1

11/2012 11/2012
nntor nntor

Nisma pr KOMRA

CIP - , 341.322.5(497.1)"1991/1999" GLAS !Glas Inicijative za Rekom. - Beograd : Inicijativa za REKOM, 2012 (Beograd : Publikum). - 28 str. : fotogr. ; 21 cm Tira 1.000 ISBN 978-86-7932-048-3 1. a) - - 1991-1999 COBISS.SR-ID 193321996

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: office@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA HYRJE !Dilemat e avokuesit publik.................2 AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N !KOMRA pr t ardhmen e t rinjve: vazhdim i nnshkrimeve t peticionit pr themelimin e KOMRA-s..................4 !Flash mob: aksioni i komemoracionit t viktimave t lufts n Kroaci..................5 !Jelko Kacin: Momenti i duhur pr KOMRA-n .................6 AKTUALE !Nuk ka pasur ndrmarrje t bashkuar kriminale..................7 !Pr mua nuk sht qndrim vertikal moral Ante Gotovina, por Dragan Pjeva.................9 !Kritika dhe brengosje e KB-s pr shkak t drejtsis s ngadalshme n BeH..................14 DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON !Apel pr korrigjimin e padrejtsis ndaj viktimave civile t lufts n Kroaci..................16 !Prse APJ ka shkuar n Vukovar?..................20 !ka na kujtohet, far mbajm n mend?..................23 DREJTSIA TRANZICIONALE N BOT !T drejtat e njeriut duhet t jen n qendr t procesit t drejtsis tranzicionale..................26 !Dshmimi publik i viktimave ia ka zbuluar shoqris krimet e panjohura .................28 Intervist !!Kompensimet jan vetm nj pjes e korrigjimit t padrejtsis q i sht br viktimave.................30 ZRI I VIKTIMAVE !''Mos u brengos, moj shoqe, as nj fije e flokut nuk do tiu mungoj".................33 Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen financiare t Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet reflektues i pozicionin t Bashkimit Evropian.

Nisma pr KOMRA

HYRJE

!Dilemat

e avokuesit

publik
Biljana Vankovska Photo: Nova Makedonija Me prvojn time prej dika m shum se nj vit q kur jam br avokuese publike pr KOMRA-n n Maqedoni si dhe pas lvizjeve t caktuara n at drejtim, mund t nxjerr n pah dilemat me t

cilat jam ballafaquar dhe t cilat ende m krijojn problem. Si profesoresh dhe intelektuale publike, edhe para KOMRA-s kam punuar n avokimin publik, kurse nuk kam qen e vetdijshme se pr kt ekziston thirrja profesionale. Kurr as q e kam matur ndikimin e puns sime dhe as q jam brengosur pr at nse e gjith ajo ka efekt dhe nse e ka vlern e vet. Thjesht, kjo ka qen dhe ka mbetur detyra e intelektualit publik t kujdeset pr rrjedhat shoqrore, mbi t mirn publike dhe parimet morale, mbi t drejtat e njeriut, t shprehet me an t mediave, kolumneve, n tribuna t ndryshme ose t marr pjes n projektet e organizatave joqeveritare. Porse, veprimi nprmjet Koalicionit dhe prfaqsimi i nj gjje t caktuar si sht nevoja lidhur me ballafaqimin me t kaluarn dhe viktimat njerzore nga luftrat e kaluara sht obligim shum m i madh dhe nnkupton prgjegjsi t jashtzakonshme para t gjith atyre t cikt me vite kan punuar n kto shtje dhe n fund edhe e kan hartuar Propozim Statutin e KOMRA-s. Ajo, pr t ciln deri m tash kam avokuar si intelektuale e lir, tash e merr jo vetm formn e nj kuptimi konkret, por edhe e shtron shtjen e rezultateve konkrete. Avokimi publik klasik tash shndrrohet n lobim e, madje, edhe n diplomaci joformale. Nj nga dilemat, me t cilat ballafaqohet secili avokues publik, sht edhe qndrimi ndaj t gjith atyre t cilt me vite t tra kan investuar n procesin e t cilt tash mund t ndjehen si t panevojshm ose t ln anash. Disa e thon kt haptazi, t tjert jo ashtu n mnyr t qart, por sht fakt se avokuesi publik ndodhet n zjarrin midis bazs s tij dhe politikanve dhe, n prgjithsi, midis mediave dhe publikut t gjer, t cilin duhet ta bind se sht pjekur koha q nisma civile e KOMRA-s duhet t lviz n qarqet politike dhe diplomatike. Tek secili veprimtar ekziston edhe nj doz e friks nga dhurimi n dor i gjrave politikanve, nga fakti se ata jan t prir ti (keq)prdorin ato n nj mnyr ose n nj tjetr. Ngjashm sht edhe me
Nisma pr KOMRA

avokimin publik... Shum m e leht sht t prfaqsosh emrin tnd, t kritikosh dhe t futesh n qrim hesapesh me politikant, t cilt ndoshta kan legjitimitet, por rrallher edhe respektin e gjer publik. Tash ndodhemi n situatn q ta krkojm mnyrn pr t ardhur deri tek prfaqsuesit m t lart t pushtetit, q ti shtyjm q seriozisht t angazhohen pr formimin e komisionit rajonal ose q, e pakta, t hyjn n negociata ndrshtetrore rajonale dhe q, me kt rast, edhe t mos i hidhrojm dhe t luajm me at letrn e ndrgjegjes s tyre (shpesh) t papastr, si e thot kt kolegu Puhovski. Ndonjher ia hyn rrezikut q, pr shkak t lotimit, t t qortoj opinioni publik vendor ose ai i fqinjsis (varsisht nga konfliktet), kurse ndonjher bn edhe gjra t cilat, si individ i lir, nuk do ti bje troket n dyert e njerzve t cilt edhe ndoshta nuk i respekton, por prej t cilve varet formimi i KOMRA-s. Nuk e din se pr far arsyesh t pranojn dhe sa jan t sinqert n at q e thon e edhe m pak e din se si dhe sa sht duke prparuar avokimi publik n shtetet tjera n rajon. Ndonjher ballafaqohesh me mendimet lidhur me at se si duhet t reagohet kur po ata t njjtt politikan i marrin gjrat n duart e tyre n sferat e tjera, t cilat nuk jan t mira pr shoqrin. Dhe kshtu fillon reflektimi i cili sht afr vet-censurs (q t mos rrezikohet interesi m i gjer, si sht KOMRA).

Prfaqsimi i nj gjje, si sht nevoja pr ballafaqimin me t kaluarn dhe viktimat njerzore nnkupton prgjegjsi t jashtzakonshme.

Avokimi publik n Maqedoni sht duke shkuar n mnyr befasuese mir, me gjith faktin se sht fjala pr nj shoqri t prar, n t ciln pjesmarrsit e konfliktit jan n pozita t larta shtetrore. Kemi arritur deri te kryetari i shtetit, kryetari i parlamentit dhe edhe deri te disa ministra dhe deputet, por t gjith pyesin: deri ku ka shkuar puna n shtetet e tjera? Thuajse askush nuk dshiron t jet lider dhe t vrapoj para t tjerve. Suksesi i avokimit varet shum nga kjo, por m e rndsishmja pr Koalicionin sht besimi dhe prkrahja pr te. Ather, secili nga avokuesit sht m i fuqishm n paraqitjet e tij kur ka n duart e tij atun: jo vetm prkrahjen e brendshme, por edhe rezultatet e kolegve t tij. T gjith ne veprojm sipas parimeve t gjykimeve t kombinuara i ndajm edhe dilemat, edhe sukseset, edhe dshtimet... Por, askush as q e ka menduar se kjo sht nj detyr e leht. Biljana Vankovska Autorja sht profesoresh e Fakultetit Filozofik n Shkup, Maqedoni, dhe antare e ekipit rajonal t avokimit pr themelimin e KOMRA-s.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!KOMRA pr t

ardhmen e t rinjve: vazhdim

i nnshkrimeve

t peticionit pr

themelimin e

KOMRA-s

Nnshkrimi i peticionit n Prishtin Photo: FHP N kuadr t aktiviteteve pr fuqizimin e prkrahjes publike t Nisms pr KOMRA, Koalicioni, n datn 24.10.2012, n Beograd, Zagreb, Lubjan, Sarajev, Banja Lluk, Podgoric, Prishtin dhe Shkup ka organizuar aksionin rrugor KOMRA pr t ardhmen e t rinjve, gjat t cilit 1.421 qytetar kan nnshkruar peticionin pr themelimin e KOMRA-s, kurse 57 individ jan antarsuar n Koalicionin pr KOMRA-n. Edhe pse dita ishte e ftoht, me shi n Zagreb dhe n Banja Lluk, sht mbledhur nj numr i nnshkrimeve si gjat nj dite n kohn e fushats intensive, n muajin qershor t vitit 2011. Antart e Koalicionit n mnyr shum bindse kan promovuar Nismn pr KOMRA, jan prgjigjur n pyetjet e qytetarve mbi qllimet dhe detyrat e KOMRA-s dhe kan prkujtuar se 543.000 qytetar tashm e kan nnshkruar peticionin pr themelimin e KOMRA-s. Reagimet e qytetarve kan qen inkurajuese. Shumica e tyre din pr KOMRA-n. Nj numr i madh i qytetarve kan shprehur paknaqsin pr shkak t qndrimit pasiv t politikanve dhe knaqsin pr faktin se sht fjala pr nj komision rajonal pr viktimat. M s shumti vmendje mediale ka pasur n Podgoric. Lajmi mbi vazhdimin e nnshkrimit t peticionit ka qen nj nga lajmet kryesore t mediave elektronike dhe t atyre t shkruara. N Lubjan, me rastin e nnshkrimit t peticionit, prkrahje me shkrim kan drguar Tone Pershak, shkrimtar, dhe Darko Shtrajn, kryetar

i Akademis Liberale. Prkrahje me shkrim ka drguar edhe antari i Akademis

Shumica e qytetarve dine pr KOMRA-n.

sllovene t Shkencs dhe t Arteve Oto Luthar, kryetari i Lidhjes s Shkrimtarve

Veno Taufer, letrari Simon Kardum, letrari Miroslav Slana - Miros, letrari Alesh Debeljak dhe historiani Bozho Repe. Ministri Zhiga Turk, prmes zdhnsit t tij Bojan Brezigarit, ka krkuar falje q nuk ka mundur t shkoj personalisht dhe ta nnshkruaj peticionin. N Prishtin peticionin e kan

nnshkruar Luan Daka dhe Afrim Spahiu, muzikanti i xhazit Ilir Bajri dhe kngtarja Rona Nishliu. muzikanti Simeon Ivanov Kango.

N Shkup jan nnshkruar nnkryetari i lidhjes socialdemokrate t maqedonis Zoran Jovanovski dhe

Nisma pr KOMRA

!Flash mob:

aksioni i

komemoracionit

t viktimave t

lufts n Kroaci

Komemoracioni n Sheshin dr Franje Tugjman n Zagreb Foto: Nisma e t rinjve pr t drejtat e njeriut e Kroacis Nisma e t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut n Kroaci ka organizuar aksionin ilegal t komemoracionit t viktimave t lufts n Ditn e Gjith t Shenjtve n datn 01.11.2012 n Sheshin dr Franje Tuxhman n Zagreb. Qllimi i aksionit ka qen q t trhiqet vmendja e publikut n t vrart dhe n personat e zhdukur dhe q ti bhet thirrje publikut pr ta prkrahur KOMRA-n.

Shtatmbdhjet qirinj, t cilat simbolizojn numrin e viteve nga prfundimi i lufts, kan mbetur t paprekura n Shesh gjat gjith kohs sa ka zgjatur komemoracioni.

Veprimtart e Nisms pr t Drejtat e Njeriut n natn midis dats 01 dhe 02.11.2012, rreth drurit n Shesh i kan vendosur dy lente t purpurta (q simbolizojn memorializimin e viktimave dhe KOMRA-n), n t cilat sht shkruar numri 1.868 (numri i personave t zhdukur n Kroaci) dhe KOMRA. N shtigjet pr shtitje i kan vendosur 17 qirinj t purpurt, q simbolizojn 17 vite nga prfundimi i lufts pa emra t viktimave, kurse midis trungjeve t drurve e kan shtrir rrjetn n t ciln kan qndruar copat e letrave n t cilat me dor kan qen t shkruar emrat e 1.868 personave t zhdukur n luftn n Kroaci. Qirinjt dhe copat e letrave me emrat e personave t zhdukur [kroat dhe serb] kan mbetur t paprekur n Shesh deri n datn 15.09.2012. Pr aksionin kan raportuar portali H-alter dhe hi civilnodrustvo.hr, si dhe gazeta ditore Novosti. N Zagreb, me nderim t madh, sht folur me dit t tra pr emrat e viktimave n Shesh. Edhe pse aksioni nuk ka qen i lajmruar, policia dhe shrbimet komunale nuk e kan hequr instilacionin.

Nisma pr KOMRA

!Jelko Kacin:

Momenti i

duhur pr KOMRA-n

sht i pakundrshtueshm fakti se pajtimi rajonal sht parakusht i suksesit t integrimeve evropiane.

