Fransico Mercado
Ang buong pangalan ng ama ni Dr.
Jose Rizal ay Francisco Engracio
Rizal Mercado y Alejandro
Pinangak siya noong Mayo 11
1818,namatay naman siya noong
Enero 5 1898. May asawa siyang
pangalan Teodora Realonda y
Quintos
Teodora Alonso Realonda
Ang buong pangalan ng ina
ni Dr. Jose Rizal ay Teodora
Alonso Realonda y Quintos,
pinanganak siya noong
Nobyembre 9 1827,
Mga magulang ni Dr. namatay naman siya noong
Jose Rizal Agosto 16, 1911
 DR.
JOSE
PROTACIO
RIZAL
MERCADO
ALONZO
REALONDA
MAIKLING TALAMBUHAY NI JOSE PROTACIO RIZAL
(Manunulat, Pambasang Bayani ng Pilipinas, Dakilang Henyo
ng Lahing Malayo)
ISINILANG SA: Calamba, Laguna (Hunyo 19, 1861)
BINARIL SA: Bagumbayan (ngayo’y Luneta; Disyembre 30,
1896)
Mga Magulang: FRANCISO MERCADO at TEODORA
ALONSO (“Z” sa ibang aklat)
Mga Ninuno: Domingo Lamco, sa panig ng ama
(negosyanteng Instik);Lakandula, sa panig ng ina (pinuno ng
Tondo na namuno sa isang bigong pag-aalsa sa mga Kastila,
inapo ni Rajah Sulayman ng Maynila)
Nagbinyag: Padre Rufino Collantes
Ninong: Padre Pedro Casañas
Paboritong kura paroko/parish priest: Padre Leoncio
Lopez (nagturo kay Rizal ng pagrespeto sa karapatan ng ibang tao)
 Buong Pangalan: (Complete name) Jose Protacio Rizal Mercado y
Alonso Realonda
Jose Protacio - first name
Jose: sa karangalan ni San Jose, patron ng mga manggagawa, asawa ng
Birheng Maria, tatay sa lupa ni Hesukristo
Protacio: sa karangalan ni San Protacio (isang martir; kapistahan/feast
day niya tuwing Hunyo 19)
Mercado: tunay na apelyido ng kanyang ama; nangangahulugang
“pamilihan/market” sa wikang Español
Rizal: apelyidong pansamantalang pinagamit kapalit
ng Mercado upang makaiwas sa gulo (kabibitay pa lamang sa
Gomburza; konektado kay Padre Burgos si Paciano kaya delikado ang
apelyidong Mercado); mula sa salitang Español na “ricial” (luntiang
lupang tinatamnan ng trigo/green fields of barley)
Alonso: tunay na apelyido ng ina noong dalaga pa/maiden name;
middle name ni Jose Rizal
Realonda: middle name ng kanyang ina noong dalaga pa; galing sa lola
ni Rizal
 Mga kapatid:
1. Saturnina
2. Paciano – tanging lalaking kapatid ni Jose;
tumustos/nagpondo sa pag-aaral ni Jose sa Europa; naging
heneral ng Hukbo ng Rebolusyong Pilipino
3. Narcisa
4. Olympia – namatay sa 13 oras na panganganak
5. Lucia
6. Maria
7. Concepcion – kasunod ni Jose; namatay sa sakit sa edad na
3 taon
8. Josefa – naging pangulo ng pangkababaihang grupo ng
Katipunan
9. Trinidad – tinuruan ni Jose ng Ingles; pinagbigyan ng
lamparang naglalaman ng teksto ng Mi Ultimo Adios
 Unang guro: ang kanyang ina (nagturo ng alpabetong
Kastila/abecedario; pagdarasal sa Latin at panimulang pagbasa)
Unang pighating naranasan: pagkamatay ni Concepcion
(Concha) na lagi niyang kalaro
Unang tulang sinulat: “Sa Aking mga Kabata” (sinulat sa Tagalog;
tungkol sa pagmamahal sa sariling wika; 8-taong gulang siya
noon)
Mga Tiyuhing Nakaimpluwensya:
1. Tiyo Manuel – palakasan/sports
2. Tiyo Gregorio – pag-ibig sa aklat
3. Tiyo Jose Alberto – husay sa sining/art
Unang guro sa pormal na edukasyon: Justiniano Aguino-Cruz
(paaralan sa Biñan, Laguna)
Unang Kawalang-katarungang dinanas ng pamilya
Rizal: pagkakulong ni Doña Teodora dahil sa walang basehan na
