You are on page 1of 39

‫زانكؤى سةَالحةددين‬

‫كؤلَيذي ثةروردةي شةقَالوة‬


‫بةشى عةرةبي‬
‫قؤناغي يةكةم‬

‫كوردؤلؤجى ضةمك و مانا‬


‫رؤذهةآلتناس‪#‬ي ‪ :‬رةوتَيكى زانس‪#‬تى و فيكري‪#‬ة ل‪#‬ةو ليكؤَلين‪#‬ةوة‬
‫هةمةضةش‪###‬نانةى ك‪###‬ة دةرب‪###‬ارةى رؤذه‪###‬ةالت و ط‪###‬ةالنى‬
‫موس‪##‬لمان ئ‪##‬ةنجام دروان و ل‪##‬ة ميانةي‪##‬دا ل‪##‬ة ئ‪##‬ايين و زم‪##‬ان و‬
‫ئ‪##‬ةدةب و ش‪##‬وينةوارو شارس‪##‬تانيةت و كولت‪##‬ورى رؤذه‪##‬ةآلت‬
‫كؤَلدراوةت‪##‬ةوة‪..‬ئ‪##‬ةم رةوت‪##‬ة رؤَلي ه‪##‬ةبوة ل‪##‬ة دارش‪##‬تنى دي‪##‬دو‬
‫تَيروانينى رؤذئاواييةكان لةم‪##‬ةر مَي ذوو ئ‪##‬ايين و كولت‪##‬ورى‬
‫رؤذه‪#‬ةآلت و ل‪#‬ة دي‪#‬وَيكي تريش‪#‬ةوة طوزارش‪#‬ت ل‪#‬ة ثاش‪#‬ينةى‬
‫هزرى ملمالنَيي شارستانَيتى نَيوانيان دةكات ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬
‫رؤذهةآلتناس‪##‬ي (االستش‪###‬راق)‪ :‬ب‪###‬ة زم‪###‬انى فةرةنس‪###‬ي‬
‫(‪ )Orientalisme‬وات‪###‬ة ئ‪###‬ةو ديس‪###‬ثلينانةى ك‪###‬ة ئامانجيان‬
‫لَيكؤَلينةوةى شارستانيةتةكانى رؤذهةآلتة‪.‬‬

‫رؤذهةآلتناس‪#‬ي ه‪#‬ةر ب‪#‬ة لقَيكى ئ‪#‬ةو زانس‪#‬تة دادةن‪#‬رَيت‪ ،‬ك‪#‬ة‬


‫باي‪##‬ةخ ب‪##‬ة رؤذه‪##‬ةآلت دةدات و ديراس‪##‬ةى نةت‪##‬ةوة و ط‪##‬ةل و‬
‫هؤزةك‪##‬اني ل‪##‬ة رةهةن‪##‬دة جياوةزك‪##‬انى ذيانيان‪##‬ةوة دةك‪##‬ات‪ .‬ئ‪##‬ةم‬
‫زاراوةي‪##‬ة ب‪##‬ؤ يةك‪##‬ةم ج‪##‬ار ل‪##‬ة س‪##‬اَلى ‪1769‬ز ل‪##‬ة فةره‪##‬ةنطى‬
‫ئينطل‪##‬يزي (ئؤكس‪##‬فؤرد)دا دةرك‪##‬ةوتووة‪ ،‬دوات‪##‬ريش ل‪##‬ة س‪##‬اَلى‬
‫‪1838‬ز لة فةرهةنطى (ئةكاديمياى فةرةنسي) بةكارهَينراوة‪.‬‬
‫لة رؤذهةآلت‪###‬دا زاراوةى رؤذهةآلتناس‪###‬ي يةك‪###‬ةمجار نووس‪###‬ةرة‬
‫عةرةب‪#‬ةكانى لوبن‪#‬اني ل‪#‬ة كؤت‪#‬ايي س‪#‬ةدةى ‪ 19‬ل‪#‬ة جياتى زاراوةى‬
‫(‪ )Orientalisme‬ب‪#‬ةكاريان هَين‪#‬ا‪ ،‬ب‪#‬ؤ ئام‪#‬اذةكردن ب‪#‬ة بةره‪#‬ةم و‬
‫نووس‪###‬ينةكانى رؤذئاواييةكان‪ ،‬ك‪###‬ة ل‪###‬ة ب‪###‬ارةى رؤذهةآلت‪###‬ةوة‬
‫خستويانةتة ِر وو‪.‬‬
‫ئةم زاراوةي‪##‬ة ب‪##‬ؤ يةك‪##‬ةم ج‪##‬ار ل‪##‬ة ئ‪##‬ةدةبياتى كوردي‪##‬دا ل‪##‬ة الث‪##‬ةِر ة‬
‫(‪)235‬ى ذم‪###‬ارة (‪)12‬ى طؤظ‪###‬ارى (دةنطي طَي تى ت‪###‬ازة) ل‪###‬ة‬
‫ح‪###‬وزةيرانى ‪ 1944‬ل‪###‬ة ش‪َ###‬يوةى (رؤذهةآلتيةوان) ل‪###‬ة الي‪###‬ةن‬
‫(حوسَين حوزنى موكريانى) بةكار هاتووة‪.‬‬
‫ذوويي و فاكت‪######‬ةرةكانى ثش‪######‬ت‬ ‫ثَيش‪######‬ينةى مَي‬
‫رؤذهةآلتناسي‪:‬‬
‫•رةهةن‪##‬دي مَي ذوويي‪ ( :‬ج‪##‬ةنطى م‪##‬انزيطرد – ج‪##‬ةنطى خ‪##‬اض‬
‫دروشمةكان)‬
‫•رةهةن‪###‬دي ج‪##‬وطرافي‪( :‬رؤذه‪##‬ةآلتى نزيك‪-‬ناوةراس‪###‬ت‪-‬دوور ‪+‬‬
‫رؤش‪#‬نبيري جياواز ب‪#‬ة كاريط‪#‬ةرى فاكت‪#‬ةرة جوطرافيةكان ثَيط‪#‬ةى‬
‫ستراتيذي رؤذهةآلتى ناوةِر است)‬
‫•رةهةن‪##‬دى ئ‪##‬ايينى‪( :‬رؤذه‪##‬ةَالت و ئايين‪##‬ة ئاسمانيةكان‪-‬دةس‪##‬تطرتن‬
‫بةسةر زةوية ثيرؤزةكان)‪.‬‬
‫•رةهةن‪#‬دى سياس‪#‬ي و داطيرك‪#‬ارى‪( :‬بةتايب‪#‬ةتيش دواى دةرك‪#‬ةوتنى‬
‫بزوتن‪###‬ةوةى دؤزين‪###‬ةوة جوطرافيةكان و ثةي‪###‬دابوونى رَيط‪###‬ا و‬
‫دةروازةى ن‪#‬وَى و طرن‪#‬ط ب‪#‬ؤ طةيش‪#‬تنى رؤذئ‪#‬اوايي و ئةوروثيةكان‬
‫ب‪#‬ة رؤذه‪#‬ةَالت و ط‪#‬ةالنى ت‪#‬ري دنيا‪ ،‬ل‪#‬ة ث‪#‬اَل سياس‪#‬ةتى داطيرك‪#‬اريي‬
‫•رةهةندى زانستى و ئةدةبي‪( :‬وَيناى رؤذهةآلت لة اليةن‬
‫هونةرمةند و ئةديباني رؤذئاوايي)‪.‬‬
‫•رةهةندى فيكري و فةلسةفي‪( :‬ثشكدارى هةريةك لة رؤذهةآلت‬
‫و رؤذئاوا لة ثَيشخستنى ذيانى فيكرى )‪ .‬بة نمونة‬
‫كاريطةريةكانى فيكري ئيسالميي سةردةمى عةباسي لةسةر‬
‫ئةوروثا‪( .‬رؤَلي زانستى كةالم و بزوتنةوةى وةرطَيِر ان و‬
‫زانستى سروشتى و فةيلةسوفةكانى ئيسالم)‪.‬‬
‫•بةكارهَينانى هةردوو ضةمكى (رؤذهةآلت و رؤذئاوا) وةك‬
‫دوو ضةمكى فرة رةهةندى جوطرافي و ئايينى و نةتةوةيي و‬
‫كولتورى دةطةِر َيتةوة بؤ دواي سةردةمي رَينيسانس لة سةدةى‬
‫شازدةوة‪ .‬واتة لة دواى ثرؤسةكانى وَالتطيري موسَلمان بةرةو‬
‫رؤذئاوا لة ئيسثانيا و ناوضةكانى ترى وَالتى بيزةنتةوة‪..‬‬
‫(رؤذهةآلتى موسَلمان و رؤذئاواى مةسيحي) لةضوارضَيوةى‬
‫زاراوة و ثَيناسةى كوردؤلؤذي‪:‬‬

