VN XUI 1975-1985: DI N M O V V N

t ai dm ngh l c ht c khi lng nhng tc phm vn xui c in ra t sau thng T 1975, qua sch, bo, tp ch, trung ng v cc a phng. Th nhng, nu chp nhn c rng du sao vn c th nu ra mt s nt chung no ca mt qu trnh vn hc m khng buc phi c ht tt c, th hn bn c v bn vit s cho php ti lm mt cht ci vic t nhiu gi l "khi qut" sau y. S khi qut ny tht ra c ch cn l nhng nhn xt trc quan, khng chc ph hp vi thc t tnh hnh v do vy rt d b cc ng nghip ph bnh phn i. nu kin nhn xt, ti ch yu da vo thc trng ca mt s mng th ti m theo ti trn thc t thnh nhng mng chnh trong bc ng pht trin ca vn xui ta. Bn c cng c th coi cng vic ca ngi vit y l tm hiu loi hnh cc th ti vn xui trong s pht trin vn hc nhng nm gn y. 1/Vn xui chi n u. Ti li u ngy m t nhi u v vi c x l. Tnh th "hm nay ng i vi t ci hm qua" Xin tm gi "vn xui chin u" (hoc "vn xui khng chin") tr nhng tc phm vn xui vit v thi chng Php hoc chng M hoc v nhng cuc chin u bin gii gn y. Hai cuc khng chin trc ang li dn vo qu kh, nhng hu nh nhng ngi vit v n vn cha cm thy mnh ang lm vic vi vn xui lch s. Du sao ci cm gic cng thi vi nhng iu mnh vit cng ht dn i. Khong cch l dn ra. Nhng, nh b li, nh vn li c d iu kin tm kim ti liu. Ngun mch ti liu cho n gi vn cn l tim tng. Khng him khi, lt vo tay nh vn l nhng ti liu qu. Cng vic nhiu lc b ngoi tng nh ch cn vic dng li, k li. Tt nhin y vai tr sng to vn khng mt. N ch khc i v dng thc. N li cng cn khc i trong quan nim, trong thm m. Th nhng c v nh cc nh vn xui ca ta cho n gi vn cha t ra mn m g lm vi hng vn xui t liu, mt hng pht trin kh mnh v chc vn hc nhiu nc, nht l xung quanh nhng s kin ca th chin th hai. Sau K s min t la (1978), thin cm vi vn hc t liu cha tng ln my t. S sch t liu in ra ngy mt nhiu: t liu qun s, t liu an ninh chnh tr, t liu hnh s Nhng nhng ngi vit ra n phn nhiu thng c v t gii hn vic bin son t liu, ghi li cc s kin, vit cc trang "chin l" k li din bin cc trn nh, din gii cc tp h s v.v nhiu hn l bt tay vo vic x l t liu y thnh vn hc. Trong khi y, kh nhiu nh vn, vo lc cm thy thu gp c mt s ti liu no y hi hi va tay th lin ngh n "tiu thuyt ha": i tn ngi tn t, ni thm quan h tay ba tay t cho thnh truyn, thm mt cht h cu na lm vn hc! Lm

vn hc, nhng khng phi vn hc t liu. Trong khi cc ha s c ngi ngh n vic khai thc ci p th mc, ci p t liu trc tip ca nhng gc sn, mnh xc my bay, v.v lm tc phm, th v cch lm tng t vn cn xa l vi cc nh vn. Ci mc che ca h l s "h cu". H cu l rt cn, trong sng tc ni chung. Nhng ch x l cc t liu nh vy, h cu c v nh l cch b p, thay th cho nhng t liu kh kim hoc ngi kim, hoc nh l cch b p ch ui sc trong bn tay x l, bn tay cha dm lm ci vic ch by thun c t liu "th thit" thi m vn t ra l ngh thut, vn c th lm say ngi. B no th y ng sau s "h cu" cng l ra mt khim khuyt g ni tay ngh. Vi vn hc t liu (ch khng phi vn hc ni chung), du sao khng dng h cu vn l cao tay hn! Chc s khng ai bi bc g khi nh vn nh "tiu thuyt ha" nhng s vic, s kin thi khng chin, h cu cht t hoc hon ton. Nhng hng "tiu thuyt ha" ny, vn khng ch tng quan ti liu nm c v nhng iu h cu; vn cn lin quan n mt iu na: thc v thi im mnh vit, hn na, chuyn s thc y vo h thng hnh tng v t tng tc phm. Thot nhn th tng nh ngi vit no cng bit mnh ang sng thi im hm nay v vit v nhng ci ca hm qua. Th nhng di nhn k vo tc phm mi thy ci thc kia cha thm vo ngi bt bao lm! iu em k trn trang giy tt nhin l ci hm qua, cng ngy cng tuyt i l hm qua; nhng nghe nhng cu chuyn v cch k, ta vn thy nh ngi k vn cn ang trong trng thi cng thi vi ci hm qua y. Thm na, vic k cho ai nghe, k lm g vn cha c th hin thnh mt nh hng ngh thut y . Quan h vi hm nay tr nn chi vi. c Si gn 67 chng hn. T liu kh nhiu; tm c nh th khng phi d. K , t liu c x l theo hng tiu thuyt ha. Nhng khi c tc phm vi t cch l mt tiu thuyt, ngi