Avokuesi publik i Nisms pr KOMRA-n n Slloveni, Igor Mekina, n datn 23 nntor t vitit 2012, sht takuar me Jelko Kacinin, deputet n Parlamentin Evropian, antari i Zyrs ALDE Bashkim i Aleancs Liberale dhe i Demokratve pr Evrop, raportues i Parlamentit Evropian pr Serbi dhe raportues n hije pr Maqedoni, Malin e Zi dhe Shqiprin. Kacini e ka karakterizuar Nismn pr KOMRA si nj nism jashtzakonisht t rndsishme, pr arsye se beson se vrtetimi, publikimi dhe pranimi i fakteve mbi shkeljet masive t t drejtave t njeriut n nivel rajonal sht i domosdoshm pr t gjith qytetart e rajonit, n mnyr q, kshtu, t formsohen themelet pr kthimin e dinjitetit viktimave, prmbushjen e nevojave t tyre, vrtetimin e fatit t personave t zhdukur dhe pengimin e prsritjes s tmerreve t s kaluars. Deputeti i PE-s, Jelko Kacin vlerson se tash sht momenti i duhur q pr realizimin e nisms pr KOMRA t bhen edhe prpjekje shtes. Procesi i pajtimit sht imperativ. Pa marr parasysh se si sht vlersuar puna e Gjykats s Hags pr ish-Jugosllavin, sht i pakundrshtueshm fakti se pajtimi rajonal sht parakusht i suksesit t integrimeve evropiane. Vetm kshtu rajoni do t mund t riformsohet n nj treg potencial m t qndrueshm e m perspektiv, ka vlersuar Kacini dhe ka theksuar se n paraqitjet e tij publike me kmbngulje e thekson nevojn q t themelohet KOMRA si komision rajonal i s vrtets.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Nuk ka

pasur

ndrmarrje t bashkuar

kriminale

Gjykatsi Teodor Meron Photo: ICTY

Tribunali i Hags ka liruar nga prgjegjsia penale gjeneralt kroat Ante Gotovinn dhe Mladen Markain
Paneli i Apelit, n datn 16 nntor t vitit 2012, me mbivotim, ka sjell aktgjykimin me t cilin lirohen s par, me t cilin gjeneralt kroat kan qen t dnuar me 24 dhe 18 vite burgim. Kryetari i trupit se, sipas Apelit t panelit, aktgjykimi i shkalls s par ka qen i bazuar n prfundimin e gabuar se

nga prgjegjsia penale Ante Gotovina dhe Mladen Markai, me ka sht anuluar vendimi i shkalls gjykues, Teodor Meron, duke e arsyetuar aktgjykimin me t cilin lirohen gjeneralt kroat, ka cekur sulmet e artileris n Knin, Graac, Obrovac dhe Benkovac n kuadr t operacionit Stuhia, t dats 4 dhe 5 gusht t vitit 1995, kan qen t kundrligjshme. Meron ka cekur se konstatimi i trupit gjykues t shkalls s par mbi paligjshmrin e ktyre sulmeve ka qen gur-themel pr prfundimin se t akuzuarit kan marr pjes n ndrmarrjen e prbashkt kriminale t udhheqjes s Kroacis, qllim i s cils ka qen largimi i prhershm dhe i dhunshm i popullats serbe. Aktgjykimi i shkalls s par nuk i prmban as treguesit se fardo provash jan shqyrtuar me rastin e sjelljes s nj prfundimi t till, kurse n te nuk ekziston as arsyetimi se si trupi gjykues ka ardhur deri te ai ... N rrethana t tilla, paneli i apelit njzri vrteton se trupi gjykues i shkalls s par ka gabuar kur e ka zbatuar at standard, i cili nuk ka qen i lidhur me provat, ka thn gjykatsi Meron. Paneli i apelit konsideron se nuk ka prova se ka ekzistuar ndrmarrja e bashkuar kriminale, ka qen prfundimi. Gotovina dhe Marka jan lshuar n liri t njjtn dit. Organizata joqeveritare nga Zagrebi, Documenta Qendra pr ballafaqimin me t kaluarn, n komunikatn e saj t lshuar me rastin e aktgjykimit shfajsues ia ka prkujtuar publikut kroat familjet e viktimave t vrara gjat aksionit Stuhia, dhe ka theksuar se nuk guxon t lihet q krimet kryera gjat dhe pas AUK (VRA) Stuhia t mbeten tragjedi pa epilog.

Nisma pr KOMRA

N kohn e AUK Stuhiajan vrar me qindra civil, jan djegur me mijra shtpi dhe objekte t tjera, ndrsa pothuajse gjysma e refugjatve e pret kthimin n hapsirat nga t cilat jan shprngulur (sipas t dhnave t UNHCR-s, jan kthyer 132.922 t kthyer n RK, duke pasur parasysh se nga ky numr 48 pr qind e tyre jan kthyer prher, kurse pjesa tjetr vetm prkohsisht vizitojn shtpit e tyre t dikurshme). Pavarsisht nga aktgjykimi t Panelit t Apelit n lndn kundr Gotovins dhe Markait, familjet e viktimave kan t drejtn morale pr t pritur q pr tragjedit e tyre dhe pr tragjedit e shum t tjerve t prgjigjen kryersit e krimeve, pa marr parasysh se n ciln an kan luftuar dhe n emr t kujt jan br krimet, thuhet n komunikatn e Dokumente. Nisma e t rinjve pr t drejtat e njeriut Kroaci, n komunikatn e saj ka cituar se edhe pas 17 vitesh krimet m t rnda t kryera n operacionin Stuhia jan pa dnim, kurse viktimat e tyre pa drejtsi dhe pa pranim. Pas ktij aktgjykimi, m shum se kurr m par ekziston nevoja q gjyqsori vendor t procesoj personat prgjegjs pr krimet t konfirmuara n kt proces dhe t tjerat t cilat qytetart/ret i kan paraqitur para institucioneve kompetente midis vitit 1995 e deri m sot. Nse krimet e operacionit Stuhia mbeten t paprocesuara, me kt n mnyr t pakthyeshme do t vrtetohet ekzistimi i nj sistemi i cili diskriminon n praktik dhe ather, Kroacis, me kt, do ti mbetet njolla e turpit t ktyre krimeve. N kt kuptim, i prkrahim deklaratat e kryetarit Ivo Josipoviqit, kryeministrit Zoran Millanoviqit dhe ministres s punve t jashtme Vesna Pusiq, me t cilat shprehen se ky procesuimi i mtejm para institucioneve kroate do t vazhdoj. Deklaratat e tyre e kan rndsin simbolike pr qytetart tan, pr viktimat e ktyre krimeve q pr shkak t puns t kryer n mnyr t pamjaftueshme t shpejt t institucioneve kroate ende presin q drejtsia t knaqet, thuhet n kt komunikat. N Serbi, Fondi pr t Drejtn Humanitare n komunikatn e tij, lidhur me rastin e njjt, ka thn se aktgjykimi i plotfuqishm pr gjeneralt Gotovina dhe Marka plotsisht n mnyr t sigurt nuk ka sjell drejtsi pr viktimat. Me lirimin e gjeneralve, me aktgjykimin e shkalls s dyt sht vrtetuar se nuk ka prgjegjsi shtetrore t Republiks s Kroacis pr krimet e kryera gjat kohs dhe pas operacionit Stuhia nuk ka ndrmarrje t prbashkt kriminale dhe, s kndejmi, nuk ka as prgjegjsi t tyre penale. FDH ka prfunduar se me kt aktgjykim krimet masive, t cilat jan kryer gjat dhe pas operacionit ushtarako-policor Stuhia jan reduktuar n incidente t izoluara dhe Kroacis m askush nuk do tia z pr t madhe nse nuk gjykon pr krime t lufts ndaj serbve. N intervistn pr gazetn Dnevnik t Novi Sadit, profesori Zoran Pusish ka thn: Me operacionin Stuhia shtetit kroat i sht kthyer nj e treta e territorit me juridiksion ndrkombtarisht t pranuar dhe kt askush nuk e kundrshton. Por ekzistojn edhe prova se Tugjmani dhe kreu i athershm politik e kan keqprdorur kt aksion. Ndryshe prej Millosheviqit, i cili ka br gjithfar dnglash por sht ruajtur jashtzakonisht q pr kt t mos flas publikisht, Tugjmani nuk ka mundur t prmbahet dhe i ka pasur deklaratat e tij mbi at se si duhet t zvoglohet prqindja e serbve n Kroaci. Pra, padyshim se n at drejtim ka ekzistuar qllimi dhe, s kndejmi, qeveria kroate ka nj detyr shum t rndsishme: t tregoj mirkuptim t sinqert pr psimet e
Nisma pr KOMRA

qytetarve t Kroacis t kombsis serbe, t cilt pas aktgjykimit t Hags i ka prfshir nj ndjenj e fuqishme e frustracionit dhe e padrejtsis. Jam i bindur se ather shum shpejt do t qetsohej situata, ka prfunduar Pusiqi

!Pr mua nuk

sht qndrim

vertikal moral
Ante Gotovina,

por Dragan
Pjeva

Po e botojm tekstin, t cilin pr portalin http://regionalexpress.hr e ka shkruar Drago Pilsel, me rastin e aktgjykimit i cili i liron nga prgjegjsia penale gjeneralt kroat

Disa or para shqiptimit t aktgjykimit t plotfuqishm pr gjeneralt Ante Gotovina dhe Mladen Marka, n Facebook kam botuar tekstin e mposhtm:UA FALNI, EDHE PSE E DIN SE FAR PO BJN!! Mikut tim, Dragan Pjevait, nna Boja e t cilit sht vrar n Xhepin Kufitar ose Jovan Beriqit (sepse Marija dhe Radivoje Beriq, prindrit e tij, jan likuiduar me arm zjarri n pragun e shtpis s tyre n Varivode, n datn 28 shtator t vitit 1995, 50 dit pas Stuhis), dshiroj tu tregoj sot, disa or para shqiptimit t aktgjykimit t plotfuqishm pr gjeneralt Gotovina dhe Marka, se ka prej nesh n Kroaci q krimet e lufts pas Stuhis dhe, n prgjithsi, ato t Lufts Atdhetare, nuk i quajm njolla, sepse vetm budallai mund ta bj kt. Kurse me budallenj, pr fatkeqsin ton t madhe,
Nisma pr KOMRA

sht me bollk jo vetm Kroacia, por edhe vendet e tjera t rajonit. Pasi q mediat bjn sehir mbi t ashtuquajturat lutjet e t ashtuquajturve katolik pr vendimin gjyqsor t drejt, kurse mezi q i prmendin viktimat, un nuk do t shkoj n pushim e t mos iu them ktyre njerzve dhe t gjith atyre q kan humbur dik t dashur n krimet e lufts t cilat i kan kryer kroatt m vjen keq. M vjen keq nga zemra dhe plotsisht ndryshe do t sillesha sikur t redaktoja, le t them, Programin Informativ t TVH i cili kto dit po e turpron, edhe nj her, profesionin tim. M vjen keq pr dhembjen tuaj. Dhe mendoj se mund ta kuptoj, sepse nna ime vuan pr djalin e humbur (zhdukur) dhe edhe ngaq n zemr i kam shum t pranishm edhe t gjith ata t cilt kan psuar nga dora serbe. Jam me juve edhe pr arsye se nuk mund t konceptohen krimet, relativizmi i krimeve dhe madhrimi i kriminelve dhe i politiks kriminale. Dshiroj, Dragan dhe Jovan, ta dini se n Kroaci keni shpirtra t ngjashm. Dhe se nuk jemi t gjith t poshtr. Paqe dhe mir. Menjher pasi q kam marr vesh se jan liruar gjeneralt, e kam botuar kt: Madhrimi i sotm i kriminelve pr gjeneralt Gotovina dhe Marka, q jan lehtsim i madh pr qytetart e RK, nuk do t guxonin t bheshin pengesa pr ballafaqimin, aq shum t nevojshm, me t vrtetn mbi t kaluarn dhe pr msimin e msimit nga e kaluara. sht koha e fundit q Kroacia ti kthehet t ardhmes, thuhet n deklaratn e zyrs s ish kryetarit Mesiq. Ksaj kam pr ti shtuar se kam vendosur drejt kur i kam kritikuar prokurort e Hags, t cilt m kan marr n pyetje dhe kur prmes revists holandeze Handelsblatt kam thn se nuk do t dshmoj dhe se i kan artikujt e mi dhe rezultatet e hetimit deri sa kam qen n HHO-u. A do t dshiroj, m n fund, t filloj RK pr t dnuar kriminelt e vrtet

10

n radht tona? Kam marr, n lidhje me kto shkrime, letrn e Dragan Pjevait, t cilin e prmend n fillim t ksaj kolumne, nna e t cilit sht vrar egrsisht n Xhepin Kufitar. Me lejen e tij, po e botoj n trsi. I dashur Drago, E di se kt kng ta kam drguar m hert, por prap sht e kndshme. T faleminderit pr at q ke shkruar n fejs (facebook, v.ep.) T kam par sonte. Gjat gjith dits jam n shtpi, thrrasin miqt dhe t afrmit. Po prpiqem pr t shkruar dika, por asesi nuk po m shkon. E shikoj n TV euforin dhe tronditjen rreth aktgjykimit. T nderuar gjeneral, i nderuar kryetar Tugjman, i nderuar ministr i mbrojtjes Shushah T gjith kan shkuar sot n histori prgjithmon. Si sht puna me kriminelt? Prap askush nuk sht fajtor . T gjith njerzit n Kroaci, q kan humbur dik, e din se si dhemb padrejtsia. Dikush si ti, Drago, do ta thot kt, do ta pranoj, do ta ndaj, do ta kuptoj vuajtjen dhe dhembjen, kurse shum t tjer nuk do ta kuptojn. Tr ditn nuk m hiqet nga mendja nj njeri, i cili m ka ardhur n zyr nga mesi i muajit maj t ktij viti.
Nisma pr KOMRA