‫كوردؤلؤجى ياخود كوردناسى لةمَيذوو ء جوطرافيا و ئةدةب و كةلتور و‬


‫زمانى كوردى دةكؤَلَيتةوة‪ ،‬كوردناسةكان بةر لة كورد لة كورديان‬
‫كؤَليوةتةوة‪ ،‬ئةو هةموو توَيذينةوة و لَيكؤَلينةوة ء ِر اثؤرتانةى رؤذئاواييةكان‬
‫لةسةر كورديان نووسيوة‪ ،‬شتَيكى طرنط لة كةلةثور و كةلتورى كورد‬
‫ثَيكدةهَينن‪.‬‬
‫مَيذووى سةرهةَلدانى زانستى كوردؤلؤجي‬
‫مَيذووى سةرهةَلدانى زانستى كوردؤلؤذي‬
‫مَيذووى سةرهةَلدانى زانستى كوردؤلؤذي‬

‫جةالدةت بةدرخان لة وتارَيكدا بةناوى (كورد و كوردستان ب ضاظى بيانيان)‬


‫لة وَالت‪##‬اني دونيادا ض ‪#‬ةند دةزطاي‪##‬ةكى ئ‪##‬ةكاديمى ه‪##‬ةن‪ ،‬س‪##‬ةدان ئةرش‪##‬يفى‬
‫ديكؤمينت‪##‬اری ك‪##‬وردى تَيداي‪##‬ة‪ ،‬زادةى ع‪##‬ةقَلى كوردناس‪##‬ةكانة و ك‪##‬ةلتورى‬
‫كوردي ثَيويستى ثَييةتى‪ ،‬وةكو دةزطا ئةكاديمياكاني ئةم نةتةوانةي خوارةوة‪:‬‬
‫بونيادناني بيري كوردناسي‬
‫كوردناسةكان كَين؟‬
‫ِر ؤذئاواييةكان‬
‫‪-‬ئةَلمانةكان‪:‬‬
‫مةبةست لةو وَالتانةية كة طةلةكانيان بة زمانى ئةَلمانى دةدوَين (ئةَلمانيا‬
‫و نةمسا و بةشة ئةَلمانيةكةى سويسرا) و هةوَلةكانيان بؤ ناسينى كورد‬
‫بة زماني ئةَلماني لة ِر ووي زمانةوانى و ئةدب و مَيذوو و سياسي و‬
‫كؤمةآليةتى لةوانةش ‪:‬‬
‫•راثؤرتيكي ئةَلمانى كة لةبارةى يةكيك لة جةنطةكانى عوسمانيةوة لة‬
‫طؤظارَيكى ئةَلمانى لة اليةن (تؤماس ظؤن وَيرينط) لة هامبؤرط لة‬
‫مانطى شوباتى ‪ 1864‬بآلوكراوةتةوة‪.‬‬
‫•طةشتنامةكةى طةِريدةى ئةَلمانى (نيبؤر)‪ ،‬كة بؤ والتانى عةرةبي و‬
‫دراوسَيكانى كردويةتى‪ ،‬لةبةشى دووةمى طةشتنامةكةيدا كة لة ساَلي‬
‫‪ 1766‬دةرضووة‪ ،‬باسَيكى لةسةر كورد نوسيوة‪.‬‬
‫•(بَي رط ) ي‪##‬ةكيكى ديكةي‪##‬ة ل‪##‬ة طةِري‪##‬دة ئةَلمانييةكان و طةش‪##‬تَيكى ب‪##‬ؤ‬
‫كوردس‪#‬تان و ئةرمةنس‪#‬تان و طورجس‪#‬تان و ئ‪#‬ةنادؤَل و ع‪#‬يراق ك‪#‬ردووة‬
‫و س‪#‬اَلى ‪ 1799‬ناميلكةي‪#‬ةكى بَالوكردؤت‪#‬ةوة‪ ،‬ض‪#‬ةندين وَين‪#‬ة و نةخش‪#‬ةى‬
‫تَيداية‪.‬‬
‫•لة كؤت‪###‬ايي س‪###‬ةدةى ‪ 19‬و ت‪###‬ا ج‪###‬ةنطى يةك‪###‬ةمى جيه‪###‬انى ض‪###‬ةند‬
‫رؤذهةآلتناس‪#‬ي ت‪#‬رى ئاَلم‪#‬ان وةك ثرؤفيس‪#‬ؤر (ئؤس‪#‬كارمان) ك‪#‬ة (زم‪#‬ان‬
‫فؤلكل‪#‬ؤرى ك‪#‬وردى) دان‪#‬ا ل‪#‬ة س‪#‬ةرةتاى س‪#‬ةدةى ‪ 20‬و ثرؤفيس‪#‬ؤر (ظ‪#‬ؤن‬
‫ك‪#‬ؤك) و (م‪#‬ارتين هارتم‪#‬ان) هاتونةت‪#‬ة كوردس‪#‬تان و ياداش‪#‬تةكانى خؤي‪#‬ان‬
‫نووس‪#‬يوة و تةنان‪#‬ةت ذمارةي‪#‬ةك دةستنووس‪#‬ي كورديش‪#‬يان ل‪#‬ة كوردس‪#‬تان‬
‫كؤكردوةت‪#‬ةوة و بردويان‪#‬ة ب‪#‬ؤ ئ‪#‬ةَلمانيا و ل‪#‬ة كتَيبخان‪#‬ةكانى وةك‪#‬و (ب‪#‬ةرلين‬
‫و ماربؤرط) دانراون‪.‬‬
‫ئيتاَليةكان‪:‬‬
‫•ماركؤ ثؤل‪##‬ؤ ‪1324-1254‬م جوطرافين‪##‬اس و طةِر يدةي‪##‬ةكى ناس‪##‬راوى َ‬
‫ئيتاليية‪ ،‬ئام‪##‬اذة‬
‫بؤئةوة دةكرَى يةكةم رؤذئاوايية ناوى (كوردستان)ى بةكارهَيناوة‪.‬‬
‫•يةك‪#‬ةمين كتَي بيش ل‪#‬ةبارةى زم‪#‬انى كوردي‪#‬ةوة ك‪#‬ة ض‪#‬اث ك‪#‬رابَيت لةالي‪#‬ةن قةش‪#‬ةيةكى‬
‫ئيت‪#‬اَلى ب‪#‬ةناوى (م‪#‬اوريزيؤ ط‪#‬ارزؤني ) ل‪#‬ة س‪#‬الى ‪ 1787‬ب‪#‬ة ناونيش‪#‬اني ( ‪Gramatica‬‬
‫‪ )Vocabulario dell Lingua Kurda‬ل‪#‬ة رؤم‪#‬ا ض‪#‬اث ك‪#‬راوة‪ .‬قةش‪#‬ةى ن‪#‬اوبراو‬
‫س‪#‬ةرؤكي ئيكس‪#‬ثيديةكى م‪#‬وذدةدةران ب‪#‬ووة و ل‪#‬ة س‪#‬اَلى ‪ 1762‬دةطات‪#‬ة موس‪َ#‬ل و ثاش‪#‬ان‬
‫دةض‪#‬يتة ئامَيدى و ب‪#‬ؤ م‪#‬اوةى ‪ 18-17‬س‪#‬اَل ل‪#‬ة كوردس‪#‬تاندا دةمَينَيت‪#‬ةوة و ل‪#‬ة س‪#‬اَلى ‪1783‬‬
‫دةطةِر يض‪##‬تةوة ب‪##‬ؤ رؤم‪##‬ا‪ .‬ن‪##‬اوبراو ب‪##‬ة ب‪##‬اوكى كوردناس‪##‬ي و زانس‪##‬تى كوردؤل‪##‬ؤذي‬
‫دادةنرَيت‪ ،‬كة (دةستورى زمانى كوردى بة زماني ئيتاَلى داناوة)‪.‬‬
‫• (ديالظ‪##‬الي) رؤذهةآلتناس ‪َ#‬يكى ت‪##‬ري ئيتاَلية و ل‪##‬ة س‪##‬ةدةى ‪ 17‬ل‪##‬ةبارةى ك‪##‬وردةوة‬
‫نووس‪#‬يويةتى‪ ،‬ك‪#‬وردى ب‪#‬ة ض‪#‬ةند ه‪#‬ؤزَيكى نيش‪#‬تةجَى لةقةَل ةم داوة‪ ،‬ن‪#‬اوبراو ل‪#‬ة س‪#‬اَلى‬
‫‪ 1617‬طوتويةتى ((زؤربةى كوردى طوندو شارةكان نيشتةجَين))‪.‬‬
‫فةرةنسيةكان‪:‬‬
‫رؤذهةآلتناس‪###‬ي ب‪###‬ةناوبانط (ذان ثاتيس‪###‬ت تاظَيرن‪###‬ةر) (‪ )1689-1605‬بازرط‪###‬انَيكى‬
‫س‪#‬ةردةمى لويس‪#‬ي ‪ 14‬ب‪#‬ووة و نةخش‪#‬ةى ج‪#‬وطرافي و ك‪#‬اآل و قوم‪#‬اش و ب‪#‬ةردى ب‪#‬ةنرخي‬
‫فرؤش‪#‬توة و ل‪#‬ة س‪#‬ةدةى ‪ 17‬ض‪#‬ةندين س‪#‬ةفةرى ب‪#‬ؤ توركيا و ئَيران و هندس‪#‬تان ك‪#‬ردووة و‬
‫زؤر دةوَلةمةن‪##‬د ب‪##‬ووة و لويس‪##‬ي ‪ 14‬نيش‪##‬انةى خان‪##‬ةدانى ثَى بةخش‪##‬يوة‪ .‬ن‪##‬اوبراو ل‪##‬ة‬
‫س‪##‬ةفةرى دووةم و ثَينج‪##‬ةمى ب‪##‬ة نَيوجةرط‪##‬ةى كوردس‪##‬تاندا تَيث‪##‬ةِر يوة و باس‪##‬ي ذي‪##‬ان و‬
‫شَيوةى ذيانى كوردةكانى تؤمار كردوة‪.‬‬

