h nhn din con ngi Vit Nam

Gs. Nguyn Thi Hp, O.P. Mt trong nhng cu hi nn tng c nhiu ngi nu ln v hu nh cha ai tm ra li gii tha ng : Ti sao mt dn tc c truyn thng on kt chng ngoi xm li rt kh hp tc vi nhau thc hin mc tiu dn giu nc mnh ? Ti sao mt dn tc anh dng nh bi tt c nhng mu xm lc n t bn ngoi, nhng xem ra li qu nhn nhc trong thi bnh v hn na bc i qu kh nhc trn con ng cng nghip ha ? Tnh cch no mang li cho dn tc Vit Nam mt sc sng mnh lit n th, vn tn ti, vn chin u v chin thng qua mi cuc xm lng bo tn ?... Nhng tnh cch no c, ang c trong ta, tr thnh mt lc cn, mt s nu ko, lm ta bc kh khn hn trn con ng hin i ha v cng nghip ha t nc ? Lm sao to ra trong x hi mt li t duy sng to, mt kiu ngh nht qun, di hi, ch khng chp v, n xi th ? Trong C hi ca Thnh Ging, tin s V Minh Khng cng thng thn ni ln ni bc xc ca mnh trc hin tnh ca t nc. Tr li cu hi ca phng vin bo Tui Tr v nguyn nhn ca nhng tiu cc trong x hi ta v u l Thnh Ging hm nay, ng ni : Theo ti, trc ht chng ta phi nhn thng vo mnh v phi bit xu h, nu cn. Ta hy t hi : ti sao mt dn tc giu nhn vn, yu ci p nh vy m t l ngi b HIV, nghin ma ty li cao hn Trung Quc, Hn Quc, Nht Bn... ? Ti sao ngi Vit vn trng tn ngha, khng khi, chn chnh, thm ch sn sng cht v lng trung ngha m nay li b xp hng nn tham nhng cao nht nh ng ? Gii tr ngy nay sao khng c Trn Quc Ton, L Hng Phong, Kim ng... ? Ti sao trong cc cn b nh nc khng cn ai ni : b h mun hng xin chm u thn trc ? Chng ta tng lm nn in Bin Ph, ma xun i thng 1975, vy 30 nm qua ha bnh c lp ta lm c g khng h thn vi cha ng ? Chng ta hoan h v xut khu go hng u th gii l ng. Nhng hy nh rng cha ng ta tng t c danh hiu ny t hng th k trc. Trong tnh hung no ta phi chp nhn tm thi nhng ng qu vui v cc ch s xut khu lao ng. Hy lun canh cnh v th din quc gia, t ho dn tc[2]. Nhng dng di y khng phi l nhng cu tr li tho ng cho nhng cu hi hc ba trn. y ch l i nt phc tho nhn din con ngi Vit Nam qua nhng giai on thng trm ca lch s, vi hy vng hiu thm i cht v con ngi Vit Nam hm nay. 1- Mu ngi ca Nho gio Sut dc nhiu th k di ch qun ch theo thc h Nho gio, quyn lnh o t nc c t vo tay vua, cha, quan quyn. Ngoi gii thng lu ,x hi Vit Nam ngy xa c chia thnh bn giai tng : s, nng, cng, thng. Trn thc t, hai nhn vt chnh ca mt nc nng nghip theo thc h Nho gio vn l nh Nho v nh nng. Tht vy, th cng ngh v thng nghip cha c vai tr quan trng trong x hi, hn na cn b nh gi thp,

nht l i vi ngi bun bn. Gii s phu, tri li, c triu nh u i v nhn dn knh trng. Tuy h cha thuc thnh phn quan li, nn cha c hng bng lc vua ban, nhng gii s phu cng c Triu nh min t thu v min lao dch. Trong lng x, nh Nho c mt th lc tinh thn v ng mt vai tr c bit. H sng da vo danh v v vo uy tn, c dn lng v h hng v n, trng vng, biu xn, gip . Nh nng chim i a s dn chng v l lc lng sn xut nn tng ca quc gia. V rung t t v phng tin canh tc th s, nn nng dn Vit Nam ngy xa rt c cc. Ngoi tr mt thiu s t i thuc thnh phn a ch, ph nng v trung nng, cn li phn ng nng dn Vit Nam va tht hc, va thiu n, thiu mc, nh ca rch nt. Nhng chnh h li l lc lng sn xut v ng gp kinh t ch yu cho Nh nc. Hng nm h phi np thu bng thc, bng tin v bng c lao dch (i phu, i xu). V iu kin c th ca sinh hot nng nghip l thuc rt nhiu vo thin nhin, nh nng Vit Nam gn b mt thit vi thin nhin v lun hng ti np sng hi ha, nhng c phn thin v m tnh : ly tnh lm gc, ci v hnh trn ci hu hnh, tnh nng hn l, xu th n nh ni tri hn xu th pht trin. Khuynh hng hi ha nng m tnh ny biu hin r rt qua li sng tnh cm, mm do, kn o, t nh, linh hot, du di, xu xa, tng i, chn b lm mi. Sinh hot nng nghip, c bit ngh trng la nc, vi c tnh thi v cao, i hi phi da vo nhau sng. Chnh v vy, tnh cng ng, tinh thn tng thn tng tr v t chc phng hi, gip thn, lng x lun c t ni. Ngoi ra mi gia nh ring l cng khng kh nng i ph mt cch hu hiu vi nhng bt trc ca mi trng t nhin, nh thin tai hay lt li, v iu kin x hi, nh nn trm cp chng hn. Do , khng phi ngu nhin m Vit Nam t chc nng thn theo huyt thng thng t cn bn trn yu t gia tc. Cc khi nim truyn thng nh cu tc (chn i), tc trng (trng h); t ng (nh th h), gia ph; rung k; gi h; gi t... u lin quan n gia tc ch khng phi gia nh[3]. Ca dao Vit Nam din t tht sc nt vai tr ca gia tc, vi kh nng yu thng, cu mang v m bc nhau : Con ngi c t, c tng. Nh cy c ci, nh sng c ngun. Hay con c m nh mng p b. Tri li, con khng cha nh nh khng nc. Trong mi trng hp, chc chn mu long cn hn nc l. Trong h thng i gia tc ca Vit Nam, ch l cha v anh em nh th tay chn, rch lnh m bc d hay n. Nh vy, d c sa c tht th th no i chng na, con ngi cng khng cm thy b v ci ct, v sy cha cn ch, sy m b d. Gia tc khng nhng h tr v vt cht, m cn l im ta v tinh thn v x hi. Ngi xa thng ni : N l nhng ch n khn, v vn inh ninh rng mt ngi lm quan c h c nh. Theo truyn thng, t chc gia tc l quan h theo hng dc, c tn ti trt t, c cp bc trn di, vi vai tr r rt ca tc trng v gia trng. Mnh lnh v kin thc thng cng c