Qartazi i shqetsuar, sht ulur n karrige, ka thn se quhej Mile dhe e ka filluar rrfimin e tij . N fillim t aksionit Stuhia, n nj fshat rreth Kninit, gjat (t ashtuquajturs) ikjes s (t ashtuquajturs) ushtri t RKS, ishte kthyer n fshat pr ti par prindrit e tij. Fshati ishte aso kohe plot me ushtri kroate. N oborrin e shtpis kan qen tre ushtar kroat me maska n kok. Para shtpis kan qen babai, nna dhe gjyshja (nna e babait). Ai e kishte pushkn dhe shikonte prmes shkurreve se si ushtart ia lidhnin baban dhe e drgonin n shtpi. Pastaj e kan djegur shtpin. Ai nuk kishte br asgj. Nna dhe gjyshja kishin mbetur gjall, kurse kriminelt kishin shkuar pas veprs s tyre heroike. Njeriu dridhej derisa ma rrfente kt. I kam thn sinqerisht se i sht dashur shum m shum forc pr t mos shtn se sa pr t shtn me arm, sepse me t shtnat me arm do ta nnshkruante aktgjykimin pr vdekje pr nnn, gjyshen dhe pr vetveten. Pak sht qetsuar. M ka thn se ka dshmuar n Hag dhe ka pyetur nse mundem, si avokat, t m ndihmoj t gjenden fajtort ose t marr ndonj kompensim pr t keqen q e ka prjetuar. I sht drejtuar shtetit kroat, por nuk ka pasur prgjigje (me gjas do t mund tia japin ndonj lajm t mir n lidhje me shtjen e kompensimit, sepse kryetari i Republiks dhe Kryeministri sot kan premtuar se shteti kroat do tiu ndihmoj t gjitha viktimave). Dy shtje, t cilat gjat gjith po m mundojn, jan: A jan gjeneralt e liruar kroat prgjegjs vetm pr krimet gjat vet operacionit Stuhia? A e kan urdhruar dbimin e serbve zotrinjt e nderuar, kryetari Tugjman dhe ministri i mbrojtjes Shushak? Fatkeqsisht, t dyja prgjigjet jan - po. N zonn e prgjegjsis s gjeneralve kan ndodhur krime t tmerrshme, plakitje, djegie shtpish dhe t ndrtesave ndihmse (q njerzit t mos ken ku t kthehen). Kjo sht nj recet e njohur dhe e strvitur mir e t gjitha palve ndrluftuese n ex Yu (ish Jugosllavi, v.e p.). Askush nuk sht prgjigjur pr kt. Pra, kjo ka qen dika q ka qen e lejuar (ose heshturazi e urdhruar). Kryetari dhe ministri nuk e kan thn me fjal urdhrin pr dbimin e serbve, por me vet veprimet e tyre e kan br me dije se kjo sht e dshirueshme. Prova pr kt ka mjaft, por argumenti m i qart sht pengimi dhjetvjear i kthimit t serbve t dbuar n Kroaci pas lufts, prkatsisht vrasja e pandshkuar e disa prej atyre, t cilt jan kthyer. Npr Kroaci tash vazhdon euforia dhe festimet. Po e shoh sonte se po flitet edhe pr krime sporadike ndaj civilve serb, q e kan njollosur fitoren e famshme. M n fund, dikush do t gjykohet me dnim t plotfuqishm edhe pr krimet ndaj serbve n aksionin Stuhia. Ai krimi, pr t cilin kam shkruar sonte, pasi q djelmoshat kan qen t prfshir nga entuziazmi patriotik, sipas kritereve t deritashme (ura e Koranit), vlen rreth katr vite, pas nj sjelljeje t mir nj vit e gjysm m pak. Tash njmend e di se kam qen i lumtur dhe se kjo nuk sht se vetm m sht dukur, kur n pranver
Nisma pr KOMRA

11

kam lexuar n gazeta se Gjykata e Apelit n Beograd, nj krimineli, i cili n Banski Kovaevci n Kordun, i ka vrar dhe i ka hedhur pes pleq (kroat) n bunar ia kan ndryshuar dnimin nga 15 n dnimin maksimal prej 20 vitesh burgim. Kt aktgjykim t shkalls s dyt e kan shqiptuar n Beograd ata serbt famkqij, primitiv dhe t pakulturuar. Shumica e atyre q e kan komentuar kt, e kan prshndetur kt aktgjykim. Nuk ka pasur fare reaksione negative. Dshiroj, Drago, q kt ta prjetojm n Kroaci. A do ti jap forc pr t folur ky aktgjykim kroat atyre t cilt n Kroaci deri m sot kan heshtur? Q ta ngritin zrin kundr krimit? Q t mos mbesin vetm duke shikuar punt e veta dhe q t mos frikohen? Ka ktu nj serial humoristik, Gruja i zi, parodi ndaj trimris serbe, Karagjorgjes dhe lufts kundr Turqve. N nj moment (kur serbt jan grindur), Gjorgje i Zi ngrihet dhe ia thot me t madhe: Vllezr serb, le t bhemi njerz, edhe pse jemi serb Mendoj se kjo shaka vlen pr t gjith ne n hapsirat e EX YU. T gjith ne, q luftojm pr marrdhnie normale midis njerzve, nuk guxojm t ndalemi. T dehurit sht gj e mrekullueshme, por gjendja esll edhe nuk sht aq. (Nj miku im din t thot: Sikur faza e gjendjes esll t ishte si edhe gjendja e dehjes, un gjithnj do t pija!!!). Euforia lidhur me kt aktgjykim do t kaloj. Duhet t jetohet, t punohet dhe t bashkpunohet midis popujve t EX YU. Ka ende mjaft pasoja t lufts, t cilat duhet zgjidhur. Przemrsisht, Dragani. P.S. E prfundoj letrn dhe me pikllim mendoj pr vllain tnd. Si e kishte emrin?

12

Qeveria kroate ka nj detyr shum t rndsishme: t tregoj mirkuptim t sinqert pr psimet e qytetarve t Kroacis t kombsis serbe.

Madje edhe profesort e Fakultetit t Shkencave Politike si papagaj e prsrisin se Ante Gotovina sht nj vertikale politike. Don Ivan Grubishiq, krahasuar me te, si t them, sht asgj. Pr mua nuk sht i ktill Gotovina, jo vetm pr shkak t CV-s s tij, por pr shkak se ka ikur, pr arsye se Kroacin e ka mbajtur peng t gjith atyre viteve Por, mbi t gjitha, se[pse ka ditur pr krimet e kryera gjat dhe pas Stuhis, posarisht pr masakrimin e 181 serbve n qytetin gjat operacionit Goditja e Jugut, n BeH, n datn 10 nntor t vitit 1995, operacion t cilin e ka koordinuar nga Shipova e q asgj nuk ka ndrmarr, edhe pse sht dashur dhe e ka ditur se duhet. Ai sht pr mua, sipas prgjegjsis komanduese, fajtor, edhe pse n Hag kjo nuk sht provuar, para s gjithash, e prsris, pr shkak t puns s dobt t Prokuroris, q n shpejtsi ua kam thn prokurorve, t cilt dy dit me mua kan biseduar n vern e vitit 2007 n Zagreb, jo pse un do t dshiroja burgim pr Gotovinn, por ngaq e kam avokuar drejtsin pr t vrart. Pr mua vertikale morale sht Dragan Pjeva, djali i Bojs s vrar, avokati i cili sht detyruar t shkoj n Beograd, sepse fal, sepse ia do t mirn Kroacis, sepse iu ndihmon refugjatve, sepse dshmon n dobi t paqes dhe t pajtimit, sepse ka vendosur t bhet ur e bashkpunimit dhe sepse
Nisma pr KOMRA

nuk ka lejuar q n zemrn e tij t ket vend pr nacionalizm, urrejtjen ose dshirat pr hakmarrje. Po, pra, krejt n t kundrtn e ksaj. Ai, dua t them, i shrben, paqes. sht aktiv n punn e organizatave joqeveritare, t cilat merren me fatin e personave t zhdukur dhe t t vrarve. sht zgjedhur pr kryetar t Kshillit Drejtues t Koordinimit t shoqatave t familjeve t personave t zhdukur nga hapsirat e ish-Jugosllavis. sht antar OB Shoqata e Lotve dhe e Koalicionit pr KOMRA. E shfrytzoj, n fund, nj refleksion t shkurtr, t aktivistes s paqes Ana Raffai, e cila thot se shrbimi sht nocion i cili i prgjigjet lnds s puns, pra, paqes. Paqja sht detyr q krkon dhe sht qllim jashtzakonisht i madh, q t mundet individi/ja, grupi ose ndonj institucion i madh t thot se e prvetsojn materien, n mnyr q t mund ta prfshijn. Ndrtimi i paqes sht pun n ndrtimin e shoqris. Shoqria sht vrtet tejet komplekse n mnyr q t mundemi ndryshimit t saj ti qasemi prej pozicionit t pronarit. Ndrtimi i paqes sht pun me njerzit, pun e individit/es n rritn personale. Ndryshimet, t cilat lindin n njerzit dhe midis njerzve t nxitura nga aktivitetet paqsore kurr nuk jan merit vetm e personave t kyur n procesin e ndryshimit. Ata jan n t njjtn koh edhe krijues e edhe shrbyes t ngjarjeve. Ne nuk jemi vetm krijues dhe as t vetmit krijues. Por jemi t rndsishm. Shuma e individve, si jan Dragan Pjeva ose Eugen Jakoviq, nga, prej nesh, organizats m t mir pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut, Shoqats Documenta (t cilit i ka vdekur nna kto dit dhe, s kndejmi, n pah ka dal se sa ai sht joegoist dhe shrbyes i rndsishm i paqes), krijojn shpres se do t arrijm ato ndryshime aq t nevojshme, at gjendje t shpirtit pr t ciln thrret Dragani n kt letr. Edhe un e kam kt shpres.

13

Nisma pr KOMRA

KOMITETI PR T DREJTAT E NJERIUT I KB MBI BEH

!Kritika dhe

brengosje
e KB-s pr

shkak t

drejtsis s

ngadalshme n BeH

sht shprehur brenga pr arsye se Projekti i Strategjis shtetrore t drejtsis transicionale n BeH ende nuk sht miratuar n Parlament

14

Komiteti pr t drejtat e njeriut i Kombeve t Bashkuara ka miratuar pakon e konkluzioneve dhe t vrejtjeve t veta n Raportin e dyt periodik mbi Bosnj e Hercegovins mbi zbatimin e Paktit Ndrkombtar mbi t drejtat qytetare dhe ato politike n kt vend n mbledhjen e 106-t, t mbajtur nga data 15 tetor deri n 2 nntor n Gjenev. Komiteti ka analizuar Raportin, t cilin pr Bosnj e Hercegovinn e ka prgatitur Ministria pr t drejtat njeriut dhe refugjatt e BeH. Megjithkt, me kt rast jan shqyrtuar edhe raportet alternative, t cilat i kan prgatitur Amnesty International dhe TRIAL, n bashkpunim me nj grup t organizatave joqeveritare n BeH e n t cilat jan sjell shum fakte mbi gjendjen e t drejtave t njeriut n vend, t cilat nuk jan prfaqsuar n raportin zyrtar. Komiteti ka drejtuar kritika ndaj BeH pr shkak t procesuimit t ngadalshm t krimeve t lufts, posarisht t atyre q kan t bjn me dhunn seksuale n luft dhe me torturn ndaj t burgosurve t lufts n kampe t prqendrimit. sht theksuar se BeH nuk e ka mbshtetjen adekuate psikologjike pr viktimat, t cilat dshmojn n gjykime, posarisht pr viktimat e dhuns seksuale. sht nnvizuar po ashtu se problem serioz paraqet mosprputhshmria e ligjeve midis entitete (dhe nivelit shtetror) sipas t cilave procesuohen krimet e lufts, sepse n nivel t entitetit zbatohet ligji arkaik penal i ish-RSFJs, i cili nuk i prfshin krimet kundr njerzimit, prgjegjsin e komandimit, skllavrimin seksual dhe shtatznsin e dhunshme. Komiteti ka shprehur brengn se kjo mund t oj deri tek mosprputhja n aktgjykime. sht shprehur prfundimi se edhe masat n lidhje me personat e zhdukur, t cilat i ndrmerr dhe i zbaton Qeveria e BeH, nuk jan t mjaftueshme dhe se, s kndejmi, Institutit pr personat e zhdukur duhet ti sigurohen mjete t mjaftueshme financiare pr pun, kurse familjeve t personave t pagjetur
Nisma pr KOMRA

mbshtetja adekuate psikologjike. Komiteti ka analizuar ligjet aktuale, t cilat merren me reparacionet administrative pr viktimat e lufts dhe antart e familjeve t tyre, n nivel t t dyja entiteteve. Federata e BeH sht kritikuar n lidhje me nenin 21 t Ligjit mbi t drejtat e lufttarve t demobilizuar dhe t antarve t familjeve t tyre, i cili i ka obliguar shfrytzuesit e t drejtave n pensionin mujor t lufts q ta shpallin antarin e familjes t vdekur n nj afat prej dy vitesh nga miratimi i Ligjit, afat ky i cili pr shum shfrytzues potencial ka skaduar. Vrejtje identike i jan drejtuar edhe Republika Srpsks lidhur me nenin 25 t Ligjit mbi mbrojtjen e viktimave civile t lufts, i cili prcakton obligimin q gjykats ti dorzohet pr shikim certifikata e vdekjes e antarit t familjes n mnyr q antart e familjes s tij t fitojn qasjen ndaj t drejts pr pension invalidor. Nj praktik e ngjashme sht n fuqi edhe n lidhje me kategorit e tjera viktima t lufts, pr shembull, me familjet e civilve t zhdukur. Rekomandimi i Komitetit, i drejtuar BeH, sht q t pezullohet obligimi i familjeve q ta shpall antarin e familjes s vet t vdekur n mnyr q ta realizoj t drejtn pr kompensim. Po ashtu, theksohet se duhet t sigurohemi q fardo kompensimi pr familjet t jet n prputhje me shkalln e dhuns dhe t psimit t prjetuar.