‫ئةم‪#‬ةو ض‪#‬ةندين رؤذهةآلتناس‪#‬ي ديك‪#‬ةى فةرةنس‪#‬ي وةك (ذاك طاس‪#‬وت) (تؤم‪#‬ابوا) (فيليث‬
‫دوف‪#‬رينس كان‪#‬اى) و ض‪#‬ةندانى ت‪#‬ريش س‪#‬ةفةرى كوردس‪#‬تانيان ك‪#‬ردوة و س‪#‬ةفةرنامة و‬
‫راثؤرت و ليكؤَلينةوةيان لةسةر كورد و هؤز و تيرةكان ئةنجام داوة‪.‬‬

‫(ك‪#‬ريس كؤض‪َ#‬يرا)‪ :‬ي‪#‬ةكَيك ل‪#‬ةو كوردناس‪#‬انةية‪ ،‬ك‪#‬ة هَيش‪#‬تا ل‪#‬ة ذيان‪#‬دا م‪#‬اوة‪ ،‬ض‪#‬ةندان ج‪#‬ار‬
‫هاتؤت‪#‬ة كوردس‪#‬تان و كتَيبى (بزووتن‪#‬ةوةى نةت‪#‬ةوةيى ك‪#‬ورد و هيواى س‪#‬ةربةخؤيى) ي‪#‬ةكَى‬
‫لةكتَيب‪#‬ة دانس‪#‬قةكانيةتى‪ .‬ه‪#‬ةروةها كتَي بي (ك‪#‬ورد ل‪#‬ة س‪#‬ةدةى ‪19‬و‪ )20‬ي‪#‬ةكَيكى ت‪#‬رة ل‪#‬ة‬
‫دانراوة نايابةكانى لةبارةى مَيذووى كوردةوة‪.‬‬
‫بةريتانيةكان‪:‬‬
‫كوردناسة بةريتانيةكانيش طرنطي و بايةخيكى زؤريان بة كوردستان داوة‪ ،‬كة ئامانجى‬
‫سياسي و داطيركارى لة ثشتةوة بووة و دةيان و سةدان نَيردة و لَيكؤَلةر و كةسايةتيان‬
‫هاتونةتة كوردستان‪ .‬هةر لة نيوةى يةكةمى سةدةى نؤزدةوة بةتايبةتيش لة كؤتاييةكانى‬
‫سةدةى نؤزدة و سةرةتاى سةدةى ‪ 20‬لةوانةش‪:‬‬
‫• (مَيجةر سؤن) كة (دةستورى زمانى كوردي) دانا‪ ،‬تا ئةو ئينطليزانةى لة كوردستان‬
‫دةذيان‪ ،‬فَيري كوردي ببن‪.‬‬
‫هةروةها (سؤن) يةكةم رؤذنامةى كوردى لة كوردستان دةركردوة‪.‬‬

‫•(ئةدمؤنز)يش فةرهةنطَيكى (كوردي‪-‬ئينطليزي) بة هاوبةشى لةطةَل (تؤفيق وةهبي)‬


‫نوسيوة‪ ،‬هةروةها خاوةنى كتَيبي (كورد و توك و عةرةب)ـة‪ ،‬كة ئَيستا وةرطَيردراوةتة‬
‫سةر زمانى كوردي و بةشَيكة لة تؤمارى ياداشتةكانى‪.‬‬

