V× sao tr¸i ®Êt nÆng ©n

t×nh
H¸t m·i tªn Ng­êi Hå ChÝ
Minh
 T×m hiÓu c¬ së h×nh thµnh TÊm g­¬ng ®¹o ®øc Hå ChÝ
Minh
A. LÞch sö d©n téc ViÖt Nam thÕ kØ XV.

Ngµy 28/02 n¨m Canh Th×n

(1400), Hå Quý Ly lËt ®æ nhµ TrÇn
dùng ra n­íc §¹i Ngu (Tr­íc lµ §¹i ViÖt) vµ
tiÕn hµnh hµng lo¹t c¸c chÝnh s¸ch c¶i
c¸ch kinh tÕ x· héi.

LÊy cí phï TrÇn diÖt Hå,

giÆc Minh sang x©m l­îc n­íc ta. Nhµ Hå
chèng cù kh«ng nçi, ®Êt n­íc r¬i vµo tay
giÆc Minh. C¸c quan qu©n triÒu Hå kÎ
bÞ giÕt, kÎ bÞ b¾t ®­a vÒ Trung Quèc,
kÎ ch¹y tho¸t th©n, mai danh Èn tÝch.
Trong sè ®ã cã mét sè ch¹y vµo NghÖ
An ®Ó n­¬ng th©n ë vïng Nam §µn ph¶i
®æi hä Hå thµnh hä NguyÔn.

(Thµnh nhµ Hå)

 B. Dßng hä NguyÔn ë Lµng Sen

Lµng Sen: Vïng nµy nhiÒu sen:

§ång Sen, Cån Sen, §Çm Sen, GiÕng Sen...
Mü Liªn sau ®æi thµnh Kim Liªn. Lµng Sen
cã 5 Ph­êng: Ph­êng gi÷a – Xãm §«ng LÜnh;
Ph­êng Phó §Çm – Xãm Nam LÜnh; Ph­êng
C¬n Tr«i – Xãm T©y LÜnh; Ph­êng Th­îng –
Xãm Th­îng Thä; Ph­êng Ngoµi – Xãm Trung
Ca.

Lai lÞch Hä NguyÔn: Trong gia

ph¶ Hä NguyÔn cßn ghi l¹i: Hoµng s¬ tæ
kh¶o Hä NguyÔn lµ cô NguyÔn B¸ Phô,
tiÕp ®Õn NguyÔn B¸ B¹c, tiÕp ®Õn
NguyÔn B¸ Ban råi ®Õn NguyÔn V¨n D©n
(4 vÞ tæ hä NguyÔn, kho¶ng 200 n¨m, tõ
TK XV – TK XVII).
 §Õn ®êi cô NguyÔn VËt, b¾t
®Çu lãt ch÷ “Sinh” (bëi «ng lµ Gi¸m sinh
triÒu Lª Th¸nh §øc – N¨m thø 3).

¤ng tæ thø 6 lµ NguyÔn Sinh

TrÝ, tiÕp ®Õn NguyÔn Sinh NhËm lµ ®êi
thø 10 sinh ®­îc 1 con trai lµ NguyÔn Sinh (Cô Phã b¶ng NguyÔn Sinh
Trî (®Çu TK XIX). S¾c)

Vî mÊt, «ng NguyÔn Sinh

NhËm lÊy vî kÕ lµ bµ Hµ ThÞ Hy (Mét c«
g¸i tµi hoa nhan s¾c næi tiÕng trong vïng.
NhiÒu ng­êi hái mµ kh«ng ­ng lÊy) sinh ra
NguyÔn Sinh S¾c (1863 – Quý Hîi).
 Khi cha mÊt, NguyÔn Sinh S¾c ®­îc
anh Trî cho ®i häc, häc giái vµ kÕt b¹n víi Phan
V¨n San, V­¬ng Thóc Quý (lµ nh÷ng danh nh©n
næi tiÕng ë Nam §µn).