c s kh ni ci tiu thuyt y l g? R rng cun sch mun cho thy ci s tht v cc din chin s mt vng vo mt thi im nht nh ca chin tranh. Nh th, c l phi coi n l k s t liu, nhng gi ta c c n vo nhng nm 68, 69 th hay bit my! n tn nhng nm 80 ny, khi min Nam, trong c Si Gn, c gii phng gn trn 10 nm, liu c gi cn cn quan tm tm hiu xem "Si Gn 67 l Si Gn g?" na khng? kh nhiu cun tiu thiu vit v khng chin, ta s thy cc tc gi c g nh lng tng khi tm mt truyn sao cho chuyn hm qua li c th ni c iu g vi ngi hm nay. Con ng quen thuc nht vn l biu dng tinh thn anh hng, ch ngha yu nc. Song hng , lm sao to c mt sc mnh ngh thut cho cm hng yu nc, cm hng anh hng c th bt ra nh mt

nng lng mnh, sc n ln li l iu khng d dng. Th nhng vic tc phm s ng l mt sng to ngh thut hay ch l mt vt phm c tha hng lot theo mu, li ty thuc kh nhiu vo ch n c hay khng c ci nng lng, ci sc gy n kia. Hin gi, mng sng tc ny ta t thy cun truyn no gn y li gy c ting vang ngang c vi mt Rng X-nu hay mt Du chn ngi lnh vo thi ca nhng sng tc y. Thm na, hng biu dng, ng vin, ca ngi ny, ta li cn lu n iu m gn y nh vn Hu Mai mun bo ng: "Cn chm dt nhng li ca ngi d di lm ngi c chn ngy. Chng ta phi ngng h thp nhng ngi anh hng c thc ca chng ta bng cch bin h thnh nhng nhn vt siu phm" (Vn ngh s 52-1984). Ti khng ngh rng sp ti cc nh vn vit v khng chin s thi khng vit theo li cao. Ngc li, vn cn ti nhng phong cch cao to bo hn: lng mn, truyn k na, nu ai dm lm. Ta bit rng trong thc dn gian, mi chin tch s dn d nhum mu k tch, c tch. Ngay hi ang chin tranh, nh vn Nguyn Thi c th lm nh th vi ngn ng k chuyn dn gian ca Ngi m cm sng. Sao by gi li khng th khai thc nhng kh nng y ca ngh thut k chuyn? Nhng mt pha khc, cn ngh n nhiu hn, chnh l vic em li cho nhng chuyn mnh k mt t tng. Mt t tng c th ni c iu g vi ngi hm nay. Vic u t t tng cho tng cun tiu thuyt vn l mt iu cn c c bit quan tm. Tt nhin, t ai ngy th cho rng nh vn vit chuyn khng chin ch mi lm c mt vic l k chuyn, dng li b mt chin tranh tng lc tng ni m cha hm cha vo mt tng g thm. Nhng bng vo hiu qu ngh thut t c th nhng tng, nhng t tng qu l cha ni r bao lm. Tnh theo s lng tc phm v trang in th mng khng chin chim mt t l cao so vi nhiu mng vn xui khc, nhng ting vang n gy ra li c g ang yu t i. C bn mun ni n mt xu hng phn tch thc t chin tranh trong vn xui gn y. Gi nh c bn gp vi cc nh vn ang i vo khu vc ca khoa hc lch s y: Xin cc anh hy b cho xa hn ci m ngi ta gi c l l "tiu thuyt s kin" lm nhng thin t liu c sc! Ph t tng vo gia cc dng t liu "mc" khng phi l khng th lm! Cn nh loi m ngi ta gi l "tiu thuyt tnh cch" th ta thy mt s cun truyn h ra ci nh trnh by s hnh thnh nhn cch qua thc t khng chin. ng l mt chng trai ri lng qu i b i th qu trnh lm lnh cng l qu trnh hc lm ngi, t ra l ci phn "ngi" bn ngoi ly tre lng. Nhng c thy r nhng ngi lnh tr s t thc phng din rt quan trng ca s hnh thnh nhn cch th c l qua th (nh

trng hp cc tp th Nhng ngi i ti bin v Du chn qua trng c ca Thanh Tho) li cn d hn l qua vn xui. Gn y trong gii ngi vit nghe thy nhng li x xo ch trch mt s truyn chin u ang c v mun ly s "ly k hi hp" hp dn ngi c. Ci li cu khch bng cch c a vo truyn nhng pha c cht mu m, dao gm sng lc, c cnh mt anh c cng k li dao gm vo ci gy trng mn ca mt ip vin ngy, v.v tt nhin khng phi nhng li hp dn chn chnh. Nhng vn cn l ch: vi cht liu khng chin, chin u, ta c th lm vn chng nghim tc m cng c th lm vn chng vui, vn chng gii tr. Ta c th tnh n nhng "x-ri" truyn chin u, truyn phn gin, ly "ly k hi hp" thu ht c gi. ng tng nhng truyn "mua vui" y khng c tc dng! Bng ly k hp dn m khin cc th h v sau nh n nhng cuc khng chin qua, khin h bit l c nhng trang s nh vy, th du nhng truyn kia khng l vn hc, chng vn c ch. iu cn thit l ng ln ln, ng li dng "ly k hi hp" khi ang lm cc tiu thuyt nghim