Lajthia,

biologjia, kultivimi e tregtimi (Draft paraprak)

Haki Kola

Botuar si draft nga Haki Kola Tirane 2009

Permbajtja
Lajthia, biologjia,kultivimi e tregtimi (Draft paraprak) ...................................................... 1 Hyrje ................................................................................................................................... 3 Shitjet, konsumi .................................................................................................................. 3 Tregtimi dhe cmimet .......................................................................................................... 4 mimet e lajthive n faza t ndryshme t zinxhirit t ushqimit ......................................... 4 Nga i vijn tregut tone Lajthit ? ....................................................................................... 5 Vlera e deklaruar e importeve ............................................................................................. 5 Bilanci prodhim import eksport .......................................................................................... 5 Trashgimia kulturore ......................................................................................................... 5 Vjelja ................................................................................................................................... 6 Pas vjelja ............................................................................................................................. 6 Shprndarja rajonale e prodhimit t lajthive n 2006 ......................................................... 7 Prmiresimi i grumbujve..................................................................................................... 7 Vendndodhja e lajthishteve natyrore: ................................................................................. 7 Demonstrime pr rehabilitimin dhekultivimin e lajthive natyrore ..................................... 8 Interesi i kultivuesve ........................................................................................................... 9 Kur flejn lajthit natyrore .................................................................................................. 9 Metodat e shtimit .............................................................................................................. 10 Shumzimi me copa .......................................................................................................... 11 Shtimi me far ................................................................................................................... 11 Shartimi ............................................................................................................................. 11 Mbathja ............................................................................................................................. 12 Shumzimi in vitro............................................................................................................ 13 Zbatimi .............................................................................................................................. 13 Kerkesat per token ............................................................................................................ 13 Forma e terrenit ................................................................................................................. 13 Prdorimi i mparshm i toks ......................................................................................... 14 Pr cfare e prdorin tokn fermeret kufitare .................................................................... 14 Organizimi i bllokut t lajthive ......................................................................................... 14 Teknikat e mbjelljes .......................................................................................................... 14 Trajtimi i pemve t reja ................................................................................................... 15

Hyrje
Vendi yn prodhon pak lajthi. Lajthi kemi mjaft, por jan t degraduara dhe nuk sht br prpjekje pr ti menaxhuar per prodhim frutash. Jane vetem 50 000 rrnje t kultivuara n shkall vendi, pothuaj t gjitha t quajtura Visoka, dhe gjysma kultivohen ne rrethin e Fierit. N gjndje natyrore jan mbi 11 mij hektar grumbuj pyjor me lajthishte, t klasifikuara n llojin shkurre, q n planet e hartuara nga ekspertet e Pyjeve ne te shumten e heres prllogariten thjesht si burim per dru zjarri, e q shtrihen pothuaj kudo nga Shkreli n veri deri n Skrapar e Kolonj n jug. Pjesa m e madhe e siperfaqes se tyre sht transferuar vitin e kaluar nga shteti n pronsi t komunave. Kto toka t mbuluara nga lajthi t degraduara, shpesh preferohen per kullota apo pr prdorime t tjera. Disa fermer kan filluar t besojn q me pak ndrhyrje, kto toka pothuaj t harruara, mund t kthehen n burim t ardhurash, q t furnizojn tregun shqiptar si dhe tregje te Europs qndrore, krkues t sasive t mdha lajthish pr prodhimin e cokollatave. Provat e bera ne Shkrel te Shkodres nga SNV e shoqata e perdoruesve te Pyjeve duken shpresedhenese. Me shpresat se do tu njihet e drejat e prdorimit, komunitetet po shprehin interesim n rritje, pr ti ruajtur sipas traditave lokale duke mirmbajtur e prmirsuar kto toka, si burim punsimi e pr siguruar t ardhura. Qeveria Suedeze dhe SNV po mbshtet kt interesim t komuniteteve si dhe n bashkpunim me fermer t interesuar po ndihmon n krijimin e modeleve q sigurojn prmirsim t lajthis e prfitime prej saj. Ky udhzues ka pr qllim t ndihmoj komunitetet e interesuara si pr t ngritur blloqe t reja me lajthi, ashtu edhe pr t ardhurat q mund t krijohen duke vlersuar mbrojtur e trajtuar lajthishtet natyrore q jan tashm pron e komunave. T dhnat pr konsumin, tregun e krkesat e ofertat aktuale i orientojn fermert dhe shoqatat e prdorueve t pyjeve dhe kullotave pr te siguruar treg t vazhdueshm e cmim t leverdisshm. Shpresojm q ky te jet i dobishm pr komunitetet n stade t ndryshme, si thjesht pr ti br t mendojn pr tu angazhuar n projekte t mbjelljes e prmirsimit t lajthis, per te kerkuar tregun, apo per tu organizuar pr t gjetur burimeve financimi si dhe pr t konkuruar me dinjitet n tregun q ka krkes n rritje pr lajthi. Pr shkak t interesit t jashtzakonshm pr shijen e frutit t lajthis, si dhe potencialit t madh q ato kan pr t na punsuar e dhuruar t ardhura, ju jeni t ftuar n nj shtitje, pr t msuar rreth tregut e tregtimit t lajthive, mnyrs s vjeljes e prpunimit, si mund t kthehen n kopshte shkurret me lajthi te degraduara, prse ato konsiderohen si peme e frute t vecanta, si mund te rrallohen formohet kurora, shumzohen, si mund t shumfishojm prodhimin e tregtimin e tyre

