Dr.

Mustafa Mahmud

KURANI PRPJEKJE PR T KUPTUARIT BASHKKOHOR

Mitrovic, m 1417/1996

Dr. Mustafa Mahmmud Titulli i origjinalit: Prktheu nga boshnjakishtja: Muhamed Ilijaz Dolaku Redaktor gjuhsor: Shaban R. Kelmendi Kopertina: Gzim Dolaku

STRUKTURA E KUR'ANIT
Takimi im me Kur'anin ishte kur ende si fmij, n moshn katrvjeare, rrija ulur n njrin prej shum rreshtave n mejtepin e Shejh Mahmudit, duke shikuar gojhapur n tabel dhe n treguesin q e mbante n dor, me t cilin i prcillte fjalt e shkruara me shkums n tabel, derisa i shqiptonte: "Ve-d-duha ve-l-lejli idha sexha!" (Pasha mngjesin dhe natn kur qetsohet), duke prsritur mekanikisht pas tij: "Pasha mngjesin dhe natn kur qetsohet!", duke mos kuptuar asnj shkronj dhe duke mos ditur se 'sht ai mngjes e as se si nata qetsohet, por, megjithat, mekanikisht i prsritnim rrokjet dhe i shqiptonim fjalt. Atbot mendja ime ishte trsisht e pastr. N t nuk kishte kurrfar gjurmsh e as ndopak ndikimesh. Jam i edukuar n nj familje ku do antar i saj ishte i dhn pas vets s vet. E dshironte at q i plqente, ndrsa e prbuzte at q nuk i plqente. Luante gjersa nuk u ngopte me loj. M kujtohet se klasn e par e kam prsritur tri her pa kurrfar qortimi. Njshi i shkruar me laps t kuq e stoliste do faqe t fletores sime dhe gjithnj nxiste vetm gaz. Kur m pyetnin se far note kam marr sot iu thosha shkurt: si zakonisht, (duke iu shmangur n kt mnyr q t shpjegoj njshin tim t prditshm, i cili n raport me mua ishte br i mrzitshm), e ata vetm qeshnin. Kshtu rridhnin gjrat n shtpin ton. Nuk kishte kurrfar detyrimi pr t msuar e as shtrngim n devotshmri. donjri e kishte jetn e vet t ciln e ndiqte. Nuk e kam pasur t njohur as t ashtuquajturit shprlarja e trurit, t cilin e njihnin fmijt e tjer n shum familje, q me kamxhik e shkop detyroheshin n shkenc dhe devotshmri.

Fjalt e para nga Kur'ani i kam msuar, pra, me mendje plotsisht t pastr, pa kurrfar ndikimesh t mparshme, si ka ndodhur edhe me matematikn, gjeografin dhe hartimin e lir. Dhe, si kam qen i mahnitur me rrfimin mbi trajtn sferike t Toks, e cila lviz, kontinentet dhe ujdhesat, t cilat notojn mbi t dhe rrfimin mbi Hnn, e cila rrotullohet rreth Toks, e Toka rreth Diellit, kurse t gjitha s bashku jan n lidhje t ngusht njri me tjetrin, po ashtu kam qen i mahnitur edhe me Kur'anin. Jam hutuar gjat prshkrimit t ndjenjave me t cilat pr t parn her e kam pranuar fjaln e par t Kur'anit. Nuk kam fjal me t cilat do ta shpjegoja gjendjen time t athershme shpirtrore. Fjalt nga vetvetiu ktheheshin dhe pushtonin dgjimin tim dhe memorien time, kurse un n vetmi i prsrisja ato n vete... "Pasha mngjesin dhe natn kur qetsohet." Shprehja kur'anore ka deprtuar n qetsin e fmijris sime. N natn e errt m kujtohet diksioni i Shejhut tim i cili shqiptonte: "Ve xhae min aksa-l-medineti rexhulun jes'a" (Dhe nga skaji i qytetit ngutshm erdhi nj njeri). Shprehjet lviznin n imagjinatn time sikur t ishin krijesa t gjalla, t lira, t cilat e kan jetn e vet t veant. sht e sigurt se nuk kam ditur as 'sht ai mngjes, as se si qetsohet nata, as q kam ditur se kush sht ai njeri i cili ngutshm ka ardhur nga skaji i qytetit. Ndoshta rrokjet, ehoja e t cilave ka arritur gjer tek dgjimi im, t ngjashme me shkalln muzikore... (sol, la, si, do, re, mi, fa), kan qen vetm shkronja pa domethnie q nuk kishin kurrfar efekti tjetr, pos atij muzikor, vetm ton dhe ritm q ngazllen ndjenjat. Po, q n fmijrin time t hershme, edhe pse nuk kam qen i vetdijshm pr kt, kam zbuluar muzikn e brendshme t shprehjes kur'anore. 4

Kjo sht njra nga fshehtsit m t mdha t strukturs s Kur'anit. Ai nuk sht poezi, as proz, e as poezi n proz. Kjo sht struktur e posame e fjalve t radhitura n mnyr e cila n to zbulon muzikn e brendshme. Ekziston dallimi i madh ndrmjet muziks s brendshme dhe asaj t jashtme. Si shembull t marrim vargun e poetit Umer b. Ebi Rabiut, t njohur prkah muzika n poezin e vet..., ku thot: "M tha shoku pr t'kuptua se 'sht me mua. A e do vrassin e sate motr, Rebab?" Ti dgjon, mallngjehesh dhe dridhesh... por kjo muzik sht e jashtme. Kt e ka prpiluar poeti me rim t dyfisht dhe me mbylljen e do gjysmvargu me shkronjn e gjat b. Muzika arrin t dgjohet nga jasht, e jo nga brenda, nga mbyllja e gjysmvargut (rims)... nga metrika poetike. Por kur e shqipton: "Pasha mngjesin dhe natn kur qetsohet!" Ti gjendesh para nj rimimi..., q sht i zhveshur nga mbyllja, metriks poetike dhe rimimi i dyfisht i pjesve... Por, edhe prkundr ksaj, muzika gufon prej do shkronje. Prej nga? N 'mnyr? Kjo sht muzik e brendshme. Njra nga fshehtsit e strukturs kur'anore e cila nuk ka asgj t prbashkt me strukturn letrare. Gjithashtu kur thua: "Bamirsi i Gjithmbarshm q qndron mbi Arshin." (Ta Ha: 5). Apo kur i lexon fjalt e Zekerijas alejhis-selam me t cilat i drejtohet All-llahut xhel-le shanuhu: "Tha: "Zoti im! Eshtrat m jan dobsuar e koka m sht thinjur, por kur T jam drejtuar me lutje Ty, asnjher, o Zot im, nuk kam mbetur i pafat." (Merjem: 4). Apo fjalt e Zotit xhel-le shanuhu t drejtuara Musait alejhis-selam: "asti i ringjalljes do t arrij me siguri - nga dokush e fshehi at - kur secili sipas angazhimit t vet i shprblyer apo i ndshkuar do t jet." (Ta Ha: 15). Apo fjalt e Zotit xhel-le shanuhu me t cilat ua trheq vrejtjen 5

njerzve: "At q para Zotit t vet del si jobesimtar, at e pret Xhehennemi, n t as nuk do t vdes, as nuk do t jeton." (Ta Ha: 74). do shprehje vetm pr vete paraqet vepr muzikore, prej s cils shprthen muzika nga brenda, nga vet fjalt, ndrmjet fjalve, pas fjalve, n mnyr habitse, kshtu q fare nuk e din se si mbaroi kjo. Dhe kur Kur'ani rrfen tregimin e Musait alejhis-selam me stilin mallngjyes simfonik: "Dhe Ne i patm kumtuar Musait: "Transferoi natn robrit e Mi dhe nisu me ta rrugs s that npr det, pa u friksuar se do t t arrijn ata dhe se do t fundosesh. E, faraoni - me ushtrin e tij, i ndoqi pas, por deti i mbuloi ata: faraoni e oi popullin e vet n humbje, e nuk e udhzoi n rrug t drejt." (Ta Ha: 77-79), fjalt arrijn kulminacionin e butsis, si psh. "s that", ose pa u friksuar se ata do t t "arrijn" - derkun me domethnie idrakun. Fjalt shkrihen n flakn e Krijuesit t tyre, renditen dhe radhiten n vepr unike t jashtzakonshme muzikore me t ciln nuk mund t krahasohet asgj midis t gjitha atyre q jan shkruar n gjuhn arabe n t kaluarn, e as n kohn e sotme. Nuk ekziston kurrfar ngjashmrie midis ksaj dhe poezis paraislamike, midis ksaj dhe poezis e prozs s krijuar n shekujt e mvonshm, e as q ekziston ndonj pretendim pr tu imituar Kur'ani gjat tr historis edhe pse shum njerz kan qen armiqsisht t disponuar ndaj tij. N tr kt thurje, shprehja Kur'anore veohet si shprehje unike me t gjitha karakteristikat e veta... sikur kjo t ishte dukuri q nuk e ka arsyen e vet, e as komentimin e vet, prve ndonj burim tjetr, pr ne t panjohur. Dgjoje kt ritm t bukur intonues: "Ai sht i pozits m t lart, pronar i Arshit, drgon Shpalljen, Fjaln e Vet 6

kujt t doj nga robrit e Vet, q t'u trheq vrejtjen n Ditn e takimit (Kiametit)." (El-Mumin: 15). "...Ai bn q kokrra dhe brthama t mugulloj. Ai nga jo e gjalla nxjerr t gjalln, e nga e gjalla jo t gjalln." (El-Enam: 95). "Ai bn q mngjesi t agoj. Ai natn e bri pr pushim, e Diellin dhe Hnn pr t llogaritur kohn." (El-Enam: 96). "Ai di pr shikimet e prvjedhur t syrit, dhe at 'fshehin kraharort." (El-Mumin: 19). "Shikimet nuk mund ta prfshijn At, e Ai i prfshin shikimet e t gjithve..." (El-Enam: 103). "...Zoti yn me dijenin e Tij prfshin t gjitha..." (El-Araf: 89). Pastaj kt shprehje t re n trajtn e vet... n thellsin e domethnies s vet dhe n t treguarit e saj pr paaftsin e njeriut q ta kuptoj esencn e Krijuesit: "Ai e di botn e dukshme dhe t padukshme. Ai sht i Madhrishmi dhe i Lartsuari." (Er-Ra'd: 9). "...Ata prsri polemizojn pr All-llahun, e Ai sht i ashpr n ndshkime." (Er-Rad: 13) Pastaj ky digresion n prshkrimin e fuqis s Zotit: "Tek Ai gjenden elsat e t gjitha fshehtsive, dhe vetm Ai i di ato. Ai i Vetmi e di 'ka n tok dhe ka n det, asnj gjeth nuk bie, pa e ditur Ai, dhe nuk ekziston asnj kokrr n thellsit e Toks, as dika e freskt e as e that, e t mos jet shnuar n Librin e qart (Lehvi Mahfudh)." (El-Enam: 59). Por, muzika e brendshme nuk sht gjith ajo me ka shquhet shprehja kur'anore. S bashku me muzikn paraqitet edhe nj veori tjetr - madhsia. N nj shprehje t thjesht e t thukt, n t ciln All-llahu xhel-le shanuhu flet pr prmbytjen dhe me prfundimin e saj, mund ta ndiesh kt madhsi n vet fjalt: 7

"Dhe qe thn: "O Tok, glltite ujin tnd, e ti, o qiell, ndalu!" Dhe uji u trhoq e urdhri u prmbush..." (Hud: 44). Kto kontakte kolosale... do fjal e ka peshn e kodrs dhe goditjen e rrufes... Lshohet dhe do gj qetsohet, heshtazi dhe rehatshm. Natyra frenohet nga pezmi, gjersa rrfimi sht duke prfunduar: "Dhe qe than: "O Tok, glltite ujin tnd, e ti, o qiell, ndalu!" Dhe uji, u trhoq e urdhri u prmbush." Me t vrtet, n kto fjal kolosale, t gdhendura nga graniti, ndien di q nuk sht njerzore, t duket se do shkronj e tyre paraqet shkmbinj t Alpeve. Ktu sht e pamundur t ndrrohet madje edhe nj shkronj e vetme; ndonj fjal t zvendsohet me tjetrn e q do t kishte tingllim t njjt, pastaj ritmin, gjallrin, peshn dhe dshmin e njjt. Mundohu dhe sprovo aftsit tua n kt thurje t rndomt prej dhjet fjalsh q ta zvendsosh ndonj shkronj apo ndonj fjal me tjetrn. Pr kt shkak, t shprehurit kur'anor tek arabt paraislamik, t cilt kan pasur prirje t madhe pr retorik, ka pasur efekt si rrufeja. Ather nuk sht pr tu habitur q arabi paraislamik, si sht Velid b. Mugire, i cili ka jetuar dhe ka vdekur si pagan, t jet i shastisur dhe se nuk ka mund ta fsheh admirimin e vet ndaj Kur'anit pa marr parasysh kufrin e tij, kur ka thn, duke konsideruar se ky sht t folurit e Muhammedit alejhis-selam: "Pr Zotin, n t folurit e tij me t vrtet ekziston di e kndshme dhe e rrjedhshme. T folurit e tij sht i dobishm, i frytshm dhe i prsosur. Nuk ekziston di m t prsosur se ky." Pas krkess s disave q ta ofendojn Muhammedin alejhis-selam ai ka thn: "Thuani: "Ai sht magjistar, t folurit e tij e ndan djalin nga babai, vllain nga i vllai, burrin nga gruaja dhe njeriun nga familja". 8

Po, ai sht i mrekullueshm, madje edhe n gjuhn e armikut i cili angazhohet t gjej fjal t rnda pr ta plagosur. Nse sot t shprehurit kur'anor nuk na okupon, shkakun pr kt duhet krkuar n gjuhn ton lokale me t ciln jemi msuar qysh nga ditt e fmijris dhe e cila gjithnj e m tepr sht duke na larguar nga gjuha klasike arabe... Pastaj, n vet mnyrn e leximit t Kur'anit nga ana e lexuesve profesional, ku nuk dallohet pikllimi nga gzimi, krcnimi nga lajmi i gzueshm, lajmi i gzueshm nga kshilla, n t theksuarit e nivelizuar ku zhduken domethniet, kurse shprehjet bhen siprfaqsore... sikurse tek disa lexues profesional t cilt Kur'anin e lexojn n mnyr t zgjatur, knduese, pa kurrfar emocionesh n zemr... mandej n shum rrethana t tjera, Kur'ani msohet n mnyr t prcipt... pastaj jeta moderne me t gjitha preokupimet e saja e cila largon vmendjen, e bren shpirtin, ku zemrat jan t ngurosura, kurse individt t kompleksuar. Pa marr parasysh t gjitha kto shkaqe, mjafton q njeriu vetm pr nj ast t shkputet nga ky mjedis ngjits e ta ndiej bukurin, mblsin, shijen dhe ritmin e Kur'anit. Kjo mjafton q prsri t admirohet, edhe pse kan kaluar m tepr se 1.400 vjet nga shpallja e tij, duket sikur t'ishte shpallur mu n kt ast. Dgjoje Kur'anin se si prshkruan raportin seksual ndrmjet bashkshortve me nj stil karakteristik, me fjal t buta, edukuese, t cilave nuk mund t'i gjesh t barabarta e as q mund ta ndrrosh ndonjrn n cilndo gjuh qoft: "Dhe kur e mbuloi ai at, ajo u ngarkua me nj barr t leht..." (El-Araf: 189). Kjo fjal "e mbuloi" (akti seksual)... E mbuloi burri i saj. T bashkohen mashkulli dhe femra sikurse q bashkohen hijet dhe sikurse q nata e mbulon ditn dhe sikurse q ngjyrat treten 9

njra n tjetrn. Kjo fjal me t ciln Kur'ani shpreh kt bashkim t plot paraqet apogjeun e t shprehurit. Edhe fjalt e tjera q i lexon n Kur'an ln n shqisn e dgjimit jehon, tingull dhe fotografi. Kur Zoti betohet n natn dhe n ditn, e thot: "Dhe natn kur ajo e ngrit velin, dhe agimin kur merr frym!" (Et-Tekuir: 17-18). "As'as..." Kto katr shkronja paraqesin natn me gjith at q gjendet n t. "Dhe agimin kur merr frym!" Drita e mngjesit ktu sht e dukshme dhe e dgjueshme... Vrtet mund t dgjosh cicrimn e zogjve dhe kndimin e gjelit. Kur ajetet e Kur'anit paralajmrojn zemrimin dhe ndshkimin, ather fjalt jan shprthyese... Struktura Kur'anore sht n shenj oshtime. Dgjo se 'thot All-llahu pr popullin e Adit: "Ndrsa Adi sht shkatrruar me nj er t akullt, t furishme, t cils Ai ia pat ln pushtetin mbi ta shtat net dhe tet dit - parreshtur, e ke mund t'i vrejshe njerzit e rrokullisur si t ishin trungje hurmash t zgavruar" (El-Hakka: 6-7). N t gjitha kto ajete dgjon se si frshllen era, se si rrzohen trungjet e hurmave, se si gremiset toka. Fotografit kur'anore ktu jan t retushuara, hijet jan t sakta, kurse fjalt posedojn tonin, zrin dhe fotografin. Duke pasur parasysh t gjitha kto, del se Kur'ani sht Libr q nuk prkthehet. Ky sht Kur'an vetm n gjuhn arabe... N gjuht tjera ai sht di tjetr, e jo Kur'an... "Ne Kur'anin e kemi shpallur n gjuhn arabe". Me kt, shtja definitivisht sht trhequr nga rendi ditor. Si sht e mundur, p.sh., t prkthehet ajeti: "Er-Rahmanu alel-arshi-steva" (Ta Ha: 5). Ne nuk gjendemi vetm para domethnies... Por n rend t par para strukturs...para krijimit muzikor prej t cilit shprthen muzika nga brendia e vet 10

fjalve, prej zemrs, e jo prej margjinave, prej veantis s gjuhs arabe, fshehtsirave t saja, fuqis s saj. Pr kt shkak ajeti kur'anor veohet me karakteristika t jashtzakonshme. Ai nxit prulsin e shpirtit posa ta prek veshin dhe para se mendja ta shqyrtoj domethnien e tij, sepse ai paraqet konstruksion muzikor i cili ndikon n emocione dhe n zemr para se mendja t filloj t punoj dhe t influencoj. Kur mendja fillon t shqyrtoj dhe t analizoj, ajo zbulon gjra t reja dhe ather vjen deri te prulsia m e madhe... Kjo sht etapa e dyt q mund t ndodh, por edhe nuk sht e domosdoshme t ndodh... Ngandonjher ajeti kur'anor ta zbulon fshehtsin e vet, e nganjher edhe nuk e zbulon at... Ngandonjher fiton prirje vzhgimi me t ciln ia del ta shkoqitsh ajetin kur'anor, e ngandonjher ajo mungon, por, gjithmon, e ndien nj prekje n zemr, sepse Kur'ani t drejtohet s pari si struktur e jashtzakonshme..., godin..., form..., model q prmbush zemrn..., t ciln e ka kumtuar Ai q e krijoi gjuhn dhe q i di fshehtsit e saja, e assesi Muhammedi alejhis-selam i cili ishte analfabet dhe i cili dridhej si dridhesh edhe ti, kurse shpallja i arrin me ajetin: "Lexo n emr t Zotit tnd i cili ka krijuar (t gjitha)", dridhej dhe djersitej dhe nuk dinte se nga i cili qiell po i vinte ky urdhr... Krkon strehim te gruaja e vet Hatixheja, i friksuar nga ajo q kishte dgjuar, duke u drojtur se mos po mendet, kurse ajo e qetson me zrin e saj t mbl: "Pr Zotin, Ai kurr nuk do t poshtroj... Do t jesh i shprblyer me prdllim... Gjithka do t durosh... Do t'u ndihmosh t humburve... Do ta gostitsh mysafirin dhe do t sjellsh ndryshime rrnjsore." Pas ktyre fjalve t para, Shpallja qe ndrprer dy vjet. Qe ln n dilem. Shetiste shkrettirs prvluese dhe vetm q nuk luante mendsh pr shkak t zrit t dgjuar, e q m von ishte zhdukur. 11