tc, v cng ng a nhng on ln gn nghim tc, hoc nhn trn trit l vo nhng truyn ly k hi hp "gii tr". y, ngay trn mt loi ti cng cn c s phn ha v th ti tc phm. 2/ Vn xui s n xu t. Khi nh vn nh p cu c vo lnh v c ho t ng kinh t . Ch t lng m n c a cc bt k "t i ch ". Xu h ng nghin c u c a cc trang truy n ban u v n ch c nh minh h a. Thit ngh s l hp l khi gi l "vn xui sn xut" tt c nhng tc phm vit v cng nghip, nng nghip, xy dng, giao thng, v.v phn miu t chnh l cu chuyn quanh mt cng on sn xut, mt sng kin c xut hoc p dng, mt cch t chc hoc qun l mi c ra v thc hin..., v ch trung tm thng l: cao, khng nh mt phng hng lm n, mt cch thc qun l mi, ang c coi l tch cc, tin tin. T Ci sn gch, Xi-mng, t lng, Bui sng, Nhng ngy qua, Ch ng ngi k s cho n Nhn di mt tri, ng trc bin v rt nhiu cun sch ang vit khc, c th ni mch vn xui sn xut, hn na mch tiu thuyt sn xut, thnh c mt vt m trong vn xui ca ta. N l kt qu s pht trin v mt th ti ca vic nh vn nhp cuc vo cng cuc xy dng kinh t, mun trc tip bng vn hc tuyn truyn, ng h nhng ch trng, bin php sn xut v qun l mi, khng ngng c xng v p dng trong cc ngnh sn xut khc nhau. Nhiu nh vn s trng vit v nng thn, trc xu th chung, chuyn sng tc t bnh din phong tc - sinh hot sang bnh din sn xut (v d: Ng Ngc Bi t cc truyn trong tp Ch c Phy sang tiu thuyt Ao lng v cc sng tc v sau).

My nm qua, cc ch trng thc hin khon sn phm trong nng nghip, a khoa hc k thut vo sn xut, cc chnh sch thc hin ch hch ton kinh t, cch ny cch khc u c sc ht ln i vi nhiu nh vn. Thm na, cc k hoch ti ca cc nh xut bn trung ng v a phng nh l mt c ch mnh, thc y s ra i ngy cng nhiu nhng tc phm vn xui sn xut. ti sn xut cng thng m li cho nhiu nh bo tp tnh i vo vn hc. Tt nhin, vic p ng nhng "n t hng" cng c nhiu biu hin v sc thi khc nhau nh vn, c khi thun chiu, may mn, c khi trc trc, trc tr. Nhn y ti nh mt chuyn c. Mt anh bn vit vn tnh xa k hp ng vi mt nh xut bn trung ng vit mt tiu thuyt nhm khng nh s ng n ca vic a hp tc x nng nghip t quy m thn ln quy m ton x. Anh vit cng hi chm. Khi bn tho c th a in th ri cho anh, gii qun l chuyn trng tm bn ci sang "quy m thch hp". Rt cuc, vic in cun tiu thuyt nh gc li. Nu quan st mt lot tc phm k gn y, nht l nhng bt k tham gia cc cuc thi ca i Ting ni Vit Nam, ta s thy nhng nt th v. y l nt c sc ny: chnh cc tc phm k ghi chp cc s kin nng hi c thc li l nhng tc phm rt lng mn! By ra trc chng ta qua cc thin k y, chng hn, l mt vng cao, y o chn mng trng nh cui di sui chng thy ai nht, cc th hng khan him th th y by h chng thy ai mua, y y mt khng kh no m thanh bnh. Hoc, ni khc na, ton nhng bn tay vng, bin bi bin mn mi thnh ng rung m mu Ti khng ngh rng s thnh tnh trong nhng cuc tip n cc nh vn tham quan thc t c th chuyn thnh nhng mu sc hng ho n th trn nhng bc tranh in vin c v bng cu ch ca cc th bt k, phng s. C th ngh rng ci phn m c cho mt i sng d gi hn gia thi bui ny (thi bui m dn gian ph x ghi nhn chng hn bng li ca "mi yu": "Mt yu anh c may-; Hai yu anh c c kh n dn",v.v) mi l c s tm l b su ca cc thin bt k "lng mn kinh t" y. Tinh thn lc quan, cm gic "i ln" y hng phn, c l cng l mt trong nhng tiu chun quan trng cc ban gim kho chn trao gii cho cc tc phm thuc th ti ny. Kh nhiu bt k, truyn, tiu thuyt, vit v cc ngnh kinh t gn y u tp trung xoay quanh chuyn khon sn phm. V d v vn ny trong nng nghip, ta thy c lot t kch t nghch n cc tiu thuyt Nhn di mt tri, Tan my, B th cp huyn. Mt ni dung kinh t thi s nh th m i rt nhanh vo vn xui, chng t s nng ng ca ngi vit. Song phi tha nhn rng mc nng ng, mc nhp cuc cng tc l mc tnh chin u ca vn xui y phn nhiu mi ch l s hng ng, s tn thnh, s c v mt phng hng t chc v qun l mi va c chnh thc ban hnh, ch cha phi l s ngh, s kin ngh nhng phng hng no , thng qua s phn tch thc t sn xut, thc trng kinh t x hi.