Shitjet, konsumi

Nt tregun ton lajthit tregtohen kryesisht me gjithe guask, thelbinjte pa guask q gjnden aktualisht n treg vijn nga importi. N nivel kombtar siprfaqja me lajthi po zvoglohet ngadal dhe prodhimi mbetet pothuajse i ult. Prgjithsisht konsumi I lajthis sht relativisht e ult, tregu krkon m shum lajthit e qruara, q s bashku me importin e lathive me lvozhg e prodhimin vendas, konsumohen m pak se 200 ton n vit. Fruti prdoret gjrsisht n industrin e mblsirave, si dhe n produkte ushqimore. Konsumatori kryesor krahas shitjes me pakice mbetet industria e prodhimit t mblsirave t ambalazhuara dhe industri t tjera ushqimore vecanerisht ato t likernave. Jan rreth 15 kompani prodhimi mblsirash t ambalazhuara n vend t cilat prodhojn biskota, kek Buon dolce, dhe biskota t tjera me okollat. Kta operues kryesisht prdorin lajthi pr prodhimin e okollats. Insika shpk, me baz n Durrs, prdor mesatarisht 100 kg lajthi t qruara n muaj n prodhimin e mblsirave me okollat. Sipas rasteve kompania importon nga Turqia apo prdor tregtart si ndrmjets.

Tregtimi dhe cmimet

Midis t gjith arrorv, lajthit kan mimet m t larta ndrkombtare pr kilogram. Kjo situat nuk pasqyrohet n tregun shqiptar, ku mimet e lajthive jan m t ulta se ato t arrave. Krkesa e ult, prqndrimi i prodhimit n nj rreth t vetm dhe mungesa e konkurrencs midis blersve kontribuojn n mbajtjen t ult mimin e tregut t prodhimit vendas. dhe mimi mesatar pr njsi pr sasit e vogla t lajthive t importuara sht shum m i lart (421 lek/kg n 2006).

mimet e lajthive n faza t ndryshme t zinxhirit

Faza n zinxhirin e ushqimit Produkti vendas mimi prodhuesit mimi i shumics n lvozhg mimi i pakics n lvozhg Lajthit Vlersimi: 70- 80 Prodhim vendi 100 Prodhim vendi 150 Te importuara 90

mimi i shumics t qruara

T papjekura 960-1,200 T pjekura 1,020-1,300

Nga i vijn tregut tone Lajthit ?

N prodhimin e Lajthive dallohen Turqia, Italia, Spanja dhe SHBA. Turqia dominon n mnyr befasuese tregun boteror, duke zotruar 70% t tij. Italia sht n vend t dyt, ShBA n t tretin e Kina t katrtin. Spanja se fundmi, ka rn nga vendi i tret n t pestin. Prodhuesit kryesor te cokollatave ne Evropn Qndrore, po synojn t kene edhe alternative t tjera tregu sa m afr tyre, duke e shikuar si nj kandadat t mundshm edhe vendin ton. Ne perkrahje te politikave qeveritare edhe SNV po mbshtet fermeret si pr t shtuar prodhimtarin ashtu edhe pr t prmiresuar cilsite e lajthive natyrore. Lajthit e importuara arrijn deri 30-40 ton n vit

Vlera e deklaruar e importeve

ne milion leke Produkti 2003 2004 2005 Lajthi 4.8 3.1 7.4 Sasit e deklaruara t importit ne ton Produkti 2003 2004 Lajthit n lvozhg 32.4 11.7 Lajthit e qruara 5.6 0.1 2006 4.9 2005 38.3 9.2 2007 3.2 2006 0.1 11.5 2007 0.2 7.4

Bilanci prodhim import eksport

Artikulli i balancs Prodhimi Importi n lvozhg Importi t qruara Ekuivalenti t qruara Total Importe Eksporte Balanca Vleresimi i konsumit pr kok. Burimi: Instat, MAFCO, ACIT Lajthi 184 12 27 27 211 0.07