Sikurse Muhammedi alejhis-selam t ishte shkrimtar, gjat ktyre dy viteve do ta shkruante nj vepr t tr. Ai nuk ka qen m tepr se nj dgjues fetar. I ka dgjuar ato fjal, t cilat kan m shum muzik, si i dgjon edhe ti n astin e sinqeritetit dhe dlirsis tnde, andaj ka qen i habitur si habitesh edhe ti , ndrsa ndjenjat i ishin t goditura para asaj shprehjeje t veant. Pas dy vitesh prsri dgjon zrin e njjt: "O ti i mbuluar! Ngrihu dhe trhiqu vrejtjen!" (El-Muddeththir: 1-2). Pastaj ajetet kur'anore filluan t zbresin pandrprer. Muhammedi alejhis-selam nuk ka qen prej atyre q i prvetsonin njerzit me mu'xhize, me mrekullira. Kur e ka varrosur djalin e vet t vdekur, Ibrahimin, sht shfaqur znia e plot e Diellit. Disa kt rast e komentonin si mu'xhize dhe pjesmarrjen e natyrs n dhembjen e Muhammedit alejhis-selam, i cili me at rast i ka thn fjalt e veta t njohura: "Dielli dhe Hnejan dy shenja t Zotit, t cilat kurr nuk jan zn pr shkak t vdekjes s dikujt, e as pr shkak t lindjes s dikujt." Sikur t ishte prej atyre q shrbehen me mrekullira do t shfrytzonte kt ngjarje pr propagand personale, por ai ka qen besimtar i sinqert q nga fillimi i jets s tij e gjer n vdekje . Shpallja i arrin Muhammedit alejhis-selam mbi at q nuk di asgj. "Kto jan lajme t panjohura (sekrete). Ne po t'i shpallim ty (o Muhammed!). Ti nuk ishe i pranishm kur ata hidhnin short, se kush prej tyre do t bhet kujdestar i Merjemes. Dhe ti nuk ishe i pranishm kur ata grindeshin mes veti." (Ali Imran: 44). 12

"Kto jan lajme t panjohura (sekrete) q po t'i shpallim ty. Nuk i ke ditur as ti, as populli yt para ksaj (shpalljes s Kur'anit). Andaj bhu i durueshm, se, n fund, fitorja (e lavdishme) sht e besimtarve." (Hud: 49). Shpallja i arrin edhe mbi fshehtsit e Teuratit dhe Inxhilit... t cilt, n at koh t lasht, nuk kan qen t prkthyer n gjuhn arabe (teksti i par krishter i prkthyer n gjuhn arabe sht dorshkrim q gjendet n Bibliotekn e Shenjt n Petrograd, i shkruar rreth vitit 1060.) Kto Libra kan qen fshehtsira Hebrenje, pr t cilat askush nuk ka ditur gj, prve tyre. Kur'ani krkon nga hebrenjt q t'i nxjerrin dorshkrimet e veta dhe ti lexojn ato. "Thuaj: "Sillne Teuratin dhe lexone at, nse e flisni t vrtetn." (Ali Imran: 93). Pastaj i prmirson disa detaje n Teurat. Sipas gojdhns s Teuratit q ka t bj me rrfimin mbi Jusufin, qndron se vllezrit e tij pr t udhtuar nga Palestinen Egjipt kan prdorur gomar, ndrsa Kur'ani thekson se kan prdorur deve "el'iir". Gomari nuk sht kafsh e beduinve dhe ai nuk mund t kaloj rrug aq t gjat n shkrettir pr t vajtur nga Palestine n Egjipt... Gojdhna q ka t bj me "el-iir" sht m e sakt dhe m e vrtet. A nuk i ka mallkuar Jermiu: "pendt e rrejshme t prshkruesve." Muhammedit alejhis-selam i mbrrin Shpallja mbi at pr ka nuk din asgj, nuk dijn as shokt e tij, as'habt, as populli i tij, e as prshkruesit e Teuratit dhe ruajtsit e tij..., pastaj fillimi i disa kaptinave t Kur'anit, t cilat m tepr i ngjajn enigmave dhe shifrave, si p.sh... Kaf-ha-ja-ajn-sad, Ta-sin-mim, Ha-mim, Ajn-sin-kaf, pr t cilat Pejgamberi alejhis-selam nuk ka ln kurrfar komentimesh. 13

Sikur t ishte Muhammedi alejhis-selam autor i Kur'anit, ather ai n t do t na tregonte pr pikllimin e vet, gjendjen e vet psikike, krizat e veta, dhembjet... Kur'ani sht di krejtsisht i kundrt nga kjo. Ai, q nga fillimi e gjer n fund, sht izoluar nga psikika e Muhammedit alejhis-selam, duke prfshir ktu edhe preokupimin dhe interesin e tij... madje disa ajete jan shpallur prkundr dshirs s Muhammedit alejhis-selam "...Dhe mos shpejto n t lexuarit e Kur'anit para se t prfundoj (shpallja e tij)." (Ta Ha: 114). E tr kjo e vendos Kur'anin para nesh si fenomen q sht i izoluar trsisht nga Muhammedi alejhis-selam, i cili na ka lajmruar mbi kt... Ai sht vetm ndrlidhs i cili e ka kumtuar at q e ka dgjuar. Pr sa i prket Kur'anit, ky edhe me fjal edhe me domethnie sht nga All-llahu xhel-le shanuhu i Cili do gj prfshin me diturin e vet.

14

DETERMINIZMI DHE INDETERMINIZMI

Kur'ani sht i veant pr kah struktura e vet, i pakrahasueshm pr kah mnyra se si jan t sistematizuara fjalt, nga brendia e t cilave gufon muzika, e jo nga margjinat e metriks poetike dhe mbylljes s gjysmvargut, por nga brendia e vet fjalve, n mnyr t panjohur dhe trsisht hutuese, q dgjuesin e shpien n prkorsi dhe kah kuptimi i zgjidhjes s tij t paqart. Posa ta dgjojm Kur'anin bhemi robr t tij para se t fillojm t mendojm mbi fjalt e tij. Kur fillojm t mendojm, t'i shqyrtojm dhe t'i analizojm fjalt e tij, ather na hapen thesart e domethnieve, njohurive dhe mendimeve pr t cilat nevojiten vllime t tra shpjegimesh. Pr kt shkak, ktu do t ndalemi vetm tek disa shtje t strlashta... Si i parashtron Kur'ani ato dhe ka thot pr to? S pari: shtja e liris. Liria sht nj zbrazsir e madhe prmes s cils futet dyshimi dhe prmes s cils prlirohen diletantt e ndryshm, t prirur pr polemik. M s pari q do t thoshte ndonjri prej tyre sht: "Nse Zoti e ka paracaktuar at q do t bj un, prse ather m thrret n prgjegjsi? Nse do gj n kt bot rrjedh sipas urdhrit t Zotit, ather n ka bazohet mkati im"? Parashtrohet pyetja, vrtet, si problem. Pejgamberi alejhis-selam i ka porositur shokt e vet, as'habt, q t mos hyjn n kso polemikash. U ka thn: "Nse prmendet kaderi (prcaktimi i All-llahut), ju prmbahuni!" Sepse e ka ditur se kjo sht nj nga shtjet filozofike n t ciln sht vshtir t prgjigjet me t arriturat shkencore t 15

asaj kohe. Polemika do t'i shpiente n ato hapsira n t cilat do t humbnin. Pr kt arsye i ka dhn prparsi besimit me zemr kundruall llomotitjeve racionale sterile. Ky sht testament i cili nuk mund t zbatohet trsisht n kohn ton, n kohn kur filozofia studiohet edhe n universitete, dhe pasi q ajo sht br studim i arritshm pr doknd. Pr kt arsye kjo shtje sht br aktuale, dhe krkon prgjigjje si nga filozofia ashtu edhe nga religjioni, si q sht e nevojshme t vzhgohet edhe n dritn e Kur'anit. N esenc bota, duke prfshir ktu Tokn, qiejt, yjet dhe planett, prehet n zinxhirin e shkaqeve dhe kauzalitetit (shkaktueshmris) ku do gj lviz sipas sistemit t caktuar me prpikri. Nse ke letr dhe laps mundesh saktsisht t llogarisish se n 'koh do t lind dhe do t perndoj Dielli, sepse ky lviz n pajtim me ligjin. Dhe do gj n bot lviz sipas ligjeve t caktuara, prve njeriut, i cili e ndien se lviz ashtu si dshiron vet. Njeriu sht i vetmi kryengrits i lir kundr natyrs dhe gjasave t veta. Ai ballafaqohet me natyrn dhe lufton kundr saj, kurse n asnj moment nuk mund ta parashikoj ksmetin e vet. Determinizmin e brendshm, sipas Frojdit, i cili dukurit e jets normale psikike, si dhe dukurit psikoneurotike i shpjegon me dinamikn e instiktit t nnvetdijshm, i cili cakton drejtimin edhe prmbajtjen e prjetimeve t vetdijshme shoqrore, e ka kontestuar vet Frojdi kur ka thn se instinkti sht lnd e paprpunuar me t ciln disponon vullneti me prridhjen, me lirimin apo me ngritjen e saj. N kt mnyr instinkti sht shpier vetm n kusht t zhveshur me t cilin disponon vullneti, si disponon dhe dirigjon me kushtet e jashtme. Kshtu vullneti sht br fakt q gjendet mbi instinktin. 16

E ngjashme sht edhe me determinizmin klasor, t cilin e prfaqsojn materialistt, t cilt njeriun e trajtojn si pjestar t klass e cila cakton motivet psikologjike, ndjenjat, vullnetin dhe personalitetin moral. Njeriu, n ujdi me kt, sillet si aristokrat, si patric, si feudal, apo si proletar, e jo si filan filani. Ai mezi q posedon edhe personalitetin e vet. At q paramendon se sht personaliteti i tij i lir, n realitet sht vetm nj grup normash morale q i ka huazuar nga klasa t cils i prket. Ky sht determinizmi klasor i cili shprehet prmes tij. Ai sht vetm mjet mes t cilit shprehet fuqia shoqrore n luftn e vet. Kjo teori mendimin materialist dhe psikologjin klasore e ka hedhur n kontradikt tejet t madhe. N 'mnyr, psh. do t shpjegojm sjelljen e njeriut si ka qen Tolstoji, patric feudal me trashgim, i cili, megjithkt, nuk sht sjellur si aristokrat e as si feudal, por si avangardist (pararojs) i t varfrve dhe fshatarve duke rrzuar kshtu at determinizm, t cilin e kemi quajtur "psikologjia klasore", ose psh. Bakunjini dhe Kropotkini - avangardist t anarkizmit, e kan qen udhheqs t spikatur ushtarak. Edhe vet Marksi, bir i klass borgjeze, sht kthyer kundr borgjezis. ka t themi pr puntorin i cili e l pas dore pastrimin e barojave n ekonomin bujqsore, apo puntorin i cili e l pas dore mirmbajtjen e automobilit n sektorin shoqror. Ky determinizm, t cilin e prkrah psikologjia klasore, n realitet, nuk sht as shkencor e as i sakt. sht fakt se vetm shpirti njerzor posedon fuqin e brendshme e cila i mundson t shmanget nga ...duhet, ...domosdo, ...gjithsesi, ...paracaktuar. Vullneti njerzor posedon lirin e cila mundson t'i shmanget fardo lidhshmrie. sht e pamundur t parashikohet se ka ndodh n departamentin e vetdijes e cila faktikisht sht e lir. 17

Nuk ekziston asgj q do t mund t qndroj si penges mes njeriut dhe asaj q gjendet n vetdijen e tij. Njeriu sht e vetmja krijes q i posedon elsat e ndrrave t veta. Por, kjo liri n brendin e vetdijes s njeriut, s shpejti bie n konflikt me botn q e rrethon, tek kontakti i par me t n astin e veprimit. Vullneti yn mbetet i lir prderisa sht i fshehur n vetdije dhe n qllime. Kur fillon realizimi i tij ather biem n konflikt me shum pengesa. Pengesa e par me t ciln biem n konflikt sht trupi yn me t cilin jemi t mbshtjellur si me gjips (all) dhe i cili na preokupon me nevoja dhe me obligime, krkon ushqim dhe pije pr t jetuar dhe pr t ekzistuar. Nuk mund t ikim e t mos i prgjigjemi krkesave t trupit ton. Ngarendim pr kafshatn e buks, lodhemi duke krkuar pun, zhytemi dhe humbasim n luft pr furnizim dhe kshtu e humbim edhe nj pjes t liris son. Nj pjes, e jo tr lirin, e kjo sht sakrific e domosdoshme. Dshirat tona nuk mund t deklarohen pr vetveten pa trupin ton. Trupi yn sht mjet i liris son, por njkohsisht edhe prkufizim i yn. Jo vetm trupi yn, por edhe trupat e t tjerve, gjithashtu jan mjete tona. Na shrbehemi me at ka ka prodhuar puntori, me at q ka zbuluar shpiksi, me at q ka shkruar letrari. T gjitha kto jan fryte t trupave t tjer dhe i lirive t tyre. Shoqria sht nj mjet shum i madh q nasht ln n shrbim me t gjitha ato q gjenden n t: ptt, mjetet e transportit, rryma elektrike, ujsjellsi, industria, shkenca dhe dituria. Kur dikush prej nesh udhton me tren, ai udhton me mjetin e transportit pr prodhimin e t cilit kan punuar me mijra puntor, inxhinier dhe shpiks, e si kundrvler pr kt ai vullnetarisht paguan mimin pr transport. 18

Shoqria nuk sht e vetmja q e krkon mimin e saj, por kt e krkon edhe e tr Gjithsia, gravitacioni i toks, shtypja ajrore, ujrat e oqeaneve, qielli dhe yjet. T gjitha kto e rrethojn njeriun dhe lirin e tij, dhe krkojn nga ai nj lloj harmonizimi me ato. Njeriu, prmes ksaj harmonie, sht gjithnj i lir dhe n fitim e sipr. Duke qen n harmoni me botn e jashtme njeriu e frenon at sikur q kalorsi e frenon kalin e vet. Kur vren se druri sht m i leht se uji dhe e ndrton barkn nga druri, ai, n kt mnyr e ka frenuar edhe ujin edhe drurin. Kur e kupton at q i shrben njerzve dhe niset n kt drejtim, ai e prfiton simpatin dhe ndihmn e tyre. Njeriu gjat jets s vet hamendet mes dy botve. Bots s vullnetit t lir n brendin e tij dhe bots materiale rreth veti, t farkuar dhe t lidhur me ligje t ndryshme. Rruga e vetme e njeriut gjer tek veprimi i tij i lir sht njohja e ktyre ligjeve, shfrytzimi i tyre me shkathtsi, e megjithat, duke iu prshtatur ktyre. E kjo sht gjithnj e mundur. Prandaj liria sht realitet, q nuk e mohojn rezistencat dhe kushtet e jashtme. Prkundrazi, kto vetm e vrtetojn edhe m. Liria e jon nuk sht n gjendje t zbuloj domethnien e vet t jashtme pa kto pengesa t cilat i mnjanon dhe i prballon. Ajo zbulon domethnien e vet prmes konflikteve. Pa konflikte ajo as q posedon domethnien e vet. Normat etike dhe ligjet shoqrore nuk e mohojn lirin. Ato m tepr i ngjajn shenjave t komunikacionit t vendosura pr rregullimin e qarkullimit dhe pr lirin sa m t madhe t t gjithve. Kur i cakton normat e epsheve tuaja, me kt njherit e ke arritur edhe lirin, sepse je b zotrues i vetvetes, e jo skllav i instinkteve tuaja. 19

Por liria e bixhozit, e t dehurit, narkomanis dhe pasionit pas seksit nuk paraqesin liri, por nivele t vetvrasjes, shkatrrimit t jets, e me kt edhe t liris. do zgjedhje e lir e drejtuar kundr jets nuk paraqet zgjedhje t lir. do zgjedhje e lir kundr ligjit natyror nuk sht zgjedhje e lir, por, prkundrazi, sht shkatrrim i ksaj zgjedhjeje. T gjith e dim se, nse dshirojm t kemi liri sa m t madhe duke notuar, ather duhet t notojm n drejtim t valve, e jo prkundr tyre. Duke rezymuar kt mund t themi se liria e njeriut sht realitet pa marr parasysh at se ajo sht e kufizuar dhe se ka rezistenca. Njeriu sht absolutikisht i lir n departamentin e vetdijes s vet. Ai mund t fsheh at q dshiron, kurse relativisht sht i lir tek realizimet n lmenjt e puns dhe veprimtaris, varsisht nga kufizimet dhe rezistencat rreth veti. Pas ksaj mbetet misteri e strlasht n marrdhniet e njeriut dhe All-llahut xhel-le shanuhu, mbi raportin e liris s njeriut me vullnetin absolut t Zotit xhel-le shanuhu Ktu paraqitet Kur'ani i cili ofron elsat pr zgjidhjen e ksaj shtje t strlasht. Duke pasur parasysh se Kur'ani sht Libr religjioz, e jo filozofik, ky knaqet me isharete, me aludime dhe me simbolik. M s pari konstaton se njeriut i sht dhn liria sipas urdhrit, vullnetit dhe dshirs s Zotit xhel-le shanuhu Ajo ka ndodh me lirin e njeriut nuk ndodh me dhun nga ana e Krijuesit, e as me detyrim nga ana e qenieve t krijuara. Kshtu ka gjykuar Prcaktuesi. Kur'ani thot qart: "Sikur t donte Zoti yt, do t besonin t gjith - q gjenden ne Tok. E, prse ather ti t'i detyrosh njerzit t bhen besimtar!?" (Junus: 99). 20

All-llahu nuk ka dashur ta detyroj njeriun t besoj, edhe pse kjo qndron n fuqin e Tij. Ai ka dashur q njeriu t jet i lir, t zgjedh besimin - imanin, apo mosbesimin - kufrin, ashtu si dshiron vet. "Dhe thuaj: "E vrteta sht nga Zoti yt, andaj kush t doj - le t besoj, e kush t doj - le t mos besoj." (El-Kehf: 29). "N besim nuk ka dhun - se me t vrtet rruga e drejt sht dalluar qart nga lajthitja!" (El-Bekare: 256). "E, sikur Ne t donim, donjrin do ta drejtonim n rrug t drejt..."(Es-Sexhde: 13). "Edhe Themudit Ne ia kemi treguar rrugn e drejt, por ata e deshtn (e preferuan) verbrimin e jo rrugn e drejt." (Fussilet: 17). All-llahu xhel-le shanuhu na l t lir edhe nse kemi zgjedhur verbrin n vend t rrugs s drejt. Ksaj zgjedhjeje i ka paraprir vullneti i Tij. Madje na ka mundsuar edhe m tepr se kjo. na ka ln t zgjedhim mes asaj q kemi zgjedhur vet. Na ka ofruar amanetin (lirin dhe prgjegjsin) q ta pranojm apo mos ta pranojm, ashtu si t dshirojm - amanetin t cilin e kan refuzuar malet. Njeriu sht zotuar pr kt dhe ndaj vetvetes sht br i padrejt dhe mendjeleht. "Ne u kemi ofruar amanetin qiejve, Toks dhe maleve, ata ngurruan ta bartin at dhe u friksuan prej tij, por njeriu e pranoi. Me t vrtet, njeriu sht zullumqar (pr vete) dhe i padijshm (pr fundin - epilogun e amanetit)." (El-Ahzab: 72). Njeriu nuk i ka ditur pasojat e ktij amaneti, nuk ka ditur pr frikn dhe rreziqet me t cilat do t ballafaqohet ai q pranon kt. Kshtu ai i ka br padrejtsi vetvetes dhe t tjerve. All-llahu ka ditur pr kto vshtirsira t mdha. E ka ditur se kto njeriun do ta pastrojn dhe do ta edukojn. 21