Cô tó Hoµng Xu©n §­êng th©n sinh ra

Hoµng ThÞ Loan vµ Hoµng ThÞ An. ThÊy cËu
S¾c th«ng minh, nhµ nghÌo nªn ®­a vÒ nhµ d¹y
ch÷.

Khi O Loan (13 tuæi), cô tó §­êng cho

O Loan kÕt duyªn víi cËu nho S¾c (18 tuæi).
N¨m 16 tuæi O Loan sinh con g¸i ®Çu
lßng lµ NguyÔn ThÞ Thanh (1884 - Tù
B¹ch Liªn).
4 n¨m sau sinh con trai NguyÔn Sinh
Khiªm (1888 - Tù TÊt §¹t).
Sau ®ã 2 n¨m sinh ra NguyÔn Sinh
C«n (1890 - Tù TÊt Thµnh).
(Vâng gai vµ khung dÖt v¶i trong nhµ B¸c)

(Bµ NguyÔn ThÞ (¤ng NguyÔn Sinh Khiªm) NguyÔn ¸i Quèc – (1911)
 Thêi th¬ Êu.

N¨m 1894 (Gi¸p Ngä), anh nho S¾c dù khoa thi H­¬ng ë Vinh vµ thi ®ç.

N¨m 1895 (Êt Mïi), «ng

cö S¾c ®i thi Héi nh­ng
kh«ng ®ç (32 tuæi). V×
trong bµi v¨n s¸ch cã phª
ph¸n triÒu ®×nh nhµ
NguyÔn ®Çu hµng
T©y.
N¨m 1896 (BÝnh
Th©n), «ng cö S¾c ®­îc
triÒu ®×nh søc vµo
HuÕ lµm quan, võa d¹y
häc cho 2 con vµ mét sè
trÎ kh¸c trong ®ã cã T«n (C¶nh tr­êng thi thêi phong kiÕn - 1897)
N÷ HuÖ Minh vµ DiÖp
V¨n Kú.
Quan th­îng th­ bé binh §µo TÊn (tr­íc lµ
trÊn thñ An-TÜnh), mét «ng quan yªu n­
íc.

Quan Ngù sö Phan §×nh Phïng (thñ

lÜnh khëi nghÜa H­¬ng Khª) ®· tõ trÇn
trªn nói Qu¹t (49 tuæi).

N¨m 1898, cö S¾c l¹i kh«ng ®ç khoa thi

héi MËu TuÊt (36 tuæi). §Õn d¹y häc ë
nhµ «ng NguyÔn ViÕt Chuyªn, «ng
NguyÔn §é trong thµnh HuÕ.

(Cô Phan §×nh Phïng)

 Mïa hÌ n¨m 1900, Bµ Hoµng ThÞ Loan (32
tuæi) sinh con trai ót lµ NguyÔn Sinh NhuËn (NhuËn
nghÜa lµ thªm) Tù lµ TÊt Danh. NguyÔn Sinh S¾c ®­
a NguyÔn Sinh Khiªm ®i coi thi h­¬ng ë Thanh Hãa.
Bµ con gäi bÐ NhuËn lµ em Xin, do mÑ bÞ hËu s¶n
kh«ng cã s÷a cho em.
Ngµy 22/12 n¨m Canh Tý (10/02/1901) gi¸p
tÕt. Bµ Hoµng ThÞ Loan mÊt (thä 33 tuæi). Bµ sinh
n¨m MËu Th×n (1868).

Mïa xu©n n¨m 1901, sau tÕt «ng (Bµ Hoµng ThÞ
NguyÔn Sinh S¾c vµ con trai tõ Thanh Hãa Loan)
vÒ HuÕ, bµng hoµng ®au ®ín tr­íc c¶nh vî
mÊt vµ con trai ót ®ang hÊp hèi trªn tay
C«n.
Ch«n cÊt xong bÐ Xin, NguyÔn
Sinh S¾c xin nghØ viÖc quan, c¶ 3 cha con
lÎo ®Îo, buån b¶ trë vÒ quª nhµ. C¶ nhµ
bµng hoµng, ®au ®ín xãt xa tr­íc c¸i chÕt
cña hai mÑ con bµ Hoµng ThÞ Loan ë
trong HuÕ!
(Mé bµ Hoµng ThÞ Loan ë Nam §µn)
 Cö S¾c l¹i quyÕt
chÝ trë vµo HuÕ chê thi héi,
C«n ë nhµ häc rÊt giái.