Trashgimia kulturore

Historikisht lajthit jan vjel nga kojrit me lajthi natyrore prreth fshatrave pr mijra vjet. Vjelsit kryesore t tyre n t shumtn e rasteve kan qen barinjt. Shpesh pjekja e tyre koincidonte me prodhimin e gjethit t dushkut, dhe prania e lajthive sikur lehtsonte procesin. Megjithse her pas her pritej pr prodhim thuprash, apo edhe pr tu djegur, lajthia ka mbijetuar pa anj prkujdesim si punimi, pleherimi apo ujitja. Kultivimi I saj u praktikua n t shumtn e rasteve pas viteve 30 te shekullit t kaluar, ku u ngrit dhe I pari masiv me lajthi t kultivuar n Visok t Mallakastrs, I cil krahas prodhimit, shrbeu edhe si burim fidanash pr dhjetra ferma shteterore te kohes se ekonomis s centralizuar

Vjelja
Nj pemishte lajthishte e mir menaxhuar prodhon midis 1.6 dhe 2.0 ton pr hektar, ose rreth 50% te rendimentit per hektar te arrave (Juglandis regia). Lajthit jan vjel me dor dhe prgjithsisht praktikat e vjeljes nuk kan ndryshuar n vendin ton kto dy mij vjett e fundit.Metoda m e thjesht sht ti lesh t bien n tok. Fillimi i hapjes dh rnia sht shenja q ka filluar pjekja. Duhet br kujdes t shmanget vjelja e parakohshme. N dy javet e fundit t qndrimit n pem pesha e thelbit shtohet n mnyr t ndjeshme. Kjo u kshillohet vjelsve q kan blloqe me lajthi q mundson prdorimin e mjeteve mekanike pr vjelje, q ata t bjn vjeljen sa m von t jet e mundur. Sipas t dhnave t MAFCP prodhimi i lajthive n 2006 arriti 184 Mt. Gjeografikisht prodhimi sht i prqendruar n bregdetin Qendror-Jugor dhe n fillim t zonave t thella. 86% e gjith prodhimit vjen nga katr rajone: Fier, Lezh, Durrs dhe Gjirokastr. Prqendrimi n disa zona sht m i dukshm n nivelin e rrethit: 55% e prodhimit vjen nga rrethi i Fierit dhe 11% nga ai i Lait. T gjith rrethet e tjer japin 5% ose m pak t prodhimit total.

Pas vjelja
Shumica e kultivuesve nse kan planifikuar t shesin, prpiqen q ta realizojn shitjen menjher pas vjeljes, pr t shmangur telashet e magazinimit. Tharja kur sht e nevojshme relizohet n mnyr natyrale. Me prjashtim t disa zonave ku prodhimi kalon n mnyr t konsiderueshme krkesn e vlersuar (Fier, Gjirokastr dhe Lezh) shitjet e ktyre produkteve jan rastsore dhe prodhimi mbahet pr prdorim vetjak ose tregti lokale

Shprndarja rajonale e prodhimit t lajthive n 2006

Mt
Rajoni Fier Lezh Durrs Gjirokastr Berat Kor Shkodr Dibr Vlor Elbasan Total Prodhimi 2006 106 21 16 15 7 6 6 3 2 1 184 Prqindja 58% 12% 9% 8% 4% 3% 3% 2% 1% 1% Prqindja kumulative 58% 69% 78% 86% 90% 93% 96% 98% 99% 100%

Burimi: Ministria e Bujqsis, Ushqimit dhe Mbrojtjes s Konsumatorit

Fermert me prvoje si kultivues rekomandojn q gjat periudhs s pjekjes s prodhimit bimt duhet t kontrollohen do dit, dhe sht m mir t mblidhen vetm ato q kan rn spontanisht n tok. Kur punohet n nj plantacion mjaft t madh, nj person mund t mbledh deri n 50 kg n dit

Prmiresimi i grumbujve
Si shum pasuri t tjera t natyrs edhe lajthia sht par si nj mall pothuaj pa zot, q e dhuron natyra, dhe njerzit thjesht I kan marr frutat thuprat e gjethet. Pyjet e shohin si nj voglushe xhuxhe t pavler, frutikultura e pranon nn hijen e kumbulls, arrs apo qershis.

