bumin Kağan, İl Kağan
unvanını alarak ülkenin batı kısmının idaresini kardeşi İstemi Yabgu’ya verdi.
 • En parlak dönem Mukan Kağan zamanında yaşandı. Mukan Kağanın ölümünden sonra
Devletin batı kanadı ile doğu kanadı arasında sorunlar yaşandı. Batı kanadını yöneten
Tardu doğu kanadı hakanını tanımadığını söyleyerek 582 yılında bağımsızlığını ilan
etti. Bu olay ile I. Kök Türk Devleti, Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrıldı.

• Batı Göktürkler Doğu Göktürkler

Tardu döneminde 582’de Güçlü kağanlarının başta
Doğuya bağlılığını bulunmadığı zamanlarda Çin,
kişisel çekişmeler ve boylar arası
sonlandırmış ve bağımsız çatışmalarla arapsaçına dönmüş
olmuşlardır. Tardu’nun Türk siyasal yaşamında
ölümünden sonra giderek yönlendirici rol üstlenmiştir.
zayıflayan Batı Göktürkler Doğu Köktürk Kağanlığı, 630
659 yılında Çin tarafından yılında kişisel çekişmeler
sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e
işgal edilerek yıkılmışlardır. götürülür. Yaklaşık 50 yıl Çin
hakimiyetinde yaşadıktan sonra
Doğu Göktürkler bağımsızlıklarını
yeniden kazanmışlar ve
II.Göktürk Devletini kurmuşlardır
• Çinliler Göktürk hükümdarlığını zayıflatmak için hangi stratejileri
kullanmışlardır?
• Cevap:
II. KökTürk Devleti(Kutluk)
( 682-742)

• 630 yılında Çin hâkimiyetine girdikten sonra 682 yılında ‘’Kutluk’’ önderliğinde bağımsızlık sağlanarak
II. Kök Türk (Kutluk) Devleti resmen kuruldu.
• Bundan dolayı Kutlug Kağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir.
• Kapgan Kağan zamanında Orta Asya Türk Boyları yeniden hakimiyet altına alınmıştır. Kapgan’ın
ardından Bilge, kağan olmuştur.
• Bilge-> Kağan,
• Ordu Komutanı-> Kültigin
• Vezir ->Tonyukuk
zamanları en güçlü dönem yaşanmıştır.
Türk Tarihinin ilk yazılı örnekleri Orhun Yazıtları bu dönemde dikilmiştir.
• 731’de ordunun kumandasında büyük yararlıklar gösteren Kül Tigin’in ölümüyle Bilge Kağan yalnız
kalır.
• Bilge Kağan’ın ölümünden sonra iktidar çekişmesini Uygurlar kazanmış ve 745 yılında hakimiyet
Göktürkler’den Uygurlar’a geçmiştir
Uygur Devleti (744-840)

• II. Kök Türk Devleti’ne son vermiştir. 744 yılında Kutluk Bilge Kül Kağan, merkezi Karabalagasun
olan bağımsız Uygur Devleti’ni kurmuştur.
• Moyen Çor döneminde devletin sınırları batıda Siri Derya (Seyhun) Nehri boylarına kadar
uzanmıştır.
•
• Uygur toplumu tarım ve ticarete yönlenmiş refah seviyesi yükselmiş ve şehir düzenine geçilerek
toplum yerleşik hale gelmiştir. (Ordubalık, Beşbalık,İdikut gibi şehirler ortaya çıkmıştır.)
• Uygurlar bilim, sanat ve edebiyattaki ilerlemişlerdir. Kendilerine özgü alfabeleri vardır.(Ugur
Alfabesi) Kağıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devletidir.
•
• 840’ta Kırgızlar, Uygur Devleti’ne son vermiştir.
• 840 ta Kırgız yenilgisinden sonra başka bölgelere göç etmek zorunda kalan
Uygurlar, gittikleri yerlerde yeni devletler kurdular.
KANSU ( SARI ) UYGURLAR
940 yılına kadar Çin'e bağlı kalan Sarı Uygurlar,
940 yılında bölgedeki diğer bir güç olan
Kıtanların, 1028 yılında Tangut'ların, 1226 yılında
ise Moğolların hakimiyeti altına girmişlerdir.
Uygur devletinin yıkılmasından sonra varlıklarını
tek başına sürdüremeyen Sarı Uygurlar, bugün
Çin'in Sincan Özerk Bölgesi'nde varlıklarını
sürdürmeye devam etmektedirler.
TURFAN UYGUR DEVLETİ
Beşbalık,Turfan, Hoça ve Kaşgar‘ı içine alan devlet,
Orta Asya’nın ticaret yolları üzerinde olduğu için
ekonomik olarak zenginleşti. Müslüman Karahanlı
devletinin baskılarına maruz kalarak güçlü bir
devlet haline gelemediler. Cengiz Han'ın istilaları
döneminden sonra Orta Asya’ya dağılan Turfan
Uygurları, kültürlerini diğer toplumlar içerisine
karışarak küçük parçalar halinde olsa bile halen
devam ettirmektedirler.
• İşlediğimiz Türk Tarihinden bireysel olarak bir değerlendirme (kişisel)
yazınız.
Diğer Türk Devletleri:
• Avarlar *Kıpçaklar
• Hazarlar *Kırgızlar
• Karluklar * Peçenekler
• Türgişler *Oğuzlar
• Başkırtlar *Macarlar
• Bulgarlar