truyn t theo tng quan chiu dc t trn xung. Ngoi h ni, cn c h ngoi, h ng v, ng m, ng b. Mi ngi u nm trong mt mng li rng ln v phc tp v h hng. Gia nhng ngi thn thuc, ni cng nh ngoi, khng nhng c lin h tnh cm, m cn c trch nhim lin i vi nhau. Nu qui tc x th ca Ty phng l lut php, khch quan, r rt nhng cng ngc, th qui tc x s Vit Nam ngy xa l tc l. Truyn thng thin v tnh cm ca ngi dn Vit lm mm i tnh cng ngc ca lut php bng nhng tc l ca lng x. Vua c coi l Con Tri (Thin T), nm trn quyn sinh st trong tay. Nhng trong thc ti cuc sng, c nhng lc php vua thua l lng. Nhiu lng ging nh mt hn o bit lp, chung quanh c lu tre v ao h bao bc. Sau lu tre v cng lng l mt cuc sng ring bit v ng kn n nhiu khi mi lng tr thnh mt th gii ring, vi hng c, tc l, np sng tinh thn v ngay c iu kin vt cht[4]. Nho gio ch trng dng c tr dn, nn phi giao ph cng vic tr nc trong tay nhng ngi c c, c ti. Lp ngi ny, nh Nho gi l qun t. Theo nguyn ngha, ch qun t lc u c s dng din t a v ca tng lp s phu, vua quan, i lp vi m tiu nhn l tng lp nng dn v th thuyn. V th, qun t th tt p, cao qu, cn tiu nhn ch l bn phm phu tc t, tht hc, tin, thp hn, l mng, v l, nh nhen, ng khinh b. Thnh ra, s so snh r rt trng en : qun t thng t, tiu nhn h t (qun t t v ci l cao minh, tiu nhn t v ci l tin); qun t cu ch k, tiu nhn cu ch nhn (qun t cu mnh, tiu nhn cu ngi); qun t ho nhi bt ng, tiu nhn ng nhi bt ho. Bn cnh ngha nguyn thu , cn hai ngha chnh na, theo qun t thun tu m ch t cch, hoc va a v va t cch. Do , theo Khng T, qun t phi l ngi c c nhn, hiu r iu ngha (qun t d ngha), gi vng kh tit trong hon cnh bn cng (qun t c cng), trng trung tn (qun t ch trung tn), thn trng trong li ni m hng hi trong vic lm, bit th ni l bit, khng bit th chu l khng bit (tri chi vi tri chi, bt tri vi bt tri, th tri gi), qun t truy tm o, khng lo ngho (qun t u o bt u bn). Di thc h Nho gio v trong mi trng c th lng h, con ngi Vit Nam ngy xa ch l mt b phn ph thuc v hon ton l thuc vo tp th. Cho n cui th k XIX, ti Vit Nam cha xut hin m hnh nhn cch v nhn v ca con ngi c lp, t do, t ti, vi np sng v np ngh ring. Con ngi Vit Nam lc y l con ngi ca gia nh, ca h hng, ca lng nc. Bn thn h khng c g l ca mnh : thn th l ca cha m cho, phn v l ca vua cho, s mnh l ca Tri cho. H c c ci g cng l nh n vua, n Tri. Gi tr ca n c tnh theo ch n l con ai, thuc h no, lng no, c chc sc g, ch khng theo ch bn thn n l g. Trong x hi tt c l thn dn ca vua, u c xp vo bc thang tc v, ri li chia thnh hng cha ch hay con chu. Con ngi phi nhn xung, nhn ln trong ci thang trt t trn di , t xc nh v tr ca mnh m n mc, ni nng, i ng cho phi php. l con ngi chc nng trong x hi lun thng ch khng c nhn cch c lp[5]. Thn phn ngi ph n cn bi t v th thm hn, v sut i b tri buc bi Tam tng[6] : khi cn sng trong gia nh phc tng cha, khi ly chng phc tng chng, chng

cht phi theo con, ngha l khng c bc thm bc na. Rt cc sut i phi qun hnh phc ring t v chnh bn thn tn ty lo lng, hy sinh cho chng con. Hu nh ngi ph n lc y khng th ngh n chuyn pht trin bn thn, m phi tn lc lo cho giang sn nh chng, ri sut i lun qun bn ci ci xay sau ly tre lng. Hn chng ta cha qun cu ni c ngi xa lp i lp li nh mt ip khc, t i n sang i kia : Nht nam vit hu, thp n vit v (mt con trai k l c, mi con gi vn k l khng). L do su xa ca vic i x phn bit ny nm quan nim Khng Mnh v vic ni di tng ng, ngha l trit t li ch ca gia nh v dng h trn quyn li ca con ngi c th. Do trong ba ti bt hiu[7], ti ln nht vn l khng c con trai ni di tng ng (bt hiu hu tam, v hu vi i). Mu gia nh xy dng theo t tng Nho gio l gia nh n np. Trong gia nh ny, mi thnh vin u bit v c gng thi hnh cn k nhim v, l tit v v th ca mnh. Gio dc gi mt vai tr rt quan trng v l trch v c bit ca ngi gia trng. Nguyn tc nam tn n ti, chng chnh v tu, con ci phi c hiu, anh em ho thun l nguyn tc cn bn. Ring ngi con gi, phi gn lin vi tam tng t c. Nhng trong thc t, nhng gia nh n np khng ai v nguyn tc nam tn n ti m khinh thng ngi ph n, tri li chng lun tn trng v n v. Khng gio quy nh i v chng phi tng knh nh tn[8]. V cha m d tin yu con rut mnh hn, vn giao vic nh cho con du, ngha l tn trng chc nng ngi ch ph[9]. Sau khi phn tch hai mu ngi c in, gio s Trn nh Hu cn thm mt mu ngi th ba : bn cnh m hnh ngi qun t, ta c mt m hnh khc, cng l ngi nng dn, nhng khng phi nhn theo cch nh Nho, m tng hp t thc t cuc sng ca nn kinh t cng np v t tc, ca i sng gia nh, lng, h, ca trt t trn di vua quan vi dn, cha ch vi con em. ng gi rt ng con ngi l tiu k ci ti b nh cam chu thn phn hn mn, b ng, nh n hu, vun qun, x xo, khn kho ln trnh Con ngi cng c quan nim th gii ca h, thc v bn thn v la chn cho mnh c l tng, c cch ng x, cch nh gi li hi, khn di[10]. D nhin con ngi tiu k ny c l do v vai tr ca n trong mt s hon cnh nht nh no . Phi chng y l mt hnh thc t v cn thit, gip ngi nng dn bo ton sinh mng trong nhng giai on lch s khc nghit ? Tuy nhin, hm nay khi t nc ang n lc i vo dng chy chung ca nhn loi th con ngi tiu k ni trn li tr thnh lc cn. No trng khp kn, lun ci, khm nm, an phn, ph thuc, manh mn, tiu xo, rnh c mt c hi no thun tin th tm cch xoay x, vun qun cht t cho ci ti nh b ang lm thui cht c sng to, tnh khch quan, tinh thn t lp, t ch ca m hnh nhn cch mi. 2- Di thi Php thuc Vo cui th k XIX, b my cai tr ca thc dn Php n nh. Nm 1887, ngha qun ca Mai Xun Thng Bnh nh Ph Yn b Trn B Lc nh tan tnh. Tm nm sau 1895, Phan nh Phng b bnh l v t trn H Tnh. Ngha qun ca ng, s tun tit, s chy trn

