4-2- BOYLARDAN DEVLETE

• Türklerde toplum, aşağıdaki unsurlardan meydana gelmiş olup bu unsurlar birbirine sıkı sıkıya
bağlıydı. Bu bağlılık sayesinde toplum zorlu bozkır şartlarıyla başa çıkabilmekteydi.

• Türkler Dünyanın çeşitli bölgelerine dağılmalarına rağmen varlıklarını korumaları aileye verdikleri
önemden kaynaklanmaktaydı.
• Devlet (il-el), bir yönetici etrafında toplanan millet tarafından kurulmuştur. Dolayısıyla devletin asli
ve kurucu unsuru millettir.
• Orta Asya’da hayvancılıkla uğraşan Türklerin oluşturduğu ilk siyasi birliktelik Asya Hun Devleti’dir.
• İlk Türk Devletleri, boyların birleşmesiyle kurulmuştur, bu devletler, boyları ne kadar birlikte
tutabilirlerse o kadar güçlü olmuşlardır.
✓ Asya Hun Devleti’ne en parlak dönemini yaşatan Mete Han 26 Türk boyunu bir çatı altında
toplayan ilk hükümdar olmuştur.
✓ I. Kök Türk Devleti’nde Mukan Kağan Kore’den Karadeniz’e bütün töles ve Türk Boylarını
bir çatı altında toplayarak devlete en parlak dönemini yaşatmıştır.
✓ II. Kök Türk Devleti’nde Kapgan Kağan Orta Asya’daki Türk Boylarını bir çatı altında
toplamıştır.
✓ Uygur Kağanı, Moyen-Çor öncelikle Orta Asya’daki boyları kendisine bağlamıştır.
➢ Tölesler: VI. Yy ortalarında Baykal Gölü’nün doğusundan Karadeniz’in kuzeyine kadarki alanda
Kök Türklere bağlı dağınık halde yaşayan Türk boylarına denir.
• Boylar devletlerin kurulmasında ve güçlenmesinde önemli rol oynarken, yıkılmasında da önemli rol
oynamışlardır. Boylar sık sık dış devletler tarafından isyan unsuru olarak kullanılmışlardır.

Türk Devletlerinde Gücün Meşruiyet Kaynağı

• Türklerde gücün meşruiyet kaynağı ilahidir. Kut anlayışına göre kağana yönetme yetkisinin tanrı
tarafından verildiğine inanılmaktaydı.
• Türk Kağanı, Çihanşümul anlayış çerçevesinde bütün dünyanın hükümdarı olarak görülmüştür.
• Kağan olabilmek için kut verilmiş aileden gelmek gerekiyordu bu aileler:
✓ Hunlarda --- Tu-ku
✓ Kök Türklerde --- Aşina (Bozkurt)
✓ Uygurlarda --- Yağlakâr
• Kut hanedanın bütün erkek üyelerine verildiğinden hepsinin kağan olma hakkı vardır, bunun için
aralarında bir mücadele vermeleri gerekmekteydi.
• Kağanın kut taşıması yeterli değildi ayrıca adil, yetenekli, ilim sahibi ve cesur olması gerekirdi.
• Kağan seçmek için kurultay denilen bir kurul toplanırdı.
 • Kağanın;
✓ Görevleri:
▪ İç ve dış siyaseti düzenlemek
▪ Savaş ve barışa karar verir
▪ Ordulara komuta eder
▪ Elçi gönderir ve kabul eder
▪ Devlet görevlilerini atar ve görevden alır
▪ Kurultaya başkanlık eder
▪ Gerektiğinde yargılama yapar
▪ Töreleri düzenlerdi.
✓ Kullandığı Unvanlar:
▪ Şanyü, tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut, erkin ve kağan gibi.
✓ Hükümdarlık Sembolleri:
▪ Taht, davul, otağ, kotuz, tuğ ve yay dır.

