Thi Php H c L ch S V V n

Ng c Th ch
Share on facebookShare on twitterShare on emailShare on printMore Sharing Services0

T gia Th k 20, cng vic nghin cu, l lun, ph bnh vn hc theo tinh thn Thi php hc l xu hng chung trn phm vi ton th gii. Vit Nam, vi ch trng ha nhp th gii, t sau cao tro i mi 1986, n nay chng ta c nhiu iu kin tt thc hin iu ny. Chng ta c mt i ng cc nh Thi php hc kh ng o. Vic tip cn v ng dng quan im Thi php hc trong nghin cu, l lun, ph bnh vn hc VN c b dy hn 20 nm. Sch gio khoa Ng vn hin hnh v cc cng trnh nghin cu chuyn bit cha ng rt nhiu tri thc v Thi php hc. Tuy nhin, cch hiu v Thi php hc cha thng nht v vic vn dng Thi php hc vo nghin cu, ph bnh vn hc cn c nhiu s my mc, thin lch, phin din nh qu ch trng phn tch hnh thc ngh thut ca tc phm vn hc. c cc bi vit v Thi php hc, ta d nhn thy cc nh Thi php hc u khng nh: Nghin cu, ph bnh theo hng thi php hc ngha l nghing v phn tch hnh thc ngh thut tc phm bi ni dung trong tc phm phi c suy ra t hnh thc, l hnh thc mang tnh ni dung. Ta c th thy, cc nh Thi php hc, t nh n nng u ph phn v i lp vi xu hng nghin cu, ph bnh trc y l th thin, l x hi hc dung tc, ch cao tnh hin thc, ch trng phn tch ni dung ca tc phm vn hc. Ni cch khc, t khi c v kh Thi php hc, cng tc nghin cu, ph bnh vn hc nh l ang chuyn dch v ch ngha hnh thc: khi thm nh mt tc phm vn hc, ngi ta quan tm trc nht n hnh thc ngh thut ca tc phm m cha xem xt k ni dung ca n l g (vn m n cp c phi l vn trng tm ca thi i hay khng, hnh tng nhn vt ca tc phm c phi l con ngi thi i hay khng, v.v). Ni c th hn: nu nh trc y, vn m tc phm cp phi l nhng vn quc gia i s th by gi l nhng vn rt bnh thng, rt i chng hn nh kht khao tnh dc, ngoi tnh, ng tnh luyn i, v.v; nu nh trc y, nhn vt ca tc phm phi l nhng con ngi thi i lun sng v ngha ln, cao hn l nhng anh hng thi i vi nhng hnh ng anh hng lm bin ci x hi, th by gi nhn vt ca tc phm l nhng con ngi b mn vi nhng kht khao bn nng sinh tn v ly lm l sng Nghim tc m ni th kh nhiu nhng tc phm ca vn hc VN hin i c vit theo tro lu hu hin i m thc ra ch l s tng hp, thm ch nhai li cc th php

ngh thut ca nhng tro lu vn hc phng Ty u th k 20 nh ch ngha a a, hin sinh, vn hc phi l, v.v Nh vy, vn t ra l: Thi php hc l g v vic vn dng thi php hc vo nghin cu, ph bnh vn hc s phi nh th no n tc ng tch cc n sng tc? V th, bi vit nghing v tnh Tng thut ny s c ba ni dung chnh l nhn li lch s Thi php hc; v nhng ni dung c bn ca Thi php hc v cui cng l nhng thnh tu, ng gp cng nhng hn ch ca n, cng tc l nhn din li Thi php hc. * Nhn vo i sng vn hc t sau 1975, nht l t sau cao tro i mi (1986) n nay, chng ta c th thy rng Thi php hc khng phi l hng nghin cu, ph bnh vn hc duy nht, nhng phi tha nhn n l hin tng ni bt nht. Qu l nh th, nghin cu, ph bnh vn hc c dn nhn mc Thi php hc tr thnh mt thi thng, Thi php hc tr thnh Min t ha nhiu nh nghin cu, ph bnh vn hc tr V th, vic nhn din li Thi php hc lun l vn cn thit. Khi nim Thi php hc xut hin Hy Lp t thi c i vi tc phm Poetica (Ngh thut th ca) (*) ca Aristote. Nhng Thi php hc vi t cch l mt b mn khoa hc, mt phng php nghin cu, ph bnh tc phm vn hc da trn l thuyt cu trc lun (**) (Thi php hc l b phn quan trng nht trong khoa nghin cu vn hc. N nghin cu cu trc tc phm v nhng hp th ca cc cu trc : cc tc phm ca mt nh vn, cc khuynh hng vn hc, cc thi i vn hc) th mi hnh thnh vo u th k XX Nga ri dch chuyn sang u M v ph bin khp th gii. Ni cch khc, Thi php hc l h qu ca l thuyt cu trc lun ch khng phi c t thi Aristote vi tc phm Ngh thut th ca. Hin nay, c nhiu cch hiu v Thi php hc. C th hiu, thi php hc l cch thc phn tch tc phm bm vo vn bn l chnh, khng ch trng n nhng vn nm ngoi vn bn nh: tiu s nh vn, hon cnh sng tc, nguyn mu nhn vt, gi tr hin thc, tc dng x hi Thi php hc ch ch n nhng yu t hnh thc tc phm nh: hnh tng nhn vt - khng gian - thi gian, kt cu - ct truyn - im nhn, ngn ng, th loi Ni dung trong tc phm phi c suy ra t hnh thc, l hnh thc mang tnh ni dung. Phng php ch yu ca Thi php hc l phng php hnh thc. Chng ta hiu, Phng php hnh thc l phng php phn tch cc kha cnh hnh thc ca tc phm vn hc ngh thut rt ra ngha thm m ca n. Nghin cu, ph bnh theo hng thi php hc ngha l nghing v

phn tch hnh thc ngh thut tc phm, n i lp vi l thuyt Phn nh lun trc y: ni dung quyt nh hnh thc. * Thi php hc Nga xut hin ri rc t cui th k XIX (1), v thc s bng pht t u th k XX vi ch ngha hnh thc Nga, sau n b trn p nhng ch cho nghin cu x hi hc mc-xt. Ch t gia nhng nm 50 tr i, theo Kozhinov, mi c th ni timt thi k mi ca s pht trin thi hc. Nm 1968, cunKhoa nghin cu vn hc X-vit sau 50 nm, c mt bi im chung v nhng vn l lun vn hc v thi hc. Phn 1, do Kiseleva vit, im qua s pht trin cc quan nim v phng php, phong cch, khuynh hng, th gii quan. Phn 2 doKozhinov vit, bn ring v thi hc (ton b khoa hc nghin cu thi php), trong ni v v tr v vai tr c bit ca M. Bakhtin (2). Nm 1929, M. Bakhtin cho xut bn cun My vn sng tc Dostoievki. Cun sch ra i c nhiu ngi nh gi rt cao, coi y l mt ci mc quan trng trong vic nghin cu v Dostoievski. Bi v, trong khi nhng ngi khc ch c nhng nhn xt tn mn v Dostoievki th Bakhtin cho rng mt trong nhng nguyn tc ch o sng tc ca nh vn ny l nguyn tc i thoi. i thoi v t tng - nhng cuc ni chuyn trin min gia cc nhn vt v trong tng nhn vt, thm ch gia tc gi v nhn vt, trong , cc t tng ny sinh, hnh thnh, t tm cch khng nh ri li tip tc thay i. i thoi v hnh thc th loi - hnh thc tiu thuyt m tc gi s dng l c tnh a thanh. i thoi trong ngn ng v.v... Ni cch khc, Bakhtin tm c nhng nguyn tc ch o tc gi trong vic t chc c ni dung ln hnh thc tc phm.

Nhng vn v Dostoievki n Bakhtin cha kt thc. Gii nghin cu vn hc Nga thi X-vit cn nhiu ln bn ci chung quanh tc gi Dostoievki, trong quan trng nht l tm xem c s ton b sng tc ca nh vn ny l g. C iu, trong khi tranh ci vi Bakhtin, mi ngi u c hng mun tm ra nhng nguyn tc chi phi ton b sng tc ca mt tc gi, tc nhng nguyn tc qun xuyn c cc yu t hnh thc ln ni dung tc phm. V tn gi ca n l g? Cui cng, cng li l tng ca Bakhtin: l tr li vi khi nim Thi php c t thi Aristot nhng b cc nh nghin cu x-vit qun lng. V th, khi ti bn vo nm 1963, cunMy vn sng tc Dostoievki ca Bakhtin mang ci tn mi: My vn thi php Dostoievki.

Nhng nm 70, 80, thi php hc lch s c xng rm r. Nm 1976, trong sch Sng to ngh thut, hin thc, con ngi, ri tip theo, nm 1983, Khrapchenco tng kt thi php hc lch s nh l khuynh hng ni bt ca nghin cu vn hc Lin X t nm 1959 cho n lc y vi nhiu tn tui lng danh. Nhiu tc phm ca cc nh hnh thc ch ngha Nga c in li, cc cng trnh ca Bakhtin c chnh l xut bn. Mt s cng trnhthi php hc cu trc cng c xut bn. Cc tp ch nghin cu vn hc thng c mc thi php hc bn cnh mc phong cch hc. l hng nghin cu xut hin nh l phn ng li hng nghin cu x hi hc c tn mt thi. V i tng c th, vic nghin cu thi php sau ny khng ch b hp trong khu vc m n thnh cng ngay t u v c th c th rt lu l vn hc dn gian (vi cc cng trnh Propp v tip theo l Meletinski), m m rng sang cc khu vc khc, t vn hc c, n cc tc gi thuc vn hc hin i.