Mt trng hp gn y lm vang danh cho tiu thuyt sn xut, y l ng trc bin. In ra l c tm c ngay v c bn tn kh chy. Chinh phc c nhiu ngi, trong s c nhiu ngi lm cng tc qun l hoc c quan tm n vn qun l kinh t Hnh nh cha c cun truyn no do nh vn ta vit xa nay li lp tc ginh c mt thnh cng nh vy xt v mt c nhiu c gi. Ly g ct ngha thnh cng y ca mt cun truyn khng c sc g lm v vn phong, cng khng ly k g lm v ct truyn? C l y cun truyn c ci may ln thi im: y l s gp g may mn gia mt mt l trong x hi ang c tm l mun thay i cch qun l c, tm l phn ng li nhng l thi quan liu do cch qun l c sinh ra, v mt khc, cng chnh nhng s vic loi c miu t trong cun truyn. Khng c s gp g y th khng c thnh cng ni trn ci thnh cng khin ngi ta nhn nhng vi quyn sch kh nhiu im, t cch b cc cn xc xch, vn phong c ch cn li ng php, cho n cch trnh by t thin cm, c cm kh l liu. c tc gi u i nht l ng gim c x nghip v ng gim c s ngi ca thnh ph a phng. Cn nhng ng nhng b trn b hoc t b xung th h l mt ra l b m t trong nhng nt mt cm tnh, nu khng mu m thao tng qu ng th y nh rng li quan liu, vi cp knh "tr thc xa thc t" mun th hoc khun mt "bng ra sa". Mt ng cn b t chc mn cn theo ng bi bn li c b bu riu n iu, th m c gi thuc nhiu tng lp khc nhau vn chp nhn, thy quyn truyn c lc ginh c mt quyn uy nh thn o.

ng trc bin l kiu truyn minh chng cho vic p dng mt phng thc qun l mi trong kinh t, nhm pht huy quyn ch ng ca x nghip c s v tnh tch cc ca ngi lao ng. Ci hng th ch o ny i khi c nh mun i ra ngoi vn hc tham d vo ngh qun l x nghip. Nhng ri, ng h phng thc qun l mi tht c lc, li phi vch ra trng thi thc, tnh hnh thc. y l ch bt u ca thi nghin cu thc trng, du mi ch l thc trng kinh t. Khng nhng nghin cu, n cn phi by, t co nhng hu qu t trc li, tt nhin trong khun kh mt th php thm m quen thuc gm hai mu en-trng, ti-sng kh quen thuc. Du sao, chnh s nghin cu, phi by khin cho tc phm c ng tr v vi vn hc. Ma ma h, m v c bn cng l tiu thuyt sn xut, li tm ng tr v vi vn hc bng nhng trang miu t sinh hot-phong tc, du c hi d di v lnh long. Cu chuyn bo v iu y va nh mun tp trung vo mt s cn b khoa hc, li va nh tic r ci b rng ca mt bc tranh th s.
Thng thng, nhng trang vn xui sn xut, cc tc gi hay dng cho ngi k chuyn ci cch nhn v li l ca ngi qun l, ngi c ng cc ch

trng kinh t mi, ch giu v "h b" nhng ai khng ng h cc ch trng y. N ch yu phn xt con ngi theo thi i vi mt phng hng sn xut mi no , nhng do phi thc hin ci vic phn xt y bng vn chng, nn n vin ti c o c ln thm m. Thc o c p dng cho cc nhn vt y l: ai tn thnh phng hng sn xut mi l ngi tt, ngi ng, ngi p; ai ngc li s l k xu, sai lm v ng ch trch. Nm c ci nguyn tc "nhn hc" kh n gin ny vn xui sn xut th s khng kh khn g nhn ra nhng nt duy ch v nh kin vn xui ny, nhng ngay y cng nn nhn ra nhit tnh v nim tin du ch l tin vo mt phng hng sn xut no . Tht ra, mt s c tin, d u tr, vn c th mang li cho vn hc mt ci g , tuy rng n vn t gi tr cho vic nhn thc chn l, hiu bit con ngi. Cc tc phm vn xui sn xut, tuy tp trung tuyn truyn chnh vo mt vi tnh hung sn xut v qun l kinh t, nhng nhng nh vn c ngh, n cng thng c u t kh nhiu ch cho vic xy dng nhn vt, lm ni bt mt vi mu ngi. Hn na, nu ngi vit khng n ni ch "ch mc" vo chuyn qun l sn xut qun i nhng nt v cho mt cc din chung, mt s hnh dung no v mi trng i sng, th tiu thuyt sn xut vn c c ni c vi tiu thuyt tm l x hi. Nhn di mt tri l mt v d. Di nh sng ca mt hng sn xut c th l hp l v ang hnh thnh, khng ch ngi b th m ngay c ngi trung nng kh gi xa kia cng c dp nhn li nhiu iu trong thc t sn xut v i sng lng qu sut my chc nm. S kin khon sn phm y