Vendndodhja e lajthishteve natyrore:

N vendin ton gjenden ne forme natyore dy specie lajthish te emertuar Coryllis Avellana L apo e klasifikuar si lajthia e bute; si dhe lajthia e eger apo Corylis colurna, q arrin prmasat e nje druri me maje piramidale 10deri 12 meter e larte dhe ne kushte t favoreshme deri n 20-30 meter, takohet fare e rrall n zona shkmbore midis zons se dushkut e t ahut. Lajthia e but, nj burim shum i rndsishm pr tu trajtuar nga fermeret, takohet pothuaj gjithkund n vendin ton, ne formn e grumbujve te vegjel q arrijn rreth 11 mije hektar n total. Vendet e preferuara jan fundet e shpateve, buz prrenjsh apo ledhe arash, tregues i tokave t freskta e t pasura, q nga Vukli, Vrithi, Toplana, Gjonperaj, Krume, Kolesjan, Berishe, n kmb t Munells, malin e Shenjit, rrz Dejs e Mesdejs, rrze Korabit, n Sllove, Sllatin, Staravec, Maqellar, Rec e Mustafe, nga

Zerqani n Vajkal, Gurr t madhe, n Jabllanic, Brzheshte, Trebinj, Cezm, Pocest, ne Leshnj, Lubonj, Kurtes Novosele, Radanj, Ogren, ne Corovode, Potom, Gjerbes, Topove, Rexhine e Leshnice e gjetk.

Demonstrime pr rehabilitimin dhe kultivimin e lajthive natyrore

Shrbimi pyjor n bashkpunim me Federatat rajonale te pyjeve komunale si dhe shoqatat e prdoruesve t pyjeve dhe kullotave mund t krijojn siprfaqet demostrative pr rehabilitimin dhe kultivimin e lajthishteve ekzistuese Hapi i par: perzgjedhja. Do t synohen masive q kan numrin e bimeve t nevojshem; fshati bie dakord pr mbylljen dhe vnien n ruajtje t siprfaqes demostrative Hapi i dyte: pergaditja e projektit t prmirsimit. Bazuar n gjendjan aktuale projekti percakton rradhen e nderhyrjeve, rrethim, ricungim apo rrallim, teknologjine e shartimit, mirembajtjen dhe trajtimet pas shartimit, analizn kosto fitime. Teknologjia e zgjedhur i beht e njohur fermereve, si dhe ata vendosin kujdestarin e siperfaqes demostrative Prgjithsisht lajthishtet natyrore kan numer t madh, mbi 10 mij llastar pr hektar. Dendesia sht nj ndr shkaqet e prodhimtaris s ulet si dhe e vshtirsive n vjelje. Vendimi pr demonstrime do te merret nga specialisti i ekstensionit rast pas rasti, por tre nderhyrje paraprake jan t rndsishme: rrethimi i siperfaqe demonstruese me material qe del nga trajtimi i lajthive ekzistuese, ricungimi masiv, apo rrallimi intensive, duke ln n fazn e par me pak se njmij llastare pr hektar. Gjysma e tyre do t trajtohen si nnshartesa. Rekomandohet q pr realizimin e shartimit t pajtohen shartues me prvoj sidomos pr shartimin me carje si dhe at n lkur, q t dy te rekomandueshem n mvartsi t dmensioneve t llastarve. Przgjedhja e kalemave. Krahas lajthishteve ekzistuese te Fierit, me te cilat mund te kontraktohet blerja e kalemave, nj baze kultivarsh me interes sht n fshatin Qenam, ku jane vendsur nje pjes e kultivarve t lajthis s importuar nga Spanja, pjes t ish Koleksionit t Institutit t Pemtaris n Paskuqan, q u shkatrrua n vitin 1997 (Rajmonda Nako 2009). Mnyrat e shartimit demostrues do te jepen me detaje ne kapitujt m poshte. Si fidanat e shartuar, ashtu edhe ato qe mund te vendoset te lihen ne rolin e pjalmuesit, do te perzgjidhet menyra e trajtimit, me nje kercell te vetem, 2ose tre kercenj anesore krahas atij kryesor apo me shume kercenj. Larteia e kurores mund te filloje nga 60 cm deri n nje meter.