paratang ng paglason sa hipag/sister-in-lawniya
 Pangyayaring nagmulat kay Rizal sa kawalang-
katarungan sa Pilipinas:Pagbitay sa Gomburza (Mariano
Gomez, Jose Burgos at Jacinto Zamora; tatlong Pilipinong
pari na nagsusulong sa Pilipinisasyon ng mga parokya;
idiniin o i-friname-up sa pag-aalsa sa Cavite noong 1872)
Buhay-High School: sa Ateneo Municipal (nasa loob ng
Intramuros, Maynila noon; paboritong paaralan ni Jose;
pinatatakbo ng mga Heswita/Jesuit
Tulang sinulat sa paglaya ng ina: “Mi Primera
Inspiracion” (My First Inspiration/Ang Una Kong
Inspirasyon)
Unang Guro sa Ateneo: Padre Jose Bech
Paboritong Guro sa Ateneo: Padre Francisco Sanchez
(humikayat sa kanya na ipagpatuloy ang pagsusulat)
1877: Nagtapos sa Ateneo; sobresaliente o excellent ang marka sa lahat ng
asignatura; tumanggap ng diplomang Bachiller en Artes (katumbas ng high
school diploma ngayon)
Abril 1877: Pumasok sa Unibersidad ng Santo Tomas (UST) para
magkolehiyo; pinatatakbo ng mga Dominikano/Dominicans; kumuha ng
Pilosopiya at Letra sa unang taon batay sa gusto ng ama; lumipat sa
Medisina nang sumunod na taon, batay sa payo ni Padre Pablo Ramon,
rektor ng Ateneo
Tulang nagwagi ng unang gantimpala – 1879 : “A la Juventud Filipina” (Sa
Kabataang Pilipino/To The Filipino Youth); dito binigyang-diin ni Jose na ang
mga kabataan ang pag-asa ng bayan
Dulang nagwagi ng unang gantimpala: “El Consejo de los dioses” (Ang
Pulong ng mga diyos/The Council of the gods); tungkol sa pag-aaway-away
ng mga diyos at diyosa sa Bundok Olimpo sa kung sino kina Homer
(Griyegong/Greek sumulat ng “Iliad” at “Odyssey”), Virgil (nagsulat sa Latin
ng “Aeneid”) at Miguel de Cervantes (Kastilang nagsulat ng “Don Quijote de
la Mancha”) ang pinakamahusay; nagwagi ito sa patimpalak/contest na
inorganisa ng Liceo Artistico Literario de Manila para sa paggunita sa ika-
400 taong kamatayan ni Cervantes
 1880: Hinampas ng espada ng isang gwardya sibil;
nagreklamo kay Gob. Hen. Primo de Rivera pero
walang nangyari
1882: Nagpasyang sa ibang bansa na lang mag-aral
dahil:
1. Di gaanong mahusay ang pagtuturo sa UST noon
2. May diskriminasyon sa UST; minamaliit ang mga
Pilipino
3. Galit sa kanya ang mga Dominikano dahil sa
pagtatatag niya
ngCompañerismo (kapatiran/fraternity ng mga
Pilipino)
4. Gusto niyang gamutin ang mata ng ina (mas
Mayo 1882: naglakbay papuntang Europa,
mula sa Maynila
Ruta mula Maynila (sa pamamagitan
ng barko/ship):
1. Singapore
2. Colombo, Sri Lanka
3. Aden, Yemen
4. terminal sa Suez Canal (Ehipto/Egypt)
5. Italya
6. Pransya
 Unang sinulat sa Europa: Sanaysay/essay na “Amor Patrio”
(Pag-ibig sa Bayan o Love of Country); gumamit ng sagisag-
panulat o pen name na Laong Laan(“matagal nang inalay”)
isinalin sa Tagalog ni Marcelo H. del Pilar, na gumamit naman
ng pen name na Dolores Manapat; lumabas sa “Diariong
Tagalog” (unang dyaryong Tagalog sa Pilipinas)
Nobyembre 1882: Pumasok sa Universidad Central de
Madrid/UCM; kumuha ng kursong Pilosopiya at Letra at
Medisina; habang nasa UCM ay umanib siya sa“Circulo
Hispano-Filipino” at sa Masonerya o Freemasonry
Talumpati sa Madrid: binigkas sa karangalan nina Juan Luna at