‫جطة لةمانة دةيانى تري وةك ( مَيجةر نؤئَيَل ) (ياداشتةكانى مَيجةر نؤئَيَل لة كوردستان) و‬
‫(ميستةر هامفةر) و (ميستةر ِر يض) و (جَيمس مؤريَى ) لة نَيو كوردناسانى بةريتانيدا‬
‫بةرضاو دةكةون و بةشَيكى بةرهةمةكانيان لةاليةن نووسةران و وةرطَيِر انى خؤمانةوة‬
‫كراونةتةوة بة كوردي و ِر وماَلى بةشَيكى روداو و ثةرةسةندنةكانى ئةو سةردةمانة‬
‫دةخةنة ِر وو‪.‬‬
‫ِر وسةكان‪:‬‬
‫ِروس‪##‬يا ل‪##‬ة دواى س‪##‬ةدةى ش‪##‬ازدةوة س‪##‬تراتيذيةتى بري‪##‬تي ب‪##‬و ل‪##‬ة فراوانخ‪##‬وازيي رووة‬
‫رؤذه‪#‬ةَالتى ئ‪#‬ةوروثا و ناوض‪#‬ةكانى رؤذه‪#‬ةَالت و طةيش‪#‬تن ب‪#‬ة ئ‪#‬اوة طةرم‪#‬ةكان و دةري‪#‬اى س‪#‬ثي‬
‫ناوةراس‪##‬ت‪ .‬ه‪##‬ةر ل‪##‬ة س‪##‬اَلى ‪ 1703‬و بنياتن‪##‬انى روس‪##‬ياى ن‪##‬وَى و ب‪##‬وونى (س‪##‬انت ثيت‪##‬ةربؤرط) ب‪##‬ة‬
‫ثايت‪#‬ةختى روس‪#‬ياى قةيس‪#‬ةرى‪ ،‬قؤن‪#‬اغي كؤَلؤنياليزمي كالس‪#‬يكى روس‪#‬ي دةس‪#‬ت ثَي دةكات و سياس‪#‬ةتى‬
‫فراوانخ‪#‬وازى ل‪#‬ة خ‪#‬اكى دراوس‪َ#‬يكانيدا و داطيركردنيان ثراكت‪#‬يزة دةك‪#‬ات‪ ،‬وةك‪#‬و وآلت‪#‬انى ديك‪#‬ةى‬
‫ئ‪#‬ةوروثى‪ ،‬ك‪#‬ة ه‪#‬ةمان س‪#‬تراتيذيةتيان ه‪#‬ةبوو‪ .‬ب‪#‬ؤ ئ‪#‬ةم ئامانج‪#‬ةش دةب‪#‬وو ناوض‪#‬ةكانى ق‪#‬ةفقاز داط‪#‬ير‬
‫بك‪##‬ات‪ ،‬ك‪##‬ة وَالتى ك‪##‬وردةواريش وةك‪##‬و ثردَي ك ب‪##‬وو ب‪##‬ؤ روس‪##‬يا و ب‪##‬ة بَى ئ‪##‬ةوة ئاس‪##‬ان ن‪##‬ةبوو‬
‫ئةمانج‪#‬ةكانى ب‪#‬ةدى بهَي نَيت‪ ،‬ل‪#‬ة ه‪#‬ةردوو قؤن‪#‬اغي قةيس‪#‬ةريةت و دواى شؤرش‪#‬ي بةلش‪#‬ةفي ب‪#‬ةردةوام‬
‫ك‪##‬ارى لةس‪##‬ةر ئ‪##‬ةم س‪##‬تراتيذيةتة ك‪##‬ردووة و بةش‪َ#‬يكى زؤريش‪##‬ي ل‪##‬ة ناوض‪##‬ةكانى رؤذه‪##‬ةآلت وةك‬
‫”ئؤزبةكس‪###‬تان‪ ،‬قيرغيزس‪###‬تان‪ ،‬توركمانس‪###‬تان‪ ،‬تاجيكس‪###‬تان‪ ،‬كازاغس‪###‬تان‪ ،‬ق‪###‬ةوقاز‪ ،‬ئ‪###‬ةرمينيا‪،‬‬
‫ئازةربَيج‪#‬ان‪ ،‬جؤرجيا‪ ،‬داغس‪#‬تان و بولطاري‪#‬ا‪ ...‬هت‪#‬د“ي خس‪#‬تؤتة ذَي ر دةس‪#‬ةَالتى سياس‪#‬يي خ‪#‬ؤى‪،‬‬
‫بةتايب‪##‬ةتى دواى شؤِرش‪##‬ي ئؤكتؤب‪##‬ةرى ‪ 1917‬و س‪##‬ةردةمى ي‪##‬ةكَيتى س‪##‬ؤظيةت‪ .‬ئيدى بةش‪َ##‬يكى‬
‫دانيش‪#‬توانى روس‪#‬ياى س‪#‬ةردةمى ئيمثراتؤري‪#‬ةت و س‪#‬ةردةمى ي‪#‬ةكَيتى س‪#‬ؤظيةت ك‪#‬ورد ب‪#‬وون و ئ‪#‬ةو‬
‫بةش‪#‬ةى خ‪#‬اكى كوردس‪#‬تانيش ش‪#‬وَينَيكى س‪#‬تراتيذى طرن‪#‬ط ب‪#‬وو‪ ،‬ب‪#‬ؤ ثاراس‪#‬تنى س‪#‬نورى خ‪#‬وارووى‬
‫روسيا‪.‬‬
‫كةوات‪#‬ة باي‪#‬ةخى س‪#‬تراتيذى و هةلوم‪#‬ةرجى جيؤسياس‪#‬يي كوردس‪#‬تان هؤك‪#‬ارى نزيكبوون‪#‬ةوةى روس‪#‬ة‬
‫ل‪##‬ة كوردةك‪##‬ان و مةبةس‪##‬ت و ئام‪##‬انجى سياس‪##‬ي ه‪##‬ةبووة‪ ،‬ل‪##‬ةم روةوة ك‪##‬ارى كوردناس‪##‬ة روس‪##‬ةكان‬
‫كةرةستة و ئةزمونَيكى ئيكجار طرنط و ثربايةخة بؤ زمان و ئةدةب و مَيذووى كورد‪.‬‬
‫رؤذهةآلتناسة ناودارةكانى روس بناغةى كوردناسيان داِرشت و بةشَيكيشيان بوونة هاوضةرخى‬
‫هةردوو سةردةمى قةيسةرى و سؤظيةتى‪ .‬ناسينى نةتةوةى كورد و زمانةكةى لةالى روسةكان‬
‫سةرةتاكانى دةطةرَيتةوة بو نيوةى دووةمى سةدةى ‪ ،18‬ئةو كاتةى ناوةندى (ئةكاديمياى زانستى‬
‫روسي) فةرهةنطَيكى بةناوى (فةرهةنطى بةراوردى هةموو زمان و شَيوازةكان) بة ضاث‬
‫طةياند لة ساَلى ‪ ،1781‬كة (‪ )273‬وشةى بة ‪ 200‬زمان لةخؤ طرتبوو و زمانى كورديش‬
‫يةكَيك بوو لةو زمانانة‪.‬‬
‫هةروةها لة كؤتاييةكانى نيوةى يةكةمى سةدةى ‪19‬دا هةندَيك وتار و ناميلكةى سادة و‬
‫ساكار دةربارةى نةريت و ذمارةى كورد بَالوكراونةتةوة‪ ،‬بةتايبةتى لةبارةى خَيَلة‬
‫كؤضةرييةكانى ثشت قةفقاز كة خؤى لة هةندى راثؤرتى سةرذمَيري و ضاثةمةنى دةبينَيتةوة‪،‬‬
‫كةواتة تا كؤتايي نيوةى يةكةمى سةدةى ‪ 19‬بايةخَيكى زانستى ئةوتؤ نابينين لةاليةن‬
‫روسةكانةوة‪ ،‬لة بارةى مَيذوو و زمان و ئةتنؤطؤافياى كوردةوة‪.‬‬