Interesi i kultivuesve
Nj kultivues nga Dibra sht prdorues i rreth tre dynim me lajthi natyore. Ai tregon se din te trajtoje molln e kumbulln por nuk ka trajtuar asnjehere lajthite. Un kam nj lajthisht t degraduar, n planin e mbarshtrimit sht parashikuar t lihet n gjndjen ekzistuese, un n fakt dua ta krasis e ta prmirsoj, kur sht koha m e mir pr ta krasitur dhe sa rnd mund ta krasis at? Prpara krasitjes sht mir t bsh nj vzhgim t hollsishm se sa sht dendsia e bimve, si dhe cila sht gjendja e tyre. Krahas kesaj do t kshillohesh me specialistin e ekstensionit n komune. Do ti shpjegosh se cfare ken e mendje dhe cfare kerkon te arrish dhe ai do te rekomandoje tratimet prfshire edhe krasitjen. Nuk e di as se si don q t duket n t ardhmen lajthishta jote. Lajthia mund t pritet rrafsh me tokn. N pranvern e ardheshme ajo do shprtheje dhe do t jet plot me llastar t rinj. Kjo njihet si ricungim, nj trajtim tradicional nga fermeret q e prdorin lajthin pr t prodhuar thupra pr gardhe, kosha apo shporta. Ajo mund te rralohet dhe filizat e mbetur pas rralimit mund t krasiten pr tu dukur si pem, me nj trung kryesor, por don q ta mbash nn vzhgim e t heqsh vazhdimisht llastart q celin vecanerisht vitet e para. N fakt duket shum bukur nse do t vendossh ti japsh kt forme. Mund t filloj t prodhoje edhe lule e fruta. Trungu ka form t bukur me gunga, kurora plot me degza e gjethe, me ngjyra q ndryshojn sipa stinve, me dy lloje lulesh gjat dimrit. Nse vrtet vendosh ta krasissh, sht mir q kt ta bsh n Janar shkurt.

Kur flejn lajthit natyrore

Shume te dhena deshmojne se lajthia sht vet sterile; ajo nuk mund te vetepllenohet; polen i prodhuar nga lvaret e nj varieteti si rregull nuk pllenojn lulet femrore t t njjtit varietet. Lulet mashkullore dalin n dimr, disa her n tufza, dhe gradualisht zgjaten e derdhin polenin. Lulet femrore jan t grupuara n degza t cveshura jan t vogla me ngjyre t kuqe me dy kreza t prkulura n maj. Kto pllenohen nga era gjat dimrit apo hert n pranver. Pas pllenimit lulet femrore rrisin lajthizn e futur n nj guask e cila n fund t vers shndrrohet nga e gjelbr n t kafejt, gjethet bhen t kafejt n t argjend dhe kokrrat fillojn t bien. Megjithse gjethet bien n dimr, nuk mund t thuhet se bima flen, pasi ajo sht n proces gradual lulzimi

Metodat e shtimit

N fakt duket q lajthia sht komplet nj perjashtim ne sensin e frutikulturs. Ajo ka nj an unike t mrekullueshme t saj. Mnyra se si lajthia arrin t polenizohet ne dimr, si dhe t formoj frutin n pranver, sht realisht interesante. Lulet femrore n pem jan lulet q kane formen kupore te lajthise qe prfundojn me kreza t vogla te kuqerremta (shih figuren me poshte), ndrsa lulet mashkullore jan t vendosura n lvar. Ato e pasi e pjekin e shprndajn n siprfaqe t gjr polenin

Si lajthia natyore q rritet n pyje ashtu edhe nj pjes e atyre t kultivuara n vendin ton, i kan lulet mashkullore dhe femrore n t njjtn peme. Kultivuesit duhet t ken kujdes e t interesohen pr llojet q importojn, pasi ato shpesh kan nevoje pr drure polenizues, pasi shum varietete celin vetem lulet femrore. Prodhuesit njohin edhe pllenuesit respektive te llojeve q prodhojn. Kryesore sht q kjo t dihet dhe me importimin e nj sasie lajthish t kultivuara t kombinohet numri i duhur i pjalmuesve. Nganjehere pllenuesit duhen edhe pr t evituar shterpsine nga mos koincidenca e pjekjes n t njejten koh te luleve mashkullore me ato femrore.

M posht prshkruhen metodat kryesore t shtimit t lajthis si dhe shpjegime t shkurtra pr secilin prej tyre.:

Shumzimi me copa

Prdorimi i copave me gjethe me ngrohje n pjesn fundore gjat rrnjezimit si dhe t trajtuara me acid indol bytiric (AIB) apo me hormone ka patur rezultate modeste. Lagshtia e larte me mjegull te ventiluar e prdorur nga disa prodhues ka rezultuar n rritje t rezultateve t rrnjzimit, por shpesh fidani bhet I ndjeshm apo shoqerohet me nekroza.