Felix Resureccion-Hidalgo, 2 pintor na Pilipinong nagwagi sa
Pambansang Eskposisyon sa Sining (ng Espanya) para sa “La
Spolarium” at “Virgenes Expuestas Al Populacho,” na
parehong masining na tumuligsa sa masamang pamamahala
ng mga
 Unang Pagbalik sa Pilipinas:
Nanggamot at naging makatarungan sa paniningil
(depende sa katayuan o status ng pasyente ang singil);
nakilala bilang Dr. Ulliman (dahil nagsanay sa Alemanya)
Pinatawag ni Gob. Hen. Emilio Terrero; pinag-iingat siya
nito sa mga tumutuligsa sa Noli; binigyan siya ng
gwardya (Jose Taviel de Andrade)
Tinuligsa ng mga prayle ang Noli: sumulat ng liham-
pastoral si Padre Jose Rodriguez na
pinamagatang “Caiingat Cayo” (Mag-ingat
kayo/Beware!); pinag-iingat at pinagbabawalan niya ang
mga tao na basahin ang sinulat ni Jose na
diumano’y subersibo (laban sa gobyerno)
•Sinagot ni Marcelo H. del Pilar ng “Caiigat
Cayo” (Maging Igat Kayo/Be Like Eels) ang
batikos ni Rodriguez; pinayuhan niya ang mga
tao na maging parang igat/eel (isang uri ng
madulas na isdang mahirap hulihin) ang mga tao
upang di sila mabitag o ma-trap sa
kasinungalingan ng mga prayleng galit kay Rizal
•Ipinagtanggol din ni Padre Vicente Garcia si Rizal
•Nagpasya si Rizal na muling maglakbay sa ibang
bansa upang mas malayang makakilos (sa
Pilipinas, mahirap magsulat o bumatikos dahil
malakas ang impluwensya ng mga prayle)
 Ikalawang Paglalakbay ni Jose Rizal (mula Maynila):
1. Hong Kong – pumasyal sa mga Pilipinong taga-roon na
gaya ni Jose Maria Basa na tumulong sa pagpupuslit o pagi-
smuggle ng mga kopya ng Noli
2. Hapon – nakilala niya rito si O-Sei-San
3. Estados Unidos – nabiktima sila ng
diskriminasyon; “bansang malaya ngunit para lamang sa
mga puti,” ayon kay Rizal
4. Londres/London, Gran Britanya/Great Britain –
nanaliksik sa malaking aklatan para ihanda ang anotasyon
sa “Sucesos de las Islas Pilipinas”(Mga Pangyayari sa
Kapuluan ng Pilipinas/Events in the Philippine Islands) ni Dr.
Antonio de Morga; ang aklat na ito ay nagpapatunay na may
sibilisasyon na ang mga Pilipino nang abutan o madatnan sila
ng mga Kastila; dito rin niya sinulat ang “Liham sa mga
Kababaihang
Taga-Malolos” (Malolos, Bulacan; sinulatan
niya ang mga babaeng taga-rito para ipakita
ang kanyang paghanga at pagsuporta sa
kanilang layunin na magpatayo ng paaralang
pambabae roon)
 Sa Belhika/Belgium – dito inilimbag (sa Ghent, Belgium)
ang “El Filibusterismo,” ang karugtong/ sequel ng Noli Me
Tangere; ang El Fili ay inalay niya sa Gomburza; pinautang
siya ni Valentin Ventura upang ito’y ipalimbag
6. Sa Hong Kong ulit – para manggamot at makipagkita
sa buong pamilya Rizal (dito sila nagpasko; kapapalayas pa
lamang ng pamilya nila at ng iba pang pamilya ng mga
magsasaka sa asyenda/hacienda ng mga Dominikano sa
Calamba, Laguna; ayaw na kasing magbayad ng upa ni Don
Francisco dahil sobrang taas na ang sinisingil); sandaling
nanggamot din si Jose sa Hong Kong; habang narito,
sumulat din siya kay Gob. Hen. Eulogio Despujol upang
hilingin dito na dalhin o i-resettle ang mga taga-Calamba sa
Sabah/North Borneo (ito ang tinawag ni Rizal na “Proyekto
ng Kolonisasyon ng Borneo” na ibinasura lang si Despujol)
 Ikalawang Pagbabalik sa Pilipinas: Bakit
nagpasyang bumalik?