NguyÔn Sinh S¾c

thi héi ®· ®Ëu Phã B¶ng
(Héi thÝ – t­¬ng ®­¬ng phã
tiÕn sÜ b©y giê). C¶ huyÖn
Nam §µn ®i r­íc quan Phã
B¶ng.
Cïng ®Ëu khoa
nµy cã Phan Chu Trinh –
Mét trÝ sÜ yªu n­íc ®­¬ng
thêi.

¤ng NguyÔn Sinh S¾c kh«ng vµo HuÕ lµm quan, mÆc cho triÒu
®×nh søc gäi. ¤ng ë nhµ d¹y häc vµ bµn luËn thêi cuéc víi Phan Béi Ch©u, V­
¬ng Thóc Quý t×m ®­êng cøu n­íc. ChÞ Thanh (B¹ch Liªn ®· 18 tuæi).
 C«n b¨n kho¨n hái cha vÒ sù tÝch ®Òn Thôc
Ph¸n (§Òn An D­¬ng V­¬ng - §Òn Cu«ng), nói côt ®Çu
(LÌn hai vai), nói trèng thñng, cê r¸ch ... Qua Hµ TÜnh,
th¨m quª NguyÔn Du, th¨m dinh thù QuËn C«ng Hoµng
Cao Kh¶i.

C«n chª th¬ cña c¸c quan ná hay vµ lµm th¬ häa l¹i:

(Hoµng Cao Kh¶i)

“K×a ba «ng l·o bÐ con con,

BiÕt cã t×nh g× víi n­íc non.
Tr­¬ng m¾t lµm chi ngåi m·i ®ã,
Hái xem non n­íc mÊt hay cßn?”

(C¶nh s«ng Lam nói Hång)

 C«n hái bµ ngo¹i vÒ tÝch vua §ç Vò (n­íc Thôc,
hiÖu lµ Väng §Õ) bÞ mÊt n­íc mµ hãa ra chim quèc kªu
suèt ®ªm , ®Õn møc nhá m¸u ra miÖng. Bµ ngo¹i mÊt,
C«n v« cïng ®au khæ! V× c¸i chÕt hay ¸m ¶nh C«n: ¤ng,
mÑ, em, bµ.

Phan Béi Ch©u lËp Duy T©n Héi th¸ng 5/1904,

do C­êng §Ó lµm Héi tr­ëng, C«n 14 tuæi. ¤ng S¾c Ýt t¸n
thµnh ®­êng lèi cøu n­íc cña PBC. PBC ra ®i, nãi víi C«n “
Chó hy väng sÏ gÆp ch¸u trªn con ®­êng v× nghÜa lín”
(Cô Phan Béi Ch©u)

V­¬ng Thóc Quý vµ PBC lµm th¬ tÆng quan

Phã b¶ng NguyÔn Sinh S¾c tr­íc lóc chia tay:
D­íi s­ên nói §éc L«i, MÐ t©y cÇu H÷u biÖt. Giã hiu
hiu thæi, BÞn rÞn cÇm tay ¸o anh. M­a bay lÊt phÊt,
Cïng anh tiÔn biÖt.