V quan nim, trong khi vn coi trng vic nghin cu ngn ng ngh thut (tiu biu l trng phi ca vin s Vinogradov), bn thn thi php lc ny c hiu rng ri hn. N nghin cu ci ng php ca s sng to mi cp ca cu trc vn hc, t s vn dng cc phng tin miu t, s vn dng th loi, cho n s hnh thnh cc hin tng vn hc nh mt chnh th ni chung. y chnh l lnh vc m gii nghin cu vn hc x-vit gt hi c nhiu thnh tu hn c. * Php, thi php hc thc s thu ht vi s bng pht ca ch ngha cu trc nhng nm 60 v do nh hng ca vic gii thiuthi php hc Nga u th k. Tuy nhin khi nim thi php hccha r rng v khng nht qun. Theo trnh by ca Jean Yves Tadi (3) trong sch La critique litterature au XXme sicle (Ph bnh vn hc th k XX) , thi php hc c hiu l mt hng nghin cu phn bit vi cc trng phi Ph bnh vn hc c, Ph bnh thc ch th, Ph bnh tng khch th, Ph bnh phn tm hc, Ph bnh x hi hc, Ph bnh ngn ng hc, K hiu hc vn hc, Ph bnh ci ngun. Bn thn thi php hc Php cng c nhiu cch hiu khc nhau, hoc thin v nghin cu thi php th loi nh vn xui, thi ca, kch, hoc theo mt l lun no nh k hiu hc. Mt s nh nghin cu khc th cho rng thi php hc bao gm hu nh ton b l lun vn hc, c x hi hc, phn tm hc, c phong cch hc v tu t hc. Mt cch hiu th hai bt ngun t cc cng trnh ph bnh phong cch hc phng Ty v thi php hc lch s Nga, mc tiu ch yu l khm ph cc h thng thi php c

th ca cc tc phm, tc gi, th loi, thi i vn hc. Cch hiu ny i hi nghin cu cc hin tng vn hc nh l nhng h thng ton vn. Vit Nam, t nhng nm 30 cho n trc CM /Tm 1945, thi php ch c nhc n l t trong mt s cng trnh ph bnh vn hc m cha phi l mt phng php lun ca mt tro lu, mt xu hng thm m. T 1945 n 1975, ni chung cc nh l lun v sng tc vn hc cch mng dng nh ch quan tm ni dung phn nh hin thc m t ch n phng din thi php, mc d i lc c quan tm n phong cch, bt php sng tc ca nh vn. Vi quan nim phn nh hin thc c hiu nhiu khi th thin, gin n v phng php hin thc ch ngha khng cho php ngi ta i su vo cc vn thi php bi nu i su vo cc vn thi php s b gn ti ch ngha hnh thc hoc ngh thut v ngh thut. min Nam trong vng kim sot ca chnh quyn c, tuy c iu kin gii thiu v l thuyt cu trc song cha nu vn nghin cu thi php vn hc. c mt s cng trnh l lun, nghin cu ca cc nh nghin cu, cc gio s bc i hc (3*) nhng cn tn mn, phn tn v v c bn, thi php hc vn ch c quan nim nh l php tc lm th, kin thc v thi ca. Vic nghin cu, ph bnh vn hc v c bn vn theo truyn thng c. T sau 1975, Vit Nam, nh hng ca Lin X c (qu hng ca phng php hin thc XHCN - phng php chnh thng v duy nht c trong l lun v sng tc ca vn hc VN hin i) vn l ch yu bi tt c cc l thuyt v khoa hc nhn vn phng Ty vn b coi l quan im ca ch ngha t bn - u b ph phn v khng cho nhp cnh. u nhng nm 1980 mt s nh nghin cu vn hc nh Phm Vnh C, Duy Lp (Trng Vit Vn Nguyn Du), Vng Tr Nhn, Li Nguyn n (NXB Tc phm Mi Hi Nh vn VN), v.v gii thiu thi php hc Lin X vo Vit Nam, dch mt s cng trnh ca Ba khtin, Khrapchenco trong c phn v thi php hc. ng thi, chuyn thi php hc c Trn nh S m ti H S phm H Ni, mt s cuc Hi tho chuyn v Thi Php hc c t chc ti H Ni T nhu cu tm hiu thi php hc tr nn si ng trong gii nghin cu v ging dy vn hc, nhiu ngi xem l cch to nn s i mi trong nghin cu, ph bnh vn hc. Bn cnh , vic gii thiu cc l thuyt, trng phi nghin cu ca phng Ty cng c thc hin, t khi c s ci tri, m ca v nht l phong tro i mi, t nm 1986. n cui nhng nm 1990, Thi php hc c Trn nh S vit thnh gio trnh u tin bc i hc, cao ng. Trong khng kh , nhiu cng trnh vn dng thi php hcvo nghin cu, ph bnh vn hc ln lt xut hin, to thnh phong tro chim u th, mt khuynh hng nghin cu, ph bnh thi thng. Trong s nhng ngi i tin phong ng ch l cc tc gi chuyn ngnh ngn ng hc nh Phan Ngc (vi cc cng trnh nghin cu v Truyn Kiu (1985) v v th ng (1990), th

song tht lc bt, cch c vn hc theo ngn ng hc); Nguyn Phan Cnh [(vi cun Ngn ng th, va c tnh l thuyt va c tnh ph cp, cp nhiu vn ca th. y l cng trnh u tin VN vit v c trng thi php ca ngn ng th theo quan im ca ch ngha cu trc thuc trng phi R. Jakobson (4)]; Nguyn Ti Cn vi hai cng trnh: Tm hiu k xo hi vn lin hon trong bi V trung sn thy ca Thiu Tr (tm cch c v kh nng c bi th lin hon vit di hnh thc bt qui, mt hnh thc th c o thi xa) v nh hng Hn vn L Trn qua th v ngn ng th Nguyn Trung Ngn (nghin cu v cch s dng ch Hn trong vn th ca ngi Vit qua trng hp Nguyn Trung Ngn). l cc nh Ngn ng hc. Cn cc nh nghin cu, ph bnh vn hc i vo thi php hc kh ng o v cng t c nhng kt qu bc u rt ng ch : Hong Trinh, Bi Cng Hng, Nguyn Kim nh, c Hiu, v.v Danh sch i ng ng o ny kh di v c cc th h, cc vng min (xin xem thm bi vit c s lit k kh y ca TS Phm Ngc Hin: Lc S Thi Php Hc Vit Nam).
Khuynh hng nghin cu, ph bnh vn hc theo tinh thn Thi php hc thu ht ng o gii nghin cu, ph bnh tham gia qu l mt hin tng ca i sng vn hc VN, n chng t s co chung ca li nghin cu vn hc x hi hc dung tc, th thin ng tr sut mt thi gian di t 1945 cho n nhng nm 1980. Nhn tng th, ta c th thy thi php hc Vit Nam c ngun gc t thi php hc hin i trn th gii. C khuynh hng phong cch hc ngn ng, c khuynh hng k hiu hc, c khuynh hng phn tm hc, c khuynh hng thi php hc x hi, c hng thi php hc lch s, vn ha. Thi php hc em li nhng phm tr mi, nhng ti mi v trn ht l cch nhn mi cho nghin cu - ph bnh vn hc, m rng cc cnh ca tip cn vn bn - tc phm vn hc bi Thi php hc l lnh vc nghin cu c nhiu b phn, trng phi, nhiu quan im v phng php khc nhau. R rng l Thi php hc c nh hng rt ln trong ngnh nghin cu vn hc hin nay, n ngy cng mang ni dung mi hn, rt a dng v quan nim, phng php, ng thi t n cng bin i nhanh chng cha tng thy trong lch s. l s phn nhnh a dng ca Thi php hc thnh cc Tiu vng quc Thi php: Thi php miu t, thi hc lch s, v.vXt theo nhng nguyn tc phng php lun v nhng cm hng gi cho vic nghin cu thi php, ngi ta cn ni ti: thi hc ngn ng hc, thi hc tm l hc, thi hc x hi hc, thi hc so snh, v.v... Li na, c thi hc v m v thi hc vi mRi ta li c T s hc l mt nhnh mi ca thi php hcny sinh trn nn tng ca thi php hc cu trc, c gi tr m rng chn tri nghin cu th loi t s, c bit l vn xui, tiu thuyt. Tu t hc li l s ti sinh ca mt lnh vc nghin cu c t thi c i, vn dng vo tiu thuyt, nghing v nghin cu cc yu t biu cm ca din ngn. Sang u th k XX vn ngn ng, k hiu, vn bn, cu trc ca vn hc c t ln hng u, to thnh khuynh hng thi php hc ngn ng ngh thut. Ly vn bn lm i tng nghin cu i mi thi php hc. T nhng nm 60 th k XX, khi vn hc t thm m chuyn mnh sang tiu dng,

t hnh thi kinh in chuyn sang hnh thi vn ha i chng, t thc hin i chuyn sang hu hin i th nghin cu vn hc t bnh din ngn ng chuyn sang vn ha hc, nghin cu cc vn vn ha. ang lhng vn ng ca thi php hc hin i. Vic i tm nh ngha v thi php hc lun c ch v l cu chuyn khng c hi kt. Song, cho n nay vn cha c mt nh ngha bao qut c ht ni hm ca khi nim Thi php hc. Tuy nhin, d c nhiu nh ngha khc nhau nhng vn c im chung mt phm vi nht nh ca b mn chuyn ngnh ny l nghin cu hnh thc v ngn ng ca vn hc. Chng hn nh mt s nh ngha ng lu sau: Thi php hc l khoa hc nghin cu thi ca (tc l vn hc) nh l mt ngh thut; Thi php hc l khoa hc v cu to ca tc phm vn hc v h thng cc phng tin thm m c s dng trong . Thi php hc bao gm thi php hc i cng, nghin cu cc phng tin v quy lut xy dng bt c tc phm no; Thi php hc miu t thc hin s miu t cu trc ca tc phm c th ca tc gi ring bit hoc ca c mt thi k; vthi php hc lch s nghin cu s pht trin ca cc phng tin ngh thut. Trong cch hiu rng hn, thi php hc trng vi l lun vn hc, khi hiu hp th trng vi nghin cu ngn ng th hayngn t ngh thut. Thi php hc i cng nghin cu cc phng thc c th c trong vic th hin cu t ngh thut ca nh vn vn v cc quy tc kt hp, cc phng thc ph thuc vo th loi, loi hnh vn hc. Cc phng tin ngh thut c th c phn loi theo cc cp khc nhau gia cu t ngh thut, coi nh cp cao nht v s th hin cui cng ca vn bn ngn t. Thi php hc miu t t mc ch ti hin con ng t cu t n vn bn cui cng, qua nh nghin cu c th hon ton thm nhp vo cu t ca tc gi. y, cc cp v b phn ca tc phm c xem xt nh mt chnh th. Thi php hc lch snghin cu s pht trin ca cc bin php ngh thut ring l (nh ng, n d, vn,); nghin cu cc phm tr (thi gian ngh thut, khng gian ngh thut, cc i lp c bn), cng nh c h thng cc th php hay phm tr vn c ca nhng thi i vn hc; Thi php hc - khoa hc v h thng cc phng tin biu hin trong tc phm vn hc. Trong ngha rng thi php hc trng vi l lun vn hc, trong ngha hp trng vi mt trong cc lnh vc ca thi php l thuyt. L lnh vc ca l lun vn hc, thi php hc nghin cu c trng ca cc loi hnh, th loi vn hc, cc dng v tro lu, cc phong cch, phng php, nghin cu quy lut lin h ni ti v tng quan cc cp ca chnh th ngh thut. Bi v tt c cc phng tin biu hin trong vn hc suy n cng u quy v ngn ng, v th c th nh ngha thi php hc nh l khoa hc nghin cu cch s dng cc phng tin ngn ng. Vn bn ngn t ca tc phm l hnh thc tn ti vt cht duy nht ca ni dung. Mc ch ca thi php hc l ch ra v h thng ha cc yu t ca vn bn tham gia vo vic to thnh n tng thm m ca tc phm. Thng thng ngi ta phn bit thi php hc i cng (hay l thuyt), thi php hc b phn (miu t) v thi php hc lch s ; Thi php hc l khoa hc v cc hnh thc, cc dng thc, cc phng tin, phng thc t chc tc phm sng tc ngn t, v cc kiu cu trc v cc th loi tc phm vn hc. N mun bao qut khng ch ngn t th, m cn c cc kha cnh khc nhau nht ca tc phm vn hc v sng tc dn gian. Nhim v ca thi php hc l nghin cu phng thc cu to ca tc phm vn hc. i tng ca thi php hc l cc sng tc c gi tr. Phng php