‫لة ديارترين ئةو روسانةى بايةخيان بة كورد داوة (لَيرخ)ـة‪ ،‬كة لة نيوةى سةدةى ‪19‬ةوة‬
‫دةستى بة لَيكؤَلينةوةكانى لةبارةى نةتةوةى كورد و زمانى كوردي كردوة‪ ،‬لَيرخ لةدايكبووى‬
‫‪1828‬ـة و ساَلى ‪ 1851‬خوَيندنى لة زانكؤى (ثيتةر بورط) تةواو كردووة‪ .‬ناوبراو ‪ 3‬كتَيبي‬
‫لةبارةى كوردةكانى ئَيرانةوة نووسيوة و لة ساالنى ‪ 1860-1850‬لة ئةكاديمياى روسيا كار‬
‫دةكات و دةبَيتة هاوكارى (ئَيكسثَيديسياى ن‪.‬ث‪ .‬ئَيطناتؤظ)‪ ،‬كة سةرقاَلى لَيكؤَلينةوة بوون لة‬
‫مَيذوو و زمان و ئةتنؤطؤافياى ناوضةكانى بوخارا و خوي و ئؤرينبؤرط)‪.‬‬
‫شايةنى باس‪#‬ة كوردناس‪#‬ي ل‪#‬ة دواى س‪#‬ةردةمى روس‪#‬ياى قةيس‪#‬ةرى و ل‪#‬ة قؤن‪#‬اغى دواى‬
‫شؤِر ش‪##‬ي ئؤكتؤب‪##‬ةريش باي‪##‬ةخى زؤرى ثَي دراوة و ب‪##‬ؤ ئ‪##‬ةم مةبةس‪##‬تة ‪ 4‬مةَلبةن‪##‬دى‬
‫كوردناس‪#‬ييان ل‪#‬ة ي‪#‬ةكَيتى س‪#‬ؤظيةت دامةزران‪#‬د‪ ،‬ل‪#‬ة ش‪#‬ارةكانى ( مؤس‪#‬كؤ و ي‪#‬ةريظان و‬
‫ب‪#‬اكؤ و لينينطراد) الزاريظي كوردن‪#‬اس ئام‪#‬اذة ب‪#‬ؤ ئ‪#‬ةوة دةك‪#‬ات‪ ،‬ك‪#‬ة ناوض‪#‬ةكانى ئ‪#‬ةنادؤَل‬
‫و ئَي ران رؤَلَيكى ط‪###‬ةورةيان ل‪###‬ة سياس‪###‬ةتى روس‪###‬ياى قةيس‪###‬ةرى ه‪###‬ةبووة و دؤخى‬
‫ناوض‪#‬ةكانى ئازةربَيج‪#‬ان و ئَي ران و ئ‪#‬ةرمينيا و كوردس‪#‬تان و توركيا بةاليان‪#‬ةوة زؤر‬
‫طرن‪##‬ط ب‪##‬ووة‪ ،‬بةتايب‪##‬ةتيش ل‪##‬ة مةس‪##‬ةلةى دابينك‪##‬ردنى ئاسايش‪##‬ي س‪##‬نورى وَالتةكةيان‪##‬دا‪.‬‬
‫ه‪##‬ةمان دؤخيش س‪##‬ةبارةت ب‪#‬ة ناوض‪#‬ةى ق‪##‬ةفقازيش طرنط‪#‬ة‪ ،‬ض‪#‬ونكة دانيش‪##‬توانةكةى‬
‫تَيكةَل بوون لة كورد و ئةرمةن و تورك‪.‬‬
‫هةر بؤي‪#‬ة روس‪#‬يا مةس‪#‬ةلةى كوردةك‪#‬انى ب‪#‬ةالوة طرن‪#‬ط ب‪#‬ووة و س‪#‬ةرنجي ب‪#‬ارى سياس‪#‬ي و‬
‫س‪#‬ةربازيى ناوض‪#‬ة س‪#‬نوريةكانيان بةت‪#‬ةواوى داب‪#‬وو‪ ،‬بةتايب‪#‬ةتيش ل‪#‬ة كؤتاييةكانى س‪#‬ةدةى‬
‫‪ .19‬كةوات‪###‬ة روس‪###‬ةكان ل‪###‬ة ه‪###‬ةردوو س‪###‬ةردةمى قةيس‪###‬ةري و ي‪###‬ةكَيتيى س‪###‬ؤظيةت‬
‫ثَيويس‪#‬تيةكي زؤري‪#‬ان ب‪#‬ة رؤذهةآلتناس‪#‬ةكان و زانس‪#‬تةكانى كوردناس‪#‬ي و توركناس‪#‬ي و‬
‫ئَيرانناسي هةبووة‪.‬‬
‫•طةردةلَيظسكي (‪:)1956-1876‬‬
‫( ظالديمَير ئةليكسةندةرةظيض طةردةلَيظسكي) كوردناسَيكى ديكةى بةناوبانطي‬
‫روسة‪ ،‬سةرةتاش بة زانستى ”توركناسي“ دةستى بةكارةكانى كردووة و لةطةَليشيدا‬
‫بايةخى زؤرى بة لَيكَؤ َلينةوة لة خاك و نيشتمانى كورد داوة و زانيارى زؤرى بو سوثا‬
‫و لةشكرى روس خستؤتة ِر وو‪ .‬لة زانياريةكانيدا زياتر تيشك دةخاتة سةر‬
‫سةلجوقيةكان و ضؤنيةتى داطيركردنى كوردستان‪ .‬هةروةها بةشيكى ترى‬
‫توَيذينةوةكانى سةبارةت بة قزَلباشةكانى ئاسياى بضووكة و لة ذيان و داب و نةريتيان‬
‫دةكؤلَيتةوة ‪.‬‬
‫•ئةليكساندةر ذاثا (‪:)1894-1803‬‬
‫بةرةضةَلةك ثؤلؤنية و سةفيرى روسيا بوو لةئةرزةِر ؤم‪ 44 ،‬دةستنووسي لة ثةخشان و‬
‫ضيرؤك و زمانةوانى و مَيذووى كورد بة زمانى كوردى لةبةردةست بووة‪ ،‬كة لة‬
‫ناوةِر استى سةدةى ‪ 19‬نوسراون‪ ،‬بةشى زؤرى بةرهةمةكانى بة هاوكارى ( مةال‬
‫مةحمودى بايةزيدي ‪ )1860-1799‬ئةنجام داوة و ضةندةها دةستنووسى كورديان‬
‫لةفةوتان رزطار كردووة‪ .‬هةندَى توَيذةر نووسينةكانى بايةزدى و ذاثا بةتايبةتى كتَيبى‬
‫(عادات و رسوماتنامةى ئةكرادية) بة سةرةتاى سةرهةَلدانى ثةخشانى كوردى دادةنَين‪.‬‬
‫باس ‪َ#‬يل نَيك‪##‬تين ‪ :1960-1885‬ب‪##‬ة هاوك‪##‬ارى م‪##‬ةال س‪##‬ةعيدى ش‪##‬ةمدينانى ‪ 1918-1885‬زؤر‬
‫نووس‪#‬ينى ل‪#‬ةبارةى ك‪#‬وردةوة بَالوكردؤت‪#‬ةوة‪ ،‬نيكيتين بةتايب‪#‬ةتى باس‪#‬ى رؤَل ء رَيزى ئ‪#‬افرةتى ل‪#‬ة‬
‫نَي و ك‪##‬ورددا ك‪##‬ردوة‪ ،‬ناس‪##‬راوترين كتَي بى باس‪##‬يل نيكيتين كتَي بى (ك‪##‬ورد‪ ..‬لَيكؤلينةوةي‪##‬ةكى‬
‫سؤسيؤلؤذى و مَيذوويى)ية‪.‬‬