Komiteti ka drejtuar kritika ndaj BeH pr shkak t procesuimit t ngadalshm t krimeve t lufts.

Komiteti ka shprehur brengn pr faktin se Projekti i strategjis shtetrore t drejtsis tranzicionale pr t cilin pohohet se para s gjithash sht i orientuar drejt sigurimit t reparacioneve t drejta pr viktimat civile t lufts, duke i prfshir edhe viktimat e mbijetuara t dhuns seksuale ende nuk sht miratuar n parlament. Brengosja ka t bj me faktin se edhe projekti i Ligjit mbi t drejtat e viktimave t torturs ende sht duke e pritur vendimin e deputetve. Nj vrejtje e posame sht sjell edhe n lidhje me faktin se viktimat civile t lufts edhe m tutje kan pension m t vogl invalidor nga invalidt ushtarak t lufts. Komiteti tashm ia ka drejtuar kt vrejtje BeH dhe, m kt rast, sht shprehur brenga e posame pr at se BeH deri m sot nuk ka br asgj sa ka t bj me shtjen e ktij diskriminimi. Vrejtjet ndaj Raportit periodik t Qeveris s BeH, t cilat Amnesty International (AI) ia ka drejtuar Komitetit, n pjesn m t madhe t tyre kan pasur t bjn me n mossuksesin e prgjegjsve q t miratojn dhe t zbatojn masat adekuate ligjore, t cilat do t siguronin se krimet seksuale do t jen t procesuara sipas standardeve ndrkombtare. AI sht e brengosur me faktin se kjo mund t oj deri te mosndshkimi pr veprat e tilla si dhe deri te mossuksesi n sigurimin e reparacioneve adekuate pr viktimat e mbijetuara t atyre krimeve. Praktikisht, t gjitha vrejtjet e AI n lidhje problemet n procesuimin e krimeve t lufts n BeH, Komiteti i ka futur n vrejtjet veta t drejtuara Qeveris s BeH (t cekura n pjesn e par t tekstit). Jelena Grujiq

15

Nisma pr KOMRA

DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON

!Apel pr

korrigjimin e

padrejtsis

ndaj viktimave civile t lufts

n Kroaci

Kroacia n mnyr t themelt po punon n shumfishimin e fatkeqsis pr viktimat civile t lufts.

Raport i Documenta i Qendrs pr ballafaqim me t kaluarn

Viktimat civile t lufts atdhetare jan nj nga grupimet m t paprivilegjuara dhe t poshtruara t

16

qytetarve t Republiks s Kroacis, q, edhe m tutje, 17 vite pas prfundimit t lufts, pasuksesshm krkojn satisfaksionin material e, para s gjithash, at moral. Raporti hulumtues Viktimat civile t lufts n Kroaci, t cilin e ka prgatitur Documenta zagrebase, sht apel pr institucionet q t prmirsojn nj nga padrejtsit e mdha, t ciln shteti e zbaton ndaj qytetarve gjat dy dhjetvjetshave t fundit. Un jam pa gjithka materiale, un madje nuk kam as fotografi. Fmijt e mi nuk kan fotografi. Pikrisht gjithka sht shkatrruar! Plotsisht. Jo vetm q iu sht vrar babai. Sepse sht absurde n kt bot, n kt qytetin ton q viktima duhet t akuzoj, ather sht e prulur, e t thon:Nuk ke t drejt, je fajtore! Dhe ende humb, nuk e di se far gjyqi sht ai, sepse burri im ka qen gjykats dhe e di se motoja e tij ka qen t jet i drejt. Por kto aktgjykime, t m falni ju q gjykoni dhe ju q jeni n gjykat, nse dikush sht i vrar, kurse viktimat civile jan viktimat m t pafajshme, ato nuk kan pasur arm, ato nuk kan mundur t mbrohen, as pleqt, as fmijt, as grat, por vetm kan ardhur disa, q kan djegur, vrar, dhe tash gjykata ju thot se nuk keni t drejt. Dhe prap duhet tia kthesh shtetit ton ato shpenzime, ata t cilt kan gjykuar kan humbur koh, avokatt, kurse ne viktimave fare nuk na bjn hesap. Ne mbetemi, jo njher, viktima, tri her, njqind her, prgjithmon viktima. (Tonka

Pezelj, Petrinje, 4 korrik, 2012.)

Kryesisht, un kam varrosur bashkshortin tim n Novska. Dhe, nga viti 92 ia fillon rrfimi im dhe krkimi i s vrtets dhe i drejtsis. Ecja ime n Sisak, nga Prokuroria shtetrore deri te gjykatat, t gjitha t mundshmet. Kan kaluar pes vite nga vrasja dhe ka kaluar n vjetrim, q t shkoj pastaj n Gjykatn e Qarkut n Sisak. Gjykata e Qarkut n Sisak po ashtu e konfirmon at aktgjykim dhe mua nga Gjykata e Qarkut n Sisak m vjen shkresa pr pages t shpenzimeve. Nuk jan kto t gjithat vetm
Nisma pr KOMRA

Fushata Viktimat kan pritur tepr gjat Foto: Documenta Qendra pr ballafaqim me t kaluarn shpenzime t gjykats, kto jan shpenzime pr Prokurorin Shtetrore q e prfaqson Republikn e Kroacis n at rast dhe un nuk kam paguar menjher dhe ata vijn tek un n prmbarim t pensionit tim, q aso kohe ka qen 1.600 kuna. Ata mi kan marr tetmbdhjet muaj nga 500 kuna. Mund ta merrni ju me mend se si ndjehet personi i cili, s pari, ka aq pak t hyra dhe kur, e dini, se prse tashm ua marrin ato. (Marica Sheatoviq, Novska, 11 korrik, 2012.)

Un jam nj nga ata q kan psuar. E kam kaluar Bujen dhe Fushn e Pakracit. E kam ngritur akuzn pr shtpin, e cila m sht djegur n Pakrac. Ajo pjes e Pakracit asnjher nuk ka qen e okupuar, kjo sht provuar n gjykat dhe n procedurn ankimore sht shqiptuar dnimi i shpenzimeve n sasi prej 96.000 kunave pr procedurn gjyqsore. E kam parashtruar revizionin e se far do t dal prej ksaj nuk e kam iden. (Gjorgje Gunjeviq, Pakrac, 11 korrik, 2012.) Duke pritur drejtsin Tonka Pezelji, Marica Sheatoviqi dhe Gjorgje Gunjeviqi e kan t prbashkt dhunn institucionale, e cila n dy dhjetvjetshat e fundit n mnyr sistemore dhe municioze sht zbatuar nga Republika e Kroacis. Ata jan viktima civile t Lufts Atdhetare. Ktu nuk sht fjala vetm pr lshime ose politikn e pazbatuar t dikujt kundruall nj numri t caktuar t qytetarve, por pr dika dukshm m t errt. sht fjala pr shtetin, i cili me an t legjislativit ligjor dhe individve prgjegjs n mnyr t themelt punon n shumzimin e fatkeqsis tek t t dmtuarit e pafat. Si mund t karakterizohet ndryshe pashmangshmria sipas t cils Gjorgje Gunjeviqi n baz t vendimit gjyqsor duhet ti paguaj shtetit pothuajse 100 mij kuna pr shpenzimet gjyqsore, q do t thot se do t paguaj edhe mbrojtjen e Tomislav Merepit, t njeriut t dyshuar pr masakrn masive n fushn e Pakracit, duke qen se t njjtit, po ky shtet, n dy vitet e fundit ia ka paguar pr mbrojtje n gjykat pothuajse 700 mij kuna? T dhnat m t freskta, t vrtetuara nga Ministria e punve t brendshme tregojn se si n vitin 2011, Merepit, nga buxheti, - po atij t njjtit t cilit viktimat e tij do tia paguajn shpenzimet e gjykats i jan paguar 350.670,00 kuna, kurse n vitin 2012, deri n datn 17korrik, edhe 322.166,00 kuna shtes!
Nisma pr KOMRA

17

Tri rastet e cekura jan t vogla, por kan domethnie sugjestive t asaj se me far ballafaqohen prdit, me vite, viktimat civile n Kroaci. Specifikja e ktyre tre njerzve sht se ata kan pasur guxim t padisin Republikn e Kroacis, duke krkuar kompensimin e dmit pr vrasjen e antarve t pafajshm t familjes dhe (ose) pronn e djegur. Nga ana e tyre, ata kan marr refuzimin nga gjykata kompetente dhe faturn pr shpenzimet e procesit t deriathershm. Porse, rrfimet e tyre pasqyrojn vetm nj pjes t problemit: n radht e viktimave civile t lufts radhiten viktimat e vrasjes, plagosjes, t veprave diverzante dhe terroriste, t krimit seksual dhe t atyre q kan psuar nga minat si dhe antart e familjeve t viktimave t krimit. Sipas t dhnave jozyrtare dhe t paplota, t tilla n Kroaci momentalisht ka midis katr dhe tet mij. S kndejmi, edhe raporti hulumtues Viktimat civile t lufts n Kroaci sht posarisht i vlershm dhe nj fillim thelbsor. sht fjala pr publikimin e Documenta Qendrs pr ballafaqimin me t kaluarn, t krijuar n bashkpunim me nj numr t madh t organizatave joqeveritare. Publikimi sht filtruar n nj librth prej 124 faqesh, n t ciln jan paraqitur rezultatet e hulumtimit shum mujor n terren, gjat t cilit jan anketuar 105 viktima civile nga pjes t ndryshme t Kroacis, qoft kur sht fjala pr kroatt (dy t tretat e t anketuarve), serbt (m shum se nj e treta) ose boshnjakt prindrit e fmijve t plagosur, invalidve civil t lufts, antarve t familjeve t t zhdukurve dhe t t vrarve, t atyre q kan psuar nga minat, viktimat e torturs dhe viktimat e sulmeve diversante. Antart e familjeve t t vrarve ende jan duke pritur pr procesuimin e krimeve t kryera n luft, thuhet n publikimin e Documenta, t mbshtetur me t dhna statistikore: - krkesa pr kompensim sht refuzuar n 89 pr qind t krkesave t trsishme t paraqitura pr status t viktims civile,; - n 52 pr qind t rasteve t procedurave qytetare ose administrative pr kompensim personat q kan psuar paguajn shpenzimet ose jan duke pritur prmbarimin; - n 19 pr qind t rasteve n procedur sht ose sht n pritje procedura e prmbarimit me qllim t pagess s shpenzimeve gjyqsore; - nga numri i trsishm i pjesmarrsve, vetm 27 pr qind e tyre realizon t drejtn sociale, n formn e pensionit invalidor individual ose familjar, t furnizimeve ose t pensionit t rritur invalidor. Shumica prej tyre (73 pr qind) nuk e kan statusin e viktims civile t lufts dhe, n pajtim me kt, nuk realizojn kurrfar t drejtash; - n 61.4 pr qind t lndve paraprakisht t analizuara, gjykatat, pas refuzimit t krkesave ankimore, i kan obliguar palt ankuese q t paguajn shpenzimet e procedurs n lartsi prej 5.000,00 deri n 107.400 kuna; - n m pak se pes pr qind t rasteve sht dhn aktgjykim i plotfuqishm pr kryersit; -gjysma e personave q kan psuar nga minat nuk merr kurrfar forme t ndihms, kurse familjet e t vrarve nga minat nuk realizojn kurrfar t drejte, edhe pse pothuajse t gjith kan krkuar ndonj form t kompensimit. Pengesat juridike, n t cilat kan hasur viktimat me rastin e prpjekjeve t realizimit t t drejtave
Nisma pr KOMRA