nghin cu thi php l tin hnh miu t, phn loi v gii thch cc hin tng c nghin cu. i vi R. Jakobson, i tng cathi php hc l tnh vn hc v cc th php to nn n, phng php nghin cu thi php hc l phng php ngn ng hc (Thi php hc v ngn ng hc). Cc hc gi Php, cho rng thi php hc tc l l lun vn hc; thi php hc nghin cu cc vn bn qu , khm ph ci tnh lin vn bn trong , tc l tt c nhng nhn t khin cho vn bn y lin h vi cc vn bn khc. Tz. Todorov khng nh thi php hc c nhim v xy dng v nm bt cc loi hnh ng nht v a dng trong tt c tc phm vn hc. Tc phm c bit ch th hin cc loi hnh y, c v tr mu, ch khng phi l model cui cng ca tc phm (Jean-Yves Tadi: La critique litterature au XXme sicle). Tz. Todorov phn bit nghin cu thi php vi vic ging vn, gii m, phn tch ngha hay ph bnh, nh gi tc phm vn hc c th theo phong cch bo ch hay ty bt, chn dung, bi cch lm bao hm yu t ch quan ca ngi bnh ging, khng phi khoa hc. ng cng phn bit thi php hc vi nghin cu x hi hc, tm l hc, trit hc, ng vn hc, vn ha hc, bi cc nghin cu ny xa nha ranh gii tc phm vn hc vi cc nhn t ngoi vn hc.Phng php ch yu ca thi php hc l miu t cu trc ca vn bn (din ngn) vi cc thnh phn ca chng.(Potique,1973). Cui cng c rt nhiu tp ch, t in, tp bnh lun ly thi php lm nhan ca mnh, ni dung cng phong ph, bc tp. T cc nh ngha trn, ta thy thi php hc ch yu l mt lnh vc nghin cu v c trng, t chc, cc phng thc, phng tin, nguyn tc lm nn gi tr thm m ca vn hc trong tnh chnh th ca vn bn. l lnh vc nghin cu quy lut ni ti ca tc phm, cu to v phong cch, n phn bit (ch khng i lp) vi cc lnh vc nghin cu khc. Thi php v thc cht l h thng ngn ng (k hiu) ngh thut, mang tnh m. Thi php hc bao gm cc b phn l thuyt, miu t v lch s, gm c phong cch hc, v ngy nay bao gm c t s hc, tu t hc - mi b phn c i tng ring, nhng u khng ra ngoi phm vi ni trn. Xt v cch tip cn cn c th phn bit thi php hc lch s, thi php hc ngn ng hc (cu trc), thi php hc so snh, thi php hc x hi hc, thi php hc vn ha. Nhiu nh nghin cu c xu hng ng nht thi php hc vi l lun vn hc, trong trng hp , nn dng thut ng l lun vn hc thay cho thi php hc bi v hm ca l lun vn hc rng hn thi php hc. Tuy nhin ngi ta vn thch ni thi php nhn mnh tnh cht nghin cu ni ti ca n. Tt c cc trng phi nghin cu thi php hc v c bn u thng nht trong phm vi v tnh cht , mc d nguyn tc xut pht c th khc nhau. Mc d t nhng nm 20 th k trc,M.Bakhtin ph phn ch ngha hnh thc Nga, ch trch tnh cht thiu m hc v trit hc ca n, xng thi php hc x hi hc, gn vi thc h, nhng bn thn Bakhtin cng nh gi cao ch ngha hnh thc v t mnh cng khng ra ngoi phm vi thi php ngn ng vn hc nh l khuynh hng ca thi i. Vin s NgaAverincev v thi php ca vn hc nh l ng php trong ngn ng, cho n nay c nhiu l thuyt v cch miu t ng php, nhng khng c mt l thuyt duy nht miu t y , trn vn v ng php ca mt ngn ng c th no. Tnh hnh cng ging nh thi php hc.

* Cng thi gian u th k XX, ni ln trng phi Ph bnh mi Anh, M ly vn bn lm i tng trung tm ca nghin cu, khm ph tnh vn hc qua cu trc v c cht (texture) ca ngn t. Ly vn bn lm bn th ca vn hc, ph phn hiu lm v tc gi, nghin cu cc c tnh ca ngn ng th nh trng lc, tnh m h, a ngha, tnh nghch l, tnh biu tng, tnh gi v (li ni ngc, ngha rng hn ma mai), vai tr ca ng cnh. H ch trng mt cch c k (close reading) i vi vn bn pht hin cc tnh cht . Cc phm tr ny gip ngi ta hiu r hn bn cht ca ngn ng vn hc. Wellek v Warren pht trin l thuyt cu trc vn bn v phn bit nghin cu ni ti vi nghin cu ngoi ti. c, cng gn nh cng thi vi cc trng phi hnh thc Nga v Anh, M, do chu nh hng ca trit hc hin tng hcxut hin trng phi nghin cu th gii tinh thn v th gii ngh thut ca nh vn biu hin qua vn bn ngn ng. Fredric Gundolf ch trng phn bit cuc sng kinh nghim thc t ca nh vn vi cuc sng trong tc phm ngh thut. E.R. Curtius cn c vo ngn ng m nghin cu th gii tinh thn ca nh vn, phn i li nghin cu da vo cc quy tc nh gi sng tc. Eric Auerbach nghin cu phng thc m phng th gii ca cc vn bn kinh in m ng trch tng on phn tch, so snh, ch ra cch cm nhn con ngi, khng gian, thi gian, vt. Leo Spitzer c coi l tc gi ni bt trong gii nghin cu phong cch ch trng i tm th gii bn trong, cch cm nhn th gii ca nh vn v gii thch bng h thng biu hin ngn ng, nhng khng loi tr tc ng ca cc nhn t thi i, thc ti. H nhn thy ngh thut l mt th gii ch quan ca ngh s, phn bit vi thc ti khch quan. Trng phi ny cng trit hc hin tng hc nh hng n trng phi Genve ch trng nghin cu thc nh vn th hin trong tc phm. H xem tc phm vn hc nh mt th gii thm m c th. G. Poulet ch trng i tng nghin cu ca vn hc l thc ca ch th ngh thut, v nghin cu thc ng s dng cc phm tr ca th gii quan nh th gii, khng gian, thi gian Cch tip cn ny cho php ngi ta khm ph cc chiu kch thi php, phong cch ngh thut ngay trong tc phm ngh thut. c im chung ca thi php hc cu trc l da vo m hnh ngn ng, khng ch v ngn ng l c s ca khoa hc nhn vn v khoa hc x hi, m cn v h nhn thy mi nhn thc khng tch ri vi s rng buc ca ngn ng. S nhn mnh tnh h thng i hi xem vn bn l mt h thng hon chnh, coi trng phn tch hnh thc l yu t c ngha then cht. M. L. Gasparov ni: Thi php hc cu trc khng phi l thi php ca cc yu t tch ri, m l thi php v cc quan h ca cc yu t to nn tc phm. Thi php hc cu trc ch ngha v th Php ni bt qua cng trnh phn tch cu trc k hiu ca Jakobson v C-L.Strauss. Nga, cng trnh Phn tch vn bn th ca Ju. Lotman cng gy ch . Thnh cng hn c ca ch ngha cu trc l T s hc ca G. Genette vi mt h thng cc