ra nc ngoi, s cn li ra u th mong c an thn, nhng ri cng b ngi Php git gn ht. Hai nm sau, Bi Sy ting sng im bt v Nguyn Thin Thut phi trn sang Tu. Cng vo cui nm , Thm tm ging ha vi Php lp p gn Nh Nam, nhng ch t lu sau ng b Php bt ti Nh Nam vo nm 1898. c rnh tay vi cng vic bnh nh thuc a, nh cm quyn Php bt u khai thc v pht trin Vit Nam. Mt m hnh x hi mi ang hnh thnh vi nhng thay i r rt v c cu chnh tr, sinh hot thng mi, t chc x hi, ng hng gio dc, np sng, li ngh. ng giao thng, c s hnh chnh, trng hc, bnh vin v th trn thi nhau mc ln. th chim vai tr ch yu trong mi sinh hot chnh tr, kinh t, vn ho, x hi. Vn ho Ty phng v np sng mi bt u lan to, thm nhp ngay c ng sau lu tre lng v bn trong cc gia nh. Ngay cc nh Nho yu nc vo u th k XX nh Phan Bi Chu, nht l Phan Chu Trinh, Trn Cao Vn, Hunh Thc Khng cng nhn nhn s thp km v b tc ca ch qun ch chuyn ch theo thc h Nho gio, so vi u th ca vn minh Ty phng. Thm tha ni nhc ca ngi dn mt nc, h kch lit ln n ch phong kin ca ta v ca ngi ch dn ch ca ngi. Cc t tng dn ch ca cc tc gi nc ngoi nh J.J. Rousseau, Voltaire, Khang Hu Vi, Lng Khi Siu c cao. Thay v gii php bo ng v vng ngoi[11], Phan Chu Trinh ngh pht ng phong tro duy tn nhm mc ch chn dn kh, khai dn tr, hu dn sinh. Ngc vi quan im ca i a s nh cch mng lc mun cu vin Nht hay Tu, Phan Chu Trinh ch trng t lc khai ha. My dng ngn ngi sau y, vit ti Cn o, bc l tm huyt v ch hng ca ng : Cha c t cch quc dn c lp, du c nh cy sc nc ngoi ch din ci tr i ch lm y t ln th hai, khng ch g (...). Mnh khng t lp, ai cng l cu ch ca mnh, Triu Tin, i Loan, ci gng r rng, ngi Nht chc g hn ngi Php[12]. Phong tro duy tn ch trng u ho theo m hnh Nht Bn v coi nh con ng cu quc kh thi nht. Yu cu bi b li hc t chng v con ng khoa c ngy xa m hc ng theo kiu phng Ty. H ngh lp hiu bun v pht trin thng nghip v khuyn quc dn theo li sng mi : ct tc ngn, b tc nhum rng, mc u phc Vo khang cui thp nin 20, ch thuc a khai sinh lp ngi mi theo Ty hc v lm bin i x hi nho phong cng nh thn p ngy xa. Trc ht, vic khai thc kinh t thuc a to ra mt lp doanh nhn bn x. H chnh l lp ph ho mi v hp th nhanh chng np sng Ty phng. Vic pht trin kinh t, khuych trng thng mi v m mang hay kin thit th to thm nhiu vic lm : cng chc, tiu thng, cng nhn, th cng ngh ng o qun chng ri nng thn ln thnh th kim sng. Vi thi gian, h tr thnh dn thnh ph, vi np sng, np ngh v tm l khc hn vi qun chng ti nng thn. c bit, vic thay th Hn hc c truyn bng chng trnh Php to ra mt lp tr thc mi xut thn t trng Ty, thng tho ngn ng, hiu r vn ho, t tng v np sng phng Ty hn cc nh Nho yu nc trc y.

Ba thnh phn ny c im gp g chung l sng gn ngi Php, trong khung cnh th v ng li sinh hat do chnh quyn thuc a to ra. H tip thu nhanh vn ho phng Ty. V kinh t, np sng ca h tin nghi v thoi mi hn dn qu chn lm tay bn. V vn ho, i sng thnh th vn minh, ci m, t do v dn ch hn np sng u bun sau lu tre xanh. T khung cnh vn ho Ty phng v iu kin sng mi thnh th, gii tr thc tr gt gao ph x hi nho phong c v hng say truyn b li sng mi. H cng quyt loi tr m hnh i gia nh t i ng ng, vi ch gia trng, vi nhng bn phn hiu , tam tng, t c. Theo h, nhng tc l c nh cng t l bi, king k hu nht, cha m t u con ngi c coi l lc hu, cn ph v gii thot con ngi. Cn tn trng nhn phm, hnh phc v quyn t do la chn ca c nhn trong hn nhn. Nhm T Lc Vn on c thnh lp vi mc ch h ho b c theo mi. Vn on trit ch trng i mi v thng tay ph tt c nhng ci c cn tr bc tin ca h. Trong cuc chin ny, vn on s dng nhiu th kh gii khc nhau, nhng th kh gii li th nht vn l tiu thuyt. Hai tc phm tin phong l on Tuyt ca Nht Linh v Na Chng Xun ca Khi Hng. Nht Linh kch lit ph tt c nhng t oan, h tc, m tn d oan ca x hi c, sau xy dng mt np sng tin b hn. Rt tic l hnh nh x hi mi cn rt m h v mng lung, ngay c con ng cch mng c gii thiu qua nhn vt Dng cng cha c g r nt. Qua ngi bt ca Nguyn Tng Long, tc Hong o, c coi l nh x lun ca nhm, T Lc vn on bn thng vo Tam Gio c truyn : Nhng l tng ca cc c xa khng hp vi trnh hc thc ca thiu nin na. Nho gio lung lay sp , sp sa theo my nh thm nho cn st li m tiu dit vi thi gian. Cn o Lo, o Pht ch em li cho thiu nin nhng t tng chn i, ta khng th nng ta vo y m sng cn c. Tp ch Phong ho v Ngy nay cng ln ting i ci cch hng thn. Nguyn Tng Long vit v np sng nng thn nh sau : Ta phi thay th ci m l nghi c rch n phn ng cp xng, n xng ln rng mt ming gia lng bng mt sng trong x bp bng mt ci l nghi mi. Nhng iu l nghi mi y dy cho dn qu rng mt ngi trong lng l mt ngi cng dn, c quyn t do lm mt ngi cng dn, d l mt bch inh hay mt ng L ng Chnh, qu h mnh ng gp su thu theo ng lut l l khng ai c hip c mnh, ch khng cn phi khoc ci chc n, chc kia. i vi nn lun l c, Nguyn Tng Long tuyn b khng p m : Nn lun l y bt ta phi bi phc li ni c nhn, du li ni c sai cng mc, khng c em l lun ra m b bc. Cha m ra ta th nhng cu bo ban, ta phi ci u vng theo d nhng cu y tri vi t tng ca ta. M k thc ra th di ch ta chng cn c t tng g na, m ta l ca gia nh. Ch t do c nhn l mt ch t xa n nay ta khng bit ngha l g. Ngy nay, ci c bit suy xt ca ta bt ta khng nhm mt nh xa, m bt ta em l phi, lng tri, ra m suy ngh cu cnh mi s i[13]. Cng chnh Hong o Nguyn Tng Long a ra Mi iu tm nim kt hp cc