"E kur Zoti yt u tha engjjve: "Un do t caktoj prfaqsuesin n Tok!" - ata than: "A do t jet prfaqsuesi Yt ai q n t do t bj rregullime e do t derdh gjak? Ndrsa ne Ty t madhrojm e t lavdrojm dhe t lartsojm ashtu si t takon Ty." Ai tha: "Un di at q ju nuk dini." (El-Bekare: 30) Nuk e dim se si, kur, dhe n'mnyr iu sht ofruar njeriut t jet apo t mos jet i lir. A ka ndodh kjo n fillim t krijimit t Ademit apo me shpirtra para hyrjes s tyre n mitr t nns. Kjo sht fshehtsi absolute. Kur'ani, n lidhje me kt, knaqet vetm me isharet. N baz t liris, t ciln vullnetarisht e ka pranuar, njeriu sht prgjegjs dhe do t jap llogari. Kur'ani pr kt tregon n mnyr t qart n kto ajete: "...do njeri sht prgjegjs pr veprat e veta." (El-Muddeththir: 38). "...do njeri sht prgjegjs pr at q ka punuar." (Et-Tur: 21). "do njeriu ia kemi var n qaf punn e tij..." (El-Isra: 13). "Thuaj: "Ju nuk do t prgjigjeni pr mkatet t cilat i bjm Ne, e as q do t prgjigjemi Ne pr mkatet q i bni ju." (Sebe: 25). "....Dhe asnj mkatar nuk do t'i bart mkatet e tjetrit..." (El-Isra: 15). Askush nuk mund ta shptoj asknd, as q mund t'i mbaj mkatet e tjetrkujt. do njeri e bart veprn e vet dhe mkatin e vet. N pajtim me kt liri All-llahu xhel-le shanuhu i ka dhn "Njeriut vetdijen, zgjedhjen dhe ndrgjegjen" t cilat i ka br departament t ndaluar dhe shenjtri t paprekshm i cili nuk pranon detyrimin dhe determinizmin. Veten e ka obliguar 22

q kt departament ta bj t ndaluar ku nuk do t hyj as ushtria e Tij. Iniciativa e vetvendosjes sht krejtsisht e lir. donjri prej nesh mund t vendos n vetdijen e vet ka t doj. Intervenimi i Zotit fillon nga momenti i realizimit t vendimit ton. Zoti i ofron do njeriu lehtsim n harmoni me vendimin, vetdijen dhe zemrn e tij. Ai sht burim i drejtsis. Ai lejon q njeriu me vepr ta shpreh qllimin e vet. "Atij q jep (pr bamirsi) dhe ruhet (prej gabimeve) dhe m t bukurn e konsideron pr t vrtet - Ne, atij do t'ia lehtsojm rrugn e lumturis (Xhennetit); - kurse atij q sht koprrac dhe pandeh se sht i pavarur (nga Zoti) dhe m t bukurn e konsideron pr gnjeshtr - Ne, atij do t'ia lehtsojm rrugn e rnd (Xhehennemit)." (El-Lejl: 5-10). Ktu takohemi me nj premtim tjetr t All-llahut xhel-le shanuhu, q prbhet nga lehtsimi i veprs analogjikisht me qllimin e fshehur t zemrs. Shpirtligu do t gjej lehtsim tek realizimi i s keqes, kurse mirbrsi lehtsim tek realizimi i s mirs, e te kush All-llahu sheh t mirn n at drejtim edhe e udhzon at, kurse n t kundrtn ia l djajve q ta shpiejn n lajthitje. "Ai e ka ditur se 'ka n zemrat e tyre, andaj u ka dhn atyre qetsi (siguri) dhe s shpejti do t'i shprblej me fitore." (El-Feth: 18). Edhe n ajetet tjera thot: "Sikur t dinte All-llahu ndonj t mir t tyre, do t'i bnte t dgjojn." (El-Enfal: 23). "...E, pasi ata u shmangn (nga e vrteta) - All-llahu u shmangu zemrat e tyre..." (Es-Saff: 5). Duke qen se All-llahu xhel-le shanuhu i di t gjitha q m par, dhe pasi q t gjitha i ka prfshir me diturin e Vet, e shohim se si flet n Kur'an: 23

"...Dhe ndaj atyre sht zbatuar fjala (e dnimit)..." (Fussilet: 25). "E, ata, t cilve u kemi premtuar shprblimin e bukur qysh m par..." (El-Enbija: 101). "...E disa prej tyre merituan t mbesin n lajthitje..." (En-Nahl: 36). "...Un tanim e kam thn t vrtetn: "Me t vrtet, do ta mbush Xhehennemin me xhinn dhe me njerz bashkarisht" (Es-Sexhde: 13). Ai qysh m par e ka ditur se njeriu n Tok do t bj trazira dhe do t nxis gjakderdhje, dhe se do ti bj zullum edhe vetes edhe t tjerve. Prandaj njeriu meriton ndshkime t nivelit t ndryshm. T gjitha kto All-llahu xhel-le shanuhu i ka ditur q m par. Kjo nuk sht determinizm e as fatalizm, por, sikurse q ndodh, psh. ti vren se njri nga fmijt e tu ka vullnet pr shkenc, - ti i ndihmon dhe ia lehtson kt, madje e drgon edhe n shtetet e jashtme q t specializohet, ndrkaq tek tjetri fmij vren se ai sht duke anuar kah prtacia, - ti knaqesh me at q do t mund t arrij n atdheun e vet. Nse do t veprosh ndryshe, ather do t bhesh i padrejt, sepse do ti obligosh fmijt pr at q sht kundr natyrs s tyre. N kt parandjenj t mparshme nuk ekziston faktori i detyrimit, por vetm njohuri e vrtet paraprake. Ti q m par e din sipas karakteristikave morale t fmijs tnd se ai do t jipet pas lojs dhe zbavitjes. Nse i jipet lojs, e e len pas dore librin, kjo nuk sht shtrngim e as determinizm. Kjo sht natyra e tij, t ciln ti e ke njohur qysh m par. Praktika e ka zbuluar personalitetin e tij pr ka edhe e ka merituar ndshkimin e drejt. E m von ai e ka kuptuar at q m par nuk e ka ditur. 24

"dokush do t di pr veprat q ka punuar dhe lshimet (q ka br)." (El-Infitar: 5). Pr kt arsye kjo bot paraqet fush eksperimentale pr hulumtimin e esencs s shpirtit dhe natyrs s tij. "Ai i Cili ka krijuar jetn dhe vdekjen, pr t'ju provuar se kush prej jush vepron m mir..." (El-Mulk: 2). N kt mnyr asnjri prej jush nuk mund t arsyetohet pr shkak t veprave t tij dhe t thot n astin e dhnies s llogaris - kt e kam br kshtu dhe kshtu nn presionin e adeteve, tradits, rrethit, shoqris, edukats, etj. All-llahu xhel-le shanuhu kt tem e ka prfunduar me kto fjal: "All-llahu nuk ju ndshkon nse betoheni pa qllim, por ju ndshkon pr at q e bni me qllim." (El-Bekare: 225). N nj ajet tjetr thot: "...Nuk sht mkat nse gaboni di, por sht mkat nse kt e bni qllimisht..." (El-Ahzab: 5). N ajetin e tret All-llahu xhel-le shanuhu na flet pr ata, t cilt i jan kthyer kufrit, mosbesimit, pas besimit dhe u krcnohet me ndshkim t ashpr, pastaj bn prjashtim me fjalt: "...Prpos atij q sht i detyruar me forc (q t mohoj), por q zemra e tij sht plot besim (pr t nuk ka mkat)." (En-Nahl: 106). Q do t thot se kush e mohon besimin nn presion e me zemr mbetet edhe m tutje besimtar pr t nuk ka mkat. Ajo ka mbetet n zemr n radh t par sht lnd (shtje) pr tu prgjegjur, e jo ka ndodh n sken. "At dit kur do t vhen n pyetje ndrgjegjet." (Et-Tarik: 9). Ndrgjegjja sht fshehtsi e cila i tejkalon gjasat, shoqrin, rrethin dhe edukimin, si tham edhe m par. Ajo sht iniciatore absolute. sht fillim absolut, t ciln All-llahu e ka liruar nga t gjitha prangat. 25

Ajo sht identike me shpirtin tnd. Ajo e zbulon realitetin tnd, sikur q gjurmt e gishtit zbulojn identitetin tnd. Shpirti i yt n ndrgjegjen tnde i takon liris s Zotit sepse ai sht fryma e Tij: "E kur t'ia jap formn dhe i jap shpirtin (e bhet i gjall), ju bni sexhde atij." (Hixhr: 29). Duke qen se n ty gjendet ky plan i Zotit Dhe duke qen se Ai ty t ka favorizuar me vullnetin e lir, ti do t japish llogari pr kt liri t dhuruar. Ky sht kulminacioni i dhuntis s Zotit. Kulminacioni i drejtsis s Tij. Prej ktu arrihet gjer tek przierja ndrmjet shpirtit dhe All-llahut n ajetet t cilat kan domethnie t thell: "...Dhe kur gjuajshe nuk gjuajshe ti, por gjuante All-llahu..." (El-Enfal: 17). Fitorja t vjen njkohsisht me dorn tnde dhe me dorn e Zotit. Dora jote n astin e fitores sht dora e Zotit. Vullneti yt sht vullneti i Zotit. Ktu sht e mundur q dikush t kundrshton e t thot: "Prse edhe qllimi, gjithashtu mos t jet i paradestinuar?" Prgjigjen n kt pyetje e jep vet Kur'ani: "Zemrat e tyre jan t smura, e All-llahu smundjen e tyre e rrit edhe m tepr." (El-Bekare: 10) "...Ja, kshtu All-llahu e l n lajthitje, dokend q e tepron n vepra t kqija dhe dyshon." (Gafir: 34). "E ata q jan n rrug t drejt Ai edhe m tej do t'i udhzoj...". (Muhammed: 17). "...E, pasi ata u shmangn, - All-llahu u shmangu zemrat e tyre..." (Es-Saff: 5). "Dhe do T'i shmangi prej argumenteve t Mia, ata q madhshtohen n Tok..." (El-Araf: 146). Nga kjo shihet qart se All-llahu xhel-le shanuhu gjithnj ia l iniciativn robit t Vet. Pas ksaj vie urdhri i Tij i cili ta 26

shton smundjen nse ke zemr t smur, kurse t udhzon nse sinqerisht anon kah rruga e drejt, respektivisht, t dbon nga ajo nse e ke nga kryelartsia. Fushveprimi i vetdijes gjithnj t sht ln ty, q t veprosh si t duash vet. Pastaj vie urdhri i Zotit dhe ndshkimi. sht e pamundur q Zoti t urdhroj dhunn apo di t lig. "...Thuaj: "All-llahu nuk urdhron t punohen vepra t shmtuara! Prse flisni pr All-llahun at q nuk e dini?" (El-Araf: 28). Kjo tregon se ligji i par i krijimtaris e konsideron shpirtin si mihrab ku nuk ka vend pr detyrime me dhun. All-llahu nuk e shtrngon (zorit) shpirtin. As Ai, as ushtria e Tij, as Pejgambert e Tij, e as njerzit e zgjedhur t Tij. Shpirti sht "misterie m e madhe", t ciln e di vetm All-llahu at dit kur ndrgjegjet do t thirren n prgjegjsi. Prkitazi me kt tregon edhe hadithi q e transmeton Ebu Bekri: Ebu Bekri nuk ua kalon me namaz e as me agjrim, por me vetdije t lart e cila n shpirt l gjurm t prhershme." All-llahu n Kur'an thot: "Shumica e ithtarve t Librit, prej zilis q kan n vet, dshirojn t'ju kthejn nga besimi n mohim, pasi e vrteta u sht treguar atyre haptazi..." (El-Bekare: 109). All-llahu nuk e ka krijuar smirn n zemrat e tyre, e as q i ka dhn hapsir asaj n vetdijen e tyre, prandaj ata ua kan zilin me prcaktimin e vet. Ktu shprehja sht trsisht e qart (nga vetvetiu). Kjo mohon intervencn e Zotit dhe tregon qartas se kt fushveprim t brendshm All-llahu e ka ln t lir. Duke iu drejtuar djallit, All-llahu thot: "Ti nuk do t kesh kurrfar pushteti mbi robrit e Mi, prve mbi ata t cilt do t pasojn ty, prej atyre t humburve." (El-Hixhr: 42). 27

Djalli do t hyj n zemrn tnde vetm nse vet ia hap dern, sipas zgjedhjes tnde dhe nse je njri prej atyre q e kan humbur rrugn. Ai nuk mund t deprtoj me dhun n zemrn tnde. Zoti i ka garantuar zemrs mbrojtje dhe askujt nuk i ka dhn pushtet mbi t, qoft ai i mir apo i keq, prve nse pronari i saj sipas zgjedhjes s vet e fton, e gostit dhe e prqafon t mirn apo t lign. N kt mnyr do t jet ashtu si ka dshiruar vet. Me t vrtet, gjendemi para mihrabit dhe ndaless m t madhe, t rrethuar me grmadha ku nuk mund t hyj as determinizmi as fatalizmi. At q e bjm nn presion gjat jets son t prditshme nuk mund t ndrlidhet me vetdijen ton. Mund t m detyrosh me dhun q t'i ngris duart apo t gjunjzohem n emr tnd por kurr nuk mund t m detyrosh t t dua. Pr kt shkak religjioni nuk lejon q gjat dhnies s llogaris t themi se filan filani m ka detyruar e m ka shtrnguar t bj di, duke dshiruar t arsyetojm mkatin ton dhe at t'ia m'veshim dikujt tjetr. All-llahu e ka br t ndaluar fushveprimin e vetdijes dhe ndrgjegjes. Aty nuk mund t hyj kurrfar dhunuesi. Mund ta detyrosh shrbtorin pr ndonj pun, por nuk mund ta detyrosh q t ket prgjegjsi pr punn e kryer. Kur'ani t konsideron si njeri t lir dhe prgjegjs pa marr parasysh rrethanat n t cilat gjendesh: "...A thua Toka e All-llahut nuk qe e gjer dhe a thua se nuk keni mundur t shprnguleni n ndonj vend tjetr?" (En-Nisa: 97). Nuk ka arsyetim. Kur vie momenti i zgjedhjes, ti zgjedh vet pr vetn tnde. "Ne ia tregojm rrugn e drejt, kurse e atij sht q t jet mirnjohs ose mosmirnjohs." (El-Insan: 3). N fjaln "Imma" (ose) sht shprehur qart faktori i indeterminizmit. 28

"...Pasha shpirtin dhe at q Ai e krijoi, e ua bri t kuptueshme rrugn e s mirs dhe s keqes." (Esh-Shems: 7-8). Domethn e ka hapur para tij rrugn e s mirs dhe rrugn e s keqes, e pastaj e ka ln t zgjedh vet ciln t doj. Prandaj ka thn rrugn e s mirs dhe s keqs, e jo "ose rrugn e t keqes". Q t dy rrugt i ka ln t hapura ashtu q shpirti t mund t zgjedh njrn prej ktyre pa detyrim. Prandaj n fund ka shtuar edhe kt: "Dhe do t ket sukses vetm ai i cili e pastron shpirtin, e do t jet i humbur ai i cili e shpien at n rrugn e trthort." (Esh-Shems: 9-10). Suksesi apo mossuksesi i jan kthyer rrugs s lir. N tjetrin ajet shtja sht edhe m e qart: "Edhe t mirn e t keqen ia kemi shpjeguar." (El-Beled: 10), domethn e kemi drejtuar n udhkryqin e t dy rrugve q t zgjedh ciln t doj. Qllimi sht i lir. Ndrgjegjja sht e lir t hesht ka t doj. Vepra sht e lir dhe njkohsisht e paracaktuar. donjri prej nesh e ka pjesmarrjen e vet n veprimtarin e lir. Ai i cili prfaqson determinizmin do t gjendet n dilem kur ta pyesin se si do ta dalloj dorn e vet, t ciln e lviz lirisht dhe shkruan me t ka t doj nga dora n pranga e cila dridhet nga ethet. Ktu para nesh gjenden dy situata t qarta. Indeterminizmi n situatn e shndetit dhe determinizmi n situatn e smundjes. Sikur determinizmi n fjal do t ishte i sakt, ather nuk do t mund t dalloheshin kto situata, dhe n esenc ato as q do t ekzistonin. Veprimi i lir, pra, sht realitet. Paracaktimi gjithashtu sht realitet. Tani problemi qndron n kuptimin e ksaj dysie dhe 'sht kjo q njra e prjashton tjetrn. 'sht kjo q 29

determinizmi nuk e prjashton indeterminizmin, apo anasjelltas. Do t prpiqemi q ta shohim kt prmes ajeteve Kur'anore. Kto tregojn sheshit, ekspozojn haptas dhe qart, q njerzit mos t jen n mdyshje. All-llahu xhel-le shanuhu thot n Kur'an: "Sikur t donim Ne, do t zbritnim n ta - nga qielli - nj mrekulli, para s cils, ata do t'i krrusnin qafat e tyre." (Esh-Shuara: 4). Sikur All-llahu xhel-le shanuhu t donte kjo edhe do t ndodhte, por kt nuk e ka br, sepse nuk ka dshiruar q t na detyroj n besim, me ka do ta mohonte indeterminizmin, q paraqet esencn e t ekzistuarit ton, por ka dashur q t jemi t lir t besojm apo t mos besojm. All-llahu xhel-le shanuhu nuk e ka br Iblisin Iblis. Iblisi e ka zgjedhur vet mendjemadhsin dhe kryelartsin kur ka refuzuar t'i prulet Ademit alejhis-selam sikur engjjt e tjer, duke thn: "Un jam m i mir se ai. Mua m ke krijuar prej zjarrit, kurse at prej balts." (Sad: 76). Iblisi nga mosdija dhe n mnyr t padrejt e ka zgjedhur t mashtruarit. All-llahu e ka zgjedhur q t'i mashtroj njerzit dhe i ka dhn rolin n pajtim me zgjedhjen e tij. Ngjashm ka ndodh edhe me Muhammedin alejhis-selam All-llahu e ka ditur pastrtin e zemrs s tij, andaj e ka zgjedhur pr t Drguar t Udhzimit t Zotit: "Ata, t cilt bjn luft (prpiqen) pr Ne, Ne, me siguri, do t'i drejtojm rrugve t cilat shpiejn tek Ne." (El-Ankebut: 69). Pr shkak mosekzistimit t determinizmit dhe detyrimit, Zoti nuk sht treguar n Inxhil dhe n Kur'an, sepse nuk ka dashur t na detyroj n besim. E ka krijuar Teuratin, Inxhilin dhe Kur'anin, n t cilt mund t besojm, por edhe mund t dyshojm.