phn nhiu l mt im ta, mt ci c nghin cu din mo nng thn hm nay hn l mt ci ch dn t mi li bnh vc. Vn xui sn xut gn y cng hng ng kh nhy vi phong tro "chng tiu cc". Nhng tc phm k trn th hin kh r ni dung ny, v v khch quan, tc dng ca n l ng k. Tuy vy, nu ch ti mt vi kha cnh "khng t gic" ca s sng tc th c th thy l ngay trn phng din ny, ci "tiu cc" c khi li b ng nht vi yu t "l", yu t "thnh th" ni chung. Hy theo di cch cc tc gi thng lm khi v ra nhng chng ng m mt nhn vt "tiu cc" tri qua. Th no con ngi cng b cun ht nhiu bi thnh th, bi li sng v sinh hot thnh th. Tc gi s cho nhn vt gc nng thn y lao su vo sinh hot thnh th ri b o vn, rt cuc con ng lng thin duy nht l tr v ng vo vng tay lng ca nhng ngi trong cng ng c! Hoc na, c th theo di "h nh gi" thng c p dng cho cc nhn vt lm khoa hc: anh k s hc nc bn v th ha ra s km thua anh k s hc trong nc; anh k s hc chnh kha th ha ra s km thua anh cn b t hc, v.v Tt nhin cc yu t "trng bn a", "trng nghip d" nh vy thng bc l mt cch khng t gic. Nhng yu t "khng t gic" ny phi chng cho thy rng trong thc cht ca quan nim x hi th du sao nh vn cng cha ng h ci mi tht mnh?

3/ Vn xui phong t c-l ch s . Ph i chng ch "s tr ng" c a cc nh vn ngo i "l c tu n" l i chnh l ch "s o n" c a cc nh vn tr h n? Xung quanh ci g i l "hi n i ha qu kh ": b t ng mun thu gi a khoa h c v ngh thu t hay l nh c i m c a ci nhn ngh thu t? Phi cng nhn rng s thnh tho trong th ti phong tc-lch s l mt nt ni bt nhng nh vn nay ngoi "lc tun". T trc 1945, h chun b xong xui "hm xing" vo ngh vn. Chuyn sang mt lp trng ngh thut mi, h vn tip tc pht huy s trng y. Tt nhin l h c "s on" ca h: kh ai ngh l mt Nguyn Cng Hoan hay Nguyn Hng li c th thnh cng c nu vit truyn v sn xut cng nghip hay nng nghip by gi. H khng i vo khu vc th ti ca lp ngi vit tr hn. i vi h, iu l hp l. C iu, n gia nhng nm 70, s lng cc nh vn y cn t, dn d li c t mi i, gn nh theo lut t nhin. Nh vn Nguyn Hng sau khi hon tt tp cui ca b Ca bin vo khong 1978-1979 bt tay vit Ni rng Yn Th, nhng cun tiu thuyt lch s kh dy trang ny cng cha xong hn khi nh vn t ngt qua i. Cn li, bm ngh do dai nht l T Hoi. Vi Qu nh (1980), ng nh mun hon tt, hoc t cng thm mt "mt xch" na vo ci lin hon tiu thuyt vit v vng nng thn ven thnh (khng bit tc gi c coi nhng tc phm l thuc mt roman-cycles hay khng, v s c kt gia chng kh lng). iu th v hn l xt trong lin hon ny th vi Qu nh, quyn vit sau nht li l quyn k nhng chuyn xa nht trong s nhng chuyn nh vn k v vng qu ny. Bn cnh , ng vn cha thi cc mng phong tc-lch s vng Ty Bc: tiu thuytH Ging Phn Sa (1984) va ra mt mi y l mt ch dn. Nu tnh c vn xui cho thiu nhi th ta thy T Hoi ang a ngi bt phong tc ngc dng lch s ln rt xa, tn thi "tin s", thi ca truyn thuyt, vi nhng s tch An Tim trng da hoc nh Thc mt n thn C th, chnh rng v s lng nhiu mt cy bt n anh nh T Hoi, khin chng ta phn vn khi ngh n nng lc vit vn xui phong tc-lch s nhng nh vn lp sau. Nhng, nh l bt chp c hoi nghi ca chng ta, cc nh vn "ng tun" hoc mi ngt nght tui y cng ang i vo khu vc th ti ny, tuy rng s nh hng th ti ca h cn c g nh chch choc, chng chnh. mt cy bt nh Chu Vn chng hn, vn mang ct cch phong tc kh r, nhng t Bo bin trc y sang t mn (1967) v cc tc phm sau, th ti phong tc-