18

pr kompensim jan krimet e lufts t paprocesuara, vjetrimi ose parashkrimi i lndve sipas afateve ligjore dhe trheqja e vrejtjes lidhur me praktikn gjyqsore dhe pagesn e shpenzimeve t larta gjyqsore. sht fjala pr nj padrejtsi t madhe, e cila duhet t hiqet. Familjet e viktimave civile e kan paditur shtetin, sepse ai nuk e ka prmbushur detyrn e tij i ka gjetur dhe i ka dnuar kryersit e krimeve. Kjo ka rezultuar me aktgjykime kundr viktimave, sepse familjet nuk kan mundur t dshmojn se kush i ka kryer krimet, kurse n fund jan detyruar t paguajn edhe shpenzimet gjyqsore, ka thn kryetari Ivo Josipoviq n konferencn me titullin Viktimat civile t lufts n Kroaci. E drejta n ndihmn ligjore dhe reparacion pr viktimat e veprave penale kundr vlerave t mbrojtura me an t s drejts ndrkombtare, ku sht prezantuar hulumtimi me t njjtin titull. Josipoviqi, pagesn e shpenzimeve gjyqsore t viktimave t lufts e ka quajtur nivelin e tret t viktimizimit t viktimave dhe ka trhequr vrejtjen se si viktimat civile t lufts jan n mesin e grupimeve m t rrezikuara t shoqris dhe, s kndejmi, e meritojn respektimin e shoqris. Viktimat kan merituar nderimin ton dhe nse nuk ua bjm at, shoqria jon ka humbur komponentin m t vlershm t nj shoqrie t sistemuar e kjo sht solidatriteti, ka porositur Josipoviqi, duke i br thirrje qeveris q ta plotsojn rregulloren, sipas s cils shteti i paguan shpenzimet gjyqsore vetm pr familjet e viktimave civile me gjendje t dobt financiare. N kuptimin financiar, kjo nuk do t thot asgj pr shtetin, por pr shtetin dhe pr qytetart tan sht shtje e sistemimit n mnyr t drejt. Nuk ka arsye q viktimat t presin as edhe nj dit m shum, ka thn Josipoviqi. Sipas t dhnave t publikuara n hulumtimin e Documenta, n madje 75 pr qind t rasteve, mosprocesuimi i krimeve t lufts ka qen pengesa kryesore pr realizimin e t drejtave pr kompensimin e viktimave. Gjykata Supreme n disa raste n disa procese i ka refuzuar krkesat me arsyetimin se nuk ka aktgjykime ndshkuese pr kryersit e atyre shkeljeve. Asgj m ndryshe nuk qndron puna as me Gjykatn Kushtetuese, e cila n procedurat e ktilla n afate rekorde refuzon krkesat pr kompensimin e dmit, me arsyetimin se n krkesa nuk prmendet asnj shtje thelbsore kushtetuese juridike. Edhe pse n hulumtimin e Documenta, pos dhjetra ekspertve, kan marr pjes edhe rreth njzet politikan dhe prfaqsues t institucioneve, prgjigjja e tyre n mnyr t prgjithshme sht shum e ult. Pr mosinteresimin e elits politike ka treguar edhe kryetarja e Documenta Vesna Tersheliq, duke kompetente pr viktimat civile me vite e kan ndryshuar emrin, kurse, n ann tjetr, nuk jan kujdes pr problemet e viktimave?, ka pyetur Vesna Tersheliq, duke e karakterizuar si t pashembullt faktin se Administrata pr viktimat civile pran Ministris s Shndetsis sht shndrruar n shrbim, q sht forma m e ult administrative. E vetmja zgjidhje, sipas mendimit t kryetares s Documenta, sht themelimi i Administrats pran Ministris s Mbrojtjes, sipas modelit t Drejtoris pr t burgosurit dhe t zhdukurit. Documenta dhe H-ALTER
Nisma pr KOMRA

19

shtruar pyetjen se prse Qeveria nuk e pranon shtjen e viktimave civile. Dhe si bhet q institucionet

!Prse

APJ ka

shkuar n Vukovar?

APJ, me sjelljen e saj dhe mosgatishmrin pr luft t brendshme i ka shpejtuar zhvillimet e lufts n hapsirn e ish-Jugosllavis, mimin e s cils qytetart e Serbis e paguajn deri m sot do dit, sht prfundim i shumic drmuese t pjesmarrsve t tribuns Roli i APJ-s n shprbrjen e Jugosllavis

20

, t mbajtur n datn 1 nntor n kuadr t projektit T emrosh MT luft, t cilin e zbaton Qendra pr dekontaminimin kulturor n Beograd. Tribuna, n t njjtn tryez, ka tubuar ish funksionart e APJ-s dhe t regjimit politik, i cili e ka drejtuar at shefin e Shtabit t Prgjithshm (deri n vitin 1989) Stevan Mirkoviqin dhe ish kryetarin e Kryesis s RSFJ-s, Borisav Joviqin, si dhe kritikuesit e veprimeve t APJ-s gjykatsin e dikurshm ushtarak Gjorgje Dozeta, veprimtart kundr lufts Vesna Peshiqin, Pavllushka Imshiroviqin, Srgja Popoviqin, Milosh Vasiqin, Draga Kovaeviqin, Shkencave Politike, i cili ka shkruar nj numr t madh librash mbi luftn.

Aleksandar Vasoviqin, dhe t tjert. Moderator ka qen Miroslav Haxhiqi, profesor n Fakultetin e

Pjestart e ish regjimit e kan mohuar pushtetin e APJ-s q n mnyr t pavarur t sjell vendime dhe, me vet kt, edhe rolin e saj n gjakderdhjen n ish republikat e RSFJ-s. Gjenerali Mirkoviq ka thn: Armats i bashkngjiten disa gjra t cilat ajo nuk i ka br n konflikte, kurse sht prleshur kur njsitet e saj jan sulmuar dhe kur ka mbrojtur disa civil kjo nuk ka qen lufta e saj. Borisav Joviq ka paraqitur qndrimin se fajin pr luft n Kroaci e bartin forcat ushtarake t shtetit fqinj, po ashtu duke nnvizuar se APJ nuk e ka pasur pushtetin e vendosjes politike. Angazhimi i drejtprdrejt i ushtris ka filluar vetm n datn 9 janar, n baz t vendimit t Kryesis s RSFJ-s q t qndroj midis njsive paramilitare serbe dhe kroate me qllim t zvoglimit t lufts. Pasi q ka ardhur deri te prleshja e ushtris dhe e njsive kroate, ky moment nuk ka mundur t ndalet deri n fund t lufts prkatsisht derisa nuk kan ardhur trupat e KB-ve. Atribuimi i rndsis politike APJs pr shprbrjen e Jugosllavis si dhe pr gjithka q ka ndodhur n at periudh sht i tepruar n raport me prgjegjsin e atyre t cilt e kan provokuar luftn [atyre] t cilt kan sjell vendimin q
Nisma pr KOMRA

t ndahen nga Jugosllavia pa procedur, e cila sht propozuar nga ana e Kryesis, ka thn ai. Gazetari Aleksandar Vasoviq, megjithkt, ka prkujtuar se varsia politike e APJ-s nga regjimi i athershm serb ka shrbyer si shkas pr formimin e ushtrive t tjera dhe pr shprthimin e luftrave. Duke qen se ajo i ka shrbyer udhheqjes politike, kur sht zhdukur udhheqja politike n fund, k ka pasur ajo pr ta dgjuar? Ka mbetur vetm udhheqja n Beograd, e till far ka qen. E cunguar, m se e cunguar e kshtu me radh, dhe, s kndejmi, APJ ka mbetur me nj burim tejet t kufizuar. N fund, kjo ka sjell deri tek transformimi i APJ-s n at q e kemi sot. Nga ana tjetr, kjo ka sjell deri te formimi i Ushtris s Republika Srpska, Ushtris s Krajins Serbe, Ushtris s Republiks s Kroacis dhe armatave kombtare, ka thn Vasoviqi.

APJ, me sjelljen dhe me mosgatishmrin e saj, i ka shpejtuar zhvillimet e lufts n hapsirn e ish-Jugosllavis.

Ish gjykatsi i Gjykats Ushtarake, Gjorgje Dozet, i cili n kohn e tij ka paraqitur parashtruar fletpadin pr shkak t shprbrjes s Jugosllavis kundr Joviqit dhe shefit t Shtabit t Prgjithshm n kohn e veprimeve ushtarake t Veljko Kadijeviqit, ka konstatuar se Serbia po pshtyn mbi APJ-n, jo vetm pse ka marr pjes

n gjith kt, por ngaq nuk ka fituar dhe nuk i ka realizuar ndrrat: Karlovcin, Karlobadin, Viroviticn. Fletpadin, t ciln e ka sjell Dozet kurr nuk e ka prjetuar epilogun e saj n gjykat, por n procedurn hetimore ktij gjykatsi i sht dhn rasti pr t dgjuar nj numr t madh t dshmitarve, midis t cilve edhe gjeneralin Kadijeviq. N tribun ka lexuar deklaratn, t ciln aso kohe e ka dhn ish shefi i Shtabit t Prgjithshm. Radioja Evropa e Lir ka transmetuar se Kadijeviqi, n at deklarat, ka thn se s pari sht e nevojshme t lirohen t gjitha viset serbe nga ish Republika Kroate e pastaj t trhiqen njsit e APJ-s n kufi t nj shteti t ardhshm jugosllav. Si kundrshtar t APJ-s n at koh, Kadijeviqi ka prmendur ushtrin ustashe kroate dhe shumicn e indoktrinuar t popullit kroat, bashksin ndrkombtare, kurse si kundrshtar t tret, m t rrezikshmin dhe m t fortin e ka prmendur veprimtarin shum t organizuar dhe t sinkronizuar n pamundsimin e mobilizimit dhe nxitjen pr dezertim nga ana e organizatave t ndryshme, t nnave dhe t grave. Kadijeviqi ka thn se pr realizimin e detyrave t APJ-s kan qen t nevojshme edhe 15 deri n 18 brigada n mnyr q operacioni n mnyr definitive t prfundoj pr 10 deri 15 dit. Kto brigada nuk kan pasur sukses q t fitojn, sepse mobilizimi ka dshtuar. Vesna Peshiq po ashtu ka prkujtuar se planet e APJ-s dhe t regjimit t Sllobodan Milosheviqit i ka shkatrruar prgjigjja e dobt ndaj mobilizimit, por se regjimi i athershm shum shpejt e ka gjetur prgjigjen adekuate. Jan paraqitur etnikt, i kemi par njerzit me kokarda dhe un mendoj se kt e ka br shrbimi i sigurimit dhe se kjo ballo me maska ka qen evidente n Serbi, ka thn Peshiqi, e cila ka folur edhe mbi absurdin e retoriks zyrtare, e cila e ka prcjell kt proces. Nse sht fjala pr Vukovarin, ku ka ndodhur rrnimi i ktij qyteti, kurse tanket jan drejtuar nga Sllavonia lindore drejtprdrejt nga Beogradi dhe jan hedhur lule mbi ato tanke prse ather shkohet drejt Vukovarit? Menjher nga fundi i po atij viti, i 91-tes, sht sulmuar Dubrovniku. Ejani e ma shpjegoni, far mbrojtje e serbve ka qen kjo?, ka prfunduar Vesna Peshiq.
Nisma pr KOMRA

21

Me gjith prpjekjet e prfaqsuesve t ish regjimit q t mohojn fajin e APJ-s pr shprthimin e lufts si dhe pr krimet e kryera gjat lufts, pjesmarrsit e shumt t tribuns i jan kundrvn qndrimeve t tilla. Regjisori Lazar Stojanoviq ka thn se ajo ushtri nuk ka prfunduar para gjyqit vetm pr arsye se edhe sot e ksaj dite nuk mund t arrijm deri te dokumentet e saj. Jo vetm q nuk mundemi ne, por nuk mundet t arrij as Gjykata Ndrkombtare e Hags deri te disa procesverbale t caktuara nga kshillat e lufts, n t cilat, ju, zotri Joviq, keni marr pjes. Jelena Grujiq

22
Tribuna n Qendrn pr dekontaminim kulturor n Beograd Photo: RFE

Nisma pr KOMRA

!ka na

kujtohet,

far mbajm

n mend?
Pjesa II

Secili rrfim, t cilin e kam dgjuar sht pjes e historis s tragjedis sime dhe besoj se edhe ajo q do tjua rrfej po ashtu ka dika t prbashkt me historin dhe me tragjedin tuaj.

Takimi i Koalicionit pr KOMRA-n, i mbajtur n datn 8 shtator t vitit 2012 n Beograd, ka filluar, n vend se me prezantimin e zakonshm, me bisedn pr at se far na kujtohet, far mbajm n mend nga lufta dhe n lidhje me luftn. N kt numr t !Zrit po e transmetojm pjesn e dyt t rrfimit t pjesmarrsve t takimit, q ka t bj me at se far ata kujtojn nga koha e lufts, far mbajn n mend dhe, para s gjithash prse: Amir Kulagliq: Jam nga Srebrenica. Nuk kam nevoj t kujtoj, do dit shoh dhe prjetoj prap skenat e tmerrshme, t cilat kan ndodhur n luft. Kurse mbetjet e lufts prher m prkujtojn ose disa ngjarje t pakndshme ose pr mua n disa personalitete t dashura dhe jam, pr kt arsye, fatkeq. Nse tashm duhet t rrfej disa ngjarje, t cilat jan skalitur n kujtesn time, ather sht viti 1992, data 7 maj kur nga zabeli i afrm kam shikuar se si digjen shtpit, se si digjen njerzit e gjall brenda shtpive dhe klithin dhe askush nuk mund tiu ndihmoj. Ather n at zjarr, n t ciln sht djegur ajo shtpi dhe fqinjt e mi, jan djegur edhe iluzionet e mia se nuk do t ket luft, se gjithka do t prfundoj pr 10, 15 dit dhe se jeta do t normalizohet. Pas ksaj, asgj m nuk ka qen e njjt. Edhe tash, kur do dit kaloni pran atyre vendeve, m nuk ka shtpi, nuk ka mbetje, por ai vend iu kujton dika. Un mendoj se ajo ka qen nata m e tmerrshme n jetn time, t ciln nuk mund ta harroj kurr. Skena e dyt, t ciln e kujtoj, sht prvoja ime nga deprtimi. Pr ata, t cilt nuk e din, un kam kaluar n at kolonn nga Srebrenica deri Tuzll. Rruga ime ka zgjatur shtat dit dhe tet net. Ka qen shum rrug e vshtir, shum krkuese, me mjaft kodra dhe lugina, uri, etje dhe, natyrisht, prita t prhershme dhe granatime. Megjithkt, ajo q mua nga ai shprthim m ka mbetur si m e vulosura n kujtesn time, jan ato skenat kur e shihni se djali duhet ta braktis baban, sepse nuk mund ta bart, ngaq ose e ka humbur mendjen ose sht plagosur. Ose kur babai duhet ta braktis djalin ose vllai vllain dhe ather kur e shihni se ai i cili ishte nisur e shkonte tutje, n t vrtet, e shihni se ishte ai t cilin e bren ndrgjegjja dhe se ai, n secilin hap, dshiron q edhe atij ti ndodh dika e keqe.
Nisma pr KOMRA