30

Pr Kur'anin ka thn: "Me kt Ai shumkend i l n lajthitje, e shumkujt ia tregon rrugn e drejt." (El-Bekare: 26). Ajetet e tij prmbajn argumente, por kurr nuk i ka br argumente detyruese, t cilat kapin pr fyti dhe t cilat e detyrojn mendjen. Ai, pr shkak t respektit t liris s njeriut, gjithnj e l at t prcaktohet vet pr nj gj, t thot ka t doj pa ngurrim, t sqarohet pr at q gjendet n vet brendin e tij, n vetdijen e tij, n mnyr q ta fitoj shprblimin apo ndshkimin e merituar. Ka dashur q njeriu, n nj mnyr, t bht mkmbs i Tij i vogl n Tok, i cili do t'i gjykoj vetvetes dhe t tjerve, n mnyr q ta sodit, ta provoj dhe ta verifikoj. N nj ajet Kur'ani shpjegon takimin mes t prcaktimit t Zotit dhe liris s njeriut dhe eliminon kontradiktn e hipokritve, t cilt pandehin se dshirojn t'i ndihmojn Pejgamberit t Zotit, e s kndejmi nuk pranojn t shkojn n fushata ushtarake me ta. "E, sikur ata t donin t shkonin (n luft), do t prgatisnin pajisjen pr t; por All-llahu nuk plqeu shkuarjen e tyre n luft, andaj i pengoi ata me dembeli. Dhe u sht thn: "Rrini me ata q jan ulur (si pleqt e t smurt)!" Sikur t'ishin nisur me ju, do t ishin vetm n penges e sipr dhe s shpejti mes jush do t shtinin ngatrresa, duke ju dshiruar t keqen. E n mesin tuaj ka t till q i dgjojn ata me andje. Mirpo All-llahu i di zullumqart." (Et-Teube: 46-47). Ktu flitet pr hipokritt, t cilt sipas bindjes s tyre nuk dshirojn ta ndihmojn Pejgamberin alejhis-selam, andaj prcaktimi i Zotit ka qen n ujdi me bindjen e tyre. Ai ka dshiruar ashtu si kan dshiruar edhe ata vet, andaj i ka penguar dhe e ka prbuzur daljen e tyre, ashtu si e kan prbuzur edhe ata vet. 31

Kjo ngjashmri reciproke mes prcaktimit t Zotit dhe ndrgjegjes s njeriut sht shprehur n ajetin e sures El-Enfal ku All-llahu i drejtohet Pejgamberit alejhis-selam, e i thot: "O Pejgamber! Thuaju robrve q gjenden n duart tuaja: "Nse All-llahu di se n zemrat tuaja ka fardo t mire, do t'ju jap m t mir nga ajo q u sht marr juve dhe do t'ju fal..." (El-Enfal: 70). Kshtu shihet se prcaktimi i Zotit sht gjithnj i llojit t njjt sikurse edhe vet zgjedhja e njeriut. Shihet se si vie gjer tek puthitja mes vendimit t Zotit dhe zgjedhjes s njeriut, dhe se si eliminohet kontradikta e cila sht rezultat i kuptimit ton t gabuar. Tani e kemi leht t'i kuptojm dy ajete me domethnie siprfaqsore t kundrta: "Dhe thuaj: "E vrteta sht nga Zoti yt, andaj kush t doj - le t besoj, e kush t doj - le t mos besoj." (El-Kehf: 29). "E ju do t dshironi vetm at q dshiron All-llahu." (El-Insan: 30). N ajetin e par All-llahu e prshkruan vullnetin e lir t njeriut, ndrsa n t dytin flet pr vullnetin e All-llahut, pr kaderin. Kontradiktat n kto dy ajete reduktohen vetm n domethnien e jashtme. Gjer m tani kuptuam se All-llahu i dshiron njeriut at q ai i dshiron vets s vet: "At q kundrshton Pejgamberin, ndonse e ka t njohur rrugn e drejt, dhe q i drejtohet rrugs q nuk sht rrug e drejt e besimtarve, do ta lm t bj ka t doj, dhe do ta hedhim n Xhehennem! O, sa vendbanim i tmerrshm sht ai!" (En-Nisa: 115) Kush zgjedh rrugn e ligshtirave, kurse All-llahu n vendimin e tij sheh vendosmri, Ai nuk e detyron t veproj mir, por i ndihmon ta zbatoj at q e ka zgjedhur vet. Ia 32

prgatit shkaqet e s keqs q ajo 'sht e fshehur n brendin e tij t dal sheshit e ather i aplikon sanksionet: "Do ta lm t bj ka t doj,dhe do ta hedhim n Xhehennem - o sa vendbanim i tmerrshm sht ai!" Ky sht determinizm dhe ky ktu sht njsoj sikurse indeterminizmi. Ktu nuk ka kontradikt, sepse vullneti i Zotit sht vullneti i robit t vet. sht eliminuar dysia: "Zoti nuk e ndryshon gjendjen e nj populli, prderisa ai nuk e ndryshon vetveten" (Er-Rad: 11). Zoti nuk dshiron ta ndryshoj njeriun, prderisa njeriu nuk e ndryshon vetveten. Prputhja reciproke ktu sht e qart. Edhe njri edhe tjetri, determinizmi dhe indeterminizmi jan reflektime t vullnetit t Zotit, e njkohsisht jan pa kontradikta, sepse jan reflektime t zgjedhjes s vet njeriut: "Thuaj: "do gj sht nga All-llahu." Njeriu dshiron por aftsia e tij e krkesave dhe e zgjedhjeve jan dhunti dhe vullneti m i lart i Zotit xhel-le shanuhu Liria e njeriut sht dhunti e vullnetit t Zotit. Nga ktu ajeti: "E ju do t dshironi vetm at q dshiron All-llahu" (El-Insan: 30), sht konstatim i realitetit e assesi thnie kontradiktore. Ai konstaton lirin tnde, por liria jote sht dhunti , dhurat dhe vullnet i Atij q jep. "...All-llahu ka dhn q t dal sheshit ajo q patt fshehur ju". (El-Bekare: 72). All-llahu xhel-le shanuhu ka mundsuar t zbulohet qllimi i juaj, t del sheshit ndrgjegjja e juaj, q gjithsecilit t'ia regjistroj pretendimin e tij pa kurrfar shtrngimi. Ai kt vetm e zbulon dhe lejon q pretendimi t dal sheshit i till far sht vet, n mnyr q donjri ta ket t varur veprn e vet pr qafn e tij. Pastaj pason ajeti Kur'anor me t cilin edhe prfundon kjo tem: "...dhe ta dini se All-llahu ndrhyn mes njeriut dhe 33

zemrs s tij, dhe se t gjith do t tuboheni para Tij." (El-Enfal: 24). Kjo do t thot se All-llahu e l t lir zemrn. donjri posedon ndrgjegjen e vet n t ciln sht i lir. Zoti vendos ndikimin e Vet mes njeriut dhe zemrs s tij. Ai ndrhyn mes njeriut dhe zemrs s tij. Nga mshira dhe mirsia e Vet, Ai mundson dhe pengon ashtu q t'i mbroj t dashurit e Vet nga e keqja, dhe q donjrit t'ia lehtsoj n pajtim me vetdijen, vendimin dhe iniciativn e tij, - t'ia lehtsoj apo t'ia vshtirsoj. "(Kujtoje) kur All-llahu n ndrr t tregoi se ata (armiqt) jan pak; e sikur t tregonte q ata jan shum, ju do t friksoheshi dhe do t grindeshit rreth ksaj shtjeje, por All-llahu ju shptoi - Ai e di mir se ka keni n zemrat tuaja. (Kujtoje) - kur u ndesht, e Ai ua dftoj ata n syt e juaj pak, - e ju paksoi juve n syt e tyre, pr ta zbatuar All-llahu at q kishte caktuar - e te All-llahut kthehet do gj." (El-Enfal: 43-44). Ktu kemi shembull edhe m t mir t ndrhyrjes s fsheht e t pandieshme mes njeriut dhe zemrs s tij. All-llahu dshiron q t'i inkurajoj myslimant pr luft n betejn e Bedrit, edhe pse kta ishin numerikisht m pak (treqind mysliman t armatosur dobt kundr nj mij idhujtarsh t armatosur mir). Ai dshiron pa shtrngim t'i drejtoj n luft ashtu q zgjedhja t jet zgjedhje e tyre. Pr kt arsye Pejgamberit alejhis-selam i ka treguar n ndrr se armiku numerikisht sht i vogl, e gjat lufts armiku shumnumrt n syt e myslimanve ka qen i vogl dhe i parndsishm, sikur q e ka br t parndsishme gjendjen e myslimanve n syt e idhujtarve, ashtu q t gjith ata t'i shpie n luft, e ather ka gjykuar sipas vendimit q m par t ditur. Ky sht ai lehtsim me t cilin Ai i drejton shkaqet pa shkeljen e ligjit mbi lirin, t cilin ja ka caktuar do njeriu n 34

vetdijen e tij. All-llahu donjrin prej nesh e ka krijuar t lir n zemr dhe n ndrgjegje dhe ne jemi prgjegjs pr kt liri. Me kt Kur'ani e ka dhn elsin pr zgjedhjen e problemit m t madh n filozofi, problemin e determinizmit dhe indeterminizmit.

35

HISTORIA E KRIJIMIT
Kur dhe si ka filluar krijimi? Si jan krijuar Toka, HNe, Dielli dhe yjet...? far kan qen hapat e njeriut t par n Tok dhe prej nga ka ardhur ai...? Mbi t gjitha kto shkenca e ka thn fjaln e vet. Ajo ka qndrimin e vet, aspektet dhe argumentet e veta... Biologjia, antropologjia, astronomia, kimia organike, gjeologjia, evolucioni i cili sot sht br disiplin e veant shkencore, embriologjia dha anatomia. Sa vllime e vllime jan shkruar rreth ktyre shtjeve... Shumka sht thn. Ne nuk mund t jemi t izoluar nga kjo kur lexojm at se ka thot Kur'ani mbi historin e krijimit... Feja kurr nuk ka qen e izoluar nga jeta, dhe as q i sht kundrvr shkencs ndonj her. Ajo gjithnj i ka ofruar dhe i ka dhn arritjet skajore mendimit shkencor dhe gjithnj ka shpie tek faktet pakontestuese. Feja islame ka ardhur t thot fjaln e fundit. sht e pamundur q prkitazi me kt t diskutohet nga aspekti religjioz para se t shqyrtohet nga aspekti shkencor. shtjen e krijimit, pra, duhet ta shqyrtojm nga aspekti shkencor, religjioz dhe filozofiko-politik. Rreth ksaj shtjeje kam shkruar q m par n veprat: "Misteri i vdekjes" dhe "Misteri i jets". Ktu nuk e kam ndrmend t prsris at se ka kam thn atje, por di nga ajo sht e domosdoshme t thuhet pr shkak t kyjes s lexuesit n kt shtje. T'i kthehemi jets, fillimit dhe vet babait t evolucionit, Darvinit, q t na shpjegoj vrejtjet e veta mbi rrugn e jets, mbi teorin e vet e cila e ka ndrruar tr mendimin njerzor. Gjat udhtimit t tij rreth bots n anijen ushtarake "Bigi", Darvini ka filluar t mbledh ekzemplar nga toka dhe deti, t'i 36

studioj, t mendoj dhe t'i shnoj t dhnat mbi qeniet e gjalla n rruzullin e Toks. Si rezultat i ktij hulumtimi jan kto vrejtje t tija: - Qeniet e gjalla ndrrohen dhe i adaptohen rrethit ku jetojn. - Njeriu i cili jeton n polin e veriut sht i trash dhe me shum dhjam sikurse balena n mnyr q t mbrohet nga ftohtsia e madhe. Ariu polar sht i mbuluar me gzof t trash. N rajonet ekvatoriale, tropike, njeriu sht thatanik dhe i zi. Lkura e tij e zez paraqet ombrell dielli e cila e mbron at nga rrezet vdekjeprurse t diellit. - Hardhucat q jetojn n shpella jan t verbta dhe nuk kan gjymtyr, gjersa ato q jetojn n tok kan ngjyr dhe shikim t mpreht. - Gojt e disa shtazve dallojn prshtatshmrisht me rolin e tyre. Disa jan t furnizuar me dhmb, me t cilt rrjepin dhe shqyejn, sikurse tek tigrat, disa jan me sqep sikurse tek shpest, kurse disa jan t siguruar me grem me ndihmn e t cilit kapen sikurse q sht rasti me ankilostomn e cila me ndihmn e ktij gremi mbahet fuqishm npr muret e stomakut. Disa goj jan t furnizuara me fek (turi) me ndihmn e s cils bhet thumbimi sikurse tek mushkonjat, disa me aparat pr thithje si sht rasti me mizat, e disa me sharrza pr prerje sikurse tek brejtsit. A thua sht e sakt se t gjitha qeniet e gjalla jan krijuar nga nj lloj, prej t cilit pastaj ka evoluar n llojet e ngjashme t shumnumrta pr shkak t kushteve dhe mjediseve. Tek shtazt q jetojn n tok jan zhvilluar kmbt, e tek ato q jetojn n uj, n vend t kmbve jan zhvilluar pendt notuese, gjersa tek ato q fluturojn, n vend t kmbve t para jan zhvilluar kraht. 37

N qoft se ky konkludim sht i sakt, ather ai duhet t na zbuloj ngjashmrit e konstruksionit t trupit t t gjithve. Kjo sht ajo q me t vrtet na tregon skalpeli: - Te gjarpri, i cili nuk ka kmb, anatomia na zbulon kmbt e fshehura n skelet. Sa shihet me sy na duket se shpest posedojn vetm nj pal kmb, anatomia na zbulon se kraht paraqesin paln tjetr t kmbve t cilat jan zhvilluar n ujdi me funksionin e ri q iu sht dedikuar. Katr pendt notuese tek peshqit nuk jan asgj tjetr vetm se dy pal kmb t shndrruara n rrema. - Njeriu i ka nga pes gishtrinj n do dor dhe n do kmb, e gjithashtu edhe majmuni, miu dhe hardhuca. Madje edhe lakuriqi posedon po aq gishtrinj t fshehur. - Zemra dhe qarkullimi i gjakut funksionojn n princip t njjt sikurse tek baleNe, miu, majmuni, njeriu dhe lakuriqi. T gjitha kto lloje posedojn veNe, kurse zemra tek t gjith sht me katr barkushe (ventricoli cardis). - Sistemi nervor q prbhet nga truri, palca e kurrizit dhe nervat tek t gjith sht i njjt. - Sistemi muskulor me muskujt, skeletin dhe takmi skeletor... t gjitha eshtrat, me dallime t vogla dhe t parndsishme, jan t ngjashme me njra tjetrn tek t gjitha shtazt. - Sistemi gjenital, gjithashtu, sht i njjt tek t gjitha shtazt. - Shtatznsia tek grat zgjat nnt muaj, tek balenat dhe tek shum lloj majmunsh, po ashtu nnt muaj... Madje edhe periudha e moshs s gjirit tek t gjith sht dy vjet. Pastaj goditja e dyt... Anatomia zbulon n skeletin e njeriut vertebrat (unazat) e bishtit, q gjenden edhe tek majmuni, jan atrofizuar (rrgjuar), sepse e kan humbur funksionin e vet. 38

Vertebrat e qafs tek njeriu jan shtat, tek iriqi dhe tek gjirafa gjithashtu shtat, pa marr parasysh gjatsin e qafs s saj. Goditja e tret: foshnja n mitrn e nns zhvillohet sipas etapave... N etapn e par foshnja i gjason peshkut - posedon verzat. N etapn vijuese tek ajo zhvillohet bishti i cili m von kalon n gjendje atrofike. N etapn e tret foshnja trsisht sht e mbuluar me qime, sikurse majmuni, e pastaj shprehet rnia e qimeve nga trupi, prve nga siprfaqja e koks. Foshnja e ka zbuluar tr rrfimin. Fillin e zhvillimit dhe etapat e zhvillimit. Skalpeli, i cili luan pas veshit t njeriut, zbulon gjra t reja. Muskujt q e lvizin veshin e gomarit, tek njeriu jan atrofizuar, sepse e kan humbur funksionin origjinar pasi q veshi i njeriut ka fituar form tjetr t pavarur nga lvizjet. Grmimet n Jav n Transval dhe Pekin kan zbuluar kafkn e njeriut e cila e ka formn e kafks s majmunit. Disa nga kto kafka jan zbuluar n shpella ku jan gjetur mbeturinat e drurit t karbonizuar n vatra, q tregon se pronart e tyre qysh para aq shekujsh kan zbuluar dhe kan prdor zjarrin. Dhe nuk ka mbetur kurrgj tjetr prvese Darvini ta shkruan teorin e vet mbi zanafilln e llojit (sojit), teorin e cila thot se t gjitha llojet e kan gjenezn prej nj rrnje, zhvillimi i mtejshm i s cils ka pasur karakter t nj druri t degzuar i cili sht ndrruar dhe n mnyr divergjente sht zhvilluar n prshtatje me ndrrimet e rrethanave dhe kushteve. Darvini nuk ka thn se njeriu e ka origjinn nga majmuni, e as q origjina e njeriut rrjedh prej shimpanzs dhe orangutanit. Teoria n esenc nuk thot se cilido lloj ekzistues rrjedh nga lloji tjetr. do lloj pr vete sht deg e fundit, e pavarur prej nj druri t vetm. Dega nuk ka rezultuar nga dega tjetr 39

(dega e njeriut nuk ka rezultuar nga dega e majmunit). Edhe njra edhe tjetra paraqesin bilashnjok (bisk) t veant t trungut dhe, n esenc ata i kthehen t njjtit burim, qelizs s par, trungu i s cils sht degzuar n lloje t cilat i shohim rreth veti. do lloj paraqet kulminacionin e kategoris s vet. Ai sht i pavarur sipas strukturs dhe forms s zhvillimit t vet. Lind vetm t ngjashm me t. Darvini sht ndalur tek evolucioni i bots organike duke menduar dhe vzhguar. Botkuptimi i tij mbi prshtatshmrin e qenieve t gjalla dhe rrethit shpjegon vetm ndrrimin e konstituimit dhe funksionit ndrmjet qenieve t gjalla, e kurrsesi evoluimin e tyre nga shkalla m e ult kah shkalla ma e lart, kah forma m e prsosur. Ai edhe pr kt ka gjetur zgjidhje kur e ka vrtetuar se evolucioni ka rezultuar nga stimulimi i brendshm material pa dirigjim nga jasht. Lufta pr ekzistenc ka qen filtr. Ato shtaz t ujit, t cilat kan mundur t'u adaptohen kushteve jetsore n uj, e kan siguruar ekzistencn e tyre, kurse t tjerat, q nuk kan mund ta bjn kt jan shfarosur. N kt mnyr kan vazhduar s jetuari ato t cilat kan mund t prshtaten, ndrsa t tjerat, q kan pasur m pak mundsi pr prshtatje jan zhdukur. Kshtu ka ardhur gjer tek evolucioni n mnyr spontane, me kushte materiale jetsore. Furtuna sht ngritur kundr Darvinit. Kan kaluar shum vite n hulumtime dhe rishqyrtime... Nj pjes e teoris s Darvinit jeton edhe m, kurse pjesa tjetr ka vdekur q moti. Pohimi se t gjitha llojet e kan gjenezn nga nj rrnj dhe se kan divergjuar n trungun e familjeve dhe llojeve n pajtim me kushtet e mjedisit dhe rrethanave sht supozim m afr t vrtets dhe sht i bazuar n fakte. Rrnja familjare me t 40

vrtet i lidh t gjitha qeniet e gjalla. Anatomia konfirmon se ato jan t lidhura njra me tjetrn me lidhje gjaku dhe me farefisni. Ndrkaq, pohimi se seleksionimi sht br vetm me stimulimin jetsor pa drejtim nga jasht, m nuk sht aq binds. Kjo rrzohet prmes filtrit t mendimit t sigurt dhe t sakt. Prse nga trungu familjar i gomarve rezulton dika si kali, kur dihet se gomari sht m i qndrueshm dhe m i fuqishm... me far stimulimi nga familja e dhive t egra zhvillohet di si antilopa e cila sht m e dobt, m pak e qndrueshme dhe m e but se dhia e egr. E njjta gj ndodh edhe me fluturn laroshe e cila sht m e dobt se grerza e vrazhd dhe zhurmmadhe... Pllumbat, pallonjt dhe shum zogj t tjer t larm jan m t dobt se shqiponja, gjeraqiNedhe skifteri. Krijimi ktyre llojeve nuk sht i mundur t shpjegohet me ligjin e ekzistencs t m t fortve, por me nj ligj tjetr, e ky sht ligji i ekzistencs t m t bukurve. M t bukurit n syt e kujt? Kt do ta thot komentuesi. M t bukurit n syt e njri-tjetrit. Mashkulli zgjedh femrn m t bukur nga mesi i tyre. Kjo sht zgjedhje seksuale. Edhe m tutje gjendemi para stimulimeve jetsore dhe materiale. Prse mashkulli zgjedh femrn m t bukur? Pyetja ende sht e hapur. Flatrat laramane nuk jan m t afta pr t fluturuar nga flatrat e thjeshta. Ktu ssht n pyetje interesi jetsor, por sht n pyetje vlera e lart estetike e cila vetveten e imponon mbi t gjitha stimulimet e tjera. Ktu ka ardhur n shprehje arsyeja e Artistit - Krijuesit i cili i zbukuron krijesat e Veta. Gjurmt e Tij i hasim n fletn e lisit, n ngjyrn e luleve, n flatrat e fluturs dhe n puplat e pallonjve. 41