Mäi ng­êi nh×n theo bãng PBC ®ang r¶o b­íc ra

®i trªn con ®­êng mÞt mï m­a giã.
 Thêi niªn thiÕu
C«n söa so¹n chuÈn bÞ cho chuyÕn ®i
theo cha lÇn thø 2 vµo HuÕ. ChÞ Thanh ®· 20
tuæi, ch­a lÊy chång lµm cho «ng S¾c rÊt b¨n
kho¨n, «ng nghÜ: “ Nã lµ con g¸i d¸m chÕt n¬i
biÓn c¶ chø kh«ng chÞu sèng n¬i ®Üa ®Ìn”.
Ba cha con lªn ®­êng gi÷a mïa h­¬ng sen
th¬m ngµo ng¹t. Vµo HuÕ víi tªn gäi míi: Quan
Phã B¶ng NguyÔn Sinh Huy vµ hai con lµ
NguyÔn TÊt §¹t vµ NguyÔn TÊt Thµnh. Hai anh
em ®Õn viÕng mé MÑ vµ em Xin trªn nghÜa (Cô Phan Ch©u Trinh)
®Þa Nam Giao bªn bê s«ng H­¬ng. HuÕ cã nhiÒu
thay ®æi: T©y, g¸i ®iÕm nhiÒu h¬n tr­íc.

NguyÔn Sinh Huy nhËn chøc Thõa

BiÖn Bé LÔ, gÆp Phan Chu Trinh c¸o quan
®ang vÒ ë Èn. PCT diÔn thuyÕt tr­íc häc sinh tr­
êng Quèc häc HuÕ ®ßi d©n sinh, d©n quyÒn.
Tõ NhËt PBC göi “L­u cÇu huyÕt lÖ t©n th­” vÒ
lµm chÊn ®éng c¶ n­íc.
(Tr­êng Quèc häc HuÕ)
 TÊt Thµnh vµ TÊt §¹t vµo häc tr­êng
tiÓu häc Thõa Thiªn ë §«ng Ba. Sau 4 n¨m xa c¸ch,
Thµnh gÆp l¹i c¸c b¹n cò: DiÖp V¨n Kú cßn T«n
n÷ HuÖ Minh vµ Lª ThÞ H¹nh th× häc ë tr­êng
Tam Tßa – Mét tr­êng n÷ sinh lín nhÊt Trung Kú.

NguyÔn TÊt Thµnh lµ mét trong 5 häc

sinh häc giái nhÊt tr­êng, ®­îc thÇy hiÖu tr­ëng ngîi
khen.
Mïa thu 1906, tõ quª Nam §µn ChÞ
Thanh göi th­vµo cho hai anh em: (Bµ NguyÔn ThÞ Thanh)

Phong th­viÕt véi, chÞ göi hai em.

GiÊy tr¾ng mùc ®en, th¾m t×nh cña chÞ.
NiÒm th­¬ng nh­bÓ, nçi nhí nh­non.
Tr¨ng khuyÕt tr¨ng mßn, lóc m­a lóc n¾ng.
(NguyÔn ¸i Quèc – ë Ph¸p)
Lßng chÞ ná v¾ng, mét phót h×nh em.
Th­¬ng cha ngµy ®ªm, mét m×nh mét bãng.
Kh¸c chi gµ trèng, nhÆt thãc nu«i con.
SÇu n­íc hÐo hon, thê vua kh« d¹...

Em ¬i cã râ, chÞ sèng mét th©n.

Gi÷ nÕp thanh bÇn, mµ kh«ng dèt n¸t.
ChÞ ®· häc ®­îc, ch÷ míi nh­em.
Nghe lêi Gi¶i San, chÞ v« Héi KÝn...

Hai em ®· lín, nhiÒu ch÷ gÇn cha.

¾t lµ nh×n ra, con ®­êng cøu n­íc.
 §äc th­ chÞ, Thµnh khãc. ThÇy Lª V¨n MiÕn thÊy
hai anh em häc giái, nªn nhËn c¶ hai vµo häc tr­êng Quèc häc
HuÕ. Thµnh ®äc cuèn “Kh«ng gia ®×nh” cña Ecto-ma-l«,
anh suy nghÜ nhiÒu vÒ c¸i tr­êng Quèc häc nµy, vÒ ®Êt n­íc
®ang bÞ n« lÖ, anh rÊt buån.
¤ng §Æng Th¸i Th©n tõ NhËt vÒ gÆp Thµnh,
trao ®æi ý muèn ®­a anh sang NhËt nh­ng Thµnh kh«ng
®ång ý. Anh ®ang t×m hiÓu x· héi Ph¸p qua s¸ch b¸o, anh
®äc s¸ch cña M«ngtetxki¬ vµ Rót-x«. Anh chia tay §Æng
Th¸i Th©n nh­ng chung mét lý t­ëng cøu n­íc.