lch s di ngi bt nh vn c nh mun pha long dn ha vo nhng ct truyn chin u, ct truyn sn xut. Cht phong tc m ca ngi bt Mc Phi cng ch em li thnh cng cho Rng ng tp I nhiu hn l tp II. Cc cy bt tr hn, c th nh l khng cn bit c s chch choc hay khng, h c vit. Ma Vn Khng vit hu nh lin mch trn ngn trang t ng bc trng hoa xesang Min bin i. Gn y hn, vi Hoa hu x Mng, tn tui Phng V c bit ti rng ri hn so vi hiu qu cc sng tc trc ca anh. Trn nhng ti hi "thun ty" lch s hn, c kh nhiu cy bt ang lm vic. Tuy vy, cc sng tc loi ny c khi li c ch sn khu nhiu hn l vn hc, mc d c gi thng thng cng tm c cc tiu thuyt v truyn thuc th ti ti. Song le, hin ti, cc tc gi ca cc sng tc ny nh ang lm vo tnh th hi chng chnh. Mt mt, cng i su vo cht s, h xem ra cng t c ch v mt vn hc. ch cc tc phm ca h, quan h vi hin ti c thit lpcn kh mong manh, yu t, t gy c ting vang. Mt khc, ngay a ht k chuyn qu kh, h li thng rt hay b gii s hc bt b l miu t khng ng vi s tht lch s. iu ny tng xy ra vi cc nhn vt vn mang tn tht ca lch s nh Dng Vn Nga, Nguyn phi Lan hay Nguyn Tri c m t li trong mt s tc phm vn xui v sn khu gn y. Li trch "hin i ha qu kh" cng hm l "khng chn tht v lch s", thm ch "xuyn tc lch s". Khng r gia cc nh s hc vit cc bi kho cu suy on v cc nh vn vit truyn hoc kch v qu kh th ai "hin i ha lch s" hn ai, nhng ng n nhng iu ny l s ng n rt nhiu phng din, rt nhiu s phn bit. Nh gio dy s s l u tr nu nht nht i nh vn khng c m t nhn vt lch s "khc i" so vi nhng iu mnh dy cho hc tr. Nh s hc mc no cng khng th khng phn bit nhn thc ca khoa hc vi s nhn thc ca ngh thut cng v mt hin tng lch s. y l cha ni n chuyn nh vn c th dng ti liu lch s cho mt sng tc ng ngn, ng , khi y nt ch o ca tc phm l ch khc, ch khng phi l ch c "ging" lch s hay khng. V chng, nh s hc hay nh vn sng cng thi hm nay, khi cng ni v, k v mt vi s vic ca qu kh, u c cht t "hin i ha", d mc khc nhau, vi tnh cht khc nhau. Kh m ni n mt thc o tuyt i v s "trung thnh" vi lch s. Trn nhng nt chung nht, thit ngh cn nhn mnh s l gii, ct ngha khi bn n chuyn em vn chng ngh thut m t cc s kin qu kh. T y c th ni rng kh nhiu tc phm vn xui v kch lch s cn cha thuyt phc g lm trong s ct ngha cc hin tng v nhn vt lch s. Nu c mc no nhng s ct nghi y th phi ni nhng t tng a ra ct ngha hy cn l n gin hoc qu quen nhm, cha gip g my cho vic hiu c qu kh ln hin ti. Ta s thy vn ny cng quan trng khi bit rng ri y, nhng truyyn v tiu thuyt v cc cuc khng chin va qua dn dn s i hn vo qu o ca vn xui lch s.

4/ Vn xui tm l x h i. C m gic "tr l i th i bnh" v i nh ng v n i th ng c a con ng i. T sinh ho t n th s . T tm l n tri t l. C m h ng o c v s t th c v nhn cch Nu tnh cht chuyn giai on ca i sng t sau 1975 in du phn no cc mng th ti vn xui chin u, vn xui sn xut th ta s thy du n y r rt hn na trong s pht trin ca th ti vn xui tm l x hi. thi gian trc 1975, vn xui tm l x hi qu c tha vng hn so vi thi k xy dng ha bnh trn min Bc (1954-1964). iu y l d hiu v khng kh khng chin bao trm i sng c nc khin cho vn xui chin u, vn xui anh hng mau chng tr thnh nt ch o sut mt thi gian di. Hi y, nhng ai nh khai thc cha ng lc nhng kha cnh tm l khng n gin mt chiu, c trong th ln vn nhng nm 1969-1974, c dp thy r ci nt thm m ch o kia c uy lc nh th no. Nhng ri, nh ngi ta ni, mi th u c thi ca n. Sau 1975, dn d, cm gic "tr li thi bnh" tr nn ph bin, v n c mt c s x hi hin nhin. V cnh sng thi bnh, cnh sng i thng vi v s vn mi pht sinh ngy cng tr nn thi s trong d lun x hi. Sn xut v nhng vn cch thc lm n; lng thc, mc sng v vn dn s; sinh hot, n mc, hc hnh v nhng vn gio dc, thi trang, o l, gia nh; tui tr v nhng nhu cu pht trin, tui gi vi nhng suy ngh "tng kt" cuc i, v.v v v.v. C mt phc hp nhng tp m i thng va p vo ngi vit. V nh ta thy, trong vn xui nhng nm qua khng ch c s pht trin ca vn xui sn xut, vn xui "nhp cuc" m cn c s pht trin mnh m ca vn xui "nhp th", vn xui sinh hot x hi, vn xui tm l x hi. T