1. Para mapanatili ang pagkakaisa ng Kilusang
Propaganda (nag-away-away sila noon sa Europa
kung sino ang dapat maging pangulo nila, si Rizal
o si del Pilar; umalis na lang si Rizal para
maresolba ito)
2. Kakausapin niya si Despujol para alamin
kung magbabago pa ang pasya nito
3. Itatatag niya “La Liga Filipina” (Ang Liga ng
mga Pilipino/League of Filipinos) sa Pilipinas
Mga Nangyari sa Ikalawang Pagbabalik sa
 1. Itinatag niya “La Liga Filipina” noong Hulyo 2,
1892 sa bahay ni Doroteo Onjungco sa Tondo,
Maynila (ang La Liga ay samahang sibiko para sa mga
Pilipino na layuning magsulong ng mga reporma sa
Pilipinas); isa siAndres Bonifacio sa mga orihinal na
kasapi ng La Liga
2. Limang araw pagkatatag ng La Liga (Hulyo 7),
ipinatapon (in-exile) si Rizal sa Dapitan,
Zamboanga dahil sa mga sumusunod na dahilan:
a. May nakuhang sipi ng “Pobres Frailes” sa unan
ni Lucia (kapatid na kasama niya sa paglalakbay); ang
babasahing ito’y anti-prayle/ kontra sa Simbahan
(malamang na inilagay lamang ito sa bagahe ng
magkapatid)
 b. Inalay ni Rizal ang “El Filibusterismo” sa Gomburza,
kaya’t ito’y subersibo
c. Diumano’y (allegedly) iligal daw ang La Liga Filipina
3. Hulyo 7, 1892 din: itinatag ni Andres Bonifacio at ng
ilan pang kasapi ng La Liga Filipina,
ang KKK/Katipunan (Kataas-taasang Kagalang-galangang
Katipunan ng mga Anak ng Bayan/ Supreme and Most
Respectable Organization of the Sons of the Motherland)
para simulan ang sikretong pag-oorganisa na hahantong sa
armadong pag-aalsa/rebolusyon para mapatalsik ang mga
Kastila at makapagtayo ng demokratikong gobyernong
pinatatakbo ng mga Pilipino (para sa kanila, ang
pagkapatapon ni Rizal ay senyales na wala nang pag-asa
ang reporma sa ilalim ng mga Kastila at kung gayon, wasto
 Mga Nangyari sa Dapitan
1. Nagtayo siya ng paaralan para sa mga batang lalaki
2. Nagtayo ng patubig/irrigation system para sa mga
magsasaka at mamamayang taga-Dapitan
3. Nakipagdebate (sa sulat) kay Padre Ramon
Pastells (isang Heswita) tungkol sa mga usaping
panrelihiyon
4. Sinulat ang tulang “Mi Retiro” (Ang Aking
Pahingahan) bilang tugon sa hiling ng ina
5. Nakatuklas ng mga bagong specie ng palaka,
tutubi/dragonfly at uwang/ beetle na malao’y
ipapangalan sa kanya
6. Naglilok ng mga pigurin at estatwang bato atbp.
7. Tumanggap ng mga pasyente mula sa iba’t ibang dako
ng Pilipinas at ng daigdig
 8. Nakilala at kinasama (live-in) si Josephine
Bracken, na malao’y mistulang asawa na rin niya
9. Dinalaw siya ni Dr. Pio
Valenzuela (sugo/emissary ni Andres Bonifacio) para
alamin ang opinyon niya sa rebolusyong inoorganisa
ng Katipunan; inalok siya ni Valenzuela na itakas para
pamunuan niya ang rebolusyon, di pumayag si Rizal
at sinabi rin niyang tutol siya sa rebolusyon dahil:
a. Nangako siya sa mga Kastila na di tatakas sa
Dapitan
b. Hindi pa raw handa ang mga Pilipino (kulang sa
armas atbp.)