§øc vua Thµnh Th¸i m­u ®¸nh ®æ Ph¸p bÞ lé, bÞ

b¾t h¹ ngôc (do tªn viÖt gian Tr­¬ng Nh­ L­¬ng tè c¸o víi (Vua Thµnh Th¸i)
Ph¸p). Thµnh Th¸i ho¹t ®éng trong Duy t©n Héi, ®Þnh trèn
sang NhËt. Ba cha con Thµnh rÊt ®au buån!
S¸ng ngµy 21 th¸ng 6 §inh Mïi (tøc 30-07-1907)
§øc vua Thµnh Th¸i ph¶i ®i ®µy biÖt giam t¹i Tr¹i ¤ CÊp ,
Vòng Tµu. Nh©n d©n ta kh¾p n¬i nghe tin v« cïng ®au
xãt. §Õn n¨m 1915 chóng bÝ mËt ®­a sang ®¶o Rª-uy-
ni-«ng. Ngµy 03-05-1916 chóng l¹i ®µy vua Duy T©n, con
vua Thµnh Th¸i sang mét chç víi cha.
(Vua Duy
 NguyÔn Sinh Huy bÞ buéc th«i gi÷ chøc
Thõa BiÖn Bé LÔ, bæ nhiÖm tri huyÖn B×nh Khª -
B×nh §Þnh.

ThÇy V­¬ng Thóc Quý xuÊt d­¬ng bÞ mÊt (Hßn väng Phu – B×nh
ngµy 10-06 n¨m §inh Mïi (tøc lµ ngµy 19 th¸ng 7 n¨m §Þnh)
1907). NguyÔn TÊt Thµnh ®Þnh vÒ quª viÕng thÇy
vµ th¨m chÞ Thanh trong dÞp hÌ nh­ng bè l¹i cho anh
§¹t ®i. Thµnh ®äc cuèn “Nh÷ng ng­êi khèn n¹n” cña
Victo Huyg«. Anh tiÔn cha vµo nhËn chøc ë B×nh
Khª.
NguyÔn TÊt §¹t trë vµo HuÕ, Thµnh bÞ èm.
B¹n th©n cña Thµnh lµ DiÖp V¨n Kú, Lª ThÞ H¹nh ®·
vµo Sµi Gßn cßn T«n N÷ HuÖ Minh ®· lÊy chång. Hai
anh em ®Õn trä t¹i qu¸n Ao Hå (®­êng M¹c §Ønh Chi).

(T­îng ®µi Quang Trung –

NguyÔn HuÖ, B×nh
§Þnh)
 ThÇy Lª V¨n MiÕn th­¬ng t©m, cho hai anh em vÒ nhµ thÇy ë nh­ng
Thµnh muèn tù lËp cho quen.

Mét s¸ng th¸ng 4 n¨m 1908, Thµnh vµ c¸c b¹n häc sinh Quèc häc HuÕ
cïng nh©n d©n Thõa Thiªn HuÕ biÓu t×nh ë tßa kh©m xø ®ßi quyÒn lîi. Bän
Ph¸p thÊy anh ®i ®Çu trong ®oµn biÓu t×nh t×m c¸ch ®Ó b¾t. Sau 4 ngµy (tõ 9
®Õn 13-04-1908) cuéc biÓu t×nh bÞ dËp t¾t, häc sinh Quèc häc HuÕ bÞ truy n·,
thÇy MiÕn ph¶n ®èi, nhê cã HuÖ Minh xin cho Thµnh trë l¹i tr­êng häc. Thµnh
quyÕt ®Þnh bá tr­êng ra ®i ®Ó t×m ®­êng cøu n­íc chø kh«ng chÞu sèng n« lÖ.