Para ksaj mbetemi t habitur sikurse edhe para drunjve t shkrettirave, t cilt natyra i ka prirur me farra fluturuese, t cilat fluturojn kilometra e kilometra shkrettirs jopjellore q t bien aty ku ka uj... apo nse i soditim vezt e mushkonjave do t zbulojm se ato posedojn qesza ajrore me ndihmn e t cilave notojn n siprfaqen e ujit e nuk fundosen. Vetm kjo mund t shpjegoj arsyen Universale e cila mendon dhe planifikon pr krijesat e veta, sepse drunjt e shkrettirs nuk kan mendje q farrat e veta t'i furnizojn me flatra e as q mushkonja din di pr ligjin e Arhimedit mbi fundosjen n mnyr q vezzave t veta t'u siguroj ndonj mjet pr t notuar. Kto jan gjra para t cilave teoria e Darvinit sht plotsisht e pafuqishme dhe i vetmi q i shpjegon kto sht arsyeja Universale, i Gjithmbarshmi, i Cili planifikon, projekton dhe e krijon ekzistencn. Pr t shpjeguar kt m hollsisht do t marrim nj supozim t imagjinuar... T supozojm se vuajm nga nj e met e veant t shqiss s t pamurit... Kjo e met manifestohet n at q mund t shohim lloj-lloj veglash dhe makinash, por nuk mund ta shohim konstruktorin e tyre...Kshtu shohim biikletn, kaloshinin, karrocn, automobilin, trenin etj. por nuk mund t'i shohim njerzit q i kan prodhuar kto. Do t themi se kto mjete kan evoluar njra nga tjetra npr nj seri etapash. Pr kt si argument do ta marrim konstruksionin e tyre. T gjitha i ngjajn njra-tjetrs, sepse jan nga hekuri, druri, dhe lkura. E kan trupin dhe rrotat... Do t vrejm se automobili dhe treni posedojn motort, t cilt prbhen nga cilindrat dhe pistont, dhe funksionojn me benzin, me naft apo me avull. Meqense nuk e shohim konstruktorin e tyre, do t themi se ato jan zhvilluar nn ndikimin e faktorve t brendshm si 42

rezultat i lufts s tyre me rrethin dhe ekzistencn t ma t fortit pas lufts maratonike pr ekzistenc. Nuk do ta prfillim faktorin e jashtm sepse nuk e shohim at. Ndrkaq shohim se ato lvizin me ndihmn e motorit t brendshm. Mu ky sht gabimi q e ka br Darvini n teorin e vet mbi evolucionin kur ka thn se faktort e zhvillimit jan faktort e brendshm dhe se jeta zhvillohet me stimulimet e brendshme pa dirigjim nga jasht... Zhvillohet me ndikimin e faktorve t brendshm material vetm pr shkak se nuk e sheh Konstruktorin, Krijuesin, i Cili shpik dhe krijon. Gjendemi, pra, kundruall teoris e cila ka zbuluar rrnjt familjare t bots organike, por e cila nuk ka mundur t na shpjegoj se si ka ardhur deri te evolucioni ndrmjet tyre. Nse tani kalojm n disipliNet tjera shkencore, q flasin pr historin e krijimit do t ballafaqohemi me mendimin se jeta ka filluar nga uji ku ka ardhur gjer tek krijimi i materies me fuqi t panjohur n formn e par t jets... protoplazma... pr t ciln askush nuk e din se si ka lindur nga uji e dheu. Nse edhe kt e braktisim e nisemi nga kozmosi... yjet dhe planett do t gjendemi prsri para mendimit t astronomit se do gj ka rezultuar nga nj re prej pluhuri dhe gazrave. Kaq n pika m t shkurtra prkitazi me kt shtje nga ana shkencore. Tani t shohim se ka ka thn Kur'ani n lidhje me kt qysh para katrmbdhjet shekujve.Pr ka ka folur Pejgamberi analfabet, i cili nuk ka ditur, sikurse edhe populli dhe koha e tij, se ka do t thot fjala biologji, kimi organike, embriologji, anatomi dha antropologji. Kur'ani e ka metodn e vet t ligjrimit, e cila dallon nga t gjitha metodat e tjera. Kur ai shpjegon ndonj shtje shkencore nuk e parashtron at sikur q do ta parashtronte Ajnshtajni, e as n at mnyr si do ta bnte ndonj biolog 43

duke prezentuar do gj, madje edhe detajet m t hollsishme. Kur'ani tregon pr shtjen shkencore me isharete (sinjalizime), simbole, metafora, me shklqim t rrufeshm, me shprehje e cila deprton n mendje si reflektim i vettims. Kur'ani ngandonjher prdor ndonj fjal t ciln bashkkohsit e tij nuk jan n gjendje ta kuptojn, e as ta komentojn, por Ai e di se historia dhe ardhmria at hollsisht do ta shkoqisin dhe shpjegojn. "Ne do t'iu ofrojm argumentet Tona n hapsirat e Gjithsis, por edhe n veten e tyre, prderisa nuk iu bhet trsisht e qart se Kur'ani sht i vrtet." (Fussilet: 53). Pr t folurit e vet All-llahu thot: "Vetm All-llahu e din shpjegimin e tij." (Ali Imran: 7). Kurse pr Kur'anin thot: "E pastaj Ne jemi t obliguar ta shpjegojm at." (El-Kijameh: 19). Q do t thot se All-llahu me t vrtet do ta shpjegoj Kur'anin n t ardhmen, n koht dhe epokat t cilat pasojn. ka thot Kur'ani pr historin e krijimit? Kur'ani q n fillim t krijimit thot pr Zotin: "Pastaj vendosi (ta bn) qiellin, prderisa ende ka qen mjegullin." (Fussilet: 11). N fillim gjithka ka qen n gjendje t gazt nga e cila sht krijuar kozmosi me gjith yjet dhe planett. "...Ai e mbshtjell natn n dit dhe ditn n nat..." (Ez-Zumer: 5). Ky ajet mund t kuptohet vetm nse Toka sht n form sferike, ndrsa nata dhe dita dy gjysmrrethe, t cilat e mbshtjellin njra-tjetrn duke i falnderuar rrotullimit t pandrprer t Toks. Edhe vet fjala "tekvir" q sht prdorur ktu, sht jo e rndomt, fjal e rrall e cila na imponon kt komentim: Edhe Hns ia kemi caktuar pozitat; ajo gjithnj kthehet (duke qen e plot) e bhet si vishkulli i lakuar i hurms s vjetr." (Ja Sin: 39). 44

"Urxhun" n gjuhn arabe do t thot thupr e lakuar e palms s vjetr, n t ciln nuk ka gjelbrim, uj e as jet. Ky sht krahasim i prpikt me Hnn, n t cilin po ashtu nuk ka gjelbrim, uj e as jet. "As Dielli nuk mund ta arrij Hnn, e as q nata mund ta kaloj ditn. donjri noton n orbitn e vet me lvizjen e vet." (Ja Sin: 40). Duke prshkruar kozmosin Kur'ani konstaton se n t gjenden, udh, kalime dhe shtigje: "Pasha qiellin me udh yjesh." (Edh-Dharijat: 7). Duke prshkruar Tokn konstaton se ajo ka formn vezake: "E pastaj i dha Toks formn e ves." (En-Naziat: 30). Pastaj paraqet iden e lvizjes s imagjinuar pas moslvizjes s dukshme: "Ti i shikon malet e mendon se jan t palvizshme, por ato lvizin si ret." (En-Neml: 88). Krahasimi i maleve me ret i sugjeron mendjes se di sht e formuar nga grimcat e shkaprderdhura, e malet me t vrtet jan t formuara nga grimcat. Ret e palvizshme jan vetm fanitje. do gj prbhet nga grimcat, dhe do gj sht n lvizje t pandrprer. Toka me gjith malet sht n lvizje t pandrprer. Komentuesit e mhershm t Kur'anit kan menduar se ky ajet prshkruan at q do t ndodh Ditn e gjykimit, e ky sht mendim i gabuar. Dita e gjykimit sht fakt pakontestues. Ajo me siguri do t vij. Nuk ka arsye t dyshohet n kt, por, pr kt dit nuk thuhet: "Ti i shikon malet e mendon..." "Dhe, t pyesin ty (o Muhammed) pr malet (ka do t bhet me to n ditn e gjykimit). Thuaj: "Zoti im ata do t'i bj n pluhur dhe do t'i shkaprderdh!" (Ta Ha: 105). Ktu pra flitet pr Ditn e gjykimit, ndrsa ajeti i mparshm prshkruan gjendjen n kt bot dhe asgj tjetr. Pastaj Kur'ani na flet pr qarkullimin e ujit n natyr: "A nuk po sheh se All-llahu lshon shiun nga qielli dhe e 45

shprndan at npr burime n tok..." (Ez-Zumer: 21). Kshtu e shpjegon Kur,ani kt qarkullim. Shiu q bie n tok mblidhet n rezervuart nntoksor, pastaj prmes burimeve prsri del n siprfaqe t Toks, avullon dhe kshtu qarkullon n natyr. Pastaj Kur'ani prmend jetn: "...E nga uji Ne kemi krijuar do gj (t gjitha gjallesat)..." (El-Enbija: 30). "All-llahu ka krijuar do lloj shtaze prej ujit... (En-Nur: 45). "...A mohon ti At, i Cili t ka krijuar prej dheu... (El-Kehf: 37). "Dhe kur Zoti yt u tha engjjve: : "Un do ta krijoj njeriun nga deltiNe, nga balta e ndenjur." (El-Hixhr: 28). Kur'ani n nj vend prmend se jeta sht krijuar nga uji, n tjetrin, nga dheu, pastaj nga deltiNe, nga balta e ndenjur, ose m saktsisht nga uji i fermentuar i przier me dhe, e kjo prputhet me at se ka thot shkenca n kohn m t re. N suren El-A'raf Kur'ani flet m gjersisht rreth ksaj shtjeje: "Ne ju krijuam e pastaj ua dham formn; e ju tham engjjve: "Pruljuni Ademit!" e t gjith iu pruln, prve Iblisit..." (El-Araf: 11). N kt ajet sht saktsuar se njeriu sht krijuar n etapa kohore. "Ne ju krijuam e pastaj ua dham formn; e ju tham engjjve: "Pruljuni Ademit!" Koha sipas kuptimit hyjnor sht shum e gjat. "Vetm nj dit e Zotit tnd zgjat sa nj mij vjet, sipas llogaritjes suaj." N nj vend tjetr thot": "Tek Ai ngriten engjjt dhe Xhibrili pr nj dit e cila zgjat pesdhjet mij vjet." Kto jan, pra, ditt e Zotit... Ato n raport me ne jan di si periudha shum t gjata, dika si pafundsi. Dhe kur All-llahu xhel-le shanuhu thot Ne ju kemi krijuar dhe ju kemi dhn formn, dhe kt proces e kemi plotsuar me krijimin e Ademit, pastaj u kemi thn engjjve q t'i prulen Ademit kjo do t thot se Ademi sht formsuar gjat etapave t krijimit dhe trajtimit, pr ka ka pasur nevoj me miliona vitesh sipas llogaritjes son, e vetm disa dit sipas kohs hyjnore. 46

"Ai ju ka krijuar suksesivisht dhe n faza", do t thot se edhe para Ademit kan ekzistuar krijesa dhe se Ademi ka ardhur si kulminacion i t gjith atyre. "A mos i ka kaluar njeriut nj pjes e kohs gjat s cils nuk ka pasur rndsi t prmendet. (El-Insan: 1). Ktu, pra, tregohet n etapa kohore, gjat t cilave njeriu nuk ka pasur vler t prmendet. Kur'ani thot se All-llahu xhel-le shanuhu "Ai i Cili t gjith atyre q i ka krijuar u ka dhn at q u duhet, pastaj e ka frymzuar se si t shrbehet me to", domethn Ai e ka frymzuar kt zhvillim evolues e q tek Ademi ka arritur kulminacionin e vet: "T gjitha kafsht q ecin npr tok dhe t gjitha shpest q fluturojn me krah t vet, jan popuj (bashksi) sikurse ju..." (El-En'am: 38). "All-llahu ju krijon juve nga toka (dheu) ashtu si bimt." (Nuh: 17). Kjo do t thot lidhshmri t ngusht ndrmjet gjinis njerzore dhe bots shtazore e shpesore, pastaj lidhje ndrmjet njeriut, shtazve dhe bimve. "Ne e krijojm njeriun nga substanca e dheut." Qart tregon se njeriu nuk sht krijuar nga dheu, por nga nj substanc e veant e cila ka rezultuar nga dheu, e kjo sht substanc q i ka paraprir njeriut si lloj t veant. Kur'ani gjithashtu flet pr etapat e zhvillimit t embrionit dhe thekson se formimi i eshtrave i paraprin formimit t muskujve: "Nga mishi (si t prtypur) i formuam eshtrat, e ather eshtrave ua veshim mishin (t freskt)." (El-Mumin: 14). Nga embriologjia sht e njohur se skeleti formohet para muskujve. Pr kt formim Kur'ani thot: "Ai ju krijon n barqet e nnave tuaja, krijim pas krijimi, n tri errsira." (Ez-Zumer: 6). 47

Ktu na zbulon krijimin brenda mitrs s nns dhe prshkruan se ai kalon nga etapa n etap, krijim pas krijimi q zhvillohet n tri errsira, e kto jan: peritoneja (cipa e barkut), uterusi (mitra) dhe mbshtjellsat e fetusit (shtrraku i pjells, membraNedhe lngu amnionik). Kto jan fakte pakontestuese anatomike. "Dhe se Ai sht q krijoi qiftin - mashkullin dhe femrn, nga pika e fars q hidhet." (En-Nexhm: 45-46). Sot e dim se spermatozoidi e cakton gjinin e foshnjs, a do t jet foshnja mashkull apo femr, e kurrsesi vezt. Spermatozoidi sht i vetmi q prfshin "sex determination factor". Si ka mundur t vij Kur'ani me kto fakte, t cilat jan n pajtim me hulumtimet m t reja shkencore! Rastsisht ?! Nse e pranojm nj rastsi a do t themi se t gjitha t tjerat jan rastsira. A thua si i kan ra ndrmend Pejgamberit analfabet kto shtje dhe kto fakte t cilat nuk kan qen t njohura n kohn e tij, e t cilat jan br t njohura nj mij e ca vjet pas vdekjes s tij. Sipas shpjegimeve t disa komentuesve perndimor n fjalt t cilat i kan ardhur n goj Muhammedit alejhis-selam, shohim nj trajt t aktivitetit t brendshm intelektual e cila trsisht sht hapur ndaj t vrtets absolute. Nse e themi kt ather shkencrisht dhe n mnyr tejet t qytetruar e pranojm Shpalljen, sepse e vrteta absolute nuk sht asgj tjetr prvese All-llahut, kurse t elurit kah All-llahu dhe kontakti me T nuk sht asgj tjetr prvese Shpallja. Por, rrfimi ende nuk ka mbaruar. Kur'ani na ofron shum gjra, madje edhe m tepr se sa na ofron dhe konfirmon shkenca. na informon edhe pr disa fshehtsi q kan ndodhur n mbretri n pranin e engjjve me rastin e krijimit t Ademit, se si All-llahu e ka vendosur at n 48

Xhennet ku ka mundur t haj ka t doj, pos frytit t nj peme t caktuar. Kur'ani na rrfen se si engjjt i kan br sexhde Ademit: "Prpos Iblisit, ai ka qen njri nga xhinnt, prandaj nuk respektoi urdhrin e Zotit t vet." (El-Kehf: 50). Kt mendjemadhsi dhe refuzimin e zbatimit t urdhrit t Zotit, Iblisi e shpjegon me kto fjal: "Un jam m i mir se ai, mua m ke krijuar nga zjarri, kurse at nga deltiNe." (Sad 76). Ai nuk e ka kuptuar urtsin e Zotit dhe respektin e Tij q ia ka shprehur Ademit. Vetm All-llahu e ka ditur se Ademi do t prjetoj mundime t mdha, sepse sht krijuar me trup dhe me shpirt t cilt ndrmjet veti jan n luft t prhershme. Do t jet i preokupuar me shum vshtirsi dhe i tendosur mes dshirave t trupit dhe nevojave t shpirtit. "Ne njeriun e kemi krijuar (t jetoj) n luft." (El-Beled: 4). N luft t pandrprer dhe n vshtirsi t parreshtura. Ai me kto vshtirsi dhe me luft do te arrij shkalln m t lart se xhinnt dhe engjjt, meritn dhe mshirn m t madhe se kta. Pr kt arsye Zoti u ka urdhruar engjjve q t'i prulen dhe t'i jan n shrbim dhe ndihm. Mirpo, Iblisit i ka shptuar ky fakt pr shkak t madhshtis dhe kryelartsis s vet. Ai thekson se sht i krijuar para Ademit, dhe at nga zjarri, gjersa Ademi sht krijuar nga dheu: "Kurse xhinnt i kemi krijuar qysh m par nga zjarri i skuqur." (El-Hixhr: 27). Iblisi, pra ka refuzuar t'i prkulet Ademit, pr ka sht i mallkuar dhe i prndjekur nga afrsia e Zotit. N vend q t'i kthehet Zotit, t pendohet dhe t krkoj falje, ai ka humbur do shpres n mshirn e Zotit, e ky sht gabimi i dyt q e ka br. Pas ksaj sht br ziliqar, hakmarrs dhe armik ndaj Ademit duke e konsideruar at si shkaktar kryesor pr prznien e tij. Ky sht gabimi i tret. Ai sht shejtan i cili 49

orvatet t shptoj nga gabimi me gabim tjetr dhe i cili bie nga humnera n humner edhe m t madhe. Ademit ia ka mbushur mendjen q t haj frytin e pems t cilin e ka prezentuar si fryt t prjetsis, edhe pse e ka ditur se ajo sht pem vdekjeprurse. " Dhe kshtu Ademi nuk e dgjoi Zotin e vet dhe devijoi nga rruga." (Ta Ha: 121.) Zoti e ka br Ademin t lir (i ka dhn jet) dhe ia ka mundsuar t zgjedh: T jet i dgjueshm ndaj Tij sikurse yjet q lvizin n kozmos n ujdi me ligjin e caktuar t lvizjes ose t jet i lir dhe prgjegjs pr amanetin t cilin duhet ta bart. "Ne u ofruam amanetin qiejve, Toks dhe maleve, e ata ngurruan dhe u friksuan ta bartin at, por njeriu e mori mbi vete kt - e ai. me t vrtet, sht i padrejt dhe mendjeleht ndaj vetes." (El-Ahzab: 72). Njeriu pr shkak t mosdijes s vet nuk i ka kuptuar rreziqet q do t'i kanosen pr shkak t ktij amaneti. Ai kt e ka pranuar dhe vetes i ka br zullum. All-llahu e ka ditur se njeriu e ka rrezikuar veten me pranimin e ktij amaneti, andaj nga mshira e Vet i ka urdhruar t bhet i dgjueshm dhe t'i dorzohej fjals s Tij. I ka urdhruar q t mos haj frute nga pema n mnyr q sa m gjat t mbetet n Xhennet (Xhenneti i bindshmris dhe dorzimit ndaj ligjit t Zotit). Mirpo njeriu e ka zgjedhur lirin dhe prgjegjsin. Nuk e ka respektuar urdhrin e Zotit (me mashtrimin e Iblisit) dhe ka ngrn frytet e pems s ndaluar. Q nga ky ast njeriu sht br prgjegjs pr veprat e veta n baz t cilave meriton shprblim apo ndshkim. Ndshkimi ka qen prznia nga Xhenneti n botn e mundimeve dhe djerss. Dallimi ndrmjet Ademit dhe shejtanit qndron n faktin se Ademi iu ka kthyer Zotit duke u penduar dhe duke krkuar mshirn e Tij, ndrsa shejtani ka mbetur i padgjueshm, duke humbur do shpres n mshirn e Zotit. 50