Gücün maddi ve Temel Kaynakları

• Orta Asya sert karasal iklimi, yüksek dağları ve karasal iklimiyle burada yaşayan toplumları konar
göçer bir yaşam tarzına zorlamıştır.
• Bozkır şartlarında at insanların yaşamını kolaylaştıran bir unsur olup bu toplumlar hızlı organize
olma yeteneğiyle savaşçı bir yapıya sahip olmuşlardır.
• Türkler ırmaklar, göller çevresinde konar göçer bir yaşam tarzına sahip olmuşlardır. Hayvancılıkla
uğraşan Türkler yazın yaylaklara çıkmış, kışın kışlaklara inmişlerdir.
✓ Çin kaynaklarına göre Hunlar kışlaklardaki evlerini dövülmüş topraktan yapmışlardır.
✓ Uygurlar, kışlaklardaki evlerini kerpiç ve ahşaptan surları kalın ağaç kütüklerinden yapmışlardır

OM. Sayfa 99 Çin elçisi raporu

 • Uygurlar Çinlilerle yakınlaşmaları sonucu Maniheizm dinini kabul ederek sosyal hayatları hızla
değişmiş yerleşik hayata geçerek şehirleşmişlerdir.
• Uygurlarda konar- göçer hayat tarzının da devam etmesiyle iki farklı hayat tarzı ortaya çıkmıştır;
bozkırlı ve şehirli.
• Açık alanda yaşamalarından dolayı her an saldırıya açık tehlike içerisinde yaşayan Türkler atlarıyla,
demiri işleme kabiliyetleriyle çevrelerindeki toplumlara üstünlük sağlamışlardır.
• Türk orduları ücretli askerlerden oluşmamış olup hızlı hareket edebilen, süvari birliklerinden
oluşmaktaydı. Askerler küçük yaşlardan itibaren yetiştirilmekteydi.
• Türklerde askerlik parayla yapılan bir meslek olmayıp “ordu-millet” anlayışı çerçevesinde halk
ordu, ordu halk olmuştur.
• Çinliler Hunlarla mücadele edebilmek içim ordularını Hunlar gibi teşkilatlandırmışlardır.
✓ Hunların Çin Politikası: Çini savaş gücüyle baskı altına alarak, devletin ve halkın ihtiyaçlarını
vergi veya ticaret yoluyla Çin’den sağlamaktı.
✓ Çinlilerin Hun Politikası: Barış zamanında Hun kağanlarına eş olarak Çinli prenses göndermek
ve bu sayede ülkeye ajanlar sokarak Hun beyleri ve toplulukları arasında entrikalarla
anlaşmazlıklar çıkarmak. Ayrıca lüks eşyalar göndererek Hunları rahata ve zevke alıştırıp savaşçı
özelliklerini kaybettirmek.

Güç Paylaşımı ve Yönetim

• Kurultay (Toy, Kengeş):

✓ Türk Devletlerinde siyasi, ekonomik, hukuki ve kültürel meselelerin görüşülüp, karara
bağlandığı en üst kurula denir.
✓ Kurultay toplantılarına, kağan, hanedan üyeleri, boy beyleri, hatun, kağanın oğulları ( tigin)
ve aygucı katılırdı.
▪ Hatunlar içerisinde kağana naiplik etmiş, devlet siyasetine yön vermiş olanlar vardır.
Bazen elçi de kabul etmişlerdir.
✓ Kurultay yılda 3 kez toplanırdı.
✓ Kurultay üyelerine toygun denilirdi.
✓ Boy beylerinin kurultaya katılması sadakat, katılmamaları isyan olarak algılanırdı.
✓ Kurultay, kağanın seçilmesi ve görevden alınmasında etkiliydi
▪ II. Kök Türk Hükümdarı Bilge Kağan’ın Budistleşme isteği, Türklerin yaşam tarzına
uymayacağı gerekçesiyle kurultay tarafından reddedilmiştir.
✓ Kağan kurultayın başkanı olup, kağan katılmadığında aygucı -üge (başbakan) başkanlık
ederdi
✓ Kurultay kararları halka duyurulurdu.

