Professional Documents
Culture Documents
* *
رؤذهةآلتناس##ي (االستش###راق) :ب###ة زم###انى فةرةنس###ي
( )Orientalismeوات###ة ئ###ةو ديس###ثلينانةى ك###ة ئامانجيان
لَيكؤَلينةوةى شارستانيةتةكانى رؤذهةآلتة.
ئةم#ةو ض#ةندين رؤذهةآلتناس#ي ديك#ةى فةرةنس#ي وةك (ذاك طاس#وت) (تؤم#ابوا) (فيليث
دوف#رينس كان#اى) و ض#ةندانى ت#ريش س#ةفةرى كوردس#تانيان ك#ردوة و س#ةفةرنامة و
راثؤرت و ليكؤَلينةوةيان لةسةر كورد و هؤز و تيرةكان ئةنجام داوة.
(ك#ريس كؤضَ#يرا) :ي#ةكَيك ل#ةو كوردناس#انةية ،ك#ة هَيش#تا ل#ة ذيان#دا م#اوة ،ض#ةندان ج#ار
هاتؤت#ة كوردس#تان و كتَيبى (بزووتن#ةوةى نةت#ةوةيى ك#ورد و هيواى س#ةربةخؤيى) ي#ةكَى
لةكتَيب#ة دانس#قةكانيةتى .ه#ةروةها كتَي بي (ك#ورد ل#ة س#ةدةى 19و )20ي#ةكَيكى ت#رة ل#ة
دانراوة نايابةكانى لةبارةى مَيذووى كوردةوة.
بةريتانيةكان:
كوردناسة بةريتانيةكانيش طرنطي و بايةخيكى زؤريان بة كوردستان داوة ،كة ئامانجى
سياسي و داطيركارى لة ثشتةوة بووة و دةيان و سةدان نَيردة و لَيكؤَلةر و كةسايةتيان
هاتونةتة كوردستان .هةر لة نيوةى يةكةمى سةدةى نؤزدةوة بةتايبةتيش لة كؤتاييةكانى
سةدةى نؤزدة و سةرةتاى سةدةى 20لةوانةش:
• (مَيجةر سؤن) كة (دةستورى زمانى كوردي) دانا ،تا ئةو ئينطليزانةى لة كوردستان
دةذيان ،فَيري كوردي ببن.
هةروةها (سؤن) يةكةم رؤذنامةى كوردى لة كوردستان دةركردوة.
جطة لةمانة دةيانى تري وةك ( مَيجةر نؤئَيَل ) (ياداشتةكانى مَيجةر نؤئَيَل لة كوردستان) و
(ميستةر هامفةر) و (ميستةر ِر يض) و (جَيمس مؤريَى ) لة نَيو كوردناسانى بةريتانيدا
بةرضاو دةكةون و بةشَيكى بةرهةمةكانيان لةاليةن نووسةران و وةرطَيِر انى خؤمانةوة
كراونةتةوة بة كوردي و ِر وماَلى بةشَيكى روداو و ثةرةسةندنةكانى ئةو سةردةمانة
دةخةنة ِر وو.
ِر وسةكان:
ِروس##يا ل##ة دواى س##ةدةى ش##ازدةوة س##تراتيذيةتى بري##تي ب##و ل##ة فراوانخ##وازيي رووة
رؤذه#ةَالتى ئ#ةوروثا و ناوض#ةكانى رؤذه#ةَالت و طةيش#تن ب#ة ئ#اوة طةرم#ةكان و دةري#اى س#ثي
ناوةراس##ت .ه##ةر ل##ة س##اَلى 1703و بنياتن##انى روس##ياى ن##وَى و ب##وونى (س##انت ثيت##ةربؤرط) ب##ة
ثايت#ةختى روس#ياى قةيس#ةرى ،قؤن#اغي كؤَلؤنياليزمي كالس#يكى روس#ي دةس#ت ثَي دةكات و سياس#ةتى
فراوانخ#وازى ل#ة خ#اكى دراوسَ#يكانيدا و داطيركردنيان ثراكت#يزة دةك#ات ،وةك#و وآلت#انى ديك#ةى
ئ#ةوروثى ،ك#ة ه#ةمان س#تراتيذيةتيان ه#ةبوو .ب#ؤ ئ#ةم ئامانج#ةش دةب#وو ناوض#ةكانى ق#ةفقاز داط#ير
بك##ات ،ك##ة وَالتى ك##وردةواريش وةك##و ثردَي ك ب##وو ب##ؤ روس##يا و ب##ة بَى ئ##ةوة ئاس##ان ن##ةبوو