thut ng dnh phn tch cu trc vn bn t s m ngy nay tr thnh mt lnh vc nghin cu c hiu qu nh lnh vc thi php tiu thuyt v ngh thut t s ni chung. T s hc l s m rng ca thi php hc, th hin s gn kt ca n vi tu t hc (Rhetorica), mt b mn m vo thi c i phn bit vi thi php hc. Hin thi t s hc kinh in chuyn sang t s hc hu kinh in, mt giai on mi ca thi php hc tiu thuyt v t s hc. Thi php t s hc khng phi thot thai t ch ngha cu trc m c ci ngun t thi php hc tiu thuyt Anh M u th k. Trc th k XX, khi nim vn hc khng bao gm tiu thuyt v n l vn xui, mi bnh lun v tiu thuyt ch da vo ch v ni dung ch cha quan tm hnh thc. Vn l phi chng minh hnh thc ngh thut ca th loi vn xui - tiu thuyt, v th l nghin cu hnh thc tiu thuyt bt u. Thi php hc cu trc khng tch ri vi k hiu hc. Bi ngh thut nguyn l ti hin i sng, trong khi ti hin, ngh thut s dng cc cht liu c m ha (ngn ng, hnh nh con ngi, thin nhin, mu sc, chi tit i sng) ri theo tng ca mnh m to ra mt ci c biu t mang hnh thc biu t khc vi i sng. Nh th vn hc va l ngh thut ngn t li va l khch th k hiu to ra mt ci biu t mi. Vn hc cng l mt h thng k hiu c th. em nguyn l k hiu hc m xt vn hc ngh thut bt u vi E. Cassirer (c) v Susanne Langer (Anh). Cassirer xem con ngi l ng vt bit s dng k hiu v xem vn ha, ngh thut, tn gio, ngn ng, khoa hcu l sn phm ca hot ng k hiu. R. Jakobson vn dng l thuyt giao tip ngn ng, ch ra 6 thnh phn ca hot ng giao tip v khng nh tnh vn hc tc l tnh t ch(self-reflexity) ca k hiu vn hc. Todorov ni r hn: Tnh vn hc chnh l ci nng lc ca k hiu ch v pha bn thn n ch khng phi ch ra vt khc.. Trng phi k hiu hc Tartu-Moskva, tro lu ph bnh mi ca Php, trng phi c lm cho k hiu hc vn hc pht trin rm r. Vic vn dng k hiu hc lm cho khi nim cu trc vn hc mt i tnh khp kn, v i theo chiu hng hu cu trc, bi theo Ju. Lotman, nu ch ngha cu trc l nghin cu cc quan h ca cc yu t thuc vn bn vn hc, th cu trc y ngoi cc quan h ni ti ca vn bn, cn c cc quan h ngoi vn bn na. Mi t trong bi th khng ch c quan h vi cc t trong bi m cn c quan h vi t trong tt c cc bi th (v khng th) cn nh trong k c ngi c (Bi ging thi php hc cu trc). Thi php hc cu trc ca Lotman xy dng trn nn tng k hiu hc, nu ra cu trc nhiu tng lp, nhiu h thng m ca vn bn, t cu trc vn bn trong tng th vn ha, cho php nhn nhn hot ng chc nng ca vn hc mt cch ton din, khoa hc. Phong tro k hiu hc Php hin i rt si ng, phn ng h nghin cu theo hng khm ph tnh vn hc, khai thc ngha siu ngn t ca vn bn vn hc. M hnh phn tch vn bn ca h v c bn l m hnh k hiu. Chng hn nguyn l k hiu hc caRoland Barthes hay ng ngha hc cu trc ca Greimas, phn tch ng ngha huyn thoi ca C. Levy -Strauss, phn tch tu t caGenette, Todorov hay phn tch k hiu ca hnh thi thc vn ha ca J. KristevaThi php hc cu trc v k hiu hc m rng phm vi ca thi php hc, mun bin n thnh khoa hc, nhng mt

khc, quy vn hc vo th php, vo tnh vn hc, vo ci biu t, mu gc tp th, vo din ngn, lin vn bn m ra nhiu kh nng nghin cu tnh ngh thut, ng thi cng lm cho n lan sang lnh vc vn ha. ng ch l nghin cu k hiu hc trong phong cch hc.Phong cch hc cng l mt b phn ca thi php hc, v th y xin nhc n cc phong cch hc cu trc - k hiu hc trong tro lu Ph bnh mi Php nhng nm 60 - 70. Trc ht l dng phong cch hc cu trc pht sinh, nghin cu nhng sai lch (deviasion) so vi chun mc ngn ng, coi l du hiu ca la chn, ti m ha lm thnh phong cch ring. Khi nim ny thc ra c trong khi nim l ha ca Shklovski, nhng c thc hin ch yu bng phng php thng k tm tn xut s dng. S lch chun biu hin tn xut cao ca cc t cng ch , cc hnh nh m nh, cc t ng cha kha trong mt hay nhiu vn bn ca nh vn l cn c phn tch phong cch. P. Guiraud xem tc phm l th gii ngn t t tr, s lch chun lm nn trng phong cch, da vo nh nghin cu c th kin to li ngn ng ca nh vn. Phn tm hc em li cho nghin cu phong cch mt ng li gii thch s thng nht ca phong cch. Ch. Mauron l i din ni ting cho hng nghin cu ny gii thch cc hnh tng m nh ch t phng din tm l v thc. ng gi thit rng nh vn no cng c mt huyn thoi v c nhn mnh gn lin vi ci ti tim thc th hin trong vn bn. ng dng phng php xp chng cc vn bn ca mt nh vn ln nhau (tc l so snh) tm ra mi lin h ca cc t ng trong mt mng li lin tng th hin th gii ca nh vn. Phng php ny c th gp phn nghin cu hnh tng tc gi. T sau 1960, thi php hc Lin X pht trin a dng: thi php hc cu trc ca Yuri Lotman (4*), thi php hc vn ha caBakhtin, thi php hc lch s. Thi php hc lch s khng ch nghin cu s tin ha ca hnh thc, m cn nghin cu s pht trin ca khi nim v vn hc. Chng hn b sch L lun vn hc di ci nhn lch s ba tp ca Vin vn hc th gii mang tn Gorki u nhng nm 60. B ny hin nay ang c bin son li v ra mt bn c. Nm 1983, Khrapchenco, ngi c v v tng kt thi php hc lch s Lin X nhn nh: Thi php hc lch snghin cu s tin ha ca cc phng thc, phng tin chim lnh th gii bng hnh tng ngh thut, chc nng x hi, thm m ca chng, s phn lch s ca cc khm ph ngh thut. D. X. Likhachev trong sch Con ngi trong vn hc Nga c, Thi php vn hc Nga c miu t cc hnh thc v phong cch miu t con ngi, cc phng tin miu t ngh thut nh khng gian, thi gian ngh thut, cc hnh thc khi qut ngh thut, cc cng thc, nghi thc, biu tngtrong vn hc Nga c. i vi ng thi php l phong cch, l cc yu t v nguyn tc ca phong cch. M. M. Bakhtinqua cng trnh Francois Rabelais v vn ha dn gian thi phc hng v trung i, Nhng vn thi php Dostoievski nghin cu nh hung ca vn ha dn gian trung c hoc cc th loi vn hc c i i vi hnh thc tiu thuyt ca Rabelais, Dostoievski; nghin cu cu trc i thoi ca tiu thuyt, cu

trc khng - thi gian, cc hnh thc khng thi gian, hnh thc thi gian trong tiu thuyt c i, cn i. c bit ng quan tm nghin cu ngn t tiu thuyt. Ju. Lotman nghin cu khng gian ngh thut trong tiu thuyt Nga th k XIX, trong tc phm ca Gogol. Steblin-Kamenski trong Thi php hc lch s ch trng nghin cu vn hc (tnh vn hc) trong qu trnh lch s, t ny sinh quan nim vn hc, quan nim tc gi, quan nim h cu, th loi. Thi php hc lch s ca mt nhm tc gi nghin cu cc thi i vn hc, cc loi hnh ca thc ngh thut, c ngha to ln i vi nghin cu loi hnh cc giai on lch s vn hc. Thi php hc lch s nghin cu thi php huyn thoi, thi php s thi Nga, cng nghin cu cc thi php tro lu nh Thi php ch ngha lng mn, Thi php ch ngha hin thc Nga hin ti, thi hu x vit, thi php hc l thuyt (l lun vn hc) c hi sinh, tip tc pht trin trn c s l thuyt ca cc hc gi Nga nh Bakhtin, Lotman, Gasparov [M.L. Gasparov (1935 2005): Tin s Ng Vn, Vin s chnh thc Vin Hn lm khoa hc Nga] cng cc tc gi khc trn th gii. Cng trnh Thi php hc l thuyt do N. D. Tamarchenco bin son tng kt cc vn c bn ca n. S gp g ca Thi php hc vi cc b mn khoa hc khc xy dng nn mt nn thi php hc hin i khoa hc, phong ph, a dng, c hiu qu, nht l khi Thi php hc chuyn bin t ngn ng hc sang thi php hc vn ha - nghin cu vn ha (cultural studies). Cuc chuyn bin ny bt u t nhng nm 50 - 60 th k XX vi khuynh hng nghin cu vn ha i chng cc nc Anh M. Nghin cu vn ha phng Ty c ch bt u t kht vng vt qua tnh hn ch ca nghin cu vn hc truyn thng: ch ch vn hc bc hc, b qua vn ha i chng; ch quan tm cu trc, tnh ni ti, coi nh gi tr x hi, lch s; ch ch thm m, khng quan tm n gi tr tiu dng. Vn ha i chng bao gm: bo, tp ch, qung co, in nh, truyn hnh, ca khc thnh hnh, mod, vn hc thng tc (gm truyn kinh d, tnh yu, cao bi, truyn vin tng), nhip nh, vn hc ph n,l nhng vn bn th hin quyn lc trong lnh vc cng cng, chi phi thc x hi, khng th b qua. Cc hc gi nhn thy vn hc l b phn ca vn ha. Nghin cu vn ha l khuynh hng ny sinh sau khi cc i t s v vn hc b hoi nghi: vn hc cht, tc gi cht, nghin cu vn hc, thi php hc chtVn hc l bt c tc phm no m x hi thi coi l vn hc... Ngh thut bin thnh mt tr chi. Lch s ch ghi li qua vn bn, nhng khng c vn bn no th hin c y , khch quan lch s, do ngi ta ch c th din gii v lch s, cn lch s ch thc th vng mt, mu thun lm ny sinh ch ngha tn lch s ca Stephen Jay Greenblatt v ng ny khi xng hng nghin cu Thi php hc vn ha, hng ti mt s din gii xa b gii hn ca cc chuyn ngnh khoa hc. Thi php hc vn ha (Cultural poetics) l thut ng do Greenblatt mn ca nh vn ha hc Clifford Greetz. Hai ch vn ha nhm ch nghin cu cc sng tc tp th v quy lut ca chng, bt u t nim tin, c gi tr thm m, tr thnh gi tr tiu dng. Hai ch thi php nhn mnh n gi tr thm m, ngh thut, v hnh thc th hin vn bn ca chng, theo ngha rng. Vn ha l ngha c sn sinh, truyn t v tip nhn. Vn ha c tnh cht