• Ayukıya (Hükümet):
✓ Kurultay kararlarının uygulanmasını sağlamak ve takip etmek amacıyla kurulmuştur.
✓ Aygucı başkanlık ederdi.
✓ Ülke sınırlarının büyümesinden dolayı boy beylerinin sürekli toplantıya katılamayacağından
dolayı kurulmuştur.
✓ Üyelerine buyruk (bakan) denilmekteydi.
✓ Yürütme görevini yerine getirmekteydi.

• İkili Teşkilat:
✓ Türklerde sınırların genişlemesiyle ülke doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
✓ Doğu üstün tutulup burayı kağan, batıyı hanedan üyelerinden biri (genelde kağanın kardeşi)
yönetirdi.
✓ Batıyı yöneten kişi yabgu unvanını kullanır ve kağana bağlıdır.
✓ Yabgu kararlarında serbest olup elçi kabul edebilir, barışa karar verebilirdi.
 • Ülüş:
✓ Pay, hisse, nasip, kısmet anlamlarına gelmektedir.
✓ Kağan elde ettiği maddi gücü halk ile paylaşmasını ifade etmektedir.
✓ Türklerdeki ikili teşkilat Türk töresindeki paylaşma, dağıtma yani ülüş geleneği ile ülke
hanedan üyeleri arasında paylaştırılırdı.
✓ Kağan sağ ve soldaki önemli mevkileri “yabgu” veya “ şad “ unvanıyla kardeşlerine
bölüştürürdü.
✓ Ülüştürmede protokol kurallarına uyulur “Orun” en değerli ve önemli şeyler protokol
sırasına göre dağıtılırdı. Protokoldeki sırasına göre dağıtılan şeylere razı gelmeyenler
itaatsizlikle suçlanıp cezalandırılırdı.

İlk Türk Devletlerinde Töre

• Türklerde hukukun temelini oluşturan “töre” yi, devletin kuruluş gelenekleri ve hayat tarzı
oluştururdu.
✓ Töre yazılı olmayıp nesilden nesile aktarılarak varlığını devam ettirir.
✓ Kağan tahta çıktığında ilk iş olarak töreyi düzenlerdi.
✓ Devlet yöneticileri gibi halk da töreye uymak zorundaydı.
✓ Töreye karşı gelenler ayıplanır, dışlanır ve cezalandırılırdı.

Türk Kitabelerine Göre Güç ve Yönetim Anlayışı

• Yenisey Yazıtları:
✓ Moğolistan’ın kuzeyinde, Yenisey Irmağı boyunca, hangi boylarca dikildiği tam olarak
bilinmemekle birlikte daha çok Kırgızlar, Azlar veya Çikler tarafından dikildiği sanılan
yazıtlardır.
• Orhun Yazıtları:
✓ Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin. İlk Türk tarihi,
✓ Türklerin birbirleriyle ve komşularıyla olan münasebetleri, milli birliğin sağlanması gibi
birçok alanda başucu kaynağı olabilecek eserlerdir.
✓ Kültigin (732) , Bilge Kağan(735) ve Tonyukuk (720-25) abidelerinden oluşan Türk
milletinin askerî ve siyasî tarihi hakkında değerli bilgiler içerir.