ئةمانج#ةكانى ب#ةدى بهَي نَيت ،ل#ة ه#ةردوو قؤن#اغي قةيس#ةريةت و دواى شؤرش#ي بةلش#ةفي ب#ةردةوام
ك##ارى لةس##ةر ئ##ةم س##تراتيذيةتة ك##ردووة و بةشَ#يكى زؤريش##ي ل##ة ناوض##ةكانى رؤذه##ةآلت وةك
”ئؤزبةكس###تان ،قيرغيزس###تان ،توركمانس###تان ،تاجيكس###تان ،كازاغس###تان ،ق###ةوقاز ،ئ###ةرمينيا،
ئازةربَيج#ان ،جؤرجيا ،داغس#تان و بولطاري#ا ...هت#د“ي خس#تؤتة ذَي ر دةس#ةَالتى سياس#يي خ#ؤى،
بةتايب##ةتى دواى شؤِرش##ي ئؤكتؤب##ةرى 1917و س##ةردةمى ي##ةكَيتى س##ؤظيةت .ئيدى بةشَ##يكى
دانيش#توانى روس#ياى س#ةردةمى ئيمثراتؤري#ةت و س#ةردةمى ي#ةكَيتى س#ؤظيةت ك#ورد ب#وون و ئ#ةو
بةش#ةى خ#اكى كوردس#تانيش ش#وَينَيكى س#تراتيذى طرن#ط ب#وو ،ب#ؤ ثاراس#تنى س#نورى خ#وارووى
روسيا.
كةوات#ة باي#ةخى س#تراتيذى و هةلوم#ةرجى جيؤسياس#يي كوردس#تان هؤك#ارى نزيكبوون#ةوةى روس#ة
ل##ة كوردةك##ان و مةبةس##ت و ئام##انجى سياس##ي ه##ةبووة ،ل##ةم روةوة ك##ارى كوردناس##ة روس##ةكان
كةرةستة و ئةزمونَيكى ئيكجار طرنط و ثربايةخة بؤ زمان و ئةدةب و مَيذووى كورد.
رؤذهةآلتناسة ناودارةكانى روس بناغةى كوردناسيان داِرشت و بةشَيكيشيان بوونة هاوضةرخى
هةردوو سةردةمى قةيسةرى و سؤظيةتى .ناسينى نةتةوةى كورد و زمانةكةى لةالى روسةكان
سةرةتاكانى دةطةرَيتةوة بو نيوةى دووةمى سةدةى ،18ئةو كاتةى ناوةندى (ئةكاديمياى زانستى
روسي) فةرهةنطَيكى بةناوى (فةرهةنطى بةراوردى هةموو زمان و شَيوازةكان) بة ضاث
طةياند لة ساَلى ،1781كة ( )273وشةى بة 200زمان لةخؤ طرتبوو و زمانى كورديش
يةكَيك بوو لةو زمانانة.
هةروةها لة كؤتاييةكانى نيوةى يةكةمى سةدةى 19دا هةندَيك وتار و ناميلكةى سادة و
ساكار دةربارةى نةريت و ذمارةى كورد بَالوكراونةتةوة ،بةتايبةتى لةبارةى خَيَلة
كؤضةرييةكانى ثشت قةفقاز كة خؤى لة هةندى راثؤرتى سةرذمَيري و ضاثةمةنى دةبينَيتةوة،
كةواتة تا كؤتايي نيوةى يةكةمى سةدةى 19بايةخَيكى زانستى ئةوتؤ نابينين لةاليةن
روسةكانةوة ،لة بارةى مَيذوو و زمان و ئةتنؤطؤافياى كوردةوة.
لة ديارترين ئةو روسانةى بايةخيان بة كورد داوة (لَيرخ)ـة ،كة لة نيوةى سةدةى 19ةوة
دةستى بة لَيكؤَلينةوةكانى لةبارةى نةتةوةى كورد و زمانى كوردي كردوة ،لَيرخ لةدايكبووى
1828ـة و ساَلى 1851خوَيندنى لة زانكؤى (ثيتةر بورط) تةواو كردووة .ناوبراو 3كتَيبي
لةبارةى كوردةكانى ئَيرانةوة نووسيوة و لة ساالنى 1860-1850لة ئةكاديمياى روسيا كار
دةكات و دةبَيتة هاوكارى (ئَيكسثَيديسياى ن.ث .ئَيطناتؤظ) ،كة سةرقاَلى لَيكؤَلينةوة بوون لة
مَيذوو و زمان و ئةتنؤطؤافياى ناوضةكانى بوخارا و خوي و ئؤرينبؤرط).