c ch, khng ch v c ng, di ng, n th hin trong hot ng giao dch trong i sng. Thi php hc vn ha l khuynh hng din gii cc vn bn vn ha, khm ph ngha tim ti ca chng trong hot ng giao dch. Nh marxist M Fredric Jameson xy dng quan nim thi php hc vn ha theo quan im ch ngha Mc. Theo vn hc c din gii theo cc phm tr: lch s, thc h, ng ngn, din gii. Da vo quan imthi php hc vn ha nhiu ngi ch trng m rng bin gii ca thi php hc, l lun vn hc, nghin cu cc hin tng phi vn hc, ngoi vn hc. Mt s ngi ni thi php hc ang ng trc nguy c nh mt hoc i thay i tng ca mnh nh cui th k trc. Nghin cu vn ha nu nhn su hn s thy c t lu, bi t xa n nay, vn hc v vn ha c mi quan h khng th tch ri. Nghin cu vn hc Vit Nam t u th k XX cng c ci nhn vn ha. Nghin cu thi php cng chnh l nghin cu vn ha ngh thut. Nghin cu vn ha hin nay mang mt ni dung khc hn, n hng ti cc hin tng vn ha trong i sng hin ti, nhng iu khng phi l ph nhn nghin cu vn ha truyn thng.Gii cu trc vn hc ch l cch hiu vn hc trong s a dng ch khng ph nhn vn hc, bi gii cu trc buc phi da vo cu trc mi c th tn ti. Cng vy, s hoi nghi i t s t n cng khng th tr thnh i t s mi, bi nh th th mu thun vi chnh l thuyt kinh in ca hu hin i. Do s ph nh cu trc, trung tm, cng nh hoi nghi i t s khng bao gi c th tr thnh tuyt i. Thm na, gii cu trc, hu hin i tuy c tham vng lt cc l thuyt trc , th bn thn n cng vn ch l mt trong cc l thuyt sinh sau m thi, ch khng phi l l thuyt duy nht ng trong thi i a nguyn i thoi v tri thc. Vn hc i chng c th c v tr ph bin trong i sng, nhng chc chn kh c th th tiu vn hc bc hc, bi vn hc i chng khng phi l tt c vn hc. Nh th khi nim vn hc m rng bao qut hn v ni dung thi php hc cng m rng theo, d cho thi php hc vn ha c th c p dng ph bin. Vn hc hu hin i cng ch l mt khuynh hng vn hc, khng phi l duy nht, v n cng c thi php ca mnh. Theo Linda Hutcheon, phm tr c bn ca Thi php hu hin i l s hoang tng, giu nhi, tr chi

*
Tuy cht lng cha ng u, nhng vi mt i ng nghin cu, ph bnh ng o gp phn khm ph, pht hin nhiu phng din ngh thut ca rt nhiu hin tng vn hc th k XX, tr li nhng gi tr ch thc cho khng t tc phm vn hc tng b vi dp oan ung; thi php vn hc trung i vi con ngi v cc th loi cng c nghin cu su hn, to nn mt din mo mi ca khoa nghin cu, ph bnh vn hc sau gn ba mi nm ca phong tro i mi. C th ni, Thi php hc thc s lm thay i din mo ca khoa nghin cu, ph bnh vn hc vn b coi l o ut trong mt thi gian di, vi s xut hin nhng khun mt sng giCho n nay, thi php l mt cng c nghin cu mang li nhiu hiu qu v c tn nhim. Song, khi vn dng vo vic nghin cu, ph

bnh mt tc phm, mt tc gi c th th ci nguyn tc Phng php ch yu ca Thi php hc l phng php hnh thc gp khng t rc ri. Nu c ngang bng s thng, lnh lng khch quan nh Bao Thanh Thin mt st en s th s c khng t nh vn, nh th ca chng ta b gt ra ngoi v tc phm cha t chun, tc tc phm ca h s b loi ngay khi a vo ci my cn o Thi php hc. Hoc ni trng ph nh Nguyn Huy Thip: ...Nhn vo danh sch 1000 hi vin Hi Nh vn Vit Nam ngi ta u thy a s u gi nua khng c kh nng sng to v hu ht u..."v hc", t pht m thnh danh. Trong s ny c ti hn 80% l nh th tc l nhng ngi ch da vo "cm hng" ty tin vit ra nhng li l du dng ph phim v ngha nhn chung l lng nhng, tr c dm ba thi s ti nng thc s (s ny m trn u ngn tay) l cn ghi c du n trong tr nh ngi i cn ton b c th ni l vt i c... (xem: C TIU LUN CA NGUYN HUY THIP NGC THCH).

Trong mt bi vit v Thi php hc nm 2009, GS Trn nh S nhn xt: Nhn khi qut, c th thy thi php hc Vit Nam cho n nay vn i theo phng hng ch yu ca l thuyt cu trc, h thng, cha bc sang giai on gii cu trc (5) v hu hin i. phng Ty. Vy l Thi php hc Vit Nam cha tin kp vi xu th chung ca th gii. Bi nh ta bit, nm 1960 cng trnh ni ting T duy v tnh man d ca C. Levi - Strauss lm cho thanh th ca ch ngha cu trc ln cao, ch ngha cu trc tr thnh im nng ca vn hc phng Ty. Nhng n thng 10 nm 1966, l nm i hc Hopkins Hoa K t chc Hi tho tip cnch ngha cu trc, th J. Derrida c bi bo Cu trc, k hiu v tr chi nh mt n ch mng vo hc thuyt cu trc chngha lm cho n chuyn sang Hu cu trc. iu ny chng t l thuyt cu trc c phn thiu cn c khoa hc y . Do chung mi nhiu nh khoa hc cha thy c im m ca n. V th, r rng l Thi php hc Vit Nam khng th dng li trc cnh cagii cu trc. y l mt vn cha c cu tr li ca cc nh Thi php hc Vit Nam. V na, mc d i gia Roland Barthes a ra kt lun chong vng v Ci cht ca tc gi (6), song thi php hc Vit Nam, tc gi vn cn v tr trung tm, ngi ta khng nh lng lm m tang cho Tc gi - nh l ng lc chnh to cm hng cho nh nghin cu, ph bnh khi x l vn bn! R rng l Thi php hc VN cn a dng ha cch tip cn, trang b thm cng c v nghin ngm su hn v l thuyt Thi php hc. Thi php hc VN v ang c xc nh l mt phng hng nghin cu c ngha lu di, v th mun pht trin cn c s phn ha thnh nhng trng phi vi nhng th lnh cng nhng tuyn ngn ngh thut hn hi vi nhng tng mi m. Cn nh hin nay, tuy c mt s thnh tu ng k, nhng cng c mt s kin cho rng nhiu cng trnh nghin cu, ph bnh vn hc vn dng thi php hc mt cch my mc, sao chp trong khi qu hng ca n, Thi php hc li thi... V th, vic nghin cu Thi php hc cn c ch u t

thch ng, t chc i ng bi bn vi k hoch c th v iu quan trng l cn lin tc r sot li cng vic c c hng i ng v theo kp s thay i ca th gii!
* Trong mt bi vit mi y v Gii cu trc, GS Trn nh S vit: Gii cu trc em li ci g mi cho ph bnh vn hc hm nay? i tng ch yu ca gii cu trc trc ht chnh l ph bnh, nghin cu vn hc, l lun vn hc, vn hc s, phng ng hc, cc th tiu lun v cc th l lun ni chung... l ni y ry nhng quy lut, nhng nguyn l, nhng nhn nh ng sai chc nh inh ng ct hoc ty tin, m h ht ch ni mang nh kin ca c mt thi. Gii cu trc phi sot xt li tt c, khng tr mt ch no mi nguyn l, nh l, nguyn tc, phng php, nhn nh, khi nim. Gii cu trc i hi phi vit li vn hc s, vit li l lun, c li ngi trc vi tinh thn khoa hc, pht hin mi ng nhn, mi thnh kin, pht hin nhng nhn thc mi, chn l mi, a ngi c vo nhng tm ti mi (Tun bo Vn ngh s 34, 21/8/2010). S l mt s thch rt ln i vi nhng nh Thi php hc VN. Dng li trc cnh ca Gii cu trc hay lm nh s i hi ca Gii cu trc: vit li vn hc s, vit li l lun, c li ngi trc vi tinh thn khoa hc, pht hin mi ng nhn, mi thnh kin, pht hin nhng nhn thc mi, chn l mi, a ngi c vo nhng tm ti mi? Chng ta nh phi ch i - Ch Godot!

Tuy nhin, kin sau y ca nh l lun Nguyn Vn Dn trong bi vit ROLAND BARTHES GII CU TRC NH TH Y! rt ng cc nh Thi php hc VN suy ngh: Nhn tin ti xin c mt nhn xt rng, cc nh l lun phng Ty rt c thc tm ti th nghim cc l thuyt mi. Thm ch nhiu ngi cn coi vic th nghim ny l mt tr chi. Cho nn h sn sng thay i l thuyt nh th thay i tr chi, bi v h khng l tng ha cc l thuyt ca h, m ch coi l nhng th nghim khng ngng trong tr chi logic bt tn, trong cc l thuyt c th ng, c th sai, c th mu thun nhau, v chng th hin nhng cch nhn a dng v i tng nhn thc ca con ngi. Trong nhng cch nhn ny khng c k thng ngi thua, m ch c nhng s a sc ca nhng l bi m tnh hp dn ca chng nm kh nng t hp l bi ca cc nh l lun. V th, ti ngh chng ta nn coi cc th nghim ni trn va l nhng n lc tm ti ci mi, va l nhng tr chi rn luyn t duy, khng nn c thy lp lnh th tng l vng; nu c thn thnh ha mi th nghim l thuyt th s i n ch ng nhn, tht vng v mu thun. L thuyt gii cu trc ca Barthes l mt trong nhng trng hp nh vy. Si Gn, cui nm 2010 Ti liu tham kho:

- M. Bakhtin: L lun v thi php tiu thuyt (Phm Vnh C dch v gii thiu). NXB.Vn hc v Trng vit vn Nguyn Du, H. 1992,NXB Hi nh vn, in ln th 2, H. 2003. - M. Bakhtin: Nhng vn thi php Dostoievski (Trn nh S, Li Nguyn n, Vng Tr Nhn dch). NXB. Gio dc, H. 1993. -Mikhail Mikhailovich Bakhtin: Vn ni dung, cht liu v hnh thc trong sng to ngh thut ngn t (Phm Vnh C dch). Trong cun L lun-ph bnh vn hc th gii th k XX (Lc Phng Thy ch bin), tp 1, NXB Gio dc, H. 2007. - Phan Ngc: Tm hiu phong cch Nguyn Du trong Truyn Kiu. NXB. KHXH, H, 1985; Cch gii thch vn hc bng ngn ng hc. NXB. Tr, TP.HCM, 1990; Th xt vn ha vn hc bng ngn ng hc. NXB, Thanh nin, H. 2000.
-Nguyn Xun Knh: Thi php ca dao - NXB i hc quc gia H Ni, 2007. -Nhiu tc gi: Ngh thut nh l th php - L thuyt ch ngha hnh thc Nga ( Lai Thy v cc CTV bin son v dch , H. 2001). - Nguyn Vn Dn : Phng php lun nghin cu vn hc - NXB Khoa hc x hi, H. 2004. -N. T. Tamarchenco: Thi php hc l thuyt - Khi nim v nh ngha.http://philologos.narod.ru/index.html -Trn Hoi Anh: nh hng phng Ty n l lun- ph bnh vn hc th min Nam 1954-1975, TC Vn hc, s 4/2009 - Phm Ngc Hin: Lc s thi php hc Vit Nam- vanchuongviet.org - c Hiu: Lch s vn hc Php (5 tp) - ng ch bin. NXB Th gii, 1990, 1992; i mi ph bnh vn hc. NXB. KHXH v NXB. Mi C Mau, 1993; Thi php hin i. NXB. Hi Nh vn, H. 2000. - Lai Thy: Con mt th. NXB. Lao ng, H. 1992 (c ti bn nhiu ln).