OM sayfa 105
1- Asya Hun Devleti (MÖ 220- 216)
• Başkenti Ötüken’dir.
• Bilinen ilk hükümdarı Teoman (Tuman) dır Büyüklük genişlik manasında Şan-yü veya Tan-hu
unvanını kullandı..
• Tarihte bilinen ilk Türk devletidir.
• MÖ 209’da babasını tahtan indiren Mete Han tahta geçti.
• Mete Han Döneminde;
✓ Hunlardan vergi isteyen Tunguzlar yenilgiye uğratılarak vergiye bağlandı
✓ İpek Yolu ticaretini tehdit eden Yüe-çiler yenilgiye uğratıldı
✓ Hunların akrabaları Tölesler ve Kırgızlar yenilgiye uğratılarak himaye altına alındı.
✓ Böylece Mete Han Orta Asya’da siyasal birliği sağlayan ilk hükümdar oldu.
✓ MÖ 201’de Çin üzerine sefer düzenleyerek Çin’i vergiye bağladı.
✓ Mete’nin ölümü üzerine MÖ 174’te oğlu Ki-ok tahta geçti
• Ki-ok Döneminde;
✓ Çin’i baskı altına alarak, Çin’in içlerine kadar ilerledi.
✓ Batıda Yüe-çiler yenilgiye uğratılarak İpek Yolu’nun kontrolü sağlandı.
✓ Ki-ok’tan sonra MÖ 160’ta başa oğlu Kün-çün geçti.
• Kün-çün Döneminde;
✓ Çinliler İpek Yolu boyunca ilerleyerek Hun topraklarını ele geçirdiler.
• Çinliler uyguladıkları propagandalarla Hunlar içinde ikilik çıkarmayı başardılar ve MÖ 54’de Hunlar
ikiye ayrıldı.
✓ Hohanyeh başkanlığındaki Doğu Hunlar Çin hakimiyetine girdiler.
✓ Çi-çi başkanlığındaki Batı Hunlar bir süre daha bağımsız yaşadılar ancak Çi-çi’nin
ölümünden sonra MÖ 36’da Çinliler Batı Hunlara son verdi.
• Miladın ilk yıllarında bağımsızlıklarını kazanan Doğu Hunlar aralarındaki anlaşmazlıkların artması
üzerine 48 yılında ikiye ayrıldılar.
✓ Kuzey Hun Devleti 156 yılında Çinliler ve Sienpilerin saldırıları sonucu yıkıldı.
✓ Güney Hun Devleti ise 216 yılında yıkıldı.
2- I. Kök Türk Devleti (552-630)
• Başkenti Ötüken’dir.
• Avarları yene Bumin Kağan tarafından kurulmuştur.
• Türk adıyla kurulan ilk devlettir
• Bumin Kağan ülkenin doğusunu il kağan unvanıyla yönetirken, batısını yabgu unvanıyla kardeşi
İstemi yönetti.
• Bumin’den sonra başa oğlu Ko-lo, kağan oldu
• Ko-lo’nun ölümünden sonra başa kardeşi Mukan Kağan geçti.
• Mukan Kağan Döneminde;
✓ Avar Devletine kesin olarak son verildi.
✓ Kitanlar ve Kırgızlar Kök Türklere bağlandı
✓ Çin baskı altına alındı
✓ Amcası İstemi Yabgu batıda Hazar Denizine kadar olan toprakları İpek Yolu’nu kontrol
altına aldı.
✓ İstemi Yabgu, İpek Yolu’nun kontrolü için çatıştığı Akhunlara karşı Sasanilerle işbirliği
yaptı ve Akhunlara son verdiler.
✓ Mukan Kağan dönemi Kök Türklerin en parlak dönemidir.
✓ Mukan Kağan’dan sonra başa Taspar (Ta-Po) Kağan geçti
• Taspar Kağan’ın ölümünden sonra 582’de Kök Türkler Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldılar.
✓ Doğu Kök Türkler Kie-li Kağan’ın Çin’e esir düşmesi üzerine 630’da Çin hakimiyetine
girdiler
✓ Batı kök Türkler de 630’da Çin’e bağlı birçok beyliğe bölündü.
NOT: Türkler 630 yılında Çin hâkimiyetine girdikten sonra birçok Türk beyi Çin’e karşı isyan etti.
Bunların en önemlisi Çin sarayını basmak isteyen Kürşat 639 yılındaki baş kaldırışıdır. Ardından
bağımsızlığı kazanma adına 648, 679 ve 681 yıllarında üç girişim daha yaşandı.”