Shtimi me far

Fidani i Lajthis q vjen nga mbirja e fars jep fruta q t ndryshm nga bima q I ka prodhuar. sht mir q frutat e lajthis q fermeri don ti prdor pr far, sht mir t mblidhen direct nga pema, kur fillojn t marrin ngjyr kafe, se sa kokrrat e rna n tok. Zakonisht kokrrat bien n tok kur ata marrin ngjyr n t kafenjt, pasi nuk I ln t qndrojn gjat n tok, pasi jan t shumt ata q presin t bjn pastrimin e vendit prej tyre. Me metoda shum t thjeshta mund t verifikohet aftsia mbirse e tyre. Fara e lajthis ka veshje t fort, si dhe n pamje t pare duket n nj prgjumje t thelle e me aftsi shum t ult mbirse. Kultivuesit jan prpjkeur t kaprcejn kt prgjumje, farat vilen n gusht dhe futen ne frogorifer. N nntor ato futen pr dy deri n kater dit n uj dhe pastaj shtratifikohen n rr t lagt n temperature rreth 4 grad Celsius, pr tre deri pese muaj. M pas farrat vendosen n ambiente t ngroht per 5 dit dhe farrat q kan nxjerr filiza mbilen n sera, ndrsa t pambirat vazhdojn t mbahen n shtratifikim. Transplantimi I filizave bhet pasi ato e arrijn lartsin 25 cm. Mnyr tjetr pr t shmangur gjumin e thell sht zhytja e farvave n solucion me acid giberlinik. Guaska hiqet dhe thelbinjt e latjhtise futen n solucion me koncentrim rreth 25 deru 50 ppm GA3 pr 16 deri 24 or. Farrat mbijn pas mbjelljes direkt ne dyshemene e sers, apo nga vendosja n letra filtri t lagura ne boxe mbirse. Duket q rezultatet m t larta t arrihen kur trajtimi me giberlin beht menjher pas vjeljes. Pr farerat e q e vonojn mbirjen pas trajtimit t pare, rekomandohet edhe trajtim i dyte

Shartimi

Lajthia natyore e vendit, por edhe ajo turke, rekomandohen si nnshartesa t mira pr gjithe latjhit e kultivuara, kryesisht pr faktin pasi ato nuk lngzojn. Rrnja boshtore e thell ndikon n rritje t rezistencs karshi thatsirs. Por duhet mbajtur parasysh se farrat e ktyre llojeve mbijn me vshtirsi, ashtu sic rrnja boshtore e gjat bn t vshtir transplantimin e tyre. Frutt e para lajthit i japin n vitin e tret te jets dhe n moshn 6 vjecare mund t jap rreth 2-2,5 kg per peme. Shartimi I lajthise sipas studjuesve trajtohet si i vshtir per te siguruar zenie te larta.

Shartimi me gjuhz e lidhje

Shartimi me gjuhz mund t realizohet n mes t dimrit. Duhet treguar kujdes q nnshartesa dhe kalemi t jen komplet n gjume prpara shartimit. Nse ka filluar lngzimi dhe uji ka filluar te ngjitet nga posht lart n nnshartes, ura lidhse e kallusit nuk formohet midis nn e mbisharteses, e per pasoje shartimi deshton.. Prerja e nnsharteses dhe mbishartess duhet br e lmuar me thik t mpreht. sht mir q lidhja t bhet me rafie, apo lidhse te tjera q prdoren pr shartim, por nuk duhet shternguar shum. Fidanat e shartuar vendosen n ser me ngrohje pr disa jave deri sa t realizohet bashkimi i pjesve t shartimit. Fidanat q kan zn fillojn t aklimatizohen hap pas hapi deri sa vendosen n mjedisin natyor ne kushtet ku do te kultivohen.

Mbathja

Metoda kryesore e shtimit, me e perhapura ne vendin tone dhe me e lira, sht prdorimi i mbathjes me tok duke krijuar formen e nje shtrati pr rreth qafs s rrnjs s lajthis, duke stimuluar daljen e llastarve me rrnje, duke prodhuar fidana nga vet sistemi rrnjor. Kjo metode eshte aplikuar per me gjate se 15 vjet ne fidanishten e Zdojanit dhe ne ate te Maqellares ne Diber. Llastare e sapo dale n disa raste ngamcohen me prerje te lehta t lvores si dhe trajtohen me hormone pr t nxitur daljen e rrnjeve t tjera.

Mbathja tradicionale e thjesht e lajthive nga shum prodhues sht e mjaftueshme pr te siguruar fidana t rregullt lajthie. Parimi baz sht mbulimi I t gjith llastareve q synojm t rrenjzojn. Mbathja behet disa dit prpara hapjes s sytheve. Ne vjeshtn qe pason, pjesa m e madhe e llastareve pritet te jene te rrnjzuar.

Shumzimi in vitro

Shkencetaret deshmojne per veshtiresi te hasura per shumezimin in vitro te lajthise. Nje system me kultura te indeve I quajtut culture dy fazore, ka permiresuar dukshem rritjen e llastareve te ketij klani. Kjo krijon avantazh kur arrin te sigurohet klan I nenshartesave. Kjo siguron uniformitet dhe thjeshtezon nevojat e menaxhimit. Vtem ne 2003 jane ofruar ne treg per shitje fidana te lajthise me prejardhje in vitro. Per hir te avantazheve qe ofron, kerkimet shkencore qe nga ai vit jane ne rritje.