23

Nse ka ndodhur q njri prej baballarve ose djemve ka kaluar, kurse nuk kan kaluar fmijt e tij ose nuk kan kaluar baballart, ather ata gjith jetn e tyre e jetojn me ndjenjn fajit dhe shpesh her prfundojn n SPT (rregullimi i Stresit Post-Traumatik- v.e p.) ose n alkool ose me probleme familjare. Me gjas kjo sht gjja m e madhe dhe m e tmerrshme n luft, ajo q njerzit vdesin n luft, ajo se n luft shkatrrohen personalitetet, familjet, vendbanime t tra dhe qytete dhe q pasojat e ktyre ngjarjeve t tmerrshme mbesin t shkruara ose t skalitura n jett e njerzve, t cilt kan mbijetuar dhe shpesh edhe un, personalisht, e edhe shum shok t mi, t cilt e kemi prjetuar gjith kt, pyesim se a thua fakti se kemi mbijetuar pr ne sht shprblim ose dnim, duke pasur parasysh faktin e raporteve ndaj familjeve t personave t vrar dhe t zhdukur, kur e shohim kt varfri, kur e shohim prjashtimin social dhe ather, shpeshher, t mbijetuarit thon se fakti q ata kan mbijetuar sht, n t vrtet, dnimi m i rnd. Dragan Pjevaq: Do t doja t them dy gjra: ka m ka br n at koh shteti kroat, regjimi kroat dhe far m ka br regjimi serb. Un kam lindur n itlluk, dhe kjo pjes sht m shum e njohur si Xhepi kufitar dhe kjo sht ngjarja m e paharrueshme, kur sht vrar nna ime. Ka qen data 09.09.1993 dhe ajo pjes ka qen zon e mbrojtur nn Kombet e Bashkuara. Forcat kroate e kan sulmuar at pjes dhe aty jan vrar 36 civil. Kur e flas kt, kurr nuk harroj pr t thn dhe sht me rndsi pr ta thn se po ashtu n muajin gusht t vitit 1991 n Lovinc jan vrar pes civil kroat, njsoj si edhe nna ime, nga ana disave q quheshin Serb. Ajo tjetra q kam dshiruar pr tua thn sht ajo se far ka br regjimi serb. Kur n vitin 1995 n aksionin Stuhia kam ikur me familje dhe kam ardhur tek vllai im n njfar banese t vogl prej 38 metrash katror, ka ardhur policia kroate n ditlindjen time n datn 25.05.1995 dhe m ka marr me arsyetimin se kam njfar bisede informative. Nuk kam besuar se kjo mund tiu ndodh njerzve. Na kan mbledhur neve si lepujt, kurse un i pari jam rekomanduar pr n Erdut, e pas ksaj n Drav. Aty kan qen dofar gropash dhe aty ne duhej ta prisnim goditjen kryesore. Arkant, t cilt na kan marr, kan qen n dofar kanalesh, t cilat ishin tri kilometra nga Drava, dhe kan pritur atje. Kjo ka qen nj situat e rrezikshme. Ather un jam zotuar pr dy gjra. Se, para s gjithash, do t mbetem gjall n fardo mnyre q munden. Kurse gjja tjetr, se djalin tim do ta nxjerr nga kto hapsira, gj q edhe e kam br n vitin 1998 dhe e kam drguar familjen n Amerik. Un e kam ditur se un do t kthehem, se kt pjes t rrfimit pr luftn, kurse KOMRA sht nj rrug e mir, se at pjes t rrfimit pr luftn do t prpiqemi pr ta ln n vendin e vet ne, ata t cilt jemi m s shumti t dmtuar. Nse ne nuk do ta onim tutje, ather n kt shoqri kt nuk do ta onte askush. Un duhet ta prmend se un tash jam n koordinimin serb pr t zhdukurit dhe se kemi krkuar pranim tek kryetari Nikoliq n Ditn e t zhdukurve. Nuk sht prgjigjur. Absolutisht nuk sht i interesuar pr gjra t tilla. Lush Krasniqi: fardo rrfimi paraprak, t cilin e kam dgjuar po ashtu sht pjes e historis s tragjedis sime dhe besoj se edhe ajo q un do tua rrfej po ashtu ka dika t prbashkt me historin dhe me tragjedin tuaj. Do ta prshkruaj momentin kur n datn 24.04.1999, rreth ors 19.00 n mbrmje i kan ndar antart e familjes sime. Kemi qen t rrethuar nga ushtria serbe dhe kemi qen t gjith t detyruar tiu bim n duart e tyre. S bashku me kushrinjt ton kemi qen rreth 50 antar t familjes. Na kan tubuar n nj livadh dhe nuk na kan lejuar t marrim me vete as ushqimin, as rrobat pr fmij. Ata e kan kapur nj mashkull nga nj fshat i afrm , i cili sht quajtur Hysen Rragomi, duart e t cilit kan qen t lidhura me tel. Pastaj i kan ndar axht e mi, Pjetrin (45),
Nisma pr KOMRA

24

Pashkun (42) dhe Markun (38). Ne kemi menduar se menjher do ti pushkatojn. N nj gjendje t tendosur na kan mbajtur pothuajse gjysm ore dhe pastaj i kan drguar n nj drejtim t kundrt nga ai npr t cilin ne kemi qen t detyruar pr t shkuar. Neve na kan urdhruar t shkojm n fshatrat e afrme dhe t mos kthejm askund gjat rrugs. Udhheqsi i asaj ushtrie na ka thn se nse vetm njri nga ju nuk paraqitet n punktin policor n fshatin Korenic, kta do t jen t pushkatuar . M kujtohet kur djalit t axhs, Kols ia kan ndar baban; ai ka qen n moshn 16 vjeare dhe nuk e ka ditur gjuhn serbe dhe m ka thn iu thuaj ushtarve le ta lirojn baban dhe le t m marrin mua n vend t tij, kurse un i kam thn t hesht sepse mund ta marrin edhe at ose q ta pushkatojn para babait t tij. Pr fat, ai ka heshtur. M kujtohet edhe momenti kur vllai im Marku, pasi q e kishin ndar nga ne, i ka thn gruas s tij ti l fmijt n amanet, sepse e ndjente se m nuk do t shiheshin. Kjo ka ndodhur n datn 27.04.1999, rreth ors 19.00 t mbrmjes, dhe prej atij momenti ne nuk kemi ditur asgj pr ta. Ata qysh t nesrmen i kan pushkatuar n nj vend n largsi prej rreth 2 kilometrash nga shtpia ime, i kan varrosur n fshatin tjetr, pastaj i kan zhvarrosur me eskavator. Njra kmb e vllait tim ka mbetur n varrez n fshat, kmba i ishte kputur kur trupat jan zhvarrosur me eskavator, kurse pjest e tjera t trupit t tij jan gjetur n Batajnic, n varrezn Batajnica 5. Nj kpuc e axhs tim ka mbetur n varrez n fshat, kurse tjetra sht gjetur n Batajnic. Pra, ky sht nj rrfim q ndoshta nuk sht asgj krahasuar me rrfimin tuaj, por ne e kemi vshtir t flasim pr kt, pr ne sht m e leht nse heshtim se sa t flasim mbi ato ngjarje, t cilat gjithmon do t mbesin t freskta n kujtesn ton, krejt deri n momentin e fundit t jets son. Goran Taleski: Un jam nga Prilepi, nga Maqedonia. Dy situata m kan mbetur n kujtes, ja se si i shoh nga kjo distanc. N vitin 2001 kam qen student n Shkup. Studentt shqiptar t Fakultetit Elektroteknik kan pushuar s ardhuri, diku rreth muajit maj, qershor t vitit 2001. Kjo ka qen nj shenj e rrezikshme, trheqje e vrejtjes ku po shkonte e gjith kjo. Gjat muajit korrik ka qen operacioni rreth Haraqinit, dhjet kilometra nga Shkupi. T shtnat dgjoheshin n vet qytetin, por Shkupi vazhdonte t jetonte me nj jet normale. Si nj mendin n mendin. Njerzit nuk mund ta ndalin jetn e tyre, kurse, nga ana tjetr, ky mosinteresim i dikujt, thuajse kjo po ndodhte vetm si nj lajm n ditar, e jo dhjet kilometra nga kryeqyteti. Situat tjetr sht lufta, n t ciln jan vrar dhjet njerz nga qyteti im, brenda nj dite. Ata jan vrar n luft dhe qyteti kishte rn n nj gjendje t nj histerie. Nj pjes e njerzve dshironte t armatosej, t shkojn n fshatrat fqinj ku kishte popullat shqiptare ose islamike. sht shkatrruar xhamia e shekullit XIV, prmendore kulturore, jan djegur shitoret e njerzve t cilt ishin t besimit islam. Kjo sht nj prvoj traumatike nga lufta, t ciln qyteti im edhe sot e ksaj dite e bart. Prgatiti: Igor Mekina

25

Nisma pr KOMRA

DREJTSIA TRANZICIONALE N BOT

Tunizi

!T drejtat e

njeriut duhet t jen n qendr

t procesit
t drejtsis tranzicionale

Raportuesi i KB De Greiff n Tunizi Photo: http://www.tap.info.tn

sht e nevojshme nj qasje e gjithmbarshme n implementimin e drejtsis tranzicionale. 26

Raportuesi Special i Kombeve t Bashkuara pr promovimin e s vrtets, t drejtsis, reparacioneve dhe garancive mbi mosprsritjen e krimeve, Pablo de Greiff e ka lvduar qeverin e Tunizis pr prpjekjet, t cilat kto dy vitet e fundit po i bn ajo n implementimin e masave t drejtsis tranzicionale, por edhe i ka ftuar deputett e ktij vendi q n mnyr m efikase ti prkushtohen ndjekjes penale t kryersve t krimeve, reformave institucionale t sistemit t gjyqsis dhe t siguris dhe verifikimit si dhe garancive kye pr mosprsritjen e krimeve. N komunikatn, t ciln e ka lshuar zyra e ktij raportuesi special t KB-ve, thuhet se Qeveria e Tunizis po ballafaqohet me sfida t mdha, prej t cilave m e madhja sht ajo e minueses s nj qasjeje t gjithmbarshme n implementimin e barabart t t katr mekanizmave t drejtsis tranzicionale, me qllim q t shmanget fragmentimi i procesit t sigurimit t drejtsis gjithprfshirse pr viktimat. Raportuesi e ka propozuar edhe formimin e nj trupi ndrministror, i cili do t merrej me koordinimin e procesit t implementimit me qllim t sigurimit t efikasitetit t rezultateve. Rekomandimi ky i raportuesit De Greiff pr qeverin tuniziane sht q ti vendos t drejtat e njeriut n qendr t t gjitha prpjekjeve t procesit t drejtsis tranzicionale. Raportuesi special e ka vizituar Tunizin n nj moment kritik, kur qeveria sht duke e prfunduar projekt-ligjin mbi drejtsin tranzicionale. Vizita q i sht br Tunizis sht nj nga misionet e para t raportuesit special t KB-ve, pr promovimin e s vrtets, t drejtsis, reparacioneve dhe garancive pr mosprsritjen e krimeve, Pablo de Greiff, t emruar n muajin mars. Ai sht raportuesi i par n kt funksion t ri t KB-ve, t krijuar n muajin shtator t vitit t kaluar me an t Rezoluts A/HRC/18/L.22 t Kshillit pr t Drejtat e njeriut t Kombeve t Bashkuara. Nisma KOMRA aso kohe e ka lshuar komunikatn mbi vendimin e Kshillit, e cila ka qasje n faqen
Nisma pr KOMRA

e mposhtme t internetit http://www.zarekom.org/vesti/Usvajanje-rezolucije-UN-o-specijalnomizvestiocu-za-promociju-istine-pravde-reparacija-i-garancija-neponavljanja-zlocina.sr.html.

27

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri Organizata Shteti Adresa Email Web faqja Telefoni Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. Nisma pr KOMRA T vazhdojm tutje.

Kamboxhia

!Dshmimi

publik i
krimet e

viktimave ia ka
zbuluar shoqris

panjohura
Viktimat gjat dshmis publike Photo: Cambodian Defenders Project Forumi i dyt Truth-telling (i tregimit t s vrtets) i kushtuar dhuns seksuale dhe asaj mbi baza gjinore, n kuadr t t cilit sht mbajtur dgjimi publik dyditor i grave viktima, sht mbajtur gjat muajit tetor n Pnom Pen, n kryeqytetin e Kamboxhias. Organizatort e Forumit kt vit i kan ftuar edhe grat viktima nga Bangladeshi, Nepali dhe Timori Lindor, me ka Forumi sht shndrruar n nj institucion rajonal jashtgjyqsor i drejtsis tranzicionale, t quajtur Asia-Pacific Regional Womens

28

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri Shtetit Adresa Email Numri amz Numri i letrnjoftimit Numri i pasaportit Numri i letrnjoftimit Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Nisma pr KOMRA Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. T vazhdojm tutje.