3- II. Kök Türk (Kutluk) Devleti (582-742)

• Çinlere karşı isyanda başarılı olan Kutluk tarafından kurulmuştur.
• Başkenti Ötüken’dir.
• Kutluk devletin kuruluşundan sonra ilteriş (derleyen, toplayan) unvanını aldı.
• Kutluk, kağan olduktan sonra vezirliğe Apa Tarkan unvanıyla Tonyukuk’u getirdi.
• Kutluk Kağan Döneminde;
✓ Çin üzerine 46 sefer düzenledi
✓ Oğuzları, Kırgızları ve Türgişleri hakimiyeti altına aldı
✓ Kök Türkleri eski gücüne kavuşturdu.
✓ Kutluk’un ölümünden sonra başa kardeşi 692’de Kapgan geçti.
• Kapgan Kağan Döneminde;
✓ Çin üzerine seferler düzenleyerek işgal altındaki Kök Türk topraklarını geri aldı
➢ Böylece Türk siyasal birliğini yeniden sağladı.
• Kapgan Kağan’dan sonra başa 716’da oğlu İnel geçti ancak başarılı olmayınca Kutluk’un oğlu Kül
Tigin tarafından tahtan indirildi.
• Kül Tigin ağabeyi Bilge’yi kağanlığa getirerek kendisi ordu komutanı oldu.
• Bilge Kağan Döneminde;
✓ Ülke içerisinde çıkan isyanları bastırdı
✓ Çin üzerine seferler düzenledi.
✓ Ülke en parlak dönemini yaşadı.
✓ Orhun Yazıtlarını dikmişlerdir.
• 734’te bilge Kağan ölünce iç karışıklıklar çıktı ve 742’de Basmil, Karluk ve Uygurlar birleşerek
Kutluk devletini yıktılar.
4- Uygur Devleti (744-840)
• Ötüken merkez olmak üzere kuruldu
• Kutluk Bilge Kül Kağan devletin merkezini Ordu Balık’a (Karabalgasun) taşıdı.
• Kutluk Bilge Kül Kağan’dan sonra başa Moyen-çor geçti.
• Moyen-Çor Döneminde;
✓ 751 Talas Savaşı’nda Çinliler Araplara yenilince Uygurlar, Doğu Türkistan Tarım havzasını
ele geçirdiler.
✓ Uygurlara en parlak dönemini yaşattı.
✓ Moyen-Çor’dan sonra başa oğlu Bögü, kağan oldu 759.
• Bögü Kağan Döneminde;
✓ Çin’de çıkan isyanlarda Çin imparatoruna yardım için gittiği Çin’de Manihaizm dinini
tanıyarak Uygurların resmi dini haline getirdi.
✓ Et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan Manihaizm diniyle beraber Uygurlar;
➢ Savaşçı özelliklerini kaybettiler
➢ Göçebe yaşamı bırakarak yerleşik hayata geçip mimaride, ilimde ve kültürde
ilerlediler
➢ Hayvancılık yerine tarım ve ticaretle uğraşmaya başladılar.
✓ Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk Devletidir
• Bögü Kağan’dan sonra karışıklıklar, kıtlık ve salgın hastalık nedeniyle zayıflayan devlete Kırgızlar
840 yılında son verdi.
• Çin’in kuzeyine göç eden Uygurlar zamanla yeni devletler kurdular bunlar Sarı (Kansu) Uygur
Devleti, diğeri ise Turfan Uygur devletidir
• Uygurlar XIII. Yy’da Moğol hakimiyetine girerek;
➢ Moğol Devletinde çeşitli makamlara geldiler
➢ Moğol Devleti’nde resmi yazışmalarda Uygurca kullanıldı
➢ Moğol Devleti’ni kültürel açıdan etkileyerek Türkleştirdiler.
http://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/tarih/9/unite4/icerik/T9S94u02/index.html
http://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/tarih/9/unite4/icerik/T9S102u01/index.html
http://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/tarih/9/unite4/icerik/T9S103u02/index.html
http://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/tarih/9/unite4/icerik/T9S102u02/index.html
http://ogmmateryal.eba.gov.tr/panel/upload/etkilesimli/kitap/tarih/9/unite4/icerik/T9S95/index.html