Zbatimi
Kjo metode realizohet n kushte laboratorike duk eperdorur teknika in vitro. Kjo aplikohet vecanrisht pr t siguruar nnshartesa, apo edhe fidana, kur krkohet numr i madh pr mbjellje. Pjes t indeve t bims, zakonisht rritjet n afrsi t skajit apo majs, merren nga bimt prindr q jan rritur n kushte t kontrolluara. Kto copza quhen explante. Kto sterilizohen prpara se t vendosen ne mjedisin ushqyes. Bilanci i ushqyesve me hormonet bimore n kt mjedis prcakton tipin e rritjes s eksplantit. Gjat stadit t par, mjedisi mbshtet daljen e nj bisku dhe m pas ai transformmohet n nj mjedis shumzimi, ku numri I bisqeve rritet shum shpejt. Explantet m pas ndahen, dhe trajtohen me stimulues rrnjzimi, duke u mbell prsri n mjedis shumzimi. Bimzat fillojn gradualisht t forcohen n mjedis sere dhe m von n kushte natyore.

Kerkesat per token

Ndrsa si bim natyrore rritet n toka me veti t ndryshme, kur kultivohet pr t furnizuar tregun, preferohen toka lynore ranore me pehash 6-7. Megjithse ka rrnje boshtore t thell, rrnjet ansore jan relativisht t cekta. Pemt mund t rriten edhe n toka t cekta, duhet ditur q pemt q mbillen n toka t thella, arrijn dimesione m t mdha dhe jan m tepr prodhim. Tokat duhet t jen t kulluara mir dhe t jen t pasura me lnd organike. Tokat e lehta ranore apo lymore duhet t prmirsohen duke u shtuar pleh organik dhe tokat e renda e kompakte duhen br thell qilizim para mbjelles s pemve.

Forma e terrenit
Tokat e pjerrta ku nuk mund t futet mekanika pr shrbime apo vjelje, nuk onsiderohet e prshtatshme pr mbjelljen e lajthive. Preferohet q kopshti i lajthive t jet i izoluar nga zonat e ndotura industriale, pr t siguruar prodhime t pastra biologjike Kundrejtimi dhe forma e terrenit duhen studjuar me kujdes. Kundrejtimi ndikon ne ndricimin diellor dhe intensitetin e ngricave, ndersa luginat e pajrosura jane perseri te rrezikeshme per ngricat e pranveres, kur lajthia ka filluar t lidhe kokrr

Prdorimi i mparshm i toks

Kjo ka rndsi pr tu sigurar q toka nuk sht e ndotur nga mbetje kimike. Nga ana tjeter duhet studjuar bimsia e mprshme. Mbeturinat e sistemit rrnjor mund t bhen shka pr infeksion nga armialria amellea, nj kpurdh q shakterron sistemin rrnjor t pemve. Shpesh infektimi nga kpurdhat mund ta jap efektin pas dy tre vjetesh dhe te shkatrroje gjith investimin

Pr cfare e prdorin tokn fermeret kufitare

Nse fermeret kufitare e prdorin tokn e tyre pr kullote, vecanerisht kur mbajn blegtori t imet, lepuj apo pula, duhet menduar mir prpara se te vendoset pr mbjelljen e lajthive. N rastin kur nuk arrihet marreveshje pr heqjen e blegtoris s imt apo lepujve e shpendeve, sht mir q t hiqet dor nga mbjellja. Edhe n rast se arrihet marrveshje, garh pr rreth pemishtes sht i domosdoshm. Prgjithsisht n dimr shum fermere i ln sall t imtat, po ahtu u lidhin dy klmbt dhe lshojn kashet e samarit. Llastaret e lajthis n kte periudhe jan mbushur me lule, si dhe mund te preferohen nga kafshet. Per te shmangur demet e konfliktet shte e domosdoshme qe pemetorja e ardheshme te rrethohet me gardh.