Hearing on Gender-based Violence (Dgjimi Rajonal aziatiko-pacifik i Gruas mbi Dhunn n Baza Gjinore). Gjat dy ditve ka dshmuar nj numr i madh i grave, t cilat e kan vuajtur torturn e tmerrshme n

kampet e prqendrimit t Kmerve t Kuq, gjat regjimit t Pol Potit nga viti 1975 e deri n vitin 1979. dshmimi publik ua ka sjell atyre paqen e nevojshme. Nj nga grat viktima, Kim Khem, sot sht n moshn 80 vjeare. Ajo ka dhe at pr her t par. N fytyrn dhe n duart e saj jan t dukshme vrragt e mdha nga djegiet e rnda, t cilat ia kan shkaktuar kryersit e veprave penale me an t ujit t val npr tr trupin. Ajo pr her t par ka dshmuar mbi at se far i ka ndodhur asaj. Ata kan br gjra t tmerrshme dhe nse vazhdoj t hesht pr kt sht njsoj sikur e fsheh armikun n fshatin tim. Kim ka thn edhe se e pakta 600 gra kan vdekur ose jan vrar n kampin n t cilin ajo ka qen e ngujuar dhe se t gjitha jan varrosur n varrezn masive. Flas n emr t atyre grave t vdekura, ka thn ajo. N Forum kan qen t pranishm edhe prfaqsuesit e institucioneve, prej t cilve disa kan

Edhe pse kan kaluar m shum se tridhjet vite nga psimet tyre, shum prej tyre kan thn se vetm

dshmuar mbi torturn seksuale, t ciln e ka prjetuar n kampin e puns,

Flas n emr t grave t vdekura, ka thn ish e burgosura.

dshmuar mbi tragjedit e tyre personale, q i ka dhn rndsi t veant ksaj ngjarjeje. Organizatort nga Cambodian Defenders Project (Projekti kamboxhian i mbrojtjes) e kan prshndetur pranin dhe prkrahjen e prfaqsuesve t qeveris, por kan theksuar se pa themelimin e nj laboratori mjekoligjor, i cili do ti mblidhte provat pr procesuimin e krimeve seksuale, nuk do t ket drejtsi pr viktimat. Ata kan theksuar se qllim i tyre sht edhe q Forumi t fitoj peshn e vrtet ndrkombtare dhe q t hap debatin e prhershm mbi at se ka sht drejtsia jasht sistemit t drejtsis dhe si do t arriheshin efektet m t mira me mekanizmat jashtgjyqsor. Pjesmarrset dhe pjesmarrsit e takimit i kan br ftes qeveris s Kamboxhias q ti shqyrtoj rekomandimet e tyre pr sigurimin e reparacioneve pr viktimat t ktyre krimeve t Kmerve t Kuq si dhe q t organizoj dgjime jashtgjyqsore e t siguroj prkrahjen psikologjike pr viktimat e dhunimit. Gjykata Speciale pr krimet e lufts n Kamboxhia, t cilin s bashku e kan themeluar KB dhe Qeveria e Kamboxhias, sht duke gjykuar edhe lider dikur t rangut t lart nga periudha e regjimit t Pol Potit, por aktakuzat nuk kan prfshir edhe krimet seksuale, pos dhunimet nga ana e personave t tret, si dhe martesat e dhunshme, t cilat i ka organizuar regjimi. Pjes t aktakuzave, t cilat kan prfshir edhe dhunimin dhe dhunn tjetr seksuale n kampe jan refuzuar, sepse sht prfunduar se nuk sht e mundur t vrtetohet lidhja e drejtprdrejt midis t akuzuarve dhe krimeve konkrete. Viktimat, t cilat kan dshmuar n Forumin mbi tmerret e prjetuara, jan t pezmatuara pr shkak t ksaj, kurse disa prej ktyre viktimave kan shprehur dyshimin e madh nse Qeveria e Kamboxhias do ti procesuoj ndonjher ato krime. Gjykata Speciale pr krime n Kamboxhia, si sht paralajmruar, s shpejti do t mbyllet. Jelena Grujiq
Nisma pr KOMRA

29

INTERVJU

!Kompensimet

jan vetm nj

pjes e korrigjimit

t padrejtsis q i sht br

viktimave

Masat n dobi t viktimave, politikant i miratojn jo q tu ndihmojn viktimave, por q t prmbushin dshirat e atyre, t cilve dshirojn tju vardisen.

Dr. Nezha Kogovsek Shalamon ka magjistruar n universitetin Notre Dame (SHBA), kurse problemit t personave t fshir n Slloveni ia ka kushtuar doktoraturn n Fakultetin Juridik n Lubjan. N cilsin e drejtoreshs s Institutit pr Paqe, s bashku me avokatt italian Andrea Saccuccin dhe Antonio Giulio Lann koht e fundit sht shprblyer me mimin evropian Pro Bono pr partneritetin shembullor n interesin publik n vitin 2012. Pr !Zrin ajo flet pr korrigjimin e padrejtsis q i sht

30

br personave t fshir dhe viktimave t tjera t shkeljes masive t t drejtave t njeriut n hapsirn e ish-Jugosllavis. Cilat jan pasojat e aktgjykimit t Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut n rastin e aktgjykim?

personave t fshir? A sht ky nj hap prpara ose politika prap do ta v n loj kt

Aktgjykimi sht nj hap i madh prpara pr personat e fshir dhe viktimat e tjera. Nse shteti nuk vepron n pajtim me aktgjykimin, ather, me kt, personave t fshir do ti hapet rruga drejt Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Ekzekutimi i aktgjykimit, n kt rast do t ishte n dorn kshillit t ministrave t Kshillit t Evrops, q sht organ politik. Procesi, nga nj proces juridik, do t shndrrohej n nj proces politik, sepse politika e ka fuqin pr t njmendsuar ndonj proces juridik. Edhe pse argumentet juridike gjithmon do t jen shum t rndsishme. Korrigjimi i padrejtsis, jo vetm pr personat e fshir, por edhe pr t gjitha viktimat e

shkeljeve masive t t drejtave t njeriut sigurisht se nuk prbhet vetm nga kompensimet? Kompensimet jan vetm nj pjes e korrigjimit t padrejtsis dhe assesi nuk mund t zvendsojm gjith dmin e shkaktuar viktimave dhe, s kndejmi, nuk mund t shprehen vetm n t holla. Ne gjat gjith kohs e kemi theksuar se s pari sht e nevojshme krkimfalja e shtetit, e cila sht e rndsishme n nivelin simbolik. N Slloveni kan krkuar falje disa individ, t cilt e kan ndjer obligimin moral dhe ndjenjn e detyrs kundruall dinjitetit t personave t fshir, por nuk ka krkuar falje edhe shteti. Pr kt arsye, kjo nuk sht e mjaftueshme. Mungon njfar rezolute e miratuar n
Nisma pr KOMRA

Nea Kogovek Shalamon foto: I. Mekina parlament, t ciln do ta nnshkruanin si kryetari i shtetit, ashtu edhe kryeministri. Prve ksaj, jan t domosdoshme edhe masa t tjera. Do t duhej t thjeshtsohej procedura e kthimit t statusit, i cili n Slloveni tash sht i shtrenjt dhe i komplikuar. Jan t domosdoshme edhe masat e ri-integrimit. Personat fshir e kan pasur t drejtn banesore, t ciln e kan humbur, sepse nuk kishin arritur t bheshin shtetas. Pr kt arsye nuk kan mundur pr ti bler banesat, n t cilat kan jetuar e madje as sot nuk mund t konkurrojn madje as pr banesa jofitimprurse, sepse, sipas ligjit, pr kt duhet ta ken shtetsin. Kjo sht n shprputhje edhe me legjislacionin evropian, i cili krkon q banesat duhet t jen t arritshme edhe pr banort e prhershm e jo vetm pr shtetasit. Me rastin e ndarjes s bursave, shteti do t mund tiu jepte fmijve t personave t fshir pik shtes kur konkurrojn pr bursa dhe ti trajtoj me prioritet pr shkak t padrejtsis, t ciln ua ka bt shteti. Megjithkt, shteti, tash n fazn e prgatitjes s masave, madje as nuk sht kshilluar me personat e fshir, por vetm ka porositur nj studim nga Fakulteti pr studime t aplikuara, pa bashkpunim me personat e fshir. E, ngaq nuk dshirohet t krijohen masat s bashku me viktimat, ather fare pak ka gjasa q zgjidhjet do t jen t mira. far duhet t bjn tash personat e fshir, para s gjithash ata nga shtetet e tjera t ishJugosllavis?

31

Personat e fshir kan vetm edhe dy vite afat pr t krkuar pr status nga Sllovenia (t banorit me banim t prhershm), sepse afati pr kt skadon n muajin qershor t vitit 2013. Kurse, sa ka t bj me kompensimet, po presim q shteti t ekzekutoj aktgjykimin deri n muajin qershor t vitit 2013. Si sht e mundur q personat e fshir t jen aq t ln pas dore sa q, n fund, atyre iu kan

ndihmuar q t arrijn deri tek drejtsia avokatt italian n vend se kt ta bnin avokatt slloven? Nse e njohim fshirjen, ather arsyet jan t qarta. E para, atyre iu ka marr nj koh shum t gjat derisa personat e fshir jan br t vetdijshm pr identitetin e tyre kolektiv dhe pr faktin se ktu sht fjala mbi shkeljen sistematike t t drejtave t njeriut, q i ka goditur m shum se rreth 25.000
Nisma pr KOMRA

njerz. Krahas ksaj, ata kan qen t ekspozuar edhe ndaj dehumanizimit, i cili i ka goditur edhe viktimat n tr territorin e gjith ish-Jugosllavis. Dhe ky dehumanizim sht jashtzakonisht i fort edhe sot. Politikan i matin punt n dobi t shtetit shembull tipik sht ai i Gjykats Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) mbi personat e fshir - nuk i miratojn me qllim q tiu ndihmojn viktimave, por q ti plotsojn dshirat e atyre, t cilve dshirojn tiu vardisen. A ka qen fshirja n Slloven e mundur pikrisht pr shkak t shprbrjes s dhunshme t shtetit t RSFJ-s?

Gjithsesi. Shprbrja e RSFJ-s ka qen shkas pr fshirjen. Pa shprbrjen e saj, pushteti slloven kurrsesi nuk do t mund t zbatonte masn e till, me t ciln grupit prej rreth 25.000 personash i merret statusi juridik. Masn e till as nuk do t mund ta shpjegonin e as ta arsyetonin e aq m pak ta fshihnin. Arsyet pr fshirjen kan qen t nj natyre tjetr. Ktu sht fjala pr mekanizmat t cilt i kishte prkufizuar Hanah Arendt e kto jan nacionalizmi, dehumanizimi, prpjekja pr prvetsimin e shtetit, t pasuris s tij dhe t t mirave t tij materiale vetm pr nj grup dhe prjashtim i grupeve t tjera. Gjith kt e kan fshehur edhe elementet e totalitarizmit, pr t cilat njerzit n pozita jan zhveshur nga gjykimi moral n lidhje me vendimet e tyre. S kndejmi, a ju duket se mnyra rajonale e zgjidhjes s problemeve t t gjitha viktimave t

shkeljes masive t t drejtave t njeriut sht ende e nevojshme ose konsideroni se kto probleme

32

do t mund ti zgjidhnin komisionet nacionale pr t vrtetn?

Gjithnj e kam mbshtetur iden mbi themelimin e komisionit pr t vrtetn, i cili do t vrtetonte faktet. Gjykatat, madje edhe sikur ti prvisheshin punve t tilla, kurr nuk sjellin deri te drejtsia pr viktimat. Viktimat, madje edhe pas dnimeve t shqiptuara nga ana e gjykats, ende mendojn se jan t shprfillur dhe se jett e tyre jan t shkatrruara. Kt mund ta parandalojn vetm komisionet, t cilat ia kushtojn gjith vmendjen viktimave. Kurse m e rndsishmja sht vrtetimi i fakteve. N Slloveni i njohim vetm faktet themelore mbi fshirjen. E dim se far ligjesh kan qen t miratuara dhe kush jan ata t cilt jan m t prgjegjshmit pr realizimin e fshirjes. Megjithkt, na mungon horizonti personal nuk e dim se kush kan qen ata, t cilt kan marr pjes n at proces. Nuk e dim fare nse fshirja ka qen e planifikuar dhe vrtet nuk kemi t dhna t pavarura mbi numrin e viktimave t fshira. Lidhur me kt shtje ne bredhim npr mjegull. E dim se n kuadr t KOMRA-s, disa konsiderojn se fshirja, n krahasim me Srebrenicn, sht pothuajse nj akt i parndsishm. Edhe n rrafshin fizik kjo sht e vrtet sipas peshs s krimit, se kto dy krime qartazi nuk mund t krahasohen. Por nuk guxojm ta lshojm rastin pr ta vrtetuar ngjashmrin e mekanizmave, t cilt kan sjell deri te ato shkelje dhe krime. Meq sht fjala pr probleme t ngjashme, ather na duhen edhe zgjidhje t ngjashme, n mnyr q t prmirsojm shoqrit tona. Pra, ka kuptim pr t ngul kmb n prpjekjet pr t themeluar KOMRA-n, prkatsisht t themelohet komisioni rajonal pr t vrtetn?