‫ظالدمَي ر مينؤرس‪#‬كى ‪ :1966-1877‬ي‪#‬ةكَى ل‪#‬ةو كوردناس‪#‬انةية‪ ،‬ك‪#‬ة نوس‪#‬ينَيكى زؤرى ل‪#‬ةبارةى‬


‫زم‪#‬ان ء ِر ةس‪#‬ةنايةتى و ك‪#‬ةلتوورى ك‪#‬وردةوة نووس‪#‬يوة‪ ،‬بةتايب‪#‬ةتى كتَيبي (ك‪#‬ورد)‪ ،‬ه‪#‬ةر ئ‪#‬ةويش‬
‫بوو طوتى‪ (( :‬كورد نةوةى ميديةكانن))‪.‬‬
‫موسَلمانةكان‬

‫لة س‪#‬ةدةى س‪َ#‬ييةمى كؤض‪#‬يةوة موس‪َ#‬لمانة ط‪#‬ةِرؤك و وَالتناس‪#‬ةكان ن‪#‬ةك ه‪#‬ةر باس‪#‬ى‬
‫ك‪###‬ورد و ك‪###‬ةلتورى ك‪###‬ورد و ئ‪###‬ايينى كوردي‪###‬ان ك‪###‬ردوة‪ ،‬ب‪###‬ةَلكو زؤرب‪###‬ةى‬
‫جوطرافيناسةكان نةخشةى كوردستانيان كَيشاوة‪.‬‬
‫محةم‪#‬ةدى ك‪#‬وِرى ج‪#‬ةزيرى طبري‪-‬تةب‪#‬ةرى (‪923-839‬ز)‪ :‬كتَيب‪#‬ة مَيذوويةك‪#‬ةى ب‪#‬ة‬
‫(ت‪###‬أريخ االمم والمل‪###‬وك) ناس‪##‬راوة‪ ،‬ئ‪##‬ةم كتَيب‪##‬ة ل‪##‬ة دروس‪##‬تبوونى بوون‪##‬ةوةرةوة‬
‫دةستثَيدةكات‪ ،‬تا ساَلى ‪915‬ى زايينى‪ ،‬لة زؤر شوَين باسى كوردى كردوة‪.‬‬

‫حافز عيمادةدين ئةبو فيداى ئيسماعيلى كوِرى كةسير‪ :‬ناسراوة بة ”ابن الكثير“ الدمشقي‪،‬‬
‫لة ‪774‬ى كؤضى مردووة‪ ،‬كتَيبةكةى بة (البداية والنهاية) ناسراوة‪.‬‬
‫ئيبن حةوق‪#‬ةل‪ :‬ل‪#‬ة س‪#‬اَلى ‪977‬ى زايينى كؤض‪#‬ى دوايى ك‪#‬ردووة‪ ،‬كتَيبةك‪#‬ةى ن‪#‬اوى‬
‫(ص‪#‬ورة االرض)ة‪ ،‬ئيبن حةوق‪#‬ةل ل‪#‬ةم كتَيب‪#‬ةى زؤر ب‪#‬ةِر وونى نةخش‪#‬ةى كوردس‪#‬تانى‬
‫كَيشاوة‪ ،‬هةردوو بةشى (جيبال) و (جةزيرةى)ى دياريكردووة‪.‬‬

‫ئةلمةقديس‪#‬ى‪ :‬س‪#‬اَلى ‪985‬ى زايينى كؤض‪#‬ى دوايى ك‪#‬ردووة‪ ،‬كتَيبةك‪#‬ةى ن‪#‬اوى (أحس‪#‬ن التقاس‪#‬يم في‬
‫معرف‪#‬ة االق‪#‬اليم) زؤر بةدرَي ذى باس‪#‬ى ل‪#‬ة داب و ن‪#‬ةريت و ك‪#‬ةلتووري وَالتى ك‪#‬وردان ك‪#‬ردووة‪،‬‬
‫كوردستانى بةهةرَيمَيكى سةربةخؤ لة وَالتانى دى داناوة‪.‬‬

‫ياقوتي حةم‪#‬ةوى (‪ :)1229-1170‬كتَيبةك‪#‬ةى زؤر ناس‪#‬راوة و زانياري‪#‬ةكى زؤرى‬