nhng mng th ti khc, nhiu nh vn tm n hoc tr li vi vn xui tm l x hi. Nguyn Khi sau Thng Ba Ty Nguyn lin tc c nhng tiu thuyt, truyn ngn, kch m xu hng chung l tr li vi mt mnh ch yu ca anh t thi vit Ma lc, Xung t, c iu l tr nn gi dn, tng tri v sau sc hn hn. Nhng cu chuyn cuc i anh ang nh mun trc tip chuyn thng thnh mt th trit l v thc ti, v i km vi iu , thnh phn lp lun, bin gii trn cc trang vn xui ca anh ang tr nn ln t thnh phn k chuyn. Nguyn Minh Chu, sau nhng trang vn xui chin u ca Du chn ngi lnh vMnh trng cui rng cho n tn sau Min chy, cng n vi vn xui tm l th s v ang c v mun "nh c" thm canh y. C trng hp nh Nguyn Kin, t Khun mt (1978) v Nhn di mt tri (1980) cn ch yu ng th ti vn xui sn xut, n mt vi truyn ngn gn y, c bit l Tri cam

trong lng tay (1984), y nc (1985) c v chuyn sang vn xui tm l x hi Theo di nhng truyn ngn Sng vi thi gian hai chiu hoc Ma xun ting chim ca V T Nam, ta cng thy c s chuyn i th ti sao vi nhng truyn k v nng thn trc y ca nh vn, vn c mu sc sinh hot-phong tc.
Hi ngu nhin l s nh vn va dn trn u cng ang la "ng tun". C th ni hin gi trng lng v cht lng ngh thut vn xui ang thuc v sng tc ca h. Cng chnh l vi lp tc gi ny, lut sng lc ca thi gian i vi lao ng ngh thut ang din ra gay gt. v s c nhng ngi b bt v ngc li, vit gp gp tng gp bi s lng trang vit, nhng khng d thot khi tnh trng gim chn ti ch v ngh. Cng v ang c nhng cy bt vt ln: Nguyn Khi, Nguyn Minh Chu, Nguyn Kin l nhng v d. trn c nu nhn xt l hnh nh s quan tm n cc vn i thng, cc phng din th s dn n s pht trin ca vn xui tm l x hi. Tht ra, vn ny trong vn hc ta thi gian qua cng din ra nhng s tm kim khc nhau. C lc, nht l trong th, ngi ta tng nh hp thi nht by gi l vit v nhng tnh cm "mun thu": tnh yu, tnh m con, v.v, th nhng th tnh trn thc t li khng t ra l phng thuc hiu nghim cho mt nn th trc nhiu yu cu pht trin. Cc bi th tnh "thun ty" ng bo hoc in thnh sch ring cha h t ra l c sc hp dn c bit. Vn ngh tr tnh, tnh cm, nu khng trt theo ging iu ci lng mi mn, st mt vn ch p ng nhu cu gii tr ca s cng chng vn ha thp, th cng khng khai ph c g nhiu ci mi cho vn hc. C l nhu cu ca con ngi thi i khng phi nhu cu tnh cm m trc ht l nhu cu hiu bit, nhn thc. Hy a cho c gi tr chn gia mt tp th tnh v mt t bo Th thao v vn ha xem h chn ci g? Ti bit l h chn ci th hai. T mt quan st kh xa xi ny tht ra ta li c thm c s ngh rng vn xui tm l x hi pht trin l do n p ng yu cu nhn thc, phn tch con ngi v x hi hin thi, ci yu cu do nhng nh vn nht nh thc c y nhiu khi li cng l yu cu ca khng t nhng con ngi bit suy ngh ang sng cng thi. Thot nhn th khng d phn bit gia vn xui sn xut, vn xui chin u vi vn xui tm l x hi. Tc phm vn xui ny cng ni n con ngi trong mi trng c th, cng l con ngi sn xut, con ngi chin u. Nhng n khng ch l con ngi vn vn trong quan h vi hai loi hot ng y. Ci tiu im m vn xui ny soi ri, ci cm hng chnh m ni ly lm ch cho thy n thc hin kh nghim tc ci phng hng "vn hc l nhn hc". N nhm tm hiu khm ph v biu hin con ngi v cc vn i sng con ngi nhiu hn l cc phng din khc. Nu vn xui sn xut c vit t s thi thc phi khng nh v ng h mt cch lm n mi, mt kiu t chc v qun l mi trong sn xut,