N mnyr absolute kjo sht e domosdoshme dhe jashtzakonisht e rndsishme. Me at rast KOMRA-n nuk do t guxonim pr ta lidhur me komisionet e ndryshme parlamentare, t cilat shum
Nisma pr KOMRA

her shndrrohen n t kundrtn e vet dhe shrbejn vetm pr hesape politike. Jo, KOMRA do t duhej t bhej komision i vrtet pr vrtetimin e fakteve dhe, s kndejmi, si antare e KOMRA-s, gjithnj do t angazhohem pr kt. Igor Mekina

ZRI I VIKTIMAVE

!Mos u

brengos, moj

shoqe, as nj fije

e flokut nuk do tiu mungoj

Fal Zotit, nuk kam urrejtje ndaj askujt. Por, m dgjoni, mosbesimi sht i pranishm. 33

Zlata Jurela ka punuar n kohn e lufts n spital n Vukovar. Djalin e saj, Damirin, t plagosur, e kan vrar pjestart e forcave serbe. Trupi i tij sht gjetur n vitin 1998. Zlata Jurela: Nga ngjarja me polict tan kroat n fshatin Borov, kan arritur gjithnj e m shum t

plagosur n spital. Ka qen nj sall e pritjes, me shtretrit njri pran tjetrit. Nuk ka pasur kalim midis shtretrve, por thjesht, gjithka, ka qen e ngjeshur, sepse ashtu e krkonte situata. Nuk ka qen e mundur pr t zgjedhur nse dikush dshiron ta punoj kt ose at. I kemi punuar t gjitha. Na ka munguar uji, na ka munguar ushqimi. Dy jav, n kuptimin e vrtet t fjals, kemi qen t uritur n spital. Njerzit vdisnin n mnyr masive. Kjo ka qen nj tmerr e shkuar tmerri pr ta par, aq m shum kur kihet parasysh fakti se Vukovari sht qytet relativisht i vogl dhe ne t gjith e kemi njohur njri-tjetrin dhe thjesht t gjith ne kemi qen t thyer, sepse tash sht sjell djali i nuk e di se cils motr medicinale, djali i nj t njohurit ton, bashkshorti i ksaj dhe i asaj. Kjo ka qen e tmerrshme saq un tash thjesht nuk e di se si kemi pasur forc q ti bjm ball gjith ksaj dhe q ta shikojm gjith at. T Mrkurn n mngjes, n datn 20, ka ardhur nj motr dhe na ka thn: T gjith ata q jan m leht t plagosur le t dalin n hyrje tek Ndihma e shpejt, kurse gjith personeli tjetr shndetsor n salln e vendosjes s gipsit. Dhe, normalisht, ne kemi vepruar ashtu. Djali im ka qen me grupin e atyre t plagosurve. Un i jam afruar dhe e kam pyetur: A ke nevoj pr para? M ka thn: Nuk kam nevoj, kam. Dhe kjo pun ashtu ka mbetur.
Nisma pr KOMRA

N datn e atij 20 nntori kan arritur ndoshta edhe dhjetra gra. Derisa ne kemi qen duke pritur, ato e kan par evakuimin e t plagosurve nga spitali. Pas nj ore t pritjes, kan ardhur majori Shljivananin, Mrkshiqi dhe Radiqi. Kta dy t fundit kan heshtur. Fjaln kryesore e ka pasur

Shjivananini: Tungjatjeta, shoqe dhe shok. E shihni se ushtria ime dhe un e kemi liruar Vukovarin, por kjo nuk do t thot se ju nuk mund t qndroni ktu. Madje, pr m tepr, mund t prcaktoheni pr Serbin e mund t prcaktoheni edhe pr Kroacin. Ashtu si kujt i prgjigjet. Dhe natyrisht se shumica prej nesh kemi vendosur t shkojm n Kroaci. Kemi vrapuar npr spital, npr ato hapsira, ku kan qen etazhi i par dhe i dyt, ku kan qen t plagosurit e, megjithkt, aty nuk ka qen askush. Gjithka ka qen e zbrazt. Shtretrit kan qen t zbrazt, askush nuk gjendej aty. Un kam vrapuar n nj hapsir n t ciln e kam takuar nj zotri t gjat n nj uniform t kaltr t mbyllt. I kam thn se kam dgjuar se ushtria e ka marr djalin tim. Dhe ai ka marr njfar fletore t shnimeve, e ka shfletuar, ka krkuar me gisht, ashtu radh pas radhe, si ka qen e shkruar, kam par atje se ishin nj varg emrash e mbiemrash. Nuk ka, nuk ka, nuk ka. E ka marr fletoren tjetr t shnimeve. Po ashtu nuk ka, nuk ka, nuk ka. Askund nuk sht. Ather m ka pyetur: Zonj, a ka qen ai disi paksa m i fort.? Un them: Po. Ka qen i gjat dhe i fort. E ka marr fletoren e tret t shnimeve, nuk e ka shfletuar, por, ashtu, vetm n disa vende sht prqendruar, dhe m ka thn: Ore, t mos keni merak, gjithka do t jet n rregull. N spital m nuk ishte askush. T gjith jemi t mjer. T gjith nisemi me ata thast tan. Me rroba t pista lavanderie n autobus t cilt kan qen, nuk do tua them numrin, t cilt kan qen shum. Dhe un, disi, ashtu si kam hyr n autobus, e kam hetuar nga kndi majorin Shljivananin. Zbres me vrap nga autobusi, i afrohem atij, i them se jam puntore e

34

Qendrs mjeksore, se djali im ka qen me kmbn e lnduar n spital, se kam dgjuar se ushtria i ka evakuuar dhe se m intereson se a mund ta lshoj, si sht puna. Ai m ka thn mua: Po, ushtria i ka evakuuar pr nj dgjim rutinor. N ndrkoh kthehen dy meshkuj, Jakov Shimunoviqi, puntor i qendrs mjeksore t Vukovarit dhe Dushko Rajshiqi, ai sht i kombsis serbe. Rajshiqi ka qen aq e tmerrshme, se... Ai sht i tri i shqetsuar. Kushdo q e ka pyetur dika, ai vetm ka lvizur kokn, duart. Asgj. E parandjej un se nuk ka ndodhur dika e mir n kazerm. Un, nga autobusi, kthehem mbrapsht te majori Shljivananin. Ia tregoj gjith kto fije e pr pe dhe i them se frikohem se dika do tiu ndodh atyre njerzve, n mesin e t cilve sht edhe djali im. Ai m thot mua kshtu: Mos u brengos, moj shoqe, as nj fije e flokut nuk do tiu mungoj. far ti bsh? Prap kthehem mbrapa n autobus. E kam vshtruar edhe m tutje at Dushko Rajshiqin. Njeriu nuk mund t qetsohej. Ka qen n njfar shoku. Ka qen keq ta shikosh se si dukej. Vendos un dhe pr her t tret shkoj tek majori Shljivananin, i cili me kmbngulje qndronte n at knd dhe shikonte se si ne hynin n autobus. Kur m ka par, disi m ka shar. Fare nuk m ka lejuar ti afrohem. M ka thn t kthehem mbrapsht n autobus. At hern e tet nuk kam shkuar tek ai. Kam hyr n autobus. N autobusin tim e, sigurisht, edhe n t tjert, kan qen nga dy ushtar. Djelmosha t ri. Mendoj se kan qen n kryerjen e shrbimit t rregullt ushtarak dhe ather na kan thn ata se nuk mund t shkojm n drejtim t Zagrebit: E po, jemi t detyruar n kt drejtim, thon se Tugjmani nuk ju dshiron. Nj dshprim shtes. Ku tash? Ku t shkoj n Serbi? Asknd nuk e njoh. ka do t bj atje? Nuk e di se ku e kam burrin. Nuk e di se ku e kam fmijn. Por nuk ke zgjidhje tjetr. Je aty ku je. Nuk di pr njrin e nuk di edhe pr tjetrin. Grat qajn. Nuk e din se ku i kan djemt, burrat, etrit. Fmijt qajn pr baban. Nj atmosfer rrqethse n autobus. Megjithkt, ja, ashtu e kemi pritur mngjesin dhe autobusi
Nisma pr KOMRA

shum i shqetsuar, me nj sjellje t till sa q e keni pasur prshtypjen se me at njeri ka ndodhur dika

Zlata Jurela Photo: FHP sht ndalur para nj ndrtese. Matan rrugs t atij objekti ka qen nj furr dhe ne kemi shkuar pr t marr buk, sepse t gjitha kemi qen t uritura. N radio apo diku tjetr, nuk e di fare, sht emituar njfar emisioni n t cilin i sht shtruar pyetja majorit Shljivananin se far ka ndodhur me t plagosurit nga spitali vukovaras. Kurse ai sht prgjigjur: I kam drguar pr t mbledhur manushaqe. Mua kjo mi pat prer t dyja kmbt. Dhe mendohem: N kt koh manushaqe. ka do t thot kjo? Dhe e analizoj kt vet m vete, praktikisht ashtu n mnyr gramatikore, fjal pr fjal se far ka dashur t thot me kt. Manushaqet jan n rrnj, rrnja n tok. Vall, mbase nuk i kan vrar? E po, e pamundur sht kjo. Uuu, m kan pushtuar drithrimat. Kthehemi prap n autobus dhe n mngjesin tjetr shkojn pr n Kroaci. Ka vazhduar krkimi i djalit. Mund ta merrni me mend se far mundet t bj nj prind, qoft babai, qoft nna pr fmijn pr t cilin nuk e din se ku e ka. Nuk ka pasur kurrfar jete, kurrfar argtimi, asgj, asgj. Gjithka ishte rrudhur n krkimin e djalit. Gjithka ishte rrudhur vetm n kt. Kur sht kthyer burri nga kampi, pas disa ditsh ka prjetuar goditjen e par n tru, pas t cils kan pasuar edhe dy t tjer m von. Thjesht, akoma sa ka qen i lvizshm, ne kemi qen do dit jasht, i kemi pritur politikant nga jasht, i kemi trokitur dyert e ministrive, prtej ksaj e prtej asaj. Nuk e di krejt deri ku kemi krkuar. Kemi shkuar jasht shtetit, n Mastriht, n Lubjan, n Gjenev. Asgj nuk ka ndodhur. Dhe tash, normalisht, tashm kjo na sht mrzitur, sepse do dit jemi jasht. Ne e kemi krkuar at informacion, thuajse si qeni i gjahut i cili pret nga secila shkurre t dal lepuri. Kjo ka qen nj gjendje tmerrsisht e tendosur, n t ciln kemi jetuar nga viti 1991 e deri n vitin 1998 n rastin tim. Dhe n at pafuqin time, meq asgj nuk kishte ndodhur, pa kurrfar informatash zyrtare, un, prmes nj zonje, i drejtohem nj serbi. Dhe mendoj, nuk ka rndsi, nse sht djalli i kuq apo i zi, vetm le ta di t vrtetn. Ai njeriu mjaft gjat m ka zvarritur: Djali juaj, po, i gjall sht. Punon n Gjeletovci n fushn e nafts, por sigurisht se pr nj koh t gjat nuk do tju rekomandohet. Kto
Nisma pr KOMRA

35

informata dukeshin mjaft t besueshme. Por un, pas nj kohe, e kam ndjer se ai njeri po m gnjen. Dhe ather, ashtu n mnyr agresive, ashtu si mund t jet nj nn ose ndoshta far sht natyra ime, thjesht i kam thn: Nuk ju besoj asgj. Po ju lus pr t vrtetn. Nuk lviz prej ktu deri sa nuk ma thoni t vrtetn. Ai sht ndalur pak, m ka shikuar dhe m ka thn: Voja Stanimiroviqi i din t gjitha. Pyeteni at. Nuk ka problem. N mbrmje e thrras Vukovarin. M paraqitet zonja Ljeposava, bashkshortja e Stanimiroviqit. Un kam punuar bashk me te n farmacin e spitalit, vetm salla e pritjes na ndante: Ljeposava, kjo e kjo m intereson , krejt ashtu si ia them un asaj. Ajo nuk di asgj. Voja nuk sht aty. Ai sht n takime me Klajnn. A t thrras nesr? Mos, ai sht edhe nesr n takim, asgj nuk do t marrsh vesh, fundja, ne kemi ikur n Shid dhe asgj nuk dim. Djalin e kam identifikuar n vitin 1998. Normalisht se kam gjetur gjithka. Megjithse para ksaj m kan ofruar tre trupa, t cilt nuk kan pasur kurrfar lidhjesh me djalin tim. Un vetm kam krkuar: Ma jepni trikon, t ciln e kam thurur. Nuk po krkoj kurrfar shenjash pr far prkatsie t ndonj formacioni t ktij ose t atij. Po e krkoj vetm trikon, t ciln e kam thurur. E di at model dhe un do ta njoh at. Dhe n fund gjithka sht prputhur. I kam marr t gjitha t dhnat e tij, kokn e shpartalluar dhe gjith ato t tjerat - le t mos ju flas m tutje pr kt. Shum prej jush, me gjas, keni kaluar npr kt. E kam varrosur djalin, pas 15 muajsh edhe burrin. Tash jetoj e vetmuar n Zagreb, aty ku kurr nuk e kam pasur ndr mend pr t jetuar. Po, vrtet se tash sht viti 2008, por un, ende, ja e shihni, un flas vetm pr vitin 1991. Dhe ai viti 1991 do t m prcjell mua n varr. Un tash jetoj vetm, n vend se t jetoj me familjen time.

36

Un nuk planifikoj kurrfar hakmarrje. Fal zotit, nuk kam as urrejtje ndaj askujt. Por, m dgjoni, mosbesimi sht i pranishm. Kt un nuk mund ta fsheh. Kjo sht kshtu. Dhe mendoj se e gjith ajo e pavrtet, e gjith ajo q pjesrisht po mbulohet, q nuk po shfaqet ashtu vrtetsish para publikut ashtu si do t duhej, se krejt kjo sht nj penges e madhe pr ndrtimin e nj t ardhmeje t lumtur jo pr mua. Un mund t vdes edhe nesr. Un e kam jetuar timen. Por, pr t gjitha gjeneratat pas nesh, kjo sht nj barr e madhe e s kaluars. Epo, ja, t m falni. Dshmi n Forumin e Tret Rajonal mbi mekanizmat mbi vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts n ishJugosllavi, t mbajtur n Beograd, 11-12.02.2008.

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

37

38

Nisma pr KOMRA