- Trn nh S: Mt s vn thi php hc hin i. V Gio vin xb, H. 1993; Nhng th gii ngh thut th. NXB. Gio dc, H, 1995;L lun v ph bnh vn hc. NXB. Hi Nh vn, H, 1996; Thi php vn hc trung i Vit Nam. NXB. Gio dc, H. 1998; Dn lun thi php hc. NXB. Gio dc, H. 1998, 2004; Thi php Truyn Kiu. NXB. Gio dc, H, 2002; Thi php hc hin i trong nghin cu vn hc Vit Nam th k XX, Tp ch Nghin cu vn hc, s 2- 2009.

-M.Bakhtin: Nh trit hc, nh nghin cu vn hc - PGS.TS L Nguyn.

- Tzavetan Todorov: Di sn Bakhtin (La Khc Ha dch. Tp ch Nghin cu Vn hc, Vin Vn hc). Ch thch: (1) Xin xem thm: Vng Tr Nhn: Thi php: S hnh thnh, ngha, v xu th ng dng (Mt s thu hoch t nhng kinh nghim ca khoa nghin cu vn hc xvit). (2) Mikhail Mikhailovich Bakhtin (1895-1975): l nh nghin cu khoa hc x hi, khoa hc nhn vn li lc ca Lin X (c), ni ting vi nhng tc phm nghin cu v trit hc Marx, vn hc v m hc trong c bit n nhiu nht trong gii nghin cu v sau l Sng tc ca Francois Rabelais v nn vn ha dn gian thi Trung c-Phc hng, v Thi php tiu thuyt Dostoevski. Sau khi tt nghip ph thng trung hc, nm 1913, Bakhtin theo hc khoa Lch sNg vn thuc Trng i hc tng hp Sankt-Peterburg v tt nghip trng ny vo nm 1918. Trong nhng nm ni chin 1918-1922, ng v dy hc Vitebsk v n nm 1923 th tr li Peterburg.Tuy vit nhiu v hot ng si ni nhng phi n nm 1929, khi 34 tui, Bakhtin mi cho in cun sch u tin mang tn mnh, cun Nhng vn ca sng tc Dostoevski (sau ny ti bn c sa cha v b sung di tn Nhng vn thi php Dostoevski). Tuy vy, s ma mai ca s phn khin tc gi khng c thy mt cun sch khi cng b ln u: do tham gia mt nhm nghin cu tn gio, ng b kt n phm ti chnh tr v tuyn pht 10 nm t kh sai, v ch nh nhng ngi thn lo liu nh ng cc gim n mi c rt xung thnh 5 nm lu y ti Bc Kazakhstan. Phi n tn nm 1966, ta n ti cao Cng ha Lin Bang Nga mi xt li v phc hi danh d cho tt c nhng ngi b kt ti.
T gia nhng nm 1930 khi ht hn lu y, Bakhtin c tr v Moskva v ti y, trong vng 5 nm ng vit mt lot cng trnh v th loi tiu thuyt (c in vo nhng nm 70 nhng cng c cng trnh tht truyn) v hon thnh v c bn chuyn kho v Francois Rabelais v vn ha tro tiu dn gian Khi cuc chin tranh chng pht xt c bng n. Bakhtin phi v mt vng nng thn Trung Nga, v dy ngoi ng cho mt trng ph thng y trong 5 nm. Nm 1947 Bakhtin tr li Moskva, bo v cng trnh v Rabelais nhng ch c phong hc v ph tin s. Sau ng c nhn vo lm ging vin trong bin ch ca trng i hc S phm (t nm 1950 i thnh i hc Tng hp) Saransk. T cho n 1960, Bakhtin tham gia dy vn hc nc ngoi trng i hc, v sau 1960 ng ngh hu. Cho n nm 1963, tn tui Bakhtin hon ton b qun lng Lin X, nhng n cui 1963, t mt bc th ng thng thit ca mt nhm nh vn v nh khoa hc c tn tui, cng trnh ca ng v Dostoevski c ti bn v nm 1965, Sng tc ca Francois Rabelais vi vn ha

dn gian Trung i v Phc hng ra mt c gi. Tn tui Bakhtin mau chng tr nn lng ly, thm ch thi thng Lin X, ri c trn trng quc t. Tuy ni ting, giai on ny Bakhtin vn sng trong ngho tng, trong bnh tt v tui gi ti Saransk. Nm 1967, Bakhtin c minh oan v nm 1969, ng tr v Moscow. Sut 40 nm, M. Bakhtin sng nh mt ngi v danh. Khng my ai cn nh ti tn tui ca ng, thm ch khng t ngi ngh rng ng cht. Lc b bt i y, M. Bakhtin mi 33 tui. Tc l thi im ti nng ang n r nht, sc lc ang cng trng, sung mn nht, M. Bakhtin b tc quyn xut bn nhng tc phm ca mnh. Nh l s b p ca To ha, t nm 1967, nhiu cng trnh ca M. Bakhtin ln lt c dch ra ting nc ngoi. Cc tp ch thi nhau ng ti cc bi vit ca M. Bakhtin. Xung quanh nhng cng trnh ca M. Bakhtin thng xuyn din ra nhng cuc tranh lun si ni. Danh ting ca M. Bakhtin ngy cng vang di, nht l trong ging ng cc trng i hc, i ng nhng ngi sng m ng ngy cng ng o hn. Tuy nhin, phi n cui nhng nm 1980, u nhng nm 1990, mt thi i mi - thi i Bakhtin - mi thc s c m ra. Vo gia nhng nm 1980 li xut hin mt ln sng mi, ln sng am m Bakhtin v cng mnh m, n nhng nm 1990, ln sng y ha thnh cuc Bakhtin i no lon v cng m . Vin Vn hc th gii (IML) bt u bin son Tuyn tc phm M. Bakhtin. B Tuyn ny gm 6 tp, c bin son ht sc cng phuTnh n nm 1993, cc cng trnh ca M. Bakhtin c n hnh ln ti gn na triu bn in. Nu vo nhng nm 1960 v 1970, M. Bakhtin ch yu l i tng ca ph bnh, th nay di sn ca ng tr thnh i tng nghin cu chuyn su. Ch trong vng 5 nm, t 1988 n 1992, cc nc u - M c trn 40 u sch vit v M. Bakhtin. Khoa Bakhtin hc (Bakhtinologie, Bakhtinovedenie, Bakhtinistika) chnh thc ra i. Nhiu Trung tm nghin cu Bakhtin c thnh lp ti Moscow, Peterburg, Saransk, Vitebsk Tp ch Dialogue. Carnaval. Chronotope (do N.A. Pankov lm Tng bin tp) dnh ring cho vic nghin cu Bakhtin chnh thc ra mt bn c vo nm 1992, ti Vitebsk, ni M. Bakhtin tng sng thi tr. Trong sut cuc i phi chin u vi bnh tt v c nhng nh kin chnh tr cng nh nhng ro cn nhn thc ca thi i, M. Bakhtin vn li mt di sn khoa hc x hi-nhn vn s trong ni ting nht c th k n bao gm: 1-Nhng vn thi php Dostoevski (c ti bn vo cc nm 1963, 1967, 1979): Tc phm kt tinh nhng gi tr tinh hoa trong phng php t duy ca Bakhtin v em ng dng vo nghin cu mt trong nhng sng tc phc tp nht ca vn hc Nga, hin tng Dostoevski. Tc phm ny em li mt ci nhn mi m khng ch i vi sng tc ca nh vn hin thc Dostoevski m cn i vi vn hc ngh thut ni chung, i vi mi quan h gia vn hc v hin thc ni ring.2-Sng tc ca Francois Rabelais v vn ha dn gian thi Trung c v Phc hng (1965); 3-Nhng vn vn hc v m hc (1975);4-M hc sng tc ngn t (1979); - Nhng bi bo ph bnh vn hc (1986). Di sn m Bakhtin li (2*), phn ln c vit t nhng nm 1920 1940, bao trm trn nhng khu vc tri thc v cng rng ln bao gm nghin cu v vn hc, ngn ng hc, m hc, vn ha hc v trit hcBakhtin c pht hin ch yu t gic phng php lun, t h hnh th gii quan v di sn ca ng c nghin cu trn ci nn ca tin trnh lch s t tng Nga,ca bi cnh vn ha ton nhn loi. T gic y, M. Bakhtin hin ln trong hnh nh mt nh

trit hc ca thin nin k th ba v di sn trit hc ca ng t nn tng cho h hnh t duy ca thi i mi. Bakhtin ging mt nhn vt huyn thoi nhiu hn l mt hc gi bng xng bng tht C th ca ngi Bakhtin ht li m khng s sai, bi: nhng trc tc ca M. Bakhtin n nay vn gi nguyn gi tr cch tn: chng t ra cho khoa hc mt lot vn mi h trng, cung cp nhng phng php lun, cch tip cn mi, y hiu nng, kch thch tinh thn tm ti, sng to, nhn thc v nhn thc li khng ngng trong khoa hc. Mt trong nhng cng lao ln ca Bakhtin l ng nng l thuyt th loi - mt b phn vn khng c quan tm lm ca khoa hc vn hc, c bit cc nc XHCN - ln mt v tr quan trng cha tng thy. Theo Bakhtin, th loi ch khng phi phng php hoc trng phi sng tc l nhn vt chnh ca tn kch lch s vn hc. Mi mt th loi, nht l th loi ln, th hin mt thi thm m i vi hin thc, mt cch cm th, nhn nhn, gii minh th gii v con ngi. Th loi l ci tr nh siu c nhn ca ngh thut, ni tch ly, c kt nhng kinh nghim nhn thc thm m th gii. Mi thi i lch s c h thng th loi ca mnh, trong nhng th loi chnh th hin tp trung nht, ni bt nht tm thc, tm nhn, nhng mi quan tm, nhng quan nim v chun mc gi tr ca con ngi trong thi i ; nhng th loi chnh y nh nhng mt tri thu ht nhng th loi khc vo trong qu o ca chng. Lch s vn hc, theo Bakhtin, trc ht l lch s hnh thnh, pht trin, tng tc gia cc th loi (PGS. TS Phm Vnh C: Li gii thiu bn dch L lun v thi php tiu thuyt ca M Bakhtin).