nu bn thn tc phm vn xui sn xut l cch thc "nhp cuc" ca nh vn vo cc sinh hot thi s ca qun l kinh t-x hi, th vn xui tm l x hi li gn vi s pht trin v chn mui nhng trng thi thc v tm l x hi; bn thn vn xui ny l cch thc "nhp th" ca nh vn, l cch thc nh vn can d vo, tham gia xut v gii quyt cc vn tm l v thc x hi. Do vy, din mo con ngi, cch soi ri v nh gi con ngi hai dng vn xui ny c ch khc nhau kh r rt. Vi nhng tc phm vn xui sn xut, ta hay thy nhng cch x l ct truyn ging nhau: n mt lc no , tc gi s ng ra dn xp cu chuyn, tho g mt cch nhn to cc vng mc, d phi dng n nhng ngu nhin tuy kh tin, nhng li c vic: nhm a ti s thng th ca mt phng hng lm n mi. lm vic , nhiu khi cc phn x c tnh cht nhn cch khng c nghin cu v ch ra, ngc li thng b b qua. C l v qu t tin vo cch vit nh th ca mnh, c tc gi mun coi s "tho g" cc tnh th nh th cho cu chuyn chnh l bn cht ca phng php hin thc x hi ch ngha! Cch thc cho li cho ti mt on kt lc quan vui v tt nhin cha phi l bn cht ca mt phng php sng tc. Song kiu bin lun dn trn li thm chng c xc nhn mt iu: cch thc vit vn xui sn xut khng t tht cao vic khm ph s tht con ngi nh mt nhim v ngh thut tht s. Nhim v ny, chnh vn xui tm l x hi m nhn, l v n c gng o con ngi bng nhng thc o im tnh hn, nhn bn hn, n mun hiu con ngi trong nhng hon cnh thay v p t nhng hon cnh cho con ngi. Cm hng o c l mt nt chung trong kh nhiu tc phm vn xui tm l x hi. C iu, y thng khng phi l s minh ha cho mt vi nguyn tc o c c sn. Nguyn tc o c y cng khng phi l mt th gii php cho cc xung t nh trong tc phm vn xui sn xut. y thng l nhng gi tr o c thc tin m c nhn vt ln tc gi ang i tm. Cm hng o c y i lin vi cm hng nghin cu thc ti, nghin cu con ngi. Bn b trn cao nguyn hay Ngi gp hng ngy, Cha v con, v hay Gp g cui nm, Bc tranh hay Ngi n b trn chuyn tu tc hnh, Sng vi thi gian hai chiu hayTri cam trong lng tay u c s phi by nhng trng thi thc trc nhng trng thi i sng. S phi by cc trng thi tm l v thc cng th hin trn mt s tc phm tm l x hi ca lp nh vn "t tun" mc d cn l t v chch choc. Bn cnh nhng truyn chin u, vi Bn o, Thi B Li i sang khu vc truyn tm l x hi. Nhng truyn ngn ca Dng Thu Hng c khi vn mn cc sn minh ha d di, nhng cht tm l x hi i lc li tot ra t cc chi tit gy n tng mnh. Ta nh n cch t v kch cm, phm tc ca ngi n ng mnh khng cn thy yu, qua ci nhn rt n b Nhng bng bn l. Gn y, Cuc i bn ngoi (ca V Huy Anh) ta li thy cht tm l nhun nhy qua cc m t mt qu

trnh suy ngh ca nhn vt cui cng i ti mt hnh ng: dt b cuc i bn trong tu vin. cc tc phm vn xui tm l x hi, nu cc nh vn "ng tun" thch i vo cc kha cnh trit l o c, th cc nh vn "t tun" li hay i vo cc kha cnh o c sinh hot. Du sao cc nh vn "t tun" i vo vn xui tm l x hi vn cn t i, trong khi s ng cc ng nghip cng la tui ca h vn cn rong rui theo cc truyn "trai ti gi gii" trong cc ct truyn sn xut, chin u, ct truyn a phng v ngnh ngh. Mt s cy bt vn xui mi xut hin thng thch khai thc cht tr tnh, song ci hng tm ti biu hin cht th vo vn xui ny, hnh nh khng c tht nhiu ha hn. Nhng li mn tng l ra vn xui Chu, gn y cng thy lp l u nhng "huyn thoi chim phng", hay "vn c tch". Ta bit rng trong vn xui hin i, nu x l non tay mt cht l cht tr tnh s tr nn ci lng, tr trn, nht nho. Liu cc cy bt tr c trnh c cho vn xui mnh nhng nguy c y, em cht tr tnh lm giu cho vn xui tm l? Thay l i k t Cc mng th ti vn xui nu trn khng ng u v cn i nhau v khi lng v t trng. Chim phn khi lng ln nht trong vn xui nhng nm qua vn l vn xui chin u v vn xui sn xut gy c ch ca d lun, tuy rng gi tr ca chng cha hn n nh. Vn xui phong tc-lch s v vn xui tm l-x hi chim mt khi lng t hn nhng s tc phm c d lun ch li kh nhiu. Nh nu trn, mi lp tc gi u c s trng s on i vi mi loi th ti; mi li th ti cng c s ph hp nhiu hoc t i vi tng phong cch nh vn. Thnh th, rt kh d on trc s pht trin ca mi th ti vn xui ni trn. Nhng khi nhn chung li th c th ni rng thi hin ti chnh l thi ca vn xui, nht l vn xui vit v hin ti, vn xui nhm vo i sng hin ti.
Thng 01/1985
Tp ch t Qung s 36 (thng 9&10/1985)