c. Wala pa raw pagkakaisa ang mga Pilipino
d. Diumano’y hindi pa sanay mamahala ang
mga Pilipino
e. Marami raw madadamay na inosente
10. Sumulat si Jose kay Gob. Hen. Ramon
Blanco para hilingin na payagan siyang
pumunta sa Cuba para maging doktor sa
Hukbong Kastila (Spanish Army; noo’y
nagrerebolusyon na ang mga Cubano laban sa
mga Kastila; ayon sa ibang aklat, sikretong
plano ni Rizal na obserbahan ang taktikang
gerilya/guerilla tactics na ginagamit ng mga
 Agosto 23, 1896: Nagsimula ang hayagang pag-aalsa ng
Katipunan laban sa mga Kastila
Hulyo 1896: Pinayagan siya ni Blanco na pumunta sa Cuba;
nakaalis ang bapor nila sa Maynila pero nasa Singapore pa
lamang ang barkong sinasakyan niya’y muli siyang ipinaaresto
(September 30). Nang makarating sa España ang kanilang
barko ay inilipat siya sa isang barkong militar at ibinalik sa
Pilipinas para ikulong saFort Santiago (sa loob ng Intramuros).
Disyembre 8, 1896: Pinamili siya ng magiging abogado niya sa
isang listahan; pinili niya si Luis Taviel de Andrade
Disyembre 11, 1896: Binasahan siya ng sakdal/ipinaalam sa
kanya ang mgaikinaso sa kanya:
1. Sedisyon o pag-uudyok ng pag-aalsa
2. Rebelyon o pagsulat ng aklat laban sa pamahalaan
Depensa ni Rizal at kanyang abogado: Walang
kinalaman si Rizal sa pag-aalsa ng Katipunan,
dahil tutol nga siya sa rebolusyon (nagpalabas
pa nga siya ng manipesto para patunayan ito);
hindi subersibo o sedisyoso ang Noli Me
Tangere at El Filibusterismo dahil hindi naman
ito itinago ni Rizal kaninuman, layunin lamang
niyang isiwalat ang katotohanan; Lalong hindi
lihim ang La Liga Filipina dahil alam na nga ng
mga Kastila ang tungkol dito at wala ring
ginawang labag sa batas ang La Liga
(humihingi lamang ito ng reporma)
Paano nadiin si Rizal: Dahil sa pagbaligtad at pagtatraydor ng mga dati
niyang kasamahan, mga kapwa Pilipino, lalo na si Dr. Pio
Valenzuela (na nakakatawa ma’y siya pang nagdiin kay Rizal sa
hukuman); galit na galit kay Rizal ang mga prayle dahil sa kanyang
sinulat na nagsiwalat sa mga baho ng ilang miyembro ng Simbahan,
kaya idiniin nila ito (gaya ng ginawa nila sa Gomburza), kaya kahit
inosente’y hinatulan pa rin siya.
Disyembre 28, 1896: Nilagdaan ni Gob. Hen. Camilo Polavieja ang
hatol/sentensya ng kamatayan ni Rizal
Disyembre 29, 1896: Sinulat niya ang kanyang huling tula: “Mi Ultimo
Adios”(Ang Huling Paalam/My Last Farewell)
Disyembre 30, 1896: Binaril sa Bagumbayan (Luneta) si Rizal, habang
sumisikat ang araw sa silangan, namatay siya nang di nakita ang
pagsikat ng araw sa silangan (ang paglaya ng Pilipinas), ngunit di
kalabisang sabihing siya ang isa sa nagmulat ng sambayanan upang
makita nito ang kanyang aping kalagayan at sa huli’y mag-alsa upang
lumaya sa pagkaalipin.