Trªn ®­êng vµo phÝa nam ,

Thµnh lµm quen víi c¸nh l¸i bu«n
kÑo m¹ch nha ë Qu·ng Ng·i. Vµo
B×nh §Þnh th¨m cha, xin d¹y häc ë tr­
êng Dôc Thanh – Phan ThiÕt do «ng
Hå T¸ Bang(b¹n cña «ng NguyÕn
Sinh Huy) lµ gi¸m ®èc c«ng ty n­íc
m¾m Phan ThiÕt s¸ng lËp.

(Cuéc biÓu t×nh cña häc sinh Tr­êng Quèc

häc HuÕ – 1908)
 Thµnh gÆp b¹n cò lµ Ph¹m V¨n CÇn, göi th­ vÒ
cho chÞ Thanh vµ anh Khiªm. ThÇy Thµnh rÊt mùc yªu th­
¬ng häc sinh, cho em Lª Trung LiÖt tiÒn ®Ó mua thuèc
cho mÑ èm, häc sinh rÊt mÕn thÇy.
¤ng NguyÔn Sinh Huy göi th­vµo cho Thµnh cã
ý bá viÖc quan ë B×nh Khª.

Thµnh gÆp T­ Lª tr­íc lµ häc sinh cïng tham gia

biÓu t×nh ë HuÕ – 1908 ®ang lµm phu khu©n v¸c d­íi
thuyÒn. Thµnh kÕt b¹n víi T­ Lª ®Ó cïng tÝnh ®­êng vµo
Sµi Gßn. T­Lª gäi thÇy Thµnh lµ anh Ba.
(T­îng B¸c Hå ë Tr­êng
Dôc Thanh)

Tõ biÖt tr­êng Dôc

Thanh, thÇy Thµnh ®Ó l¹i hai
phong th­ cho nhµ tr­êng ®Ó
vµo Sµi Gßn( th¸ng 10/1910)

(Tr­êng Dôc Thanh – Phan ThiÕt)

 Tuæi hai m­¬i
Anh Ba vµo Sµi Gßn,
T­Lª dÉn vµo ë nhµ «ng giµ §ên,
lµm phu khu©n v¸c ë c¶ng Nhµ
Rång. ót HuÖ lµ con g¸i giµ §ên
rÊt quý mÕn anh Ba. Anh b¾t
®Çu t×m hiÓu XH Thùc d©n ë
Sµi Gßn, ®i t×m cha. GÆp
DiÖp V¨n Kú ®· cã vî lµ
NguyÔn ThÞ H¹nh. GÆp cha
Huy ®ang bèc thuèc ch÷a bÖnh
cho d©n ë Sµi Gßn, cha nãi: “ N­
íc mÊt, con lo t×m ®­êng cøu n­íc
chø t×m gÆp cha lóc nµy cã
nghÜa lÝ g×? ”.
(Sµi Gßn n¨m 1911)

Anh Ba chuÈn bÞ ra n­íc ngoµi, tÕt ®Õn anh mua cho ót HuÖ mét chiÕc
kh¨n r»n ®éi ®Çu vµ hai kh¨n mïi xoa cét tãc, mua cho «ng giµ §ên hép d©y ®µn,
mua cho S¸u §en vµ ChÝn MËp (b¹n lµm phu) mét chai r­îu C« nh¾c.
 Anh Ba më líp d¹y ch÷ cho
anh em c«ng nh©n trong nhµ «ng giµ
§ên, anh em ®Õn häc rÊt ®«ng. Anh
Ba cÇm tay tõng ng­êi d¹y cho tõng
nÐt ch÷. LÇn ®Çu tiªn cÇm tay ót
HuÖ, ót HuÖ v« cïng c¶m ®éng nãi:
“Ch÷ anh Ba ®· th¾p s¸ng lªn trong
tr¸i tim nh÷ng ng­êi thî...!”