شايةنى باس#ة كوردناس#ي ل#ة دواى س#ةردةمى روس#ياى قةيس#ةرى و ل#ة قؤن#اغى دواى
شؤِر ش##ي ئؤكتؤب##ةريش باي##ةخى زؤرى ثَي دراوة و ب##ؤ ئ##ةم مةبةس##تة 4مةَلبةن##دى
كوردناس#ييان ل#ة ي#ةكَيتى س#ؤظيةت دامةزران#د ،ل#ة ش#ارةكانى ( مؤس#كؤ و ي#ةريظان و
ب#اكؤ و لينينطراد) الزاريظي كوردن#اس ئام#اذة ب#ؤ ئ#ةوة دةك#ات ،ك#ة ناوض#ةكانى ئ#ةنادؤَل
و ئَي ران رؤَلَيكى ط###ةورةيان ل###ة سياس###ةتى روس###ياى قةيس###ةرى ه###ةبووة و دؤخى
ناوض#ةكانى ئازةربَيج#ان و ئَي ران و ئ#ةرمينيا و كوردس#تان و توركيا بةاليان#ةوة زؤر
طرن##ط ب##ووة ،بةتايب##ةتيش ل##ة مةس##ةلةى دابينك##ردنى ئاسايش##ي س##نورى وَالتةكةيان##دا.
ه##ةمان دؤخيش س##ةبارةت ب#ة ناوض#ةى ق##ةفقازيش طرنط#ة ،ض#ونكة دانيش##توانةكةى
تَيكةَل بوون لة كورد و ئةرمةن و تورك.
هةر بؤي#ة روس#يا مةس#ةلةى كوردةك#انى ب#ةالوة طرن#ط ب#ووة و س#ةرنجي ب#ارى سياس#ي و
س#ةربازيى ناوض#ة س#نوريةكانيان بةت#ةواوى داب#وو ،بةتايب#ةتيش ل#ة كؤتاييةكانى س#ةدةى
.19كةوات###ة روس###ةكان ل###ة ه###ةردوو س###ةردةمى قةيس###ةري و ي###ةكَيتيى س###ؤظيةت
ثَيويس#تيةكي زؤري#ان ب#ة رؤذهةآلتناس#ةكان و زانس#تةكانى كوردناس#ي و توركناس#ي و
ئَيرانناسي هةبووة.
•طةردةلَيظسكي (:)1956-1876
( ظالديمَير ئةليكسةندةرةظيض طةردةلَيظسكي) كوردناسَيكى ديكةى بةناوبانطي
روسة ،سةرةتاش بة زانستى ”توركناسي“ دةستى بةكارةكانى كردووة و لةطةَليشيدا
بايةخى زؤرى بة لَيكَؤ َلينةوة لة خاك و نيشتمانى كورد داوة و زانيارى زؤرى بو سوثا
و لةشكرى روس خستؤتة ِر وو .لة زانياريةكانيدا زياتر تيشك دةخاتة سةر
سةلجوقيةكان و ضؤنيةتى داطيركردنى كوردستان .هةروةها بةشيكى ترى
توَيذينةوةكانى سةبارةت بة قزَلباشةكانى ئاسياى بضووكة و لة ذيان و داب و نةريتيان
دةكؤلَيتةوة .
•ئةليكساندةر ذاثا (:)1894-1803
بةرةضةَلةك ثؤلؤنية و سةفيرى روسيا بوو لةئةرزةِر ؤم 44 ،دةستنووسي لة ثةخشان و
ضيرؤك و زمانةوانى و مَيذووى كورد بة زمانى كوردى لةبةردةست بووة ،كة لة
ناوةِر استى سةدةى 19نوسراون ،بةشى زؤرى بةرهةمةكانى بة هاوكارى ( مةال
مةحمودى بايةزيدي )1860-1799ئةنجام داوة و ضةندةها دةستنووسى كورديان
لةفةوتان رزطار كردووة .هةندَى توَيذةر نووسينةكانى بايةزدى و ذاثا بةتايبةتى كتَيبى
(عادات و رسوماتنامةى ئةكرادية) بة سةرةتاى سةرهةَلدانى ثةخشانى كوردى دادةنَين.
باس َ#يل نَيك##تين :1960-1885ب##ة هاوك##ارى م##ةال س##ةعيدى ش##ةمدينانى 1918-1885زؤر
نووس#ينى ل#ةبارةى ك#وردةوة بَالوكردؤت#ةوة ،نيكيتين بةتايب#ةتى باس#ى رؤَل ء رَيزى ئ#افرةتى ل#ة
نَي و ك##ورددا ك##ردوة ،ناس##راوترين كتَي بى باس##يل نيكيتين كتَي بى (ك##ورد ..لَيكؤلينةوةي##ةكى
سؤسيؤلؤذى و مَيذوويى)ية.