‫لةبارةى كوردةوة تَيداية‪ ،‬كتَيبةكةى ناوى (مجمع البلدان)ة‪.‬‬
‫طرنطي بةرهةمى كوردناسةكان‬
‫كةرةستةكانى كوردؤلؤذي‬
‫جوطرافيا‬
‫سنوري كوردستان‬
‫كوردستان سنوري سروشتي هةية‪ ,‬ضونكة ناوضةيةكي شاخاوية‪ ,‬بةَالم تا ئَيستا سنورةكةي بة وردي ديار نية‪ ,‬ضونكة وَالت نية و‬
‫وَالتة داطيركةرةكانيش بة مةبةست لة سِر ينةوة و شَيواندن و ذَيرثَيخستني سنورةكاني كوردستانن‪ ،‬لة نوسراو و دؤكؤمَينتة ِر ةسمية‬
‫نَيودةوَلةتيةكان‪ .‬هؤكارَيكي ديكة ئةوةية‪ ,‬كة وَالتة داطيركةرةكان ئامارَيكي وردي نةتةوةيي بؤ ناوضة كوردستانيةكاني وَالتةكانيان ناكةن يان‬
‫ِر اينةطةيةنن‪ ,‬تا لةو ئامارةوة بزانرَي كامةية ناوضة كوردنشينةكان‪ .‬سةرةِر اي ئةوةش وَالتة داطيركةرةكان لة سةرةتاي سةدةي ِر ابردوةوة‬
‫سياسةتي طؤِر يني ديمؤطرافياي كوردان ثةيِر ةو دةكةن‪ ،‬بةوةي كوردَيكي زؤريان لة زَيدي خؤيان دةركردوة و هي خؤيانيان لةوَي نيشتةجَي‬
‫كردون‪.‬‬
‫لةطةَل هةمو ئةوانةش بة ثَيي سةرضاوة مَيذويي و شوَينةوار و ثاشماوةي دانيشتوانةكاني ئَيستاي ئةو ناوضانة‪ ،‬دةتوانين بَلَيين سنوري‬
‫كوردستان لة باكورةوة لة ضياكاني ئارارات تا زنجيرة ضياي زاطرؤس دةكشَي و لةوَيوةش تا ئةسكةندةرونة و دةرياي سثي‪ .‬لة ِر ؤذهةَالت و‬
‫باشوريةوة هاوسنورة لةطةَل ئَيران و تا كةنداوي فارس درَيذ دةبَيتةوة‪ .‬لة ِر ؤذئاواش هاوسنور دةبَي لةطةَل سوريا و عَيراق‪ ،‬ئةمة بةدةر لة‬
‫بةشة كوردستانيةكةيان‪.‬‬
‫دابةشبوني كوردستان لة ِر وي جوطرافيةوة‬
‫ِر وبةري كوردستان نزيكةي (‪)536000‬كم‪2‬ية‪ .‬كة (‪)215892‬كم‪ 2‬لة توركيا و (‪)217,766‬كم‪ 2‬لة ئَيران و (‪)87,117‬كم‪ 2‬لة ئَيراق‬
‫و (‪)15264‬كم‪ 2‬لة سورياية‪ .‬بةشَيكي بضوكيش دةكةوَيتة ضةند وَالتَيكي يةكَيتي سؤظيةتي جاران‪ ,‬وةكو ئةرمينيا و ئازةربايجان و طورجستان‬
‫و توركمانستان‪...‬‬
‫نةخشةي كوردستاني طةورة لة باكورةوة تاكو باشور (‪1300‬كم)ـة‪ .‬لة ِر ؤذهةَالتةوة بؤ ِر ؤذئاواش (‪550‬كم)ة‪ .‬نةخشةي كوردستان الي‬
‫باكوري ثان و بةرينترة‪ ,‬بة شَيوةيةك لة ِر ؤذهةَالت بؤ ِر ؤذئاواي ناوضةي باكور دةطاتة (‪578‬كم)‪ .‬بةَالم تا بةرةو باشور بِر ؤين‪ ,‬بةرتةسك‬
‫دةبَيتةوة‪ ,‬لة هةندَي شوَين (‪232‬كم) و لة كؤتايةكةشي دةبَيتة (‪112‬كم)‪ .‬ذمارةي دانيشتوانةكةشي لة نَيوان (‪ )40-30‬مليؤن مةزةندة دةكرَي ‪.‬‬
‫تؤبؤطرافياي كوردستان‬
‫ئةطةر دؤَل و دةشتة بضوكةكاني نَيوان شاخةكان‪ ,‬لةطةَل ناوضة شاخاوييةكان وةربطرين‪ ,‬ئةوا ناوضة شاخاويةكان بةزؤري دةكةونة‬
‫باكور‪ ,‬ئينجا بة دواي ئةو ناوضةي طردةكان و ئينجا دةشتةكان دَين‪ .‬كةواتة بة شَيوةيةكي طشتي خاكي كوردستان لةم سَي ِر ةطةزة‬
‫جوطرافيةي سةرةوة ثَيكدَي ‪.‬‬
‫لةبةرئةوةي ناوضة شاخاوييةكان لة باكور و ِر ؤذهةَالتن‪ ،‬بؤية ناوضةكاني باكور و ِر ؤذهةَالت بةرزن و لة زؤر شوَيندا (‪ )4000‬مةتر‬
‫تَيدةثةِر َينَي لة ئاستي ِر وي دةريا‪ .‬تا بةرةو باشور و ِر ؤذئاوا بَيي‪ ،‬خاكي كوردستان نزم دةبَيتةوة‪ ,‬ناوضةي دةشتةكان لة ناوضةي طردةكانيش‬
‫نزمترن‪ ,‬بة شَيوةيةك هةولَير تةنها (‪ )430‬مةتر لة ئاستي ِر ووي دةريا بةرزترة‪.‬‬
‫هةندَي لة ضياكاني كوردستان بةثَيي درَيذي و بةرزييان‬
‫تا ئَيستا ئامارَيكي جوطرافيي طشتطير بؤ ذمارةي ضياكاني كوردستاني طةورة نية‪ ,‬بةَالم بة ثَيي هةندَي سةرضاوةي ناِر ةسمي ضياكاني‬
‫كورستان بة ضياي طةورة و مامناوةندييةوة (‪ )122‬ضيان‪ ,‬هةندَيكيش ئةم ذمارةية بؤ (‪ )220‬ضيا بةرز دةكةنةوة‪ .‬ئةمانةش بةشَيك لة ضيا‬
‫بةرز و درَيذةكاني كوردستانن‪:‬‬
‫•زنجيرة ضياي زاطرؤس‪ :‬ئةم ضياية زؤر درَيذ و ثانة‪ ،‬لة باكورةوة لة دةرياضةي ورمَي دةست ثَيدةكا‪ ،‬تا تةنطةبةري هورمز لة‬
‫كةنداوي ارسي درَيذ دةبَيتةوة‪ .‬درَيذيةكةي (‪1400‬كم)ـة‪ .‬ثانيةكةشي لة لة ِر ؤذهةَالتةوة بؤ ِر ؤذئاوا لة نَيوان (‪300-100‬كم)ـة‪ .‬بةرزترين‬
‫لوتكةي ئةم ضياية دةطاتة (‪ )3645‬مةتر لة ئاستي دةريا‪.‬‬
‫•ئاراراتي طةورة‪ ,‬بةرزترين خاَلي (‪ )5258‬مةترة‪.‬‬
‫•ِر ةشكؤ‪ ,‬بةرزترين خاَلي (‪ )4168‬مةترة‪.‬‬
‫‪.‬ئاراراتي بضوك‪ ,‬بةرزترين خاَلي (‪ )3925‬مةترة‬
‫هةندَي لة ضياكاني كوردستان بةثَيي ِروبارةكان‪:‬‬
‫•ضياكاني نَيوان ثيشاير و زَيي طةورة‪ ,‬طرنطترينيان ئةمانةن‪( :‬شةرانس‪ ,‬دَيِر َي ‪ِ ,‬ر ؤزان‪ ,‬مةتين‪ ,‬سةرَي ئامةد‪ ,‬بةرواري باَال)‪.‬‬
‫•ضياكاني نَيوان زَيي طةورة و ِر وكوضيك‪ ,‬طرنطترينيان (كؤهَيذَير‪ ,‬سوكي‪ ,‬سةرمةيدان)‪.‬‬
‫•ضياكاني نَيوان ِر وكوضيك و ِر وباري ِر ةواندز‪ ,‬طرنطترينيان (برادؤست‪ ,‬زؤزط‪ ,‬ثيران‪ ,‬دؤَلةمةِر ‪ ,‬كارؤخ‪ ,‬كؤِر ةك‪ ,‬هةندرَين‪,‬‬
‫كونةكؤتر)‪.‬‬
‫•ضياكاني نَيوان ِر وباري ِر ةواندز و زَيي بضوك‪ ,‬طرنطترينيان (قةنديل‪ ,‬حاجي ئؤمةران‪ ,‬دوبزة)‪.‬‬
‫•ضياكاني نَيوان زَيي بضوك و سيروان‪ ,‬طرنطترينيان (سوركَيو‪ ,‬كوترةِر ةش‪ ,‬هةورامان‪ ,‬ضياكاني ثَينضوَين)‪.‬‬
‫‪.‬ضياكاني باكوري ِر ؤذهةَالتي سلَيماني‪ ،‬طرنطترينيان‪( :‬طؤمةدؤَل ‪ ,‬ثيرةمةطرون‪ ,‬ئةزمةِر ‪ ,‬طؤيذة)‬
‫سودي ضياكاني كوردستان‬
‫‪-1‬كانزا و مادةيةكي زؤري جؤراوجؤري تَيداية‪.‬‬
‫‪-2‬بةردةكان بؤ جوانكاري و بيناسازي بةكاردَين‪ ,‬وةكو (ضيمةنتؤ‪ ,‬طةض‪ ,‬بةردي حةالن‪ ,‬كاشي‪...‬هتد)‪.‬‬
‫‪-3‬سروشتَيكي جواني هةية‪ ،‬طةشتياراني ناوخؤ و دةرةوة ِر وي تَيدةكةن‪.‬‬
‫‪-4‬دار و درةختي الثاَلي ضياكان بايةخَيكي ئابوريي باشيان هةية‪.‬‬
‫زؤري بؤ ئاوي‬ ‫‪-5‬بة هؤي بةرزيانةوة لة ئاستي ِر وي دةرياوة‪ ،‬بةفر و بارانَيكي زؤر دةيانطرَيتةوة‪ ,‬كة طرنطيةكي‬
‫سةر زةوي و ذَير زةوي هةية‪.‬‬
‫‪-6‬طذوطياي قةدثاَلةكاني لةوةِر طايةكي زؤر باشي ئاذةَلدارانة‪.‬‬
‫‪-7‬لة ِر وي سياسي و سةربازيةوة بؤ شؤِر شةكاني كورد ثةنا و سةنطةرَيكي زؤر باش بووة‪ ,‬هةروةها بؤ لةمةودواش لة دؤخي‬
‫نةخوازراوي شةِر دا هةمان طرنطي جاراني هةية‪.‬‬
‫‪.‬ضياكان بوونةتة بةربةستَيك لةبةردةم باو ِر ةشةبا بةهَيزةكان و كشتوكاَل و بةروبومي ناوضةكاني خوار خؤيان ثاراستوة‪8-‬‬
‫طرد (زورط)ـةكاني كوردستان‬
‫طردةكاني كوردستان بة زؤري لة ضةند زنجيرةيةكي ثَيضاوثَيضي ضةماوة ثَيكهاتون‪ .‬بةرزي هةندَيكيان لة هةندَي ضياي ئاسايي‬
‫زياترة‪ .‬هي وايان هةية وةكو طردي (ثاسينلةر)ي باكوري كوردستان دةطاتة (‪1750‬م)‪ .‬هةروةها طردي (طةوةِر ) بةرزيةكةي دةطاتة‬
‫(‪2000‬م)‪ .‬طردي (كواندة) (‪2430‬م) لة ِر وي دةرياوة بةرزة‪ .‬بة شَيوةيةكي طشتي طردةكان دةكةونة خوارو يان نَيوان ضياكان‪.‬‬
‫هةندَي لة طردةكاني كوردستاني طةورة بريتين لةمانة‪( :‬بايةزيد‪ ,‬بةرزنجة‪ ,‬ثشدةر‪ ,‬ثَينضوَين‪ ,‬ضوارتا‪ ,‬كةركوك‪ ,‬مةالتية‪ ,‬مةالزية‪,‬‬
‫موسَل ‪ ,‬موش ‪...‬هتد)‪.‬‬
‫ســودي طــردةكــان‬
‫زؤر جار دةبنة لةمثةر لة بةردةم ِر ةشةبا و زرياني بةهَيز‪ ،‬تا نةطةنة دةشتةكان و زيان بة كشتوكاَل و دانيشتوانةكةي نةطا‪.‬‬
‫وةك لةوةِر طايةك بة تايبةتي لة بةهار و هاوينان بؤ مةِر وماَالت زؤر بةسودة‪.‬‬
‫بةشَيك لة طردةكان ِر وتةختي ثان و بةرينيان هةية‪ ،‬كة بؤ ضاندني دانةوَيَلة بة تايبةتي طةنم و جؤ و توتن و طوَلبةِر ؤذة و ‪...‬هتد‬
‫‪.‬بةسودة‬
‫دةشتةكاني كوردستان‬
‫دةشتةكانيش بةشَيكي تري طرنطي خاكي كوردستان ثَيدةهَينن‪ ،‬كة ‪%15‬ـي ِر وبةري كوردستان دةطرَيتةوة‪ .‬بة شَيوةيةكي طشتي‬
‫دةشتةكان ثان و تةختن‪ .‬ثَيدةضَي ثَيشتر هةندَيكيان دؤَل بوبن و بة هؤي ِر اماَليني زةوي و كةرةستةي نيشتوي ِر وبارةكان بووبنة دةشت‪.‬‬
‫دةشتة طرنطةكاني كوردستاني ئَيراق ئةمانةن‪( :‬حةويجة‪ِ ،‬ر انية‪ ،‬شةنطار‪ ،‬سلَيماني‪ ،‬شارةزور‪ ،‬سندي‪ ،‬قةراج‪ ،‬كةندَيناوة‪ ،‬هةولَير)‪ .‬هي‬
‫كوردستاني ئَيرانيش‪( :‬شوي‪ ،‬مةريوان) و هي كوردستاني توركياش‪( :‬ماردين‪ ،‬ئورفة)ـن‪.‬‬