Organizimi i bllokut t lajthive

Hapsira midis pemve si dhe drejtimi i rrjeshtave duhet t vendoset pasi t jet studjuar drejtimi i errve, drejtimi predominues i rrezatimit diellor, kullimi dhe metoda q do t prdoret pr vjelje. Disa kultivues rekomndojn q n nj bllok me lajthi t mbillen rreth 20% e pemve n rolin e pjalmuesit. Prgjithesisht kur sht e mudur rrjeshtat rientohen veri jug pr t prdorur n maksimum ndricimin diellor. Distanca nga pema ne pem sht nje vendim individual i fermerit, bazuar n kushtet toksore, klimn e menaxhimin. Pemt e mbjella n katror me brinje 4.5m i orespondon 493 drure per hektar, kurse mbjelle me distanca 6 m ne katror n nje hektar ehen 277 lajthi. Shum kultivues mbjellin n distance 5.5 meter n katror, pasi duket e prshtatshme pr makinerit, si dhe mundson rritjen e kurorave. Por prderisa pemet jane te reja, duket qe mbetet hapesire e madhe e pambuluar n kopsht. Nse i dyfishojm pemt, fillimisht duket si me kosto t lart, por nga shum fermer preferohet, pasi shfrytzon m mir hapsirn n gjithe jetn e pemishtes. N kt rast pemet e dubluara hiqen nga pemetorja pas 10-12 vjetsh. Rrjeshtat mbahen 5.5-6 meter larg njri tjetrit

Teknikat e mbjelljes
Prpara mbjelljes duhet t behet pastrimi i ngastrs nga barrat ekzistuese. Prgjithsisht nuk rekomandohen plehrime n pemt e sapombjella. Disa nga fermeret bjn plehrim t gjithe ngastrs me superfosfat prpara mbjelles. Kur sht e mundur sht mir t instalohet sistemi ujits prpara mbjelljes. Si shihedhsit ashtu edhe sistemi i ujitjes me

pika jan t prshtatshm pr lathin. Mbjellja realizohet n dimr. Prgjithsisht fidanat an pa buk dheu, prandaj duhet br kujdes q paambjelljes rrnjt t futen ne lng t prgatitur me pleh organik t holluar. Pas piketimit, bhet hapja e gropave. Diametri i gropave rekomandohet mbi 30 cm q t mbaj sa m mir sistemin rrnjor. Fundi i grops mbushet me dhe t zgjedhur n formn e nj kodrine deri ne dy t tretat e saj dhe rrnjt shprndahen me kujdes pr rreth kodrs prapara se t mbulohen me dheun e zgjedhur. Pr shkak t rndsis q ka polenizuesi sht mir q cdo rrjeshti ti vem nje etikete me emrin e kultivarit t mbjell. Kjo zgjidh problemin edhe nes do t kemi nevoje pr ndonje zvendsim pas vitit t pare duke shmangur gabimet Pr t inkurajuar lajthi me nje trung t vetmse sa shkurre me disa trungje, maja e fidanit t mbjell pritet n momentin e mbjelljes. Rreth pes sythe lihen n t fidanit dhe pjesa tjeter e sytheve qe gjenden me poshte hiqen me kujdes me gishta. Pr t mbrojtur trungun nga djegia e diellit ajo mund t lyhet me boj t bardhe plastike q hollohet n raportin 1:1 me uj, apo vishet me kashte thekri, e lidhet me kujdes pr tu mbrojtur nga lepujt. Mulcirimi me gjethe apo kashte eshte mjaft i dobishm pr t ruajtur lagshtirn.

Trajtimi i pemve t reja

Prderisa shumica e llastareve te lajthise apo trungjet e reja t pemeve kane levore te gjelbr nuk rekomandohet trajtim me herbicide. Sperkatja me herbicide kontakti pr te hequr bimet e kqia, rrezikon te djege indet e krcellit, ndonjehere than tere pemen. Shumica e kultivuesve i kontrollojn bimet e kqia duke br mulcirim pr rreth pemv te reja. Megjitheate eshte e nevojeshme si prerja e degezave qe tentojn te dalin n bazen e pemes ashtu edhe zhgulja e barrave q arrijne te mbijn n aferi te pemes, me an te prahitjes. Pr te realizuar rritje optimale sht mir q tka t mbahet e laget gjate gjith sezonit te rritjes intensive. Megjithese mulcirimi ndihmon ne ruajtjen e lagshtirs, nse duam rritje intensive sht e rndsishme ujitja. Menjeher pas celjes s styheve n pranvere eshte i nevojshem pleherimi me nitrate. Ka tre metoda pr ti dhn form pems: peme me nje trung t vetm; me shume trungje (2-4 kercenj) si dhe me shume kerkcenj. M i dshirueshmi n rastin e pemtoreve me destinacion tregtar jan pemet me nje kercell t vetem. Pr t formuar peme me nje kercell t vetm, t gjithe llastart duhet t hiqen vazhdimisht. Pr t formuar peme me disa kercenj, krahas kercellit kryesor przgjidhen edhe dy tre ansor t shndetshm t zhvillohen e t shendrrohen n trungje pr rreth atij kryesor. Prezeca e disa trungjeve e ben pemen me rezistente per vendet me ere, por ata duhen pastruar nga deget e poshteme pr t mundesuar zhvillimin e nj kurore t rregullt dhe kualitet t larte frutash