Th¸ng 6/1911: Sµi gßn mïa

hoa ®iÖp ®á. ¤ng chñ sù c¶ng nhµ
Rång hÑn víi anh Ba: Ngµy 2/6 tµu
®« ®èc La- tu-s¬ T¬-rª-vin tõ Tua –
ran sÏ cËp bÕn Nhµ Rång. Cã thÓ
tuyÓn thªm båi tµu, t«i sÏ giíi thiÖu
anh víi «ng thuyÒn tr­ëng Lu-i £-®u-ra
Mai-sen. RÊt tiÕc khi anh Ba ®Õn,
chñ tµu ®· nhËn ®ñ nh©n sù, cuèi
(C¶ng Nhµ Rång)
cïng ng­êi ta nhËn anh vµo ch©n phô
bÕp víi møc l­¬ng 45 ph¬-r¨ng
 Tµu ®« ®èc La-tu-s¬
T¬-rª-vin thuéc h·ng tµu S¸c-gi¬
Rª-uy-ni thuéc lo¹i lín nhÊt cña
h·ng ë ®Çu thÕ kØ XX nµy. Dµi
120m, réng 15m20 träng t¶i
5.572 tÊn. M¸y h¬i n­íc 2800 søc
ngùa. Ch¹y mét m¹ch 12000 h¶i
lý kh«ng nghÜ bÕn. Trªn tµu cã
®ñ tiÖn nghi, ®¸y chøa 900 tÊn
n­íc ngät, hÇm than 150 tÊn...
(Con tµu §« §èc La-tu-s¬ T¬-rª-vin )

Anh Ba b¸o tin cho ót HuÖ biÕt: “T«i ®i xa, xa l¾m, ®i khái n­íc m×nh...
Mµ ngµy trë vÒ cña t«i xa mï mÞt, kh«ng liÖu tr­íc ®­îc...”.
ót HuÖ v¸ ¸o cho anh Ba mµ buån ®Õn run ng­êi, nghÑn ngµo muèn khãc, trao chiÕc
¸o cho anh Ba c« nãi: “Nh÷ng ®­êng kim vÒ sau v× véi nªn kh«ng ®­îc ®Òu, anh vui
lßng nghe...”. C¶ nhµ liªn hoan cho anh Ba ®i, th©u ®ªm tíi s¸ng. ót HuÖ lo hµnh lý
cho anh Ba mµ giµn giôa n­íc m¾t.

S¸ng ngµy 05/6/1911, anh Ba cïng

«ng giµ §ên, T­Lª, S¸u §en, ChÝn
MËp vµ ót HuÖ tiÔn anh Ba xuèng
tµu... Bèn ng­êi quay l¹i, ®Ó ót HuÖ
tiÔn anh Ba ®o¹n ®­êng cuèi, trªn
tay «m mét gãi nhá, c« nghÑn ngµo
nãi: “Em muèn nãi víi anh, chØ sî
anh c­êi em... Anh nãi ®i anh...! Em
muèn ®­îc nghe anh nãi víi em mét
tiÕng gi÷a phót gi©y nµy anh Ba
¹!”

(Con tµu rêi c¶ng Nhµ Rång ra ®i)

 Anh Ba kh«ng nãi g× chØ nh×n c« tr×u mÕn, c¸i nh×n biÖt ly råi
d¶o b­íc lªn cÇu tµu, v× tµu ®ang ®æ cßi giôc. Anh Ba ®øng trªn boong tµu
quay l¹i vÉy tay tõ biÖt mäi ng­êi, ót HuÖ quú xuèng mÐp n­íc, ch¾p hai tay tr­
íc ngùc, c« khÊn:

S«ng ¬i! §õng mäc ®¸ ngÇm,

BiÓn ¬i! §õng dung sãng d÷.
Anh ®i thuËn giã xu«i buåm,
Hìi nh÷ng ph­¬ng trêi xa l¹.
H·y ®ãn lÊy anh,
Mét chµng trai n­íc ViÖt.
Anh lµ cña n­íc cña d©n,
TÊt c¶ ®îi anh vÒ!...

(NguyÔn ¸i Quèc -1920)

(C¶ng Nhµ Rång - 1911)