"Ademi i pranoi disa fjal nga Zoti i vet, prandaj Ai ia fali (gabimet)." (El-Bekare: 37). Zoti e ka strmbushur me mshirn e Vet, i ka premtuar se pasardhsit e tij do t'i udhzoj n rrugn e drejt dhe e ka br prfaqsues t Vet n Tok ku do t mbretroj sipas dshirs dhe arsyes s vet. "Kur Zoti yt u tha engjjve: "Un do t caktoj prfaqsuesin n Tok!" - ata than: "A do t jet prfaqsuesi i Yt ai i cili n te do t bj turbullira e gjakderdhje? Kurse ne Ty t madhrojm dhe t lartsojm ashtu si e meriton Ti,." (El-Bekare: 30). Engjjt rezonojn n kt mnyr, sepse e kan par se Ademi, me zanafilln dhe etapat e krijimit t tij, do t jet nga ata t cilt do t luftojn dhe do t derdhin gjak, andaj Zoti edhe u thot: "Un di at q ju nuk e dini." (El-Bekare: 30). Ai e di se njeriu meriton, me kt krijim dhe me kt luft t natyrshme t trupit dhe shpirtit, pozit m t lart nga pozita e engjjve dhe se ka merita t bhet prfaqsues i Tij n Tok. Ai kt fakt ua zbulon engjjve me kto fjal: "All-llahu ia msoi Ademit emrat e t gjitha sendeve, e pastaj ua paraqiti engjjve e u tha: "Mi thuani emrat e tyre, nse flisni t vrtetn!" "Qofsh i lartsuar!" - than ata "ne e dim vetm at q na ke msuar Ti, Ti je i Gjithdijshm dhe i Urt." "O Adem!" - tha Ai - "ua trego ti emrat e tyre!" dhe kur ua tregoj emrat e tyre All-llahu tha: "A nuk ju ka thn se vetm Un i di fshehtsit e qiejve e t Toks." (El-Bekare: 31-33). Ky sht ai Ademi toksor. Ai posedon dinjitetin e engjjve. Nga kjo kuptojm se All-llahu e ka zgjedhur Ademin Pejgamber t par n Tok. Fjalt: "All-llahu ia msoi Ademit emrat e t gjitha sendeve" shnojn fillimin e Shpalljes dhe t dhnt msim nga All-llahu. Nga ky msim Hyjnor i Ademit alejhis-selam i t gjitha sendeve kuptojm edhe vetin tjetr t mendjes s njeriut. Njeriu sht i gatshm t'i msoj t gjitha 51

emrat e sendeve por jo edhe esencn e tyre. Dituria e njeriut qarkullon vetm brenda kufijve, proporcioneve dhe raporteve t jashtme t caktuara. Ai nuk mund t kuptoj esencn e sendeve. Kt e vrteton edhe filozofia. All-llahu sipas Kur'anit sht "Rabb" me domethnie Edukator, Mbrojts, Msues, Udhrrfyes,i But, i Mshirshm, i Dashur, i Cili kujdeset pr krijesat e Veta dhe i Cili u krijon mundsi t ndryshme dhe u siguron furnizim. All-llahu i ka premtuar Ademit se pasardhsve t tij do t'u drgoj Pejgamber, t cilt do t'i udhzojn n rrug t drejt. "Nga Un do t'u vij udhzimi, dhe ata t cilt e pasojn udhzimin Tim - nuk do t friksohen pr kurrgj dhe as q do t pikllohen." (El-Bekare: 38). Kur'ani shpjegon se ka do t thot t pasuarit e udhzimit t Zotit. Njeriu duhet t kuptoj mkatin e vet dhe t kthehet n Xhennet t cilin e ka humbur babai i tij, Xhennetin e bindshmris dhe devotshmris ndaj ligjeve t Zotit. Ky sht ai transformim dhe kthim q prsritet n do faqe t Kur'anit. Njeriu duhet t kuptoj se nuk posedon asgj tjetr, pos vetdijes s vet (ku sht plotsisht i lir). Duhet t'i dorzohet Zotit dhe vullnetarisht ti prulet Atij. Vetm n kt mnyr do t bhet m i mir se materia e vdekur dhe nga yjet t cilt lvizin shtigjeve t tyre dhe t cilt me dhun i jan dorzuar ligjeve t Zotit, e jo me dshirn e vet, prkundr njeriut i cili i dorzohet Zotit t vet vullnetarisht nga dashuria dhe devotshmria. Njeriu e bn kt pasi e di se vullneti i Zotit dhe prcaktimi i Tij realizohet me hir e pahir. All-llahu sht Krijues dhe Sundues i t gjitha shkaqeve dhe Ai i vetmi posedon udhzimin, diturin dhe fuqin. Nga ajetet tjera m pak t qarta kuptojm se ne, pasardhsit e Ademit, kemi jetuar nj jet e cila i ka paraprir ksaj jete toksore: "Dhe kur Zoti yt nga kurrizet e bijve t Ademit 52

nxori pasardhsit e tyre dhe krkoi prej tyre t dshmojn kundr vetes: "A nuk jam Un Zoti juaj?" - ata than: "Po, si jo, ne dshmojm" - e q t mos thoni n Ditn e gjykimit: "Ne pr kt nuk kemi ditur kurrgj", ose q t mos thoni: "T part tan prpara nesh All-llahut i kan br shok, kurse ne jemi brezi pas tyre. A do t na dnosh pr at q kan br rrenacakt? Dhe, ja, kshtu Ne gjersisht i shpjegojm argumentet, ndoshta vijn n vete." (El-Araf: 172-174). All-llahu n kto ajete hollsisht na prezenton ndodhin interesante nga e cila kuptojm se kemi qen n mbretrin e Zotit para se t gjendemi n mitr. Ndoshta si krijesa t padukshme shpirtrore? Kt nuk e di askush.Zoti ka krkuar prej nesh q ta dshmojm pushtetin e Tij dhe ka marr prej nesh kontratn pr kt dshmim ashtu q t mos i kthehemi mosbesimit e kt ta arsyetojm me faktin se kemi qen theror t t parve tan. T'i kthehemi ksaj kontrate n ajetet e kaptins Ali Imran t cilat jan edhe m t paqarta - "Kujtoje (o Muhammed) at koh kur All-llahu mori obligimin nga pejgambert (e ju tha): Un ua solla Librin dhe dijenin e kur tju vij juve Pejgamberi, vrtetues i asaj q e keni ju, padyshim do ti besoni dhe do ta ndihmoni at (All-llahu) u tha atyre: A e pranuat kt dhe a mort oblogimin Tim? Ata u prgjigjn: "E pranuam." - "Ather bhuni dshmitar (i njri-tjetrit)", - tha Ai - "se edhe Un bashk me ju jam dshmitar." (Ali Imran: 81). Kshtu All-llahu i ka tubuar Pejgambert e Vet dhe prej tyre ka marr kontratn ,sipas s cils do ta vrtetojn njri-tjetrin. Si sht br kjo, ku dhe kur? Kto ajete theksojn jetn shpirtrore n mbretrin e Zotit para jets n mitrat e nnave, q do t thot se kemi ekzistuar para se t lindemi ashtu si do t ekzistojm edhe pas vdekjes. 53

N emrat e Zotit qndron se Ai sht "Krijues, Realizator, Shpiks." Krijuesi na ka krijuar n pikpamje t shpirtit. Realizatori na ka dhn t drejtn e t ekzistuarit, ngjashm me mbretin i cili shprndan dekorata, e ai q fiton kt dekorat fiton t drejtn q ta bart at. Shpiks sepse e ka modeluar formn materiale t vendbanimit ton n barqet e nnave. N nj hadith Muhammedi alejhis-selam na tregon se ekzistenca shpirtrore i ka parapri lindjes son. Ai thot: Kam qen pejgamber gjersa Ademi ende nuk ka qen krijuar." All-llahu n Kur'an i thot Muhammedit: "Thuaj: "Me t vrtet, namazi im, edhe adhurimi im, jeta ime, dhe vdekja ime, i prkasin vetm All-llahut, Zotit t Gjithsis, i Cili nuk ka bashkrends; kshtu m sht urdhruar dhe un jam i pari mysliman." (El-Enam: 162, 163). Me kto fjal nnkuptohet se Muhammedi alejhis-selam ka ekzistuar para t gjith pejgamberve t Zotit. Kur'ani t gjith pejgambert i konsideron mysliman, e Muhammedin mysliman t par. Edhe kjo vrteton se t ekzistuarit shpirtror i ka parapri lindjes dhe se ne kemi qen n perandorin e Zotit para se t jemi formuar n barqet e nnave. Nse i kthehemi pems dhe pyetemi se far sht kjo pem... A sht kjo simbol apo realitet? Disa komentues t Kur'anit thon se ajo sht simbol i njohuris. Ky mendim nuk sht i pranueshm thjesht nga shkaku se All-llahu nuk ia ka ndaluar njeriut t krkoj njohuri, prkundrazi Ai e ka nxit njeriun n krkimin e njohuris: "Thuaj: "O Zoti im m shto dituri!" (Ta Ha: 114). "Thuaj: "Udhtoni npr bot dhe shikoni se si ka filluar krijimi." (Ankebut: 20). Disa komentues kt fjal e kan marr n kuptimin e saj t vrtet dhe kan thn se ka t bj me pemt e ngjashme far i shohim rreth veti. Disa thon se fjala sht pr krcellin e 54

grurit frutin e t cilit Ademi e ka ngrn andaj e ka ndie nevojn "t del jasht" pr t'i mnjanuar mbeturinat. N kt mnyr e ka zbuluar organin seksual dha ka filluar ta mbuloj me gjethet e Xhennetit, si shihet edhe nga kuptimi i jashtm i vet ajetit. Un konsideroj se ky sht simbol i seksit dhe i vdekjes, q jan t pandashm n biologji. Kur kan filluar qeniet e gjalla t shtohen me an t mbarsjes (fekondimit) seksuale, ata papritmas i kan caktuar vetes edhe vdekjen. Para ksaj ata nuk kan vdekur, por jan prtrir me shartimin personal. Mbarsja seksuale, n realitet ka qen pema e ndaluar, burimi i jets, e cila nga prjetsia sht rrokullisur n pavlersi. E ngjashme ka qen edhe me martesn e Ademit dhe Havs - dy t prjetshmit n Xhennet. N martesn far ka qen kjo nuk ka ekzistuar funksioni bashkshortor e as mbarsimi seksual. Prjetsia ka qen fakt ekzistues dhe nuk ka qen nevoja pr pasardhs pr tu vazhduar jeta. Shejtani e ka ditur se pema e pasardhsve sht leje pr fillimin e vdekjes dhe przries nga Xhenneti i amshueshm. E ka gnjyer Ademin dhe ia ka prezentuar at si pem t prjetsis dhe e ka shprkndyer n marrdhnie seksuale me gruan. Nj argument q flet se kjo pem sht simbol i seksit sht edhe rrfimi i Kur'ani pr Ademin dhe Havn i cili na tregon se, pasi e kan shijuar frutin e pems, iu sht paraqitur lakuriqsia t ciln jan munduar ta mbulojn me gjethe ngase jan turpruar. Turpi i cili shfaqet nga organet seksuale arrin vetm pasi q shijohet mblsia me an t ktyre organeve. Pr kt arsye fmija nuk turprohet nga organet e veta seksuale e as q i mbulon ato, kurse i rrituri dhe ai i moshs madhore turprohen madje edhe kur prmenden emrat e atyre organeve. Kur'ani u drejtohet Ademit dhe Havs, pas shijimit t frytit, me kto fjal: 55

"Dilni! Ju jeni armik i njri-tjetrit." (El-Araf: 24). Ndrsa fjalt n ajetet para mkatit kan qen dysor: "Kurse ti, o Adem, dhe gruaja jote banoni n Xhennet dhe hani ku t doni, por mos iu afroni ksaj peme." (El-Araf: 19). Q do t thot se prdorimi i frutit t pems s ndaluar pr ngrnie ka sjellur gjer tek shumzimi. Edhe m tej trashgimi seksual sht simbol i shkatrrimit shtazarak t dunjallkut... edhe m tej sht objekt i shprkndimit (mashtrimit), e jo i ushqimit. Flitet se shkadhitja (syneti) paraqet shrbimin (kefaretin) e Ademit pr mkatin t cilin e ka br, e qysh nga ajo koh ky synet sht akt fetar. Po ashtu sht e mundur se ktu ka t bj me pemn, frytet e t cils pasi hahen, ndikojn n hormone e kto intensifikojn dshirn seksuale e q e ka sjellur Ademin deri te marrdhnia seksuale me Havn. N kt mnyr ajeti do t ishte komentuar tekstualisht dhe n kuptimin figurativ. Nuk sht e mundur q di m bindse t konfirmohet n lidhje me kto shtje, sepse kt vetm All-llahu e di. Historia e krijimit edhe m tej sht nj nga fshehtsit e Zotit. Kjo sht vetm lnd e ixhtihadit (logjikim i lir) dhe kurrgj tjetr. Ne na sht urdhruar imperativisht q t merremi me ixhtihad. "Thuaj: "Udhtoni npr bot dhe shikoni se si ka filluar krijimi." (Ankebut: 20). "E prse ata nuk mendojn devet si jan krijuar." (El-Gashije: 17). "Prse ata nuk mendojn pr Kur'anin, apo n zemra kan druna." (Muhammed: 24). Kjo sht detyr dhe obligim... T shikojm Kur'anin dhe t'i prdorim t gjitha diturit e kohs q t kuptojm fillin e krijimit. Ata t cilt nuk pajtohen me kt q thash prkitazi me evolucionin, pyesin: ka do t thot dalja nga parajsa sipas 56

ktij mendimi t ri egzegjet dhe ka do t thot ngjarja kur engjjt i kan br sexhde Ademit? Prgjigjemi se dalja (ihbat) sht theksuar n Kur'an me domethnie t shprnguljes prej nj vendi n vend tjetr, duke mos e braktisur Tokn. N Fjaln e Zotit t drejtuar izraelitve n mnyr t prer qndron: "Shkoni n qytet e do t keni at q krkoni". Po ashtu edhe Xhenneti n Kur'an sht prmendur me domethnie bahe, kopsht n Tok. "Me t vrtet, banort e Sebes kan pasur argument t madh n vendbanimin e tyre: dy kopshte (xhenete), n t djatht dhe n t majt." (Sebe: 15). "N Tok ekzistojn vise t cilat kufizohen njra me tjetrn dhe ekzistojn kopshte t mbjellura me hardhia." Fjala "ihbat" ktu, pra, ka domethnie abstrakte. Zbritja nga vendi i rehatis n vendin ku nuk ekziston kjo rehati. Kshtu sht realizuar kalimi i Ademit nga jeta e leht dhe e rehatshme, nga kopshtet plot me furnizim n vendin jopjellor n Tok. Nuk sht fjala, pra, pr ndonj zbritje nga qielli. Prsa i prket sexhdes t ciln e kan br engjjt, edhe kjo sht br n tok me qllim nnshtrimi, sikur q All-llahu n Tok ia ka nnshtruar xhinnt Sulejmanit alejhis-selam, ose me qllim zbulimi dhe njoftimi me perandorin, si e ka njoftuar Muhammedin alejhis-selam dhe ia ka zbuluar perandorin gjat kohs s mi'raxhit, e kto jan muxhize me t cilat Zoti i ka nderuar pejgambert e Vet. E tr kjo tregon sheshit pozitn e lart q e ka pasur Ademi alejhis-selam tek All-llahu xhel-le shanuhu. Tr kto gjra i jan zbuluar Ademit n Tok, t ciln ai nuk e ka braktisur. Kjo sht ajo Tok t ciln Ademi nuk e ka braktisur qysh nga koha kur Zoti e ka dalluar si deg m t zgjedhur n drurin e jets dhe i cili ka evoluar prderisa nuk e ka arritur kulminacionin si njeri. 57

Kt mendim tan e vrtetojn shum ajete Kur'anore: :N t do t jetoni, n t do t vdisni dhe prej saj do t ringjalleni." (El-Araf: 25). "All-llahu ju krijon nga dheu sikurse edhe bimt, pastaj n t ju kthen dhe nga ajo sigurisht do t'ju nxjerr" "Nga ajo (toka) ju kemi krijuar dhe n t do t'ju kthejm, dhe prap nga ajo do t'ju nxjerrim edhe nj her." (Ta Ha: 55). Kjo sht Toka t ciln nuk e braktisim kurr. Dalja sht dalje nga Toka n Tok. N kaptinn Es-Sexhde prmes ajeteve 7, 8 dhe 9 parandihet rrfimi pr evolucionin. N kto ajete lexojm se All-llahu sht Ai "i Cili krijon do gj n mnyr t prkryer, i Cili njeriun e par e ka krijuar nga deltine (balta), kurse pasardhsit e tij i krijon nga nj pik lngu t dobt, pastaj n mnyr t prkryer ia formson gjymtyrt dhe ia frymzon jetn - dhe Ai ju pajis me t dgjuarit, me t pamurit dhe ju jep mendjen - porse ju fare pak jeni mirnjohs." N fillim ka qen deltin e mandej si lng i dobt "spermatozoid" i cili kalon npr faza t caktuara, pastaj faza e formsimit t gjymtyrve dhe n fund frymzim i jets. Zoti ia ka frymzuar njeriut arsyen, respektivisht vetdijen, gjegjsisht lirin dhe ai gradualisht sht zhvilluar derisa nuk sht br kshtu far e njohim ne, me shqisat e t dgjuarit, t pamurit dhe me mendje. T shpjeguarit n kt mnyr dhe n kt rrjedh mohon se Ademi sht formsuar nga dheu prnjherit. Kjo krkon nj proces t evolucionit t krijimit. Gjithashtu edhe iden e zbritjes s Ademit nga qielli e refuzon ky ajet kur'anor: "Ai ju krijon nga dheu dhe ju mundson t jetoni n t." (Hud: 61). Premri "n t" ka t bj me Tokn nga e cila ka rezultuar jeta, q do t thot "se Ademi rezulton nga Toka" dhe se Zoti e ka br prfaqsues n Tok q t mund t jetoj n t. Krijimi 58

nuk ka rezultuar jasht ksaj Toke n t ciln jemi duke jetuar, e as q ka ndodhur kjo diku n qiej. Prandaj ktu nuk ekziston kurrfar zbritje. Nse zbritja sht prmendur n rrfimin mbi Ademin, ather kjo sht di abstrakte. Pas aventurave t fundit kozmike, flitet shum pr teori t reja mbi fillimin e jets, sidomos pas zbritjes s njeriut n Hn. Kto teori konfirmojn se njeriu ka zbritur n Tok me fluturake kozmike n koht e lashta dhe se ai nuk ka kurrfar lidhje me zhvillimin e bots organike n Tok pa marr parasysh se ndrmjet tyre ekzistojn ngjashmri t mdha. Ai sht njri ndr banort e ndonj planete tjetr. Megjithat kto jan vetm supozime t cilat jan afr romantizmit shkencor, e t cilat nuk kan kurrfar bazash reale. Rrfimi mbi historin e krijimit nuk e ka fundin e vet e as q do ta ket ndonjher. Mendimi ,t cilit duhet dhn prparsi, sht q e kam ekspozuar n kt prpjekje pr kuptimin e Kur'anit. Dituria i takon vetm Zotit. Rreth ksaj shtjeje sht e pamundur di t konkludohet. Fillimi i krijimit edhe m sht fshehtsi, por megjithkt ne jemi imperativisht t urdhruar q t mendojm prkitazi me kt. Kur'ani na flet edhe mbi historin e krijimit t shtat qiejve: "All-llahu sht Ai, i Cili ka krijuar shtat qiej dhe po aq tok." (Et-Talak: 12). "Ai i Cili i ka krijuar shtat qiej njrin mbi tjetrin." (El-Mulk: 3). "Ne prmbi ju i kemi krijuar shtat qiej." (El Muminun: 17). "Prmbi ju kemi krijuar shtatshe t fort." (En-Nebe 12). Shtat qiej sht fshehtsi t ciln shkenca ende nuk e ka zbuluar, por n shkenc ekzistojn gjra interesante t cilat 59

nxisin n prsiatje. Shkenca zbulon psh. se drita posedon shtat ngjyra, ngjyrat e spektrit dhe shtat shkall t valve t gjata prej t kuqes deri tek ngjyr vjollce, pastaj shkalla prsritet n shtat nivele t tjera prej infrakuq deri tek ultravjollc. E ngjashme sht edhe me shkalln e muziks e cila i ka shtat ndarje, pastaj e teta i kthehet si prgjigje t pars. N kt mnyr nuancat prsriten shtat nga shtat sish. Nga embriologjia, gjithashtu sht e njohur se foshnja vetm n muajin e shtat e plotson evolucionin e vet. Nse lind para muajit t shtat ajo do t vdes. Q nga koha kur kemi msuar pr ditt ato i kemi ndar shtat nga shtat. Kshtu kemi fituar javn (shtatshin) si njsi kohore gjat llogaritjes. Qysh nga koht e vjetra njerzit e t gjitha prkatsive ideologjike dhe ngjyrash jan unanim n kt. Prse dhe si? Kjo nuk na sht e njohur. N fund kuptojm se shkaku i spektrit t ngjyrave gjat drits s diellit jan shtat transmetime t elektroneve, t cilat ngriten n shtat sfera rreth nukleusit t hidrogjenit. Sa her q elektroni krcen (del) jasht sfers s nukleusit, pason krkimi i cili reflektohet n paraqitjen e spektrit t ngjyrave. Kto krcime (dalje) ndodhin brenda Diellit (t cilat prbhen nga hidrogjeni) pr shkak t temperaturs s lart q arrin mbi nj milion grad. Elektronet shprthejn jasht atomeve t veta dhe lirojn rrezet e njohura t Diellit. Nga kjo kuptojm se elektroni i cili ngritet n shtat sfera aludon shtat qiejt. Pr t kaluar prej qiellit n qiell duhet t lirohet nga prangat e energjis me t cilat sht i mbrthyer n nukleus. Kjo energji lirohet nga spektri prkats n trajt t tufs s rrezeve t drits prderisa nuk plotsohen t gjitha t shtatat, e pastaj del i liruar nga atomi i vet. Andaj duket se atomi, i cili sht kozmos n miniatur, paraqet shtat qiej. A mos do t thot kjo se dikur do ta zbulojm se ekzistenca sht e klasifikuar n shtat shkall t t gjitha situatave dhe se 60

pandrprer prsritet nga shkalla m e ult gjer tek ajo m e larta. Shtat qiej dhe shtat toka. Shtat rreze t Diellit. Shtat nota t tingullit. Pastaj numri shtat q sht prmendur n Kur'an (Xhehennemi dhe shtat dyert e tij, shtat qiej dhe shtat toka, shtat vite t pabereqetshme, shtat lop t majme dhe se Zoti ka prfunduar krijimin n ditn e shtat)... E gjitha kjo aludon n kt misteri si n nj fshehtsi t kozmosit. S'ka dyshim se ktu Kur'ani, me tr prqendrimin e vet, tregon pr ndonj shtje shkencore tejet t rndsishme. T marrim edhe nj shembull nga Kur'ani: Ai, e nxjerr t gjallin prej t vdekurit dhe sht nxjerrs i t vdekurit prej t gjallit. (El-En'am: 95). Komentuesit e mhershm t Kur'anit kt ajet e kan shpjeguar me arjen e thelbit t hurmave tek mugullimi i saj me ka palma e prtrin jetn e vet dhe kshtu nga brthama jo e gjall rezulton pema e gjall. A nuk sht rastsi ajo ka na zbulon anatomia se qeliza e prtrit jetn e vet me qarjen e thelbit. N kt mnyr ajo e lind nj qeliz t re dhe bashk me t prbn dy qeliza. A sht e rastsishme ajo q na zbulon shkenca se atomi nuk zbrazet derisa brthama e tij nuk ahet dhe n kt mnyr nga pajetsia nxirret jetsia, (lindja e energjis atomike nga materia e vdekur). Kto jan vetm prsiatje abstrakte... I njjti rast sht edhe me ajetin nga kaptina Ja Sin: ku qndron: "Qoft i lartsuar Ai i Cili ka krijuar ifte nga e tr q mbin prej toke, edhe nga vet ata, edhe nga ajo q nuk e din!" (Ja Sin: 36). E dim se Zoti i ka krijuar bimt n ifte, mashkullore dhe femrore, se ne jemi t krijuar po ashtu n ifte, mashkull dhe femr, e gjithashtu edhe xhinnt. At q nuk e kemi ditur, e q na ka zbuluar shkenca, sht edhe kjo se edhe sendet jan krijuar n ifte. 61