 MGA PAG-IBIG NI RIZAL
1.Segunda Katigbak – unang pag-ibig; kapatid ng kanyang kaibigang
si Mariano; nakilala nang siya’y nasa UST; di gaanong matangkad,
may mga matang nangungusap, kulay rosas na pisngi
2. Margarita Almeda-Gomez – ikalawang pag-ibig; taga-Pakil,
Laguna; kayumangging kulay, kaakit-akit ang mga mata
3. Leonor Rivera – pinakadakilang pag-ibig ni Rizal; second
cousin niya; si “Taimis”; pinaghanguan ng karakter ni Maria Clara;
ikinasal sa British/Ingles na si Charles Henry Kipping
4. Jacinta Evardo Laza - si “Binibining L”
5.Leonor Valenzuela – kapitbahay sa Intamuros; kasulatan niya
gamit ang asin at tubig; taga-Calamba; estudyante ng medisina
6. Suzanne Jacoby – nakilala sa Belgium; sandali lamang silang
nagkaibigan ‘pagkat umalis din agad si Rizal para asikasuhin ang
kaso ng pamilya sa Espanya
balingkinitan ang katawan at asul ang mata
MGA PAG-IBIG NI RIZAL
1.Segunda Katigbak – unang pag-ibig; kapatid ng kanyang kaibigang si
Mariano; nakilala nang siya’y nasa UST; di gaanong matangkad, may
mga matang nangungusap, kulay rosas na pisngi
2. Margarita Almeda-Gomez – ikalawang pag-ibig; taga-Pakil, Laguna;
kayumangging kulay, kaakit-akit ang mga mata
3. Leonor Rivera – pinakadakilang pag-ibig ni Rizal; second cousin niya;
si “Taimis”; pinaghanguan ng karakter ni Maria Clara; ikinasal sa
British/Ingles na si Charles Henry Kipping
4. Jacinta Evardo Laza - si “Binibining L”
5.Leonor Valenzuela – kapitbahay sa Intamuros; kasulatan niya gamit
ang asin at tubig; taga-Calamba; estudyante ng medisina
6. Suzanne Jacoby – nakilala sa Belgium; sandali lamang silang
nagkaibigan ‘pagkat umalis din agad si Rizal para asikasuhin ang kaso
ng pamilya sa Espanya
balingkinitan ang katawan at asul ang mata
7.Gertrude Beckett – dalagang taga-London; kapamilya ng kanyang
tinirhan doon; tumulong sa pag-aaral niya ng Ingles.
8. Magkapatid na Adelina at Nelly Boustead – noong una’y mas
nagustuhan si Adelina na mas bata; si Nelly ay gusto rin ni Antonio Luna;
dahil nangungulila kay Leonor (na nabalitaan niyang nagpakasal na),
niyaya niya si Nelly na magpakasal; nagpatumpik-tumpik si Nelly dahil
alam niyang nangungulila lang si Rizal kay Leonor at baka maging
panakip-butas lang siya, isa pa, Protestante si Nelly at ayaw namang
itakwil ni Rizal ang kanyang pagka-Katoliko.
9. Usui Seiko/O-Sei-San/O Sei Keio – nagturo ng wikang
Hapon/Niponggo kay Rizal; muntik na rin niyang pakasalan kundi lang
dahil sa bayan
10.Consuelo Ortiga y Perez – Kastila; inalayan ni Rizal ng tula; iniwan
niya ‘pagkat gusto rin ni Eduardo de Lete na kanyang kaibigan
11.Josephine Bracken – itinuring niyang asawa; isang Irish; ampon ng
isang Amerikanong taga-Hong Kong na nagpagamot kay Rizal;
• Ang BATAS RIZAL (ligal na batayan ng pag-aaral sa buhay at mga sinulat ni
Jose Rizal)
Batas ng Republika Blg. 1425
· Pinagtibay noong Hunyo 12, 1956
· Ipinatupad ng Lupon sa Pambansang Edukasyon (Committee of National Education)
noong Agosto 16, 1956
· Akda ni Sen. Claro M. Recto ang orihinal na bersyon (lolo ni dating Sen. Ralph
Recto)
· Binatikos ng ilang grupo at senador ang bersyon ni Recto kaya naglabas ng pamalit
o substitute bill si Sen. Jose P. Laurel Sr. (na batay sa panukala nina Sen. Emmanuel
Pelaez at Roseller Lim); ito ang naging Batas Republika 1425
Mga Tumutol sa Orihinal na Bersyon ng Batas Rizal
· Sen. Decoroso Rosales (kapatid ni Arsobispo Rosales)
· Mariano Cuenco (kapatid ni Arsobispo Cuenco)
· Padre Jesus Cavanna
· Sen. Francisco “Soc” Rodrigo
· ilang grupo sa Simbahang Katoliko
Sa taon din ng kaniyang pagtatapos ng
Medisina, siya ay nag-aral ng wikang Ingles,
bilang karagdagan sa mga wikang kaniya nang
nalalaman gaya ng Pranses. Isang dalubwika si
Rizal na nakaaalam ng Arabe, Katalan, Tsino,
Inggles, Pranses, Aleman, Griyego, Ebreo,
Italyano, Hapon, Latin, Portuges, Ruso, Sanskrit
, Espanyol, Tagalog, at iba pang mga
katutubong wika ng Pilipinas