(2*) Xin xem thm: Di sn Bakhtin: Tzavetan Todorov (2**), La Khc Ha dch. Tp ch Nghin cu Vn hc (Vin Vn hc). (2**) Tzvetan Todorov (sinh nm 1939 ti Sofia): l mt Nh nghin cu l lun vn hc Php. ng sng Php t nm 1963 vi ngi v Nancy Huston v hai ngi con, vit sch v tiu lun v l thuyt vn hc, lch s t tng v l thuyt vn ha. (3) Jean-Yves Tadi (sinh 1936): cu hc sinh cole Normale Suprieure, tin s vn chng, dy vn hc Php ti i hc Oxfordv Sorbonne, cn ch tr t sch Folio Classiques. Cun sch "La critique littraire au XXe sicle", cho rng, th k 20 l th k vn hc v vn hc, tc ph bnh, n hoa. Ln u tin, vo th k 20, ph bnh vn hc t coi bng vai vi nhng tc phm m n nghin cu. Rt nhiu nh ph bnh ca thi i chng ta cn l nhng nh vn c phch, t Charles Du Bos ti Roland Barthes, t Jacques Rivire ti Maurice Blanchot. Nhng khng phi do phm cht ca vn phong m ph bnh, k t Barthes, tr thnh cng mt lc, c v vit - lecture et criture - nhng l bi v cng v, hay th gi - statut - ca tc phm ngh thut thay i. Trong cun sch ca mnh, Tadi trnh by nhng phng php ph bnh quan trng ca th k 20: ph bnh hnh thc ca Nga, nhng thnh qu (synthses) ln v ph

bnh ca c, trng phi Genve v nghin cu thc, ph bnh v tng tng, v phn tm hc, x hi hc, lin h gia ngn ng hc v ph bnh... (3*) Xem: Trn Hoi Anh: nh hng phng Ty n l lun- ph bnh vn hc th min Nam 1954-1975, Tp ch Nghin cu Vn hc, s 4/2009.
(4) Roman Jakobson (1896 -1982): Roman Jakobson gc Nga nh c M v phm vi hot ng vng quanh th gii . T 1915, ng tch cc ng gp vo trng phi hnh thc Nga, v mt trong vi ba lnh t Cu Lc B Ngn Ng Hc Praha: nhm ny, ti hi ngh Ngn ng hc Quc t hp ti Den Haag, H Lan, 1928 t nhng vin u tin cho nn ng hc cu trc (Linguistique Structurale) tng bc tin b v sau, bc sang nhiu lnh vc khoa hc v dn d ngy mt ngy hai trong na th k, s chim a v quan trng - nu khng phi l c tn, trong sinh hot nghin cu khoa hc nhn vn trn ton cu. Cng trnh nghin cu ca Roman Jakobson bao trm nhiu lnh vc, ngn ng nhiu nc, l ngun kin thc cho gii nghin cu nhiu dn tc khc nhau trn th gii . ng gp ln lao nht ca Roman Jakobson trong l lun v thi php l thuyt minh tng quan gia ng m v ng ngha, gia t v ngha, phn bin l thuyt lng danh ca F.de Saussure trong Gio trnh ng hc i cng (1913), kinh in ca khoa ng hc hin i: tng quan gia ng m (ci biu hin) v ngha (ci c biu hin) l v on . Cun Vn thi php ca Roman Jakobson xut bn nm 1973, l sch kinh in cho gii l lun . Cn Su Bi Ging, l nhng ghi chp lm nn cho gio trnh, cho nn mi n nm 1976 tc gi mi cng b, nn t ngi bit v tham kho. Trong phn kt lun Su bi ging ng cn nhc li mt ln na, kin pht biu t 1919 : trong ngn ng thi ca k hiu t bn thn n hon tt mt gi tr c lp. Roman Jakobsontrc ht l mt chuyn gia ng hc vi kin thc va bao la va su sc, ng m bin gii ng hc vo cc lnh vc vn chng, ngh thut v cc nn khoa hc khc. (4*) Yuri Lotman (1922-1993) l nhn vt s mt ca trng phi K hiu hc Tartu (Estonia). Cc bi vit ca ng c nhiu kin gii sc so, minh trit v bn cht ca ngh thut, c bit gi m nhng cch suy ngh khc v cc hin tng phc tp ca ngh thut hin i.

(5) Gii cu trc (Deconstruction) hay hu cu trc lun (Post-structuralism) xut hin ti Php vo cui thp nin 1960, gn lin vi hai khun mt: Jacques Derrida - mt trit gia, v ngi th hai,Roland Barthes - nh k hiu hc v cng l nh ph bnh vn hc lng ly ti Paris. Ngi ta cho rng l thuyt gii cu trc, d khng phi l tt c, nhng ch yu v phn ln bt ngun t nhng cng trnh ph bnh trit hc ca Jacques Derrida; trong khi, R. Barthes (d khng mun ph nhn s ng gp ca ng) ch l nh thc hnh hu cu trc lun (practical poststructuralist critics). Nhng cng trnh ca Barthes trong khong thi gian trn bt u c s chuyn i t cu trc lun sang hu cu trc, s chuyn hng trong l thuyt ph bnh ny c th nhn thy r qua s so snh hai lun vn

xut hin cch nhau by nm: Khi u cho vic phn tch cu trc ca tnh t s (Introduction to the Structural Analysis of Narrative, 1966) v iu th v ca vn bn (The Pleasure of the Text, 1973) .Tnh cht khc bit gia phng php nghin cu gia hai lun vn trn nh du s chuyn hng nhanh chng ca Barthes trong ng hng ph bnh; trong khi cun u mang mu sc cht ch phng php vi nhng k thut phn tch da trn nn tng ca cu trc lun, th lun vn th hai, ch l lot bi bnh lun v th t s sp xp theo trt t alphabet - l s trnh by nhm nhn mnh mt cch c ch v tnh cht ngu nhin; gia hai lun vn trn l Ci cht ca tc gi (The death of Author- 1968), bo hiu s chuyn hng l thuyt ca Barthes. Phi tha nhn rng, trong nhng thp nin sau cng ca th k 20, Roland Barthes l nh ph bnh c tm nh hng rng ln v mnh m nht trong lnh vc l thuyt ph bnh, cng trnh nghin cu v ph bnh ca ng gn nh xut hin ng thi vi cc ch thuyt ln, d rng ng thun ty l nh ph bnh ch khng phi l nh t tng. Gii cu trc xut pht t l thuyt trit hc ti Php nhng li to c nh hng mnh m vo vn hc ch yu ti Hoa K thng qua cc nh l thuyt ca trng i hc Yale. Gii cu trc thu ht c gii ph bnh vn hc mt phn v n nhn nhn tt c mi tc phm l kt qu ca mt qu trnh tng tc tinh vi ca lch s v vn ha, c ngun gc t nhng s lin h ca h thng lin vn bn (intertexuality) v t nhng nh ch cng nh nhng quy c ca vn hc. Phn khc, gii cu trc tc ng mnh vo gii ph bnh v tnh cht a phng v cng mnh lit trong s tn cng vo nhng nn tng c xem l cn bn vng chc nht ca tri thc lun Phng Ty (Western epistemology): Khoa hc v tri thc con ngi. Gii cu trc tn cng trc din vo thnh tr ca nn tng trit l ny bng cch tranh lun rng tri thc con ngi khng c kh nng v khng th c kh nng tm n s tht tuyt i (v khng bao gi c mt s tht khch quan hng hu v bt bin tn ti trong v tr) - s tht pht hin di nh sng khoa hc, mt biu hin ca tri thc, n gin ch l nhng cm nhn ch quan v rt tng i. Sau cng, gii cu trc lt quan nim cu trc ngn ng ca cu trc lun (5*) khi phn bc rng, ngn ng hot ng theo mt cch thc v cng tinh vi v i khi trong tnh trng mu thun, ch khng tn ti nh nhng khun mu cu trc hng nh, v vy s khng c mt cu trc vn bn no bn vng vi thi gian; thm vo , tnh cht nng ng ca thc tin trong ngn ng s lun lun vt qua mi hiu bit ca chng ta, ngn ng trt i trong mt mng li chng cht v s phi tm ha (decenteralization) s lm cho chng chuyn dch khng ngng ngh trong h thng lin vn bn. (5*) Cu trc lun (Ch ngha cu trc): Trng phi ny c ci ngun t ngn ng hc Saussure (5**), c cp trong trc tc ca ch ngha hnh thc Nga vi Jakobson, ca Bakhtin, pht trin vi trng phi ng hc Praha v tr thnh tro lu Php t nhng nm 60 vi cc tn tui nh Claude Levi - Strauss, R. Barthes, Tz. Todorov Nh khoa hc Thu s xem ngn ng l mt h thng v ch ra phng thc cu trc ca h thng gm quan h gia trc kt hp v trc la chn (lin tng), quan h gi biu hin b mt (li ni) v cu trc b su (ngn ng ), ng t ngn ng