"Dhe do gj e krijojm n ifte n mnyr q ju t mendoni." Elektriciteti posedon dy pole, pozitiv dhe negativ. Magnetizmi sht i polarizuar n dy pole. N atom ekziston elektroni dhe pozitroni. Protoni dhe neutroni. N kimin organike molekula e majt dhe e djatht. Sot dim pr materien dhe antimaterien. do dit shkenca na zbulon fshehtsit e binarizmit n strukturn e materies s gjall dhe jo t gjall. E kto jan pika n detin kur'anor me plot thesar dhe fshehtsi t strehuara. Ndoshta njra prej fshehtsirave m t mdha q prmban Kur'ani sht ajo q ka t bj me prshkrimin e Dits s Kiametit ku qndron se nga deti do t shprthej zjarri i fuqishm dhe i rrmbyeshm. "Dhe kur detet mbushen me zjarr." (Et-Tekuir: 6). N suren El-Infitar, Kurani srish kthehet dhe sinjalizon n kt: "Dhe kur detet derdhen n njri tjetrin, dhe kur varret prmbysen." (El-Infitar: 3-4). N suren Et-Tur: Zoti betohet me kt ndodhi dhe thot: "Pasha detin e mbushur (detin e ndezur flak), - ndshkimi i Zotit tnd patjetr do t ndodh." (Et-Tur: 6-7). Ai betohet n det kur n Ditn e Kiametit do t mbushet me zjarr se ndshkimi me t vrtet do t plotsohet dhe se kjo sht e vrteta. Kshtu me betim trhiqet vrejtja n rndsin dhe madhshtin e ndodhis. "Detet e mbushura me zjarr". Kjo pr mua ka qen misteri derisa nuk u furnizova me nj hart ku ishin t shnuara zonat vullkanike dhe trmetet n Tok, dhe kur lexova pr aktivitetet e vullkaneve dhe 62

fshehtsit e tyre. Harta ishte fillim i prsiatjes sime t prhershme mbi kto dukuri. Autori i harts, gjeologu dr. Po, me skica dhe me t dhnat statistikore ka thn se prej 500 vullkaneve, pr t cilat dim se ekzistojn n tok, m s shumti gjenden n zonn e Oqeanit t Qet (Pacifik), Detit Mesdhe dhe buz Oqeanit Atlantik. Edhe m e uditshme se kjo sht se fundi i Oqeanit t Qet prbhet nga bazalti, shkmbinjve vullkanik. Kjo do t thot se brendsia e zjarrt e Toks sht e ngjashme me siprfaqen e fundit t Oqeanit t Qet, Detit Mesdhe dhe Oqeanit Atlantik. Kto vende nn uj paraqesin pika t dobta t siprfaqes s Toks, sepse periodikisht vjen deri tek erupcionet vullkanike, t cilat nga brendsia e Toks nxjerrin n siprfaqen e saj lav, hi etj. Autori, me tutje i numron disa vullkane t cilat sajojn zonn e zjarrt rreth ujit dhe nn uj si jan Fuxhijama, Majun, Tal, Orizaba, Kotopaksi, imborazo, Mont Lasen, Mont Hud dhe Mont Rejnir. Prve ktyre vullkaneve n qendr t Oqeanit ekzistojn edhe ujdhesa vullkanike si psh. Havajet t cilat jan formuar nga shkmbinjt vullkanik. Nga vullkanet m t mdha t Detit Mesdhe jan Vezuvi te Napoli dhe Etna n Sicili. N veri t Etns sht vullkani aktiv Stromboli i cili natn ndrion me nj drit t kuqe pr ka marinart e kan quajn fener deti i Detit Mesdhe. N lindje t Detit Mesdhe gjendet grupi i dyt i vullkaneve prej t cilve numrojm Araratin, kurse n Oqeanin Atlantik gjenden ujdhesat vullkanike Azore dhe Kanare. Statistika thekson faktin tjetr se 80% t trmeteve gjenden n zonn q e prfshin Oqeani i Qet dhe se kto m s shpeshti ndodhin n fund t detit. Dridhjet e Toks dhe erupcionet vullkanike ndodhin, pra, rreth ujrave dhe nn to, ku masa e skuqur n brendsin e Toks sht m afr siprfaqes s saj, t ciln nga erupcioni 63

mund ta ruaj vetm baraspesha ndrmjet siprfaqes s Toks dhe maleve, t cilat e forcojn siprfaqen e Toks n vendin e tij dhe kshtu pengon q zjarri i skuqur nga brendsia t derdhet mbi det. Prkitazi me kt dhe prkitazi me malet e palvizshme Kur'ani thot: "...n Tok ka vendosur male t palvizshme, pr t mos u lkundur ju, dhe ka shprndar n t gjithfar lloj shtazsh..." (Llukman: 10). N nj vend tjetr, duke i prshkruar malet, thot se ato jan shtylla... "A thua Tokn nuk e kemi br shtrat dhe malet shtylla." Kur t vij Dita e gjykimit, e kur malet t rrepshohen me tok dhe zjarri t shprthen nga brendsia n siprfaqen e saj. "Kur t dridhet Toka me nj t dridhur t fort dhe kur ta nxjerr (nga brendsia) barrn e vet." (Ez-Zilzal: 1-2) dhe kur zjarri nxiton n detra dhe oqeane, ather "deti do t jet i mbushur me zjarr" me t cilin sht prbetuar Krijuesi i Madhruar... "dhe Xhehennemi do t'i shfaqet donjrit q sheh." Sot e dim se temperatura n brendsin e Toks sht me mijra grad. Brendsia e Toks sht furr e lart ku kaliten gurt dhe metalet. Ndoshta ky sht Xhehennemi pr t cilin All-llahu thot: "Dhe t humburve do t'u dftohet Xhehennemi." (Esh-Shuara: 91). "Dhe Xhehennemi do t'i shfaqet donjrit q sheh." (En-Naziat: 36). Fjala "ibrazun" do t thot t nxjerrish di nga brendsia n siprfaqe. Ndoshta kjo brendsi e Toks sht ai vend ku do t bien shpirtrat e dhunuesve (tiranve)... Ky sht Xhehennemi lnd djegse e t cilit do t jen gurt. Kto jan isharete dhe fjal t pakapshme ku ndeshet stilistika me shkencn. 64

Kjo ndeshje assesi nuk mund t jet e rastsishme, e as q kjo puthitje e shkencs dhe fjalve t Kur'anit mund t jet ngatrrim i paarsyeshm gjer tek i cili ka ardhur me prshtatshmri t rastit.

65

XHENNETI DHE XHEHENNEMI

Ajo q kisha lexuar n ditt e rinis n Kur'an pr lumenjt e Xhennetit, mjaltin dhe vern, ishte nj nga shkaqet q u pata larguar nga Kur'ani. Un nuk jam adhurues i mjaltit e as q e dua vern. At q thot Kur'ani prkitazi me kt e konsideroja si gj naive. Gjykimi im mbi lumenjt, mjaltin dhe vern e Xhennetit atbot ishte zgjeruar edhe n Kur'an edhe prgjithsisht n religjion. Sa naiv q kam qen. As q jam munduar ta kuptoj tekstin Kur'anor, e as t mbetem n shprehjen e tij siprfaqsore, e t mos flas pr ndonj prpjekjet q ta kuptoj domethnien e brendshme t tij. Kam qen shum i ngutshm n gjykimin tim. Qllimi dhe dshira ime ka qen largimi. Kjo dshir do gj e kishte vn nn hije, kshtu q edhe vet gjurma e s vrtets ishte zhdukur nga syt e mi. M kishin ikur gjrat t cilat n realitet ishin tejet t qarta. ka thot Kur'ani pr Xhennetin? "Shembulli i Xhennetit q u sht premtuar besimtarve n t cilin gjenden lumenj me uj t paprishur, dhe lumenj t qumshtit me shije t pandryshuar, dhe lumenj t vers me shije t kndshme pr ata q e pin, dhe lumenj nga mjalti i kulluar..." (Muhammed: 15). Ajeti fillon me cekjen e shembullit "Shembulli i Xhennetit q u sht premtuar besimtarve", e nuk flet pr prshkrimin e prpikt t tij. Prshkrimi i prpikt i Xhennetit dhe Xhehennemit sht i pamundur, sepse, n raport me ne ato jan fshehtsira t cilat sht e pamundur t prezentohen me fjalt e fjalorit ton. E ngjashme me kt sht edhe pyetja n lidhje me seks q ta bn fmija. Gjendesh n telashe se si t'ia shpjegosh kt, 66

sepse kjo, n raport me fmijn, sht fshehtsi jashta kufijve t eksperiencs s tij. Kur pas t gjitha prpjekjeve nuk ke sukses tia sqarosh se sht seksi, ather e merr nj shembull dhe i thua se ky sht sikurse sheqeri. Atij i ke zgjedhur di nga jeta e tij e prditshme. Por, megjithat, domethnia sht shum larg realitetit. Ka dallim t madh ndrmjet seksit dhe shijes s sheqerit t rndomt. Nga kto pozicione edhe Kur'ani i drejtohet beduinit, dshira e t cilit ka qen q, n shkrettirn e zjarrt n t ciln ka jetuar, t gjej burim me uj t pijshm dhe t freskt. Krejt ajo ka gjente nga burimet e shkrettirs ishin burime me uj t njelmt dhe t ndenjur. Po ashtu sht edhe me qumshtin i cili n nxehtsin e shkrettirs shum shpejt fermentohet dhe e ndrron shijen e vet. Kur'ani jep shembull pr at q banori i shkrettirs m s teprmi e dshiron: "All-llahu nuk ngurron t sjell si shembull mushkonjn apo di m t vogl se kjo." (El-Bekare: 26). Qllimi i Kur'anit sht q t mundson t kuptuarit sa m t mir. Gjith ajo q sht thn pr Xhennetin dhe Xhehennemin sht e cekur vetm si shembull, si nj lloj afrimi, si simbol. N Dhiatn e vjetr Izaiu e prshkruan parajsn me kto fjal: ""Dhe Jahve mbi Ushtrit do t'u prgatit t gjith popujve n kt mal gosti prej trashsirave (kafshve t trasha), gosti prej vers shum t mir... Dhe Jahve, Perndia, do ta fshij lotin nga do fytyr." (Izaija, 26, 6-8). N Psalmet e Efraimit t shenjt qndron: "Dhe i shikoja banort e prshpirtshm... shihja se si nga ata pikonte aroma dhe se si ishin t stolisur me thek pemsh dhe me bim aromatike... Dhe donjrin q ishte prmbajtur nga makuteria e prisnin grat e bukura n gjinjt e pastr." Fotografia e parajss, pra, sht e prbashkt tek t gjitha religjionet. 67

Por Kur'ani nuk na l nn hijen e shembullit. Ai menjher shton: "Dhe askush nuk e di se far gzimesh t fshehta i presin si shprblim pr at q kan punuar." (Es-Sexhde: 17). Ai tr problemin e hedh n fushn e t padukshmes, n gajb, n sende pr t cilat nuk sht e mundur t flitet me gjuhn ton toksore. Ktu sht e pamundur q me fjal t shpjegohet do dshir e syrit dhe e zemrs. Pr sa i prket Xhehennemit, ai sht di e tmerrshme. Ai nuk sht as jet as vdekje. "...Vdekja do t'u afrohet atyre nga t gjitha ant, por ata nuk do t vdesin, ata do ti pret vuajtja e rnd." (Ibrahim: 17). "...Ruajuni zjarrit, lnd djegse e t cilit do t jen njerzit dhe gurt." (El-Bekare: 24). Pastaj kt e shpjegon edhe m hollsisht: "Prmbi ta dhe prfundi tyre do t ket shtresa t zjarrit. Me kt All-llahu i frikson robrit e Vet. "O robrit e Mi, ruajuni (dnimit Tim)!" (Ez-Zumer: 16). Kur'ani ktu shpjegon nj fakt t ri. Ai kto fjal i cek si fjal krcnuese dhe friksuese. Por ky friksim nuk bhet pa arsye. Kjo bhet e ngjashme me at kur ti e frikson fmijn tnd duke ia trhequr vrejtjen pr mospastrimin e dhmbve t tij dhe i thua: Nse dhmbt nuk i pastron me brush, krimbi do ti haj ato. Kt e thua nga dashuria dhe mshira ndaj tij. Sigurisht se krimbi nuk do t'ia haj dhmbt, por kt do ta bjn viruset dhe mikrobet q nuk shifen me sy. Por friksimi ka qen i arsyeshm, sepse ajo q do ti ndodhte fmijs sikur ta braktiste pastrimin e dhmbve do t ishte shum m e keqe se sa shembulli i prmendur. Ky sht friksim i Mshiruesit dhe Fuqiplotit me di q me t vrtet do t ndodh dhe q do t jet m e keqe se tr ajo ka sht thn dhe ka sht shkruar n lidhje me kt, e q 68

syri kurr nuk e ka par e as veshi nuk e ka dgjuar, e as q ndonjher i ka ra ndrmend krijess s gjall. Ndshkimi sht e vrteta... Shprblimi, gjithashtu, sht e vrteta. Ktu kundrshtari kundrshton. A nuk sht ndshkimi n kundrshti me mshirn e Zotit dhe madhshtin e Tij... Kend do ta ndshkoj? Njeriun e gjor, i cili nuk sht i barabart as me pjeszn m t imt t perandoris s Tij? Ky kundrshtim ka qen lnd e interesimit tim. Gjithnj kam refuzuar iden mbi ndshkimin, e n pajtim me kt e kam refuzuar Kur'anin dhe religjionin n trsi. shtja krkon nga ne q m seriozisht t merremi me domethnien e fjals adhab (ndshkim). Zoti n realitet nuk ndshkon. Ai vetm vepron me drejtsi. Sikur Ai n Ditn e gjykimit do t'i barazonte t shtypurin me shtypsin, t vrarin me vrassin, sikur Ai kt do ta bnte me arsyetim mshire, ather kjo do t ishte shum larg drejtsis dhe mshirs, sepse t barazuarit e t pabarabartve sht padrejtsi e rnd. Zoti sht larg asaj q t veproj kshtu. Pastaj kjo do t ishte anarki nse n syt e Zotit e bardha sht sikurse edhe e zeza, i verbti sikurse ai q sheh, i vdekuri sikurse i gjalli, ai q dgjon sikurse ai q sht i shurdhr. Kozmosi mohon anarkin. Prsiatja pr pjest m t imta t kozmosit na zbulon t ekzistuarit e rendit dhe ligjit ekzakt t cilit nuk mund t'i shpton as nj e njmijta pjes e miligramit. Lvizja e elektroneve prej orbite n orbit n brendin e atomit zhvillohet sipas parallogaris s caktuar. Ai duhet t lirohet nga energjia e caktuar pr t krcyer jasht me krcim t njjt. Ai kujdeset pr lvizjen e vet. Ather ka t themi pr 69

njeriun e arsyeshm i cili n raport me elektronin sht sikurse galaktika e kozmosi n raport me njeriun. Njeriu sht di e madhe sepse All-llahu at e ka frymzuar me jet, e nuk sht imtsi sikurse atomi dhe elektroni. Pastaj ka do t thoshte t vdesin t shtypurit dhe shtypsit e t mos ket ringjallje n mnyr q veprat e mira dhe t kqija, dituria dhe arsimi, dhe e tr ajo q ka arritur njeriu t shkonte huq. Kjo do t ishte vetm marrzi. "Ekziston vetm kjo jet e ksaj bote, jetojm dhe vdesim, vetm q koha na shkatrron" - thon ata. E ata pr kt bash kurrgj nuk din, ata vetm supozojn." (El-Xhathije: 24). Ky sht mendim i gabuar, sepse sipas ksaj jeta do t ishte vetm loj dhe absurditet. "A mendon njeriu se do t lihet n vullnet t vetin, pa prgjegjsi?" (El-Kijameh: 36). Mendja e cila mendon, kurr nuk do t thot kshtu. Ajo mendon pr krijimin e Gjithsis dhe pr ligjet ekzakte t kozmosit dhe klthet nga brendia e vet: "O Zoti yn. Ti kto nuk i ke krijuar m kot, i lavdruar qofsh Ti." (Ali Imran: 191). sht absurde t jet kjo e paarsyeshme. Duhet, n nj mnyr t ekzistoj vazhdimi. Menuria duhet t shfaqet dikur. Kjo sht shtje e drejtsis dhe e logjiks, e jo shtje e ndshkimit pr vet ndshkimin. Ajo se ka do t ndodh me ne pas ringjalljes sht se askush prej nesh nuk do t ndahet nga kategoria dhe shkalla e t arriturit t vet n kt bot. "...Ju e keni konsideruar t rrejshm (Kur'anin dhe Pejgamberin) andaj (ndshkimi) dnimi pr ju do t jet i paevitueshm." (El-Furkan: 77). Ai i cili ka qen i shurdhr, ai i cili ka jetuar pa menduar, q nuk ka mundsi ta sheh t vrtetn, at Zoti do ta ringjall t verbr. "...Ne n Ditn e Gjykimit do ta ringjallim t verbr. 70

"O Zoti im", - do t thot ai - "prse m ringjalle t verbr, kur un, me t vrtet, kam pasur t pamurit m par?" "Ja prse", - do t thot Ai - "Ty t kan arritur argumentet toNe, por i ke harruar ato, andaj edhe ti sot do t jesh i harruar." (Ta Ha: 124-126). Ky sht atributi yt i cili domosdo do t jet s bashku me ty "Ndshkimi do t jet i obligueshm." Zoti nuk e ndshkon njeriun por njeriu me injorancn e vet e ndshkon vetveten. "...Ne nuk u kemi br atyre padrejtsi, por ata vetvetes i kan br zullum." (En-Nahl: 118). Kush e ka kaluar jetn n kt bot duke u kujdesur vetm pr ushqim, pije dhe fjetje, n botn tjetr do t ket pozit t barabart me kt, apo edhe m t ult n raport me ata t cilt kan jetuar duke menduar. "Ai i cili n kt bot ka qen i verbr do t jet i verbr edhe n botn tjetr dhe larg do kohe." N botn tjetr dallimi zmadhohet dhe dyfishohet... Dallimi mes dy vetave do t jet shum m i madh edhe nga vet dallimi q ka ekzistuar ndrmjet njeriut dhe shtazs. "Shiko se si disave u japim prparsi ndaj t tjerve, kurse n botn tjetr dallimi n shkallzime dhe prparsira, me t vrtet do t jet m i madh." (El-Isra: 21). "Ata t cilt bjn mkate sigurisht do t'u arrij nga All-llahu poshtrim." (El-Enam: 24). Ky poshtrim do t mundoj dhe do t ndez. Ky do t vajtoj s bashku me pronarin e vet kur do ta shoh vendin e tij dhe vendet e t tjerve, vlern e tij dhe vlern e t tjerve. "O Zoti yn, cilindo q Ti e hedh n zjarr, Ti e ke poshtruar at..." (Ali Imran: 192). Me kt ajet All-llahu e konsideron turpin m t dhembshm se vet zjarrin. 71