‫سودي دةشتةكان‬
‫‪-1‬ئةم دةشتانة بِر بِر ةي ثشتي ئابوريي كوردستانن‪ ،‬ضونكة بؤ كشتوكاَل زؤر بةثيتن‪ .‬تةنها دةشتةكاني كوردستاني ئَيراق‪ ،‬دةتوانن جطة‬
‫لة دانيشتوانةكةي خؤي‪ ،‬دانةوَيَلةي دةوروبةري كوردستانيش دابين بكا‪ .‬يان دةتوانَي دانةوَيَلةي هةمو ئَيراق دابين بكا‪ ،‬بؤية لة ئَيراق بة‬
‫دةشتةكاني كوردستان دةطوترَي ‪" :‬سةبةتةي ناني ئَيراقيةكان"‪.‬‬
‫‪-2‬دةشتةكاني كوردستاني ئَيراق بةشَيكي زؤريان نةوتيان تَيداية‪ ،‬وةكو دةشتي كةركوك و هةولَير و هةندَي ناوضةي تريش‪.‬‬
‫‪.‬دةشتةكان شوَيني ئاوةداني و نيشتةجَيبوني زؤربةي خةَلكاني كوردستانن‪ ،‬بؤية زؤربةي شار و شارؤضكةكان دةكةونة ةكانةوة‪3-‬‬
‫ساَلي كوردي بة ثَيي ِر ؤذذمَيرةكةي لة (‪)21‬ـي ئازاري ساَلي زاييني دةست ثَيدةكا‪ ،‬كة يةكةم ِر ؤذي (نةورؤز)ـة و (‪ 700‬ساَل ) ثَيش‬
‫ِر ؤذذمَيري زايينية‪ .‬مَيذوةكةي بؤ دروستبوني ئيمثراتؤري ماددةكان دةطةِر َيتةوة‪.‬‬
‫وةرزةكان‪:‬‬
‫بةهار لة (‪21‬ـي ئازار تا ‪20‬ـي حوزةيران)ـة‪.‬‬
‫هاوين لة (‪21‬ـي حوزةيران تا ‪20‬ـي ئةيلول)ـة‪.‬‬
‫ثاييز لة (‪21‬ـي ئةيلول تا ‪20‬ـي كانوني يةكةم)ـة‪.‬‬
‫زستان لة (‪21‬ـي كانوني يةكةم تا ‪20‬ـي ئازار)ـة‪.‬‬
‫مانطة كورديةكان‪:‬‬
‫مانطة كورديةكان بةرامبةر مانطي زاييني و ذمارةي ِر ؤذةكانيان‪:‬‬
‫مانطي زاييني‬ ‫ذمارةي ِر ؤذةكان‬ ‫مانطي كوردي‬ ‫ذ‬

‫ئازار‬ ‫‪31‬‬ ‫نةورؤز‬ ‫‪1‬‬

‫نيسان‬ ‫‪31‬‬ ‫طوَالن‬ ‫‪2‬‬

‫مايس‬ ‫‪31‬‬ ‫جؤزةردان‬ ‫‪3‬‬

‫حوزةيران‬ ‫‪31‬‬ ‫ثوشثةِر‬ ‫‪4‬‬

‫تةمموز‬ ‫‪31‬‬ ‫خةرمانان‬ ‫د‬

‫ئاب‬ ‫‪30‬‬ ‫طةالوَيذ‬ ‫‪6‬‬

‫ئةيلول‬ ‫‪30‬‬ ‫ِر ةزبةر‬ ‫‪7‬‬

‫تشريني يةكةم‬ ‫‪30‬‬ ‫طةَالِر َيزان‬ ‫‪8‬‬

‫تشريني دوةم‬ ‫‪30‬‬ ‫سةرماوةز‬ ‫‪9‬‬

‫كانوني يةكةم‬ ‫‪30‬‬ ‫بةفرانبار‬ ‫‪1‬‬


‫‪0‬‬
‫كانوني دوةم‬ ‫‪30‬‬ ‫ِر َيبةندان‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫شوبات‬ ‫‪29‬‬ ‫ِر ةشةمَي‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

You might also like