لة س#ةدةى سَ#ييةمى كؤض#يةوة موسَ#لمانة ط#ةِرؤك و وَالتناس#ةكان ن#ةك ه#ةر باس#ى
ك###ورد و ك###ةلتورى ك###ورد و ئ###ايينى كوردي###ان ك###ردوة ،ب###ةَلكو زؤرب###ةى
جوطرافيناسةكان نةخشةى كوردستانيان كَيشاوة.
محةم#ةدى ك#وِرى ج#ةزيرى طبري-تةب#ةرى (923-839ز) :كتَيب#ة مَيذوويةك#ةى ب#ة
(ت###أريخ االمم والمل###وك) ناس##راوة ،ئ##ةم كتَيب##ة ل##ة دروس##تبوونى بوون##ةوةرةوة
دةستثَيدةكات ،تا ساَلى 915ى زايينى ،لة زؤر شوَين باسى كوردى كردوة.
حافز عيمادةدين ئةبو فيداى ئيسماعيلى كوِرى كةسير :ناسراوة بة ”ابن الكثير“ الدمشقي،
لة 774ى كؤضى مردووة ،كتَيبةكةى بة (البداية والنهاية) ناسراوة.
ئيبن حةوق#ةل :ل#ة س#اَلى 977ى زايينى كؤض#ى دوايى ك#ردووة ،كتَيبةك#ةى ن#اوى
(ص#ورة االرض)ة ،ئيبن حةوق#ةل ل#ةم كتَيب#ةى زؤر ب#ةِر وونى نةخش#ةى كوردس#تانى
كَيشاوة ،هةردوو بةشى (جيبال) و (جةزيرةى)ى دياريكردووة.
ئةلمةقديس#ى :س#اَلى 985ى زايينى كؤض#ى دوايى ك#ردووة ،كتَيبةك#ةى ن#اوى (أحس#ن التقاس#يم في
معرف#ة االق#اليم) زؤر بةدرَي ذى باس#ى ل#ة داب و ن#ةريت و ك#ةلتووري وَالتى ك#وردان ك#ردووة،
كوردستانى بةهةرَيمَيكى سةربةخؤ لة وَالتانى دى داناوة.
سودي دةشتةكان
-1ئةم دةشتانة بِر بِر ةي ثشتي ئابوريي كوردستانن ،ضونكة بؤ كشتوكاَل زؤر بةثيتن .تةنها دةشتةكاني كوردستاني ئَيراق ،دةتوانن جطة
لة دانيشتوانةكةي خؤي ،دانةوَيَلةي دةوروبةري كوردستانيش دابين بكا .يان دةتوانَي دانةوَيَلةي هةمو ئَيراق دابين بكا ،بؤية لة ئَيراق بة
دةشتةكاني كوردستان دةطوترَي " :سةبةتةي ناني ئَيراقيةكان".
-2دةشتةكاني كوردستاني ئَيراق بةشَيكي زؤريان نةوتيان تَيداية ،وةكو دةشتي كةركوك و هةولَير و هةندَي ناوضةي تريش.
.دةشتةكان شوَيني ئاوةداني و نيشتةجَيبوني زؤربةي خةَلكاني كوردستانن ،بؤية زؤربةي شار و شارؤضكةكان دةكةونة ةكانةوة3-
ساَلي كوردي بة ثَيي ِر ؤذذمَيرةكةي لة ()21ـي ئازاري ساَلي زاييني دةست ثَيدةكا ،كة يةكةم ِر ؤذي (نةورؤز)ـة و ( 700ساَل ) ثَيش
ِر ؤذذمَيري زايينية .مَيذوةكةي بؤ دروستبوني ئيمثراتؤري ماددةكان دةطةِر َيتةوة.
وةرزةكان:
بةهار لة (21ـي ئازار تا 20ـي حوزةيران)ـة.
هاوين لة (21ـي حوزةيران تا 20ـي ئةيلول)ـة.
ثاييز لة (21ـي ئةيلول تا 20ـي كانوني يةكةم)ـة.
زستان لة (21ـي كانوني يةكةم تا 20ـي ئازار)ـة.
مانطة كورديةكان:
مانطة كورديةكان بةرامبةر مانطي زاييني و ذمارةي ِر ؤذةكانيان:
مانطي زاييني ذمارةي ِر ؤذةكان مانطي كوردي ذ