trong mt mn hc ln hn l k hiu hc, trong mi k hiu l s thng nht gia ci biu t v ci c biu t theo nguyn tc v on, ngha biu hin qua i lp ca cc k hiu, i lp ngn ng v li ni, i lp ng i v lch i. T tng cu trc ca Saussure dy ln tro lu cu trc ch ngha trong vn hc. Thc ra trong sch ca Saussure khng c t cu trc, ch c t h thng. T cu trc c l do Jakobson a ra. Cu trc c ngun gc Latin, structum ngha l tri qua tp hp v chnh l, to thnh mt chnh th c t chc. Nu h thng (system) l ci ton th do cc thc th lin quan kt hp vi nhau m thnh th cu trc ch l nhng quan h n nh, bt bin trong , cu trc ph thuc vo h thng. Trong l thuyt ngn ng cu trc ch l cc quan h bt bin to thnh giao tip. Thut ng ch ngha cu trc doJakobson t ra vo nm 1929 ti Praha. Sau ny J. Piajet vit schCh ngha cu trc, khng nh cu trc c tnh h thng, tnh chuyn i v tnh t iu chnh. T nguyn l ngn ng l h thng ca nhng khu bit, ngi ta i tm h thng khu bit ca vn hc. T nguyn l c s ca ngha l khu bit, ngi ta i tm h thng cc i lp gii m vn bn. Cc phng php phn on, i lp, thay th, lp m hnh c s dung ph bin. Ngn ng hcSaussure i lp phng thc nghin cu ng i vi phng thc nghin cu thc chng lch i ca ng hc th k XIX, dn n s t chi quan im lch s, t chi ch th, t chi khoa hc nhn vn truyn thng to thnh mt cuc cch mng v h hnh trong khoa hc x hi v nhn vn. Tuy nhin, trong nghin cu c th, cc nh cu trc ch ngha Praha kt hp cu trc vi quan im m hc, ch trng chng t ng ha, coi l c ch t pht trin ca vn hc, quan tm bi cnh lch s. C th do nhy cm khoa hc, cc nh cu trc Php nh Todorov, Greimas, Brmon u t chi tn gi ch ngha cu trc, khng gi mnh l nh cu trc ch ngha v thc t nghin cu ca h chuyn dn sang hu cu trc (m).

Jean Piaget trong sch Ch ngha cu trc (Le structuralisme, Paris, 1979) cho rng c im chung ca ch ngha cu trc l nghin cu ni ti, lp thnh cng thc ng dng. Mt cu trc gm 3 yu t: tnh chnh th, c quy tc chuyn i, c nng lc t iu chnh. Ch ngha cu trc yu cu ph b nghin cu nguyn t lun, bt u nghin cu t chnh th. Nghin cu tnh chnh th, h thng, ton b tp hp u gi l nghin cu cu trc.
(5**) Ferdinan de Saussure (1857 - 1913) vn l nh ng hc Thu S sinh thi t trc tc v t ngi bit, sau khi ng qua i, c hai ngi bn da vo bi ging ca ng m sinh vin ghi c chnh l thnh Gio trnh ngn ng hc i cng, xut bn ln u nm 1916. n nm 1955 ti bn 5 ln nhng ti Php khng c quan tm. ng c nh khoa hc Nga R. Jakobson vn dng t thnh tu v m v hc. (6) Ci cht ca tc gi: Roland Barthes (Phan Lun dch), Tp ch Nghin cu Vn hc. (*) Thut ng thi php hc(potique, poetics) c ngun gc t ting Hi Lp Poietike, ch mt lnh vc tri thc v cc quy tc chuyn ngnh sng tc ngh thut, phn loi v th loi ngh thut, th hin

tp trung trong cng trnh Poetica ca Aristote (384 - 322). Khi nim Poetica ca Aristote c Phan Ngc dch l Ngh thut th ca xut bn nm 1964, y l bn dch chun u tin Vit Nam. C ngi cho rng Poetica dch l Ngh thut th ca,Bn v ngh thut th ca, l khng ng, bi v xt v thc cht trc tc ca Aristote khng ch bn v th ca m cn bn v s thi, bi kch. Cc dch gi Trung Quc dch l Thi hc, vi cch hiu l ton b l lun vn hc, nghin cu vn hc. ng hn c th nithi hc l tin thn ca l lun vn hc. Khi nim thi hc cn c hiu theo ngha hp truyn thng: hc vn, tri thc v th ca, Ci hc v lm th v c th. Cch hiu nh vy khng ph hp vi ni hm ca thi php hc hin i, nn c ngi dchPoetica l Thi php hc. Thi php hc ca Aristote c nh hng ti l lun vn hc hng nghn nm, khi nim Thi php hcca Aristote c nhiu ngi dng li nh Tasso vi Discorsi dellarte poetica, Thi php hc ca Scaliger, Thi php hc caBoileau Lart potique, ri tip sau l Lessing, Herder, Humbold, V. Hugo, Muller Freielffel, Potebnia, A. Veselovski (**) Jacques Derrida (1930-2007): Trit gia hu hin i Php, thnh lp v l th lnh ca thuyt gii cu trc (Deconstruction). Sinh ti Algeria, nm 19 tui, ng sang Php hc trit ti trng Ecole Normale Suprieure ca Paris, chuyn nghin cu hai trit gia c l Husserl v Heidegger. Nm 1956, ng c hc bng du hc i hc Harvard; bn nm sau, v dy trit ti i hc Sorbonne. T nm 1985, ng dy mn khoa hc x hi ti Ecole des Hautes Etudes. T thp nin 1990, nhng cng trnh ca Derrida gi c s ch trong nhng nh ph bnh vn hc v ph bnh l thuyt trong phn th gii ni ting Anh. Nm 1992, i hc Cambridge trao ng vn bng danh d. S vic y khch ng cuc tranh lun cng khai gia nhng ngi ng h v nhng ngi chng i ng. V c l s i lp r nt ca hai pha tng c tc phm Derrida s khng bao gi chm dt. Tnh ti nm 1999, c 400 cun sch ly quan im mi m ca Derrida lm ti nghin cu, 500 sinh vin Anh M ly ng lm ti lun n tin s v hn 14.000 bi bo c nhc ti tn ng. Derrida ni danh v cng trnh ca ng lin quan ti t tng v ngn ng vi nhng thm tra a gin bn l vn bn trit hc v vn hc. ng tn cng vo ci m ng gi l duy tp trung ngn t (logoscentrism) ca trit hc phng Ty. ng xem l tr b ch ng bi siu hnh hc tng thi k, trong khi tht ra lp lun th ch m lp lun. Khi nim gii cu trc (Dconstrcution) c ng trnh by ln u trong Li dn nhp cho bn dch ca ng cun Origine de Geometrie (Ngun gc hnh hc) ca Husserl. Vi thuyt gii cu trc, cu ni thi danh ca Derrida l Khng c g ngoi vn bn. Ph bnh ca Derrida v nhng g ngn ng cha ng v tnh cht khch quan ca cc cu trc c t c s trn trng phi ph bnh c tn l gii cu trc. tng th khng th tch ri khi phng cch din t tuy ngn ng d c din t ti my i na, cng khng hon ton nu bt c ngha. Th nn theo Derrida, c gi nn nhn vo cch thc vn bn c t lin nhau - gi llin vn bn - lm bc l nhng ngha n giu v nhng gi nh ca tc gi. Tuy c th ta khng xc nh c ngha, nhng vn c th vch trn nhng ni n nu cc mu thun ca ngi t cho mnh l l tr v nht th, ph hy ci gi l mch lc trong lun c ca h. Trong hng chc tc phm ca Derrida, cc cun gy c nh hng ln

c Lcriture et la difference (Vn bn v khc bit, 1967); Ba cun gin yu La voix et la phenomne (Li ni v hin tng, 19767); Marge de la philosophie (Bn l trit hc, 1972), v.v Trong L'criture et la diffrence l tc phm c coi l quan trng nht.. Qua nhng tc phm trn, t nhng vn bn trit l c in u Chu, ng mun ngh mt t tng ch o :"Dconstrcution". Nm 1966, Jacques Derrida t Php qua thm M. Din thuyt ca Derrida v l lun gii cu trc ch ngha chng Logos trung tm lun ca ng gy chn ng ln trong gii hc gi M. Theo cc nh nghin cu th nim Dconstruction" khng phi mt trit thuyt, mt isme, mt duy n duy kia, mt h thng t tng, hoc mt phng php. Gi n l mt trit thuyt l phn li tinh thn ca t tng J. Derrida lun lun chng li nhng c ch, nhng ch thuyt hon chnh, nhng truyn thng t tng t trc n nay. Chnh Derrida trong mt l th gi mt ngi bn Nht Bn, vo nm 1985 ph nhn dt khot tt c mi tham vng mun i n mt nh ngha v t "dconstruction". Ngay c khi mun nh ngha t th t n hm cha nim dconstruction ri. Phi chng l mt th bin chng ph nh, hay ph nh hm cha ph nh. Cho nn, ni cho cng ch c th ni v "dconstruction" lmt t tung khc vi nhng t tng khc, hay chng li nhng t tng khc. N chng li thuyt cu trc ca Claude Lvy- Strauss vn rt thnh hnh nc Php. N l th hu cu trc, hu hin i ( Post-structuralisme v Post-modernisme ). N gii th ti to li, n t li khng ngng nhng iu c nhn nhn. T tng ca ng v th lm lung lay, x y nhng nguyn tc, nhng nh trong trit l c in Ty Phng. Chuyn ng khi nim Desconstruction sang ting Vit l mt cuc tranh ci ko di v c rt nhiu cch dch nh: gii cu lun, gii cu, Hy cu trc, gii kin to, gii cu trc, gii gii kin to, Hy to, v.v

Nhng ngi ng h th coi t tng ca Derrida nh mt th gii phng tm thc con ngi ra khi nhng tr tr, ngng ng, tin gi nh cng nhc ca ngn ng, ca h t duy, ca lch s, ca tn gio chnh tr, ca nhng thm ha m lch s li ca ti c m c th gii ang c " ton cu ha" hin nay. Nhng nhng k cm thy b x ng trong nhng nh kin ca mnh th t co ng nh mt th trit gia " h v ch ngha" , hoc bi quan ym th c tnh ph trit . S ng nhn ko di sut hn mt phn t th k m chnh J.Derridan cho rng khng d g ci sa c nhng ng nhn v t tng ca ng. (Ht)

Ngun: http://www.vanchuongviet.org/