Dhe sikurse q Ungjilli e prshkruan botn tjetr si "Bot t vajtimit dhe cokllimit t dhmbve" ku kundrvajtsi do t krcllen dhmbt duke u penduar pr shkak t pozits s vet t mjerueshme para pozitave t larta tek t cilat kan arritur t tjert, Kur'ani i prshkruan banort e Xhennetit n ato pozita t larta dhe thot se ata gjenden n afrsi t Zotit, n afrsi t t vrtets: "N vendin ku do t jen t knaqur, tek Sunduesi i Gjithfuqishm." (El-Kamer: 55). Sipas prshkrimit kur'anor Xhenneti sht zon e paqes ku nuk ekzistojn konflikte, gnjeshtra, sharje dhe intriga. N ajetin 72. t kaptins Et-Teube: Kur'ani thot se n Xhennet rrjedhin lumenj, se n t ekzistojn pallate t bukura n kopshtet e Edenit, dhe prfundon ajetin me kto fjal: "...Kurse edhe pak dashamirsi e All-llahut sht m e madhe se e tr kjo..." Domethnia e ksaj sht plotsisht e qart. Dashamirsia e All-llahut sht m e madhe se t tra ato knaqsi materiale. Kjo domethnie sht vrtetuar edhe me ajetin nga kaptina El-Isra: i cili na rekomandon q nj pjes t nats ta kalojm n ibadet: "Dhe kaloje nj pjes t nats n lutje. Zoti yt n botn tjetr do t dhuron nj vend nderi." (El-Isra: 79). Kjo sht pra, shtje e vendit. donjri do t ringjallet n kategorin e vet dhe do t gjendet n vendin q e meriton. All-llahu nuk ndshkon vetm pr t ndshkuar. Ndshkimi dhe psimi i atyre q gjenden n pozit m t keqe rezulton nga ndjenja e zilis, lakmis, poshtrimit dhe t brejturit e ndrgjegjes. Kjo ndjenj do t'i ndez gjoksat ashtu si i ndez zjarri, madje edhe m tepr se kjo. Ajo do t jet ndshkim ekzemplar (shembllor). donjri vetvetes ia prcakton (peshn) ndshkimin sipas pozits n t ciln ka qen dhe n t ciln ka arritur me veprat e veta n kt bot. 72

Argument se zjarri pr t cilin sht fjala n botn tjetr nuk sht zjarr q e njohim ne jan edhe kto ajete Kur'anore: "... Kshtu ata dshmojn kundr vetes se njmend kan qen mosbesimtar. "Hyni n Xhehennem me popujt, me xhinnt dhe njerzit - t cilt kan ekzistuar para jush dhe jan zhdukur." - do t thot Ai. Dhe kurdo q nj popull hyn n zjarr, do ta mallkon at, t cilin e ka pasuar n mosbesim. E kur t tubohen t gjith n t, ather ata t fundit do t'i thon atyre t parve: "O Zoti yn! Kta na kan sjell n lajthitje, andaj jepju ktyre vuajtje t dyfisht n zjarr! - "Pr t gjith do t jet e dyfishuar!" - do t thot Ai "Por ju nuk e dini." (El-Araf: 37-38). Ky sht dialogu i cili do t bhet n skterr ndrmjet t ndshkuarve. N zjarrin t cilin ne e njohim, nuk mund t ket dialog mes atyre q digjen n t. Domethnia e thell e dyt n ajet sht "pr t gjith do t jet e dyfishuar, por ju nuk e dini." Para nesh gjenden dy njerz. Njri prej tyre vuan dy her m tepr, edhe pse q t dy jan n t njjtin vend. Kjo do t thot se vuajtja sht n vet personin, e jo n di tjetr. Kjo nuk mohon konfirmimin se vuajtja e prmendur do t jet trupore. sht e mundur se do t jet edhe trupore edhe shpirtrore n t njjtn koh. Kjo, gjithashtu, nuk mohon faktin se ky do t jet zjarr, por jo far e njohim ne. Kur'ani rrfen pr banort e Xhennetit, se si ata n t do t ken femra t pastrta dhe se do t'u prkujtohet, duke ngrn frute t Xhennetit, se me frute t njjta kan qen t furnizuar gjersa banonin n Tok (natyrisht me cilsi tjetr). Ajeti thot pr ta si vijon: "...doher kur u jepet ndonj frut prej tyre, ata do t thon: "Kt e kemi ngrn edhe prpara", - e atyre do tu jepen vetm fruta t ngjashme me to. 73

N to do t ket femra t pastrta dhe n to do t jetojn gjithmon." (El-Bekare: 25). Sipas ksaj Xhenneti sht grad dhe vend. N t ka gjithka q ka edhe n Tok, por me dallim t madh nga pikpamja e cilsis. Dallim ky i cili tejkalon do vlersim apo paramendim ton. Di e ngjashme me dallimin mes kohs dhe parfundsis. Di e ngjashme me dallimin mes sheqerit dhe seksit kundruall njeriut n moshn madhore. Nse n Xhennet sht prmendur mjalti, ather ai sht vrtet mjalt, por jo i till si e njohim ne, ose nse sht prmendur qumshti, ather vrtet ai sht qumsht, por jo i till si e njohim ne. Rasti i njjt sht edhe me femra. Kto do t jen gjra t jashtzakonshme, t uditshme, sikurse fshehtsia n raport me at q thot se trupi i saj shndrit porsi t'ishte e krijuar nga drita. Kto jan ndrra, por sht e mundur q pas ksaj t ekzistoj e vrteta. Njsoj sht edhe me zjarrin pr t cilin na flet Kur'ani. Ky sht zjarr, por jo i till far e njohim ne. Zjarr nga i cili rritet druri me frute (druri Zekum). N t gjendet uji i vluar, t cilin do ta pijn banort e Xhehennemit. Ata n Xhehennem do t bjn dialog. sht e pamundur q trupat e tyre t ken prbrje t njjt kimike sikurse trupat ton. N t kundrtn, shum shpejt do t avulloheshin. N situat t till, ata nuk do t mundnin t ndrrojn fjal mes veti. Kjo do t thot se do t ringjallemi truprisht, por jo si trup. Ndoshta si ekzistenc, e cila do t ket formn, por nga materia e cila n raport me ne sht fshehtsi. Ai nuk do t jet trup i sajuar nga elementet toksore. Andaj sht e mundur q knaqsit t jen t dyfishta, trupore dhe shpirtrore, n mnyr far ne nuk e kemi t njohur. Sikurse q nivelet e vuajtjeve do t jen t dyfishta, trupore dhe shpirtrore, po ashtu edhe njerzit do t jen t ndar n 74

kategori dhe grad sipas meritave t tyre. do kategori do t'i ket specifikat e veta t jetess, t cilat sipas meritave i garantojn knaqsi apo fatkeqsi. Konsideroj se kategoria m e vlefshme e njerzve n Xhennet do t jet ajo e cila do t ngritet mbi knaqsit materiale. Atyre i Gjithmshirshmi do t'ua zgjedh shkalln e jetess s pastr shpirtrore afr Vetes n Sidretul-munteha, ku knaqsia nuk do t jet knaqsi n ushqim, n pije dhe n hyrie, por knaqsia n shikimin e Qenies s prsosur t All-llahut, knaqsi n meditimin pr t vrtetn, bukurin dhe mirsin Absolute. Kjo sht knaqsia e atij i cili rrin "n vendin e knaqsis, te Sunduesi i Plotfuqishm." (El-Kamer: 55). Kjo sht kategori e Pejgamberve dhe atyre q jan n nivel t tyre. N kt mnyr Xhenneti do t'i prfshij t gjitha knaqsit materiale prej ushqimit dhe pijes duke u ngjitur gjer tek knaqsia e pastr shpirtrore. Kjo knaqsi n Xhennet do t jet e kapshme pr donjrin, prkitazi me pozitn far do ta ket n Xhennet. Kto ajete Kur'anore zbulojn dhe provojn se zjarri nuk sht zjarr far e njohim ne dhe se Xhenneti nuk sht treg i gjelbr dhe se All-llahu nuk sht tiran i vrazhd. Zoti do te ringjall secilin n kategorin, shkalln dhe vendin e vet, sepse kjo sht drejtsi, e Ai sht i drejt. Ndshkimi do t jet i caktuar sipas vet dallimeve n pozita, pastaj do t vlersohet dhe prgjithmon do ta prcjell pronarin sikurse q vurrata (shenja) e prcjell gishtin e vet. Ky sht me siguri ndshkimi, ky sht me siguri Xhehennemi, t cilin do ta shohim qart. Jo, jo! Mashtroheni, sikur ta dini ju mir, (nuk do t mbureshit me kotsi). Ju do ta shihni skterrn! E, (madje) edhe nj her, me t vrtet, do ta shihni skterrn konkretisht (qart). (Et-Tekathur: 5-7). 75

Duke qen se All-llahu e di se ky ndshkim sht i tmerrshm, Ai na ka trhequr vrejtjen dhe na ka friksuar me fjal t cilat jehojn, na ka drguar Pejgamber me muxhize dhe me Libra nga mshira ndaj robrve t Vet, sepse n nj hadith kudsij ka thn: "Mshira ime i ka parapri hidhrimit Tim." N suren "El-Fatiha", Veten e ka prshkruar si Mshirues, Prdllimtar i Madh, para se t thot se sht Sundues i Dits s gjykimit, Dits s llogarive, Dits s hidhrimit, Dits kur do t zbatoj ndshkimin e parevokueshm. Meqense All-llahu sht Mshirues, Ai gjer e gjat i ka hapur dyert e pendess: "Thuaj: "O robrit e Mi, q i keni br keq vetvetes, mos e humbni shpresn n mshirn e All-llahu! All-llahu, me siguri, i fal t gjitha mkatet. Ai, me t vrtet sht Fals dhe Prdllimtar." (Ez-Zumer: 53). Pastaj kt e ka kushtzuar me kto fjal: "Un me siguri do t'ia fali atij q pendohet dhe vetdijsohet (i kthehet besimit) e punon vepra t mira, dhe i cili pastaj prqndrohet (ngulmon) n rrugn e drejt." (Ta Ha: 82) Ka urdhruar t kryhen namazet, faljet, e pastaj ka thn: "Ndrsa prkujtimi n All-llahun sht devotshmria m e madhe." T kujtohesh se ekziston fuqia e All-llahut, q kujtesa t mbetet gjithnj prezente n vetdijen tnde dhe n punn tnde. Vetm n kt mnyr do t shptosh, vetm kshtu do t'i prfitosh konditat e besimtarit t vrtet i cili me kt sht m i mir se ai q falet e n zemrn e tij nuk ekziston dhikri. Vet fjala "dhikr" e cila n Kur'an prmendet n shum vende, ka domethnie t till. Vet Kur'ani sht quajtur me kt emr, gjersa devotshmria dhe imani jan vet dhikr: "All-llahun e kujtojn vetm ata t cilt jan t pajisur me mendje." (Ez-Zumer: 9). 76

"Dhe kur u drejtohet kshilla, ata nuk kujtohen." (Es-Safat: 13). "Ne, me t vrtet, kemi shpall Kur'anin dhe, Ne, me t vrtet do ta ruajm at (origjinalitetin e tij)" (El-Hixhr: 9). "Ne Kur'anin e kemi br t leht pr kshillim - e a ka kush q kshillohet (me t)?" (El-Kamer: 17). "Ti kshillo - se ti je vetm kshillues. Ti nuk je mbi ta imponues (sundues)." (El-Gashije: 21-22). "... dhe q t kujtohen (kshillohen) ata t cilt jan pajisur me mend." (Sad: 29). "Ata q i friksohen All-llahut, posa i godet ndonj ngatrres e djallit, prkujtohen dhe menjher vijn n vete." (El-Araf: 201). Ktu duhet t ndalemi dhe t mendojm pak m gjat. far prkujtimi sht ky i cili krkohet. Teorit m t reja psikologjike thon se shquarja (t kuptuarit) sht e grumbulluar dhe e fshehur n brendin e vet njeriut. At e mbulojn pasionet dhe epshet njerzore. Pr kt arsye t msuarit, n realitet paraqet t prkujtuarit me an t cils hiqet perdeja e shquarjes (njohuris). Msimi assesi nuk mund t bhet prej kurrgjje. Fmija nuk mson se dy edhe dy bjn katr, por atij vetm i prkujtohet fakti i brendshm n shpirtin e vet me t cilin sht lindur. E ngjashme sht edhe me ndjenjat pr bukurin dhe pr gzimin. Ky sht nj lloj prkujtimi i paqart i bots dhe gjrave q gjenden n t, mbretris s Zotit, ku kemi qen para se t gjendemi n barkun e nns. Pr kt arsye psh. bukuria e femrs sht bukuri kaluese, bukuri vizituese, e assesi bukuri e prhershme, sepse ajo bukuri nuk sht bukuria e saj. Ajo sht hije e cila reflektohet n t nga brendsia Hyjnore. Nuk kalon shum koh e kjo bukuri e 77

braktis femrn, ather kur mbizotron ligji i materies, i toks dhe i pleqris. Para lindjes kemi pasur jet si shpirtra. Prkitazi me kt Kur'ani thot: "Dhe krkoi prej tyre q t dshmojn (pr t vrtetn) kundr vetes. (Iu tha atyre) "A nuk jam un Zoti juaj?" (El-Araf: 172). Ajeti flet pr at q ka ndodhur n botn e panjohur para krijimit n kt bot. All-llahu ka krkuar prej krijesave, t cilat i ka krijuar, i krijon tani dhe do t'i krijoj edhe m, t dshmojn kundr vetes... A nuk jam un Zoti juaj?... Ata do t prgjigjen: Po, me t vrtet, ne dshmojm. N kt mnyr All-llahu e merr prgjigjen prej tyre sepse Ai e di se ata kt trsisht do t harrojn dhe se do t bredhin n mohim, pabesim dhe injoranc. E Ai, nga mshira e Tij do t'i drgoj t Drguarit e Vet q t'i prkujtojn ata. Muhammedit alejhis-selam i ka thn: "E ti pra, kshillo se ti je vetm prkujtues. Ti ndaj tyre nuk je imponues (sundues)." E pr iman, besim, thot se sht vet jeta: "O besimtar prgjigjuni All-llahut dhe Pejgamberit kur prej ju krkon t bni at q do t'ua siguroj jetn." (El-Enfal: 24), sepse lidhmria e ekzistencs s ksaj bote s bashku me prkujtimin n ekzistencn e par hyjnore dhe ekzistencs pas vdekjes sht deprtimi i njeriut n jetn e vet n trsi. All-llahut nuk i duhen lutjet toNe, e as agjrimi yn. Kjo na duhet ne. Ndoshta n namazin ton t thell do t prkujtohemi, ndoshta me lutje dhe orientim t drejt do t piqemi me burimin e ekzistencs son prej nga e thithim jetn. Namazi dhe devotshmria jan furnizim. Na jemi ata t cilve na duhet t jetojm, e jo All-llahu, sepse Ai sht ekzistent nga vetvetiu dhe pr kurrgj nuk ka nevoj. 78

Prsa na prket neve, ne nuk mund t jetojm pa At, pa All-llahun, i Cili jeton nga vetvetiu dhe i Cili sht burim i jets. Nga kjo kuptojm se Zoti i ka sjellur ligjet dhe i ka vn dispozitat pr t mirn ton, e jo pr at q Ai ta ndjej hyjnin e Vet. Ai mund t ekzistoj edhe pa ne. Ai nuk ka nevoj t na ndshkoj, as t krkoj di prej nesh, e as q t na obligoj. "Prse t'ju ndshkoj All-llahu - nse jeni falnderues dhe besimtar?" (En Nisa: 147). All-llahu nuk ka kurrfar leverdie nga ndshkimi i krijesave t Veta, e as q ka nevoj pr t. Ai, me t vrtet, me kurrgj nuk obligon, e as q krkon di prej nesh, madje Ai edhe nuk na ndshkon. E tr kjo duket qart nga kuptimi i jashtm i ajetit. Sipas kuptimit t brendshm, m t thell t Kur'anit, i cili i zbulohet vetm atij q prpiqet ta kuptoj, All-llahu sht Mshiruesi, Mshirues Absolut, i Drejti, drejtsi Absolute, Ai sht Ai i Cili jep, dhnie Absolute, nuk merr asgj, e as q ka nevoj pr di. Nse n kt bot ekziston ndonj ndshkim, ather kjo sht vetm mshira e Tij: "Dhe Ne, do t bjm q t shijojn dnimin m t but t ksaj jete para dnimit m t madh, pr t'u penduar ata." (Es-Sexhde: 21). Kjo sht prpjekje pr ta zgjuar arsyen e pakujdesshme. Ndoshta do t prkujtohet, do t vetdijsohet, e ta shptoj veten nga ndshkimi m i madh, i cili sht n rrug, t pashmangshm, prej t cilit nuk mund t iket ather kur donjrit i caktohet pozita dhe shkalla e tij. Nga Kur'ani kuptojm se Ligji i Zotit i zgjon t pakujdesshmit n Tok, dhe i strmbush me mynxyra, me smundje dhe me ndshkime, n mnyr q ta kuptojn kalueshmrin e ksaj bote dhe prjetsin e asaj bote. Ai kt e bn nga mshira e Vet ndaj tyre, sepse Ai e di se ka i pret ather kur ndahet drejtsia, ather kur Ai nuk do t jet i 79

Mshirshm. Madje edhe kur plotsohen t gjitha mynxyrat e ksaj bote, e ata nuk vetdijsohen, Zoti do t'ua hap dyert e thesareve t veta q t knaqen. Mbi ata do t zbatohet Fjala e Zotit - psimi n at bot. "Ndrsa Pejgamber u kemi drguar edhe popujve t tjer para teje dhe i kemi ndshkuar ata me skamje dhe smundje, pr tu br t dgjueshm. sht dashur t bhen t dgjueshm kur u erdhi ndshkimi i Jon! Por zemrat e tyre ishin gur, e djalli ua zbukuronte ato q bnin ata. Dhe kur i harruan ato me ka ishin t paralajmruar, Ne iu hapm t gjitha dyert (t gjitha t mirat); e kur u gzonin me at q u dham, Ne i dnonim ata befasisht dhe ather ata e humbnin do shpres." (El-Enam: 42-44). Ajo q neve na duket begati, ndoshta n esenc sht ndshkim. "Le t mos ngazllej ty (o Muhammed) pasuria e tyre, e as fmijt e tyre! Se, All-llahu dshiron t'i ndshkoj me to n kt jet dhe t'ju dal shpirti atyre duke qen mohues." (Et-Teube: 55). "A mos mendojn ata - q Ne, duke u ndihmuar me pasuri dhe djem, po nxitojm kah t mirat e tyre? Kurrsesi, por ata nuk vrejn." (El-Muminun: 55-56). "...Ne, me t vrtet ua zgjasim jetn atyre vetm pr t'i shtuar ata mkatet..." (Ali Imran: 178). T mirat dhe begatia n kt bot nuk jan shenj pr knaqsin e Zotit, e as ndshkimi nuk sht shenj e hidhrimit t Zotit. Ngandonjher ndshkimi sht i mir, dheanasjelltas. Realitetin e zbulon vetdija jote. Nse fatkeqsin e konsideron si di q do t t pastroj, ather kjo sht dhunti, e nse dhuntin e konsideron si tiranizim (shtypje), ather kjo sht fatkeqsi. Pastaj Kur'ani flet pr banort e Xhehennemit: 80

"Ata n t cilt plotsohet Fjala e Zotit tnd (dnimi) vrtet nuk do t besojn, madje sikur t'u vijn t gjitha argumentet, prderisa mos ta prjetojn ndshkimin e dhembshm." (