phn t tr tin b hu to mt lc lng cch mng trong tin trnh i hi t do v dn ch : Thanh nin nam n phi dt khot theo mi, phi tin s tin b, phi c l tng dn thn hnh ng, phi b c v k gp sc xy dng x hi, phi c gng rn luyn ngh lc v mt thn th cng trng, phi loi tr m tn d oan, xy dng tinh thn khoa hc, bi tr thi cu th, hc hi cch qun l v t chc. Cui cng phi bit xem thng danh li nh mn ca x hi phong kin v thc dn lo xy dng mt s nghip ln lao cho ngy mai. Nhng nhn xt ca Hang o kh st vi mt thc t x hi ang b chm ngp di lp bn ca Tng Nho thi . iu ng tic l tc gi Mi iu tm nim cha sng sut gn c khi trong, cht lc phn tinh hoa trong gia sn ca dn tc. Cng vi phong tro th dc th thao, phong tro thm m v ci cch y phc ph n ra i. Nm 1934, ho s Nguyn Ct Tng h ho trn bo Phong Ho : Ngy xa cc c n mc ct che khut thn th, nn lm ra mt b ngoi lng thng, by gi phi n mc sao cho dng iu thn th c t nhin ph by. Hay c khi cha ci dng iu y c uyn chuyn tha tht thm. Trong bi cnh , chic o di Ct Tng xut hin v chng bao lu lan trn t H Ni v cc tnh, t Bc vo Nam. Ni chung, gii tr thc Ty hc thc v hnh phc c nhn, t do kt hn, quyn bnh ng nam n, nhn cch t lp, sng to, trch nhim D nhin, y ch l mt thiu s tiu t sn rt t i sng thnh th. i a s ngi Vit Nam vn cam chu thn phn ngi dn b tr, ngho kh v lc hu. V iu kin nghit ng ca lch s Vit Nam vo giai on , m hnh ngi tr thc t do va l dng v cha kp pht trin b i vo qun lng. N ch li mt s du n m nht thnh th v cha c nh hng quan trng no trn np sng, cng nh li ngh thm cn c nng thn. V phng din kinh t, Vit Nam lc mi chp chng bt u pht trin v b chi phi nng n bi ch thuc a. Trn tng th, Vit Nam vn l mt nc ngho, chm tin v b h. Nhng l tnh trng chung ca cc nc ng Nam , nn s khc bit gia Vit Nam vi cc nc lng ging hu nh khng c. Bng i chiu sau y ca tin s L ng Doanh, nguyn Vin trng nghin cu qun l kinh t Trung ng, cho chng ta mt nim : Nu ly mc tnh l nm 1950, thu nhp bnh qun u ngi ca Vit Nam bng 80.5% ca Thi Lan, th nm 1999 chng ta ch cn bng 20%. So vi Hn Quc th nm 1950 ta bng 85.5%, tc l Hn Quc vi Vit Nam lc by gi cng i nh nhau, cn by gi ta ch cn bng khong 11, 12% Hn Quc. Lc by gi ta giu c hn Trung Quc, Trung Quc lc by gi i kh hn ta. Ta by gi thu nhp bnh qun u ngi bng khong 20% Trung quc m thi[14]. Cc con s trn cho thy cc nc lng ging pht trin mnh trong my thp nin va qua, cn Vit Nam dm chn ti ch hay tin qu chm. Kt qu hin nhin l sau 50 nm, khong cch gia h v ta thay v thu hp li, ni rng thm. 3- nh hng thi bao cp Cuc Cch mng thng Tm nm 1945 to nn mt s thay i ln lao v trit trong mi lnh vc chnh tr, kinh t, vn ho, x hi Chnh quyn cch mng c thnh lp thay

th c cu chnh tr c, Hin php mi c ban hnh, nhiu on th cch mng ra i. Vai tr ca Nh nc v x hi c cao, trong khi v tr ca gia nh trong cuc sng ton x hi b gim nh v thu hp. Ch dn ch x hi ch ngha xy dng trn c s cng ng x hi, coi c nhn ch tn ti trong x hi, cng ng x hi bng hnh ng tp th, bng nh nc tp quyn, hnh ng theo k hoch khng gin on thc hin mt l tng chung vch sn l ch ngha Cng sn em li t do hnh phc cho mi ngi[15]. Con ngi x hi ch ngha ch yu sng vi x hi v sng cho on th, ch khng phi sng trong gia nh. Hu qu tt nhin l con ngi c thi quen hnh x nh mt thnh vin ca t chc, mt b phn ph thuc v phc v ton th thay v l mt nhn v t ti, t lp, c trch nhim v sng to. Trong giai an , tt c t chc lng x v quan h h hng c vn dng ti a phc v khng chin. C nhng lc phi trit tiu th khng chin v di tn tt c v nng thn. Dn dn i n ch nng thn ho th, trng hc v c np sng. Nn kinh t cn bn vn l nng nghip. C cu t chc khp kn v hnh thc gia nh cng rt n iu. Theo gio s Trn nh Hu, trong thi bao cp ch yu c hai loi gia nh tiu biu : gia nh x vin v gia nh cn b. a)- Gia nh x vin : V nng thn hp tc ho, nn mi ngi phi gia nhp hp tc x v tru b nng c cng tp trung hp tc. Gi lao ng theo k hoch v sn xut theo hp tc : lm chung v chia sn phm theo cng im lao ng. M hnh sn xut ny xa b c s phn chia c hu gia cc loi gia nh a ch, ph nng, trung nng hay bn c nng. Trn nguyn tc, tt c cc x vin sng ging nhau, nhng trn thc t li ny sinh s khc bit su xa gia cn b v x vin. So vi trc, iu kin sng ca cc gia nh x vin kh hn gia nh bn c nng, nhng vn cha bng gia nh trung nng ngy xa, mc d lm n tt bt, t thoi mi v thiu m cng hn. Mi trng mi to iu kin pht trin gia nh ht nhn, nhng thanh nin thot ly i b i, lm cng nhn, lm cn b, i hc cha kh nng sng t lp, nn trn thc t vn ph bin gia nh nhiu th h. Nhng a tr, phn ln vng mt cha m, vi ng b, cng c th rng, ph mc cho x hi. Khi ln ln, chng chn cuc sng nng thn, nu khng thot ly c th ng sang bun bn c i y i , t m ra ua i, sng ba bi, lm n phi php Vic lm suy yu gia nh v kinh t gia nh, vic o t a thanh nin vo bin ch, lm vic nh nc lm cho nng thn x xc, tiu iu. V hn th na lm c s x hi ru r, mt n nh, lm pht sinh nhiu tiu cc trong i sng c nng thn, ln thnh th[16]. V mt t chc, chnh quyn v hp tc qun l h khu, qun l lao ng, khng lm n ring l v chy ngoi. Vic i li khi lng : nhp ng, i hc ngh, lm cng nhn hay vin chc ph thuc kh nhiu vo kin nhn xt ca x. Ngi nng dn gn cht vi x, ng kn ch c mi trng x hi x, kh nng ng, linh hot trong vic kim sng v cng tr li tm ch da quan h h hng[17]. V hnh trung ny sinh mt th ly tre lng mi, vi hng c v tp tc ring, nhng tu trung vn tri buc con ngi mt cch kht khe v nghit ng nh hay nhiu khi cn hn ly tre lng c.

b)- Gia nh cn b : y l gia nh ca nhng vin chc lm cng tc Nh nc, ng hay on th v sng bng lng thng. V ch lng bng thp v bnh qun nn i sng ca cng nhn, cng chc, s quan, tr thc t cch bit nhau v tt c u cht vt. Gia nh cn b ch yu tp trung th, nhng v ng lng thp nn phi lm thm : nui ln, nui g, may v nhn lm gia cng[18]. Xut hin mt th gia nh na qu, na tnh. V hu qu khc hi ca chin tranh, do nhng khim khuyt ca ch bao cp, nht l do ch trng xy dng nh nc, on th m coi nh gia nh, nn gia nh ru r, ln xn, cha c n np mi, cha thnh t m. thnh ph, c rt nhiu gia nh v chng l cn b n lng thng, con ci c ph cp n theo, c gia nh da dm, trng i nn kinh t bao cp ca nh nc. Cng vic gia nh thnh vic ph, lm tranh th, lm cho nhanh cn ngh ngi, cn i lm (). Gia nh thnh mt th nh tp th tm tr, lng lo. Chu hu qu nng n ca tnh trng lng lo l tr con. Phn th do cha m u bn vic x hi, v n nh mt ph, phn th do quan nim tn trng t do, hnh phc cho con c sung sng hn mnh, nhiu gia nh th lng, chiu chung, b mc con ci cho nh trng v on th. B m i lm, ngi th nht con li, ngi th ui con i chi kho ca. C hai cch u y tr con n ch ght gia nh, thch la c lang thang ngoi ng ph, m ng ph th c nhiu ci li ko tr con vo con ng h hng[19]. ng trn phng din thc h, m hnh ngi cn b cch mng xut hin v tr thnh mu ngi l tng thay th cho m hnh nhn cch ngi qun t ca Nho gio v m hnh ngi tr thc t do di thi Php thuc. Qua vn ng qun chng ginh chnh quyn, lp chnh quyn cch mng, khng chin, xy dng ch ngha x hi, m hnh ngi cn b cch mng hon chnh dn. M hnh ph nh nhng m hnh c t trc v c th ho trong quan nim v ngi ng vin, anh b i C H, ngi ph n mi, Phi ni rng, nhng nhn vt khng khc nhau nhiu, m ch l hnh thc c th ca ngi cn b cch mng[20]. c tnh cn bn ca ngi cn b cch mng l tnh giai cp, u tranh chng p bc bc lt, cm th quc thc dn, loi tr phong kin, tuyt i tin tng ng v c tinh thn cch mng. Cc gi tr o c v cc c tnh nhn bn b gim gi hay t xung hng th yu. Cng chng cn ch rn luyn tinh thn trch nhim, kht vng dn ch, tnh t lp, lng t trng v tn trng k khc. Kt qu l ngi cn b cch mng tr thnh con ngi n nht ng lot, ly ci bt bin l yu nc, gic ng cch mng, ham lao ng, c vn ho, sn sng phc tng s sp xp ca t chc ng vn bin[21]. Nhiu ngi ly lm tic l ng l ra phi dn tt c nng lc hin i ho nng thn v ci to con ngi tiu k, th di thi bao cp ngi ta li nng thn ho th v cao qu ng tnh cch ca ngi nng dn tiu k nh cam phn hn mn, tnh ton ch k, s phc tng tuyt i, thi khn ngoan vn vt. Hu qu ca n l ti sinh nhiu m tn d oan c v dn n mt th ch ngha x hi ca nng dn cng x. Nu ch ngha x hi, hiu l s hu cng cng vi chnh quyn chuyn chnh v sn ch huy c kinh t, sp xp c cng vic lm n cho tng ngi, lo chuyn tng c mm mui, v xy dng bng cch xc lp quan h sn xut, dn n quan liu bao cp, n tri buc c x hi, th lng h, vi nn sn xut nng

nghip t tc v cng np, vi tnh cng ng, tnh ng kn ca n, cng dn n cch hiu ch ngha x hi tri lnh vi bnh a phng, nn phe phi, t cng ho[22]. Di ci nhn ca nh nghin cu Cao T Thanh, nhng g ang tr thnh nhc im ca ngi Vit Nam hin nay ch yu c hnh thnh trong th k 20 ny. min Bc hnh thnh c ch bao cp khng c c ch chng ta khng thng M c. Nhng bao cp, nht l bao cp ko di sau 1975 lm ny sinh hai a con t hi l thi o c gi v thi v trch nhim [23]. Ch ngha x hi a ra nhng l tng cao vi nhm t ti s gii phng con ngi khi mi hnh thc p bc v vong thn, to iu kin mi ngi thc hin chnh mnh. Theo l thuyt, y l mt tin trnh cch mng v pht trin kinh t x hi mc cao. V th, kh lng thc hin c m hnh l tng ny nhng ni ngi dn cn ngho v tr thc v vt cht, nh nc ta trc y. Tuy nhin, do sc p ca ch v thi duy ch, ngi ta gng mnh t giai on v nht quyt thi ua t thnh tch. Trn thc t, x hi ch ngha mang tnh cch hu danh v thc. Thi , khi ni cng cng, hu nh mi ngi phi lm ra v mnh l ngi tin b, phi lp li nh vt tnh u vit ca l tng x hi ch ngha v xc quyt tnh kh thi ca n, nhng trong chn ring t li ngh khc hn. C mt khong cch su thm gia thc ti v khu hiu, gia vic lm v li ni, gia con ngi tht v con ngi xut hin trc m ng. H phn cch th thm ny nhiu khi ch c lp y bng nhng tuyn ngn p , khu hiu chong ngp v nhng li ni di hoa m. Bo Ong t ca Bungari din t giai on c bit ny mt cch su sc v hm hnh qua su nghch l in hnh sau y : - Ai cng c vic lm, nhng khng ai lm vic - Ai cng khng lm vic, nhng ai cng c lng - Ai cng c lng, nhng khng ai sng - Ai cng khng sng, nhng ai cng sng - Ai cng sng, nhng khng ai hi lng - Ai cng khng hi lng, nhng ai cng gi tay ng . V qu cao x hi tnh v tp th tnh ca con ngi n lng qun hay, t hn na, ph nhn nt c o ca mi nhn v, ch bao cp i n ch on ng ha v on l ha con ngi bng cc on th, phong tro, nhng cuc thi ua, bnh bu, xp hng, khen thng, t thnh tch ba gim, bn quyt tm, nm thi ua, v.v. M hnh ny c khun v nho nn nn nhiu chin s thi ua, nhiu anh hng lao ng p ng cho i hi ca phong tro thi ua tp th. H c dng nn t nhng phong tro thi ua v ch tm c nim hng say phn khi trong bu khng kh thi ua, chy theo thnh tch, chy theo m ng v tm

cch khng nh mnh bng nhng thnh tch c khen thng. Mi trng ny t to nn nhng con ngi c ni lc, c bn lnh v tm cch khng nh mnh bng nhng gi tr o c : sng chn thnh vi lng tm, khng chp nhn tnh on l, khng nnh b, lun ci y l nhng con ngi c ni lc, bit tm thy nim t ho khi th hin c gi tr nhn sinh trong i thng hay c gng lim chnh v l tng o c, ch khng v chy theo thnh tch. C gng tr nn tt trong hnh vi tt v ci tt ny gn lin vi chnh bn cht con ngi, ch khng phi t thnh tch thi ua. Ngay t thp nin 60 mt vi thc gi cm nhn c s b tc ca m hnh ny. Nh dn tc hc Nguyn T Chi l mt th d. Nhn dp k nim 10 nm t trn ca T Chi, nh nghin cu Hu Chi k li mt nhn nh sc bn ca ngi anh h, m gn nh cha ai cp n : ng (Nguyn T Chi) l mt ngi sm nhy cm vi nhng b tc ca con ng nghin cu khoa hc x hi chnh thng Vit Nam. S nhy cm ny bt ngun t mt nng khiu cng kh c bit, y l nhn thc tnh to ca ng v mi chuyn ng m thm ca thi cuc, hay ng hn l mt nhn quan minh mn v chnh tr. K t nm 1963, sau hai nm lm chuyn gia gio dc v mi m in d dn tc hc Guine v mt s nc trn hai b con sng Niger ca chu Phi, trn ng tr v gh qua Moskova khong mt tun l, khi gp li ngi thn, ng c mt nhn xt khin nhiu ngi trong gia nh sng st : M hnh x hi ch ngha xem ra khng n ri, v n sans humanit (khng ngi)[24]. 4- Thi tranh ti tranh sng Ni chung np sng tinh thn ca Nho, Lo, Pht v Kit gio xy dng trn o c c nhn, vi s t ch bn trong v s kim sot ca lng tm, cng nh ca Tri, Pht, Cha. Con ngi sng vi nhau c rng buc bi o c c nhn, tnh lin i v tnh ng bo. T c ch kim, tin ti, sc dc, danh vng, tin nghi vt cht... lun mi mc v quyn r con ngi. Trc ma lc ca chng, khng cn cch no khc hn l la chn : bung th sng theo xung lc si ng ca bn nng hay bit t ch trc sc thc y ca bn nng t pht v thng ha dn nhng khuynh hng xu tim n trong ta to cho mnh mt nhn cch, mt s nghip, mt th ng trong x hi. Gi tr o c c truyn gp phn to nn mt li sng, cch th ng x v sc t ch bn trong, gip ngi dn sng ngay thng, c gng lm lnh lnh d, bit s ti v gn b tnh cm vi ngi thn, bn b, lng ging, ng loi. K t nm 1945 min Bc v nm 1975 min Nam, cc gi tr x hi ch ngha c s dng lm kim ch nam cho cuc sng, thay th cc gi tr o c c truyn. Di thi bao cp, b my tuyn truyn v nhng hnh thc ch ti c Nh nc s dng thay th nhng gi tr o c c bng o c cch mng v l tng Cng sn v mt x hi khng giai cp... Cho n cui thp nin 80, c th ni cc gi tr x hi ch ngha phn no tr thnh chun mc cho cuc sng v tr thnh t tng ch o trong x hi Vit Nam. Nhng t khi bc tng B-linh sp v vic du nhp kinh t th trng, cc gi tr x hi ch ngha b xi mn. Khng nhng v mt kinh t, ch bao cp a t nc n bn

b vc thm, m ngay c v mt chnh tr x hi cng khng cn kh nng gii quyt cc vn thc t v tr li cho nhng kht vng mun mt ca con ngi. X hi Vit Nam ru ro, mt nh hng v ri vo tnh trng tranh ti tranh sng. Lut s Nguyn Ngc Bch v von vic chuyn hng t kinh t k hoch sang kinh t th trng trong nm 1987 ging nh mt ngi iu khc, lc u nh khc mt hnh kim t thp, c na chng th quyt nh chuyn t kim t thp sang hnh cu. V mt tri thc vic ny kh. Phn no ca kim t thp phi ct i v ct i bao nhiu, trong ngn ng chnh tr vn t c s pht trin kinh t m khng phi hy sinh an ninh quc gia cng nh cc l tng ca Ch ngha X hi. V mt vt cht, s chuyn i kia ging nh vic mt chic xe but ch y khch v hng ha ang leo ni. Na chng ngi ta khm ph ra chic xe khng nhin liu i ln nh. V vy, chic xe but phi quay ngang, khng quay li, nhng r sang tri tm cch i v hng bin m khng thy c mt ng mn no trc mt. Vp ng, sa ly, nghing ng ca chic xe trn con ng i xung l khng th trnh c. Vic hng ri, ngi ng ch l h qu. Chic xe but tiu biu cho nn kinh t th trng nh hng, hng ri, ngi ng tiu biu cho t bn hoang d. Chuyn i sang nn kinh t th trng m vn duy tr nhng gi tr x hi ch ngha l mt iu cha xy ra trc y. N i hi chnh ph Vit Nam phi thc hin nhiu cng tc cng mt lc t vic chuyn nhng nh ch hin thi sang nhng ci mi ph hp vi nn kinh t mi, trong khi phi chng li nhng cch suy ngh tn ti t nn kinh t c[25]. t nc cng m ca th sc p ca ch trn i sng ca ngi dn ngy cng lng lo. L tng x hi ch ngha hu nh ch cn l nhng k c xa m hay nhng khu hiu p ca mt thi qua. Kinh t th trng c p dng Vit Nam thc ra ch l mt th t bn hoang d v ch t do u M nhiu khi b ng ha vi th t do phng tng. Cc gi tr o c c truyn b ph nhn di thi bao cp vn cha c phc hi ng mc. Trong khi , mt s hnh thc m tn d oan v tc l trc y b nghim cm li bng n, ngoi tm kim sot ca Nh nc[26]. Tnh trng tranh ti tranh sng v vng thau ln ln ny gy hoang mang cho nhiu ngi, c bit l gii tr. V khng c gio dc theo tiu chun o c c truyn, ng thi cng chng cn l tng x hi ch ngha lm chun mc cho cuc sng, nhiu ngi ang chao o v mt nh hng trc cuc sng mi. Tht vy, nu khng cm nghim c gi tr o c ca nhng tiu chun t ch bn trong, m cng chng cn nhng hnh thc ch ti bn ngoi ca x hi hay sc thuyt phc ca o c cch mng, th ci g s l qui tc ch o cho cuc sng ni chung v sinh hot kinh t ni ring ? T , thit tng chng ta cng khng nn qu ngc nhin khi thy mt s ngi ng ha th trng t do vi t do phng tng, phi o c v bt chp lut php. Ngy xa, ngi ta ph nhn mi gi tr tm linh, chi t Thng v i x t vi khch hng. Ngy nay, kim tin, nhiu ngi khng ngn ngi phong khch hng lm thng ! Mt khi khng cn gi tr o c, vng bng lng tm, thiu vng l tng x hi v tnh t quc gia dn tc... con ngi bit ly g lp y s trng vng kinh hong ? Thi th ai mun lm g th lm, min sao kim c nhiu tin v c nhiu c hi hng th. Trong hon cnh ,

chng ta hiu c ti sao mt s ngi tr ang chong ngp trc v quyn r ca x hi tiu th, sng bung th ph mc cho sc hp dn ca tin, tnh, ru, ma ty ![27] Vit v con ngi v cuc sng hm nay cho thu o, vi s hiu bit cn k v nhng thay i kinh t, tm l v x hi, hu nh ngi ta cha tm c mt cun sch c . a s cc tc gi vn tip tc vit v chin tranh v nhng ngy qua. Mt vi ngi cp n ti ng i th ni dung quanh qun, vn vt, cha dm xng thng vo nhng bc xc v vn ca con ngi trong thi m ca. t nht Nguyn Vit H qua cun C hi ca Cha din t mt phn cuc sng H Ni vo cui thp nin 80 v u 90, vi ci bc xc, si ng, quay cung ca mt x hi ang tri qua cn st v da. Trong mt x hi xung dc, o c vng bng v khng hong l tng , d nhin tin c phong thn, ln ngi. Nguyn Vit H vit thng thng, khng ro n : Mun bit r v ai nn nhng ngi y nhiu ln vo tin. Ci th dung dch siu thng ny lm tri i tt c nhng mu m bc ngoi. o mo tr nn hau hu l mng. Du dng tr nn chua ngoa cp git. Lch s nhn loi chng kin s ngi t t v tin gp mi tm ln s ngi t t v tnh. C phi th chng m n thi kinh t th trng nn vn minh ca chng ta cht sch nhng nh o c tht[28]. Tm, nhn vt chnh trong chuyn, l mt thanh nin ang hc cui nm th t ban Kinh t k hoch, b hc i lao ng hp tc ng c, nhng k thc l bun lu. V nc, Tm xy nh, ci v v lp cng ty sn xut hng nha. Cng ty k c ba hp ng c li, cng sn xut cao m cung vn cha cu. Nhng ci g n phi n. Khng kh lc quan ph y ba thng ri tt ngm (...). Vn u tin vp phi kh c in: Ngun vn (...). C vp th hai mang tnh quyt nh l mt tri ca nn kinh t th trng, 93% cc cng ty t doanh chn s la o lm kim ch nam ca hot ng nghip v. Khong hai nm sau bng s dt nt thng thng ca cc quan chc ngn hng, h thng hp tc x tn dng nhn dn ra i. N cht yu mt cch logic li danh thm l v b bc ln nht th k ca nn ti chnh. N xng ng l c song phi cc, lin doanh gia Ngn hng v Qu tn dng, ng vo trung tm di ca cc c v hu. Cc cng ty, c bit l nhng cng ty hay lm t thin, l r b mt bt thin[29]. Tiu thuyt Hai nh ca L Lu din t kh sc nt bi cnh x hi v tm l ca mt s ngi tr giai an tranh ti tranh sng ny. Trong l th tuyt mnh ca Trn a gi ngi em kt ngha Trn Thanh Tm, chng ta c thy nhng dng tht xt xa v mt th h tng c nui dng bng hn th v u tranh, bng nhin by gi li ang ngp ln trong th t do phng tng cn b t u M du nhp vo. Di y l mt on tiu biu : Ti v v ti u ging c v ch, nhng k sng sut i bng lng hn th. Tt nhin lng hn th ca ti l c mc ch, ti s k sau, cn v ti v c y nh ch th lng hn th hn nhin n gin lm. N hn nhin nh thi quen t nhin, nh ta ht ly kh tri m sng. V ti v c y nh ch, nhng la tui con, em chng ta y (c ti v ch u bng tui b v mnh ch cn g) t khi tp tnh hc ni v nghe hiu c iu ngi khc ni l hc cm th ch khng hc yu thng, t ai dy lng yu thng thnh tht. Cm th bn gic cp

nc v bn nc l l ng nhin, ht sc cn thit, nhng cm th giu sang, c lc li cm th i ngho, cm th dt nt lc hu, cm th b, m, cm th anh em, cm th v, chng, cm th con chu, nu h ri vo ci khung a ch, ph nng (...). Sng cm th nhiu qu thnh ra, lc yu thng chn tht khng quen. Thi quen cm th ca mt c ch c cng vi khng kh dn ch lu manh t Ty u v nc M a li khng phi ch ph tan tnh lp ngi nh v ti v v ch m cn nhiu s v tip theo na. Ai sng khng ng h, cm th. Ai hn h, cm th. Ai bo h phi sng c t l, qu thi, h bo mt nhn quyn. Ai khuyn h : Phi sng i cho sch, rch cho thm, giy rch phi gi ly l. H bo mt t do. Ai bt h phi knh trng yu thng v nghe li b m, h bo mt dn ch. Ci dch cm th v mt khin loi ngi nh v ti v c y nh ch khng th yu ai hn chnh bn thn h. M h th ci g cng thy mnh mt, mt rt nhiu th nn phi c git li, chp git tht nhanh, tht nhiu th cng ch thm thp g. Bao gi cho khi lng tham ca n b mun i vn l ci thng khng y. Gi nh ch hiu c nh th th ch bt au kh i rt nhiu [30]. Bn cnh con ngi tiu k ngy xa, cng vi hai a con h ca thi bao cp l thi o c gi v v trch nhim, c ch th trng hoang d ang c p dng ti Vit Nam sinh thm hai a con h na : l nng rut kim tin v cm u hng th. Mi nhc im v t nn khc ca x hi Vit Nam hm nay c l ch pht huy tc hi trong mi trng ca my a con h ny. Nu t nc chng ta cn ng vng cho n hm nay, l nh ng b ta cng sinh c rt nhiu ngi con ngoan khc. Chng ta cn tch cc cng tc vi nhng ngi con ngoan chng li nh hng tiu cc ca my a con h ni trn. -------------------------------------------------------------------------------[1] Trch trong Nguyn Thi Hp, h ln ln, 2005. [2] V Minh Khng, C hi ca Thnh Ging, Tui Tr, ngy 19 -7- 2005. [3] C l ting Vit l mt trong rt t ngn ng trn th gii c t n phn bit rch ri chn th h, ch khng phi dng t ghp nh cc ngn ng khc. H thng cu tc ca Vit Nam gm c : K, C, ng, Cha, Ti, Con, Chu, Cht, Chiu. Ting Hn ch c t n cho bn th h, cn phn ln cc ngn ng khc ch phn bit ba th h thi. [4] Trn Ngc Thm, Tm v bn sc vn ha Vit Nam, Nxb, HCM 2001; Nht Thanh, t l Qu Thi, ng Sng, Sign, 1970; L Gia, Tm Hn M Vit Nam, Nxb Vn Ngh, 1993; Phan Canh, Thi Ca Bnh Dn, Nxb Vn Hc, 1993; L Vn Siu, Np Sng Tnh Cm ca Ngi Vit Nam, Nxb Mi C Mau, 1993; Tng Lai, Nhng Nghin Cu X Hi Hc V Gia nh Vit Nam, Nxb Khoa Hc X Hi, H Ni, 1996; Trn B Ch, Tm Gng Hiu Tho Thi Xa, Nxb Vn Ho Dn Tc, H Ni, 2000. [5] Trn nh Hu, n hin i t truyn thng, NXB Vn Ho, in ln th hai, 1996, tr. 394395.

[6] Theo l gio ca Nho gio :Ph nhn hu tam tng chi ngha, v chuyn dng chi o, c v gi tng ph, k gi tng phu, phu t tng t, theo ngi n c ci ngha phi theo ba iu m khng c ci l o lm theo mnh, cho nn khi cha ly chng th theo cha, khi ly chng th theo chng v khi chng cht th theo con. [7] Ba iu bt hiu l : Cha m sng khng phng dng, cha m cht lm nhc vong linh cc ngi, khng c con ni di tng ng. [8] Theo Gs V Vn Mu, tam tng ca Khng gio khng tc ot mi nng lc php l hay mi quyn li trong gia nh ca ngi ph n (C Lut Vit Nam lc kho, Sign, 1970, 223). [9] Xem Trn Trng Kim, Nho Gio, NXB Vn ho Thng tin, H Ni, 2001, tr. 114-125; Gin Chi & Nguyn Hin L, i cng Trit hc Trung quc, quyn h, Co Thm, 1966, tr. 572577. [10] Trn nh Hu, sd., tr. 390-391. [11] Vng ngoi tc ngu, bo ng tc t . Nhiu ngi cn nh cuc bt m lch s gia nh cch mng Trung quc Lng Khi Siu vi nh cch mng Vit Nam Phan Bi Chu vo u th k XX. C Phan ngh rng lt chnh quyn thuc a bng v trang l phng tin duy nht dnh li c lp, nhng v ngi Vit t mnh cha ch ni Php nn cn s tr lc ca cc nc ng vn ng chng nh Nht bn v Trung quc. Lng Khi Siu chn thnh khuyn Phan Bi Chu khng nn qu tin tng vo ch trng bo ng kch lit v s tr lc ca nc ngoi, m nn ch n yu t gio dc trong cng cuc gii phng t nc : Qu quc ch lo khng c ngy c lp, m ch nn lo quc dn khng c t cch c lp (...). Thc lc ca qu quc l dn tr, dn kh v nhn ti. [12] Hunh Thc Khng, Thi t tng thoi, Nam Cng, Sign, 1951, tr.105. [13] Dn theo Phm Th Ng, Vit Nam vn hc s, t. III, Quc hc Tng th, Sign, 1965, tr. 435. [14] L ng Doanh, Bi ni chuyn vi cc cn b, ngy 02/11/2004, [15] Trn nh Hu, n hin i t truyn thng, sd., tr.275-276. [16] Ibidem, tr. 367. [17] Ibidem, tr. 345. [18] Trong cun 101 truyn vui cc nh vn hin i Vit Nam, Nxb Thng tin, 1996, ng Nguyn Bi Vi k li mt cu chuyn xy ra nm 1964, lin quan n vic nh vn an Ph T nui ln nh sau : H Ni ln n. Xe Th tng Phm Vn ng i qua ch Hng Da,

thy mt ngi lom khom nht g ch. Th tng hi th k : - Ai trng ging anh on Ph T th ? Th k ca Th tng xung xe chy li th ng l on Ph T. ng ni thn nhin : - Cc con ti c nui mt con ln. Tin mua rau khng , chiu chiu ti ra y nht t v chui, thm vo rau cho chng nu cm ln. Nghe th k tha li, Th tng xung xe n tn ni mi on Ph T chiu mai n nh ring n cm. Sau ba cm Th tng bo : - Ti bit anh rt gii ting Php. Ti c c mt t tiu thuyt c in Php dch ra ting Vit. Ngi dch ch dch c m khng gi c vn. Sao anh khng dch cho cc nh xut bn ? - Hon cnh ca ti ! dch ai in ? - Ti s m bo cho anh chuyn . Sau ba y, Th tng trc tip trao i kin vi gim c NXB Vn ho. t lu sau, bn c nc ta c c tiu thuyt v en do Tun , tc nh vn on Ph T dch. [19] Ibidem, tr. 366. [20] Ibidem, tr. 392. [21] Ibidem, tr. 393. [22] Ibidem, tr. 303. [23] Xt tt mnh, ngi Vit, op.cit., tr.14. [24] Nguyn Hu Chi, T Chi Anh ti, www.talawas.org, ngy 11.8.05. Xc. Trn c Tho, Vn con ngi v ch ngha L lun khng c con ngi, Tp. HCM, 1988. [25] Nguyn Ngc Bch, Vit Nam trong thi i tan cu ha : kinh t th trng nh hng hay t bn hoang d, trong Khi Dng chy cho ng vn, NXB Tr, 2003, tr. 169-170. [26] Xem Bi tr m tn d oan, NXB S Tht, H Ni, 1982. [27] Nguyn Thi Hp, Gi tr o c trong cn lc th trng, Dn Thn, Houston, ti bn I, 2000, tr. 130-151; Lan Hin, Vn xy dng o c trong bi cnh pht trin kinh t th

trng, Trit Hc, 4 2002, 16-19; Nguyn nh Tng, Mt s biu hin ca s bin i gi tr o c trong nn kinh t th trng Vit Nam hin nay v gii php khc phc, Trit Hc, 6 -2002, 20-22. [28] Nguyn Vit H, C hi ca Cha, Nxb Vn hc, 1999, tr.436. Tiu thuyt Lut i v cha con (H Ni, 2005) ca Nguyn Bc Sn tip tc gii phu mt c ch c qu nhiu tiu cc, tham nhng, thi nt... [29] Ibidem, tr. 92. [30]L Lu, Hai nh, NXB Thanh Nin, H Ni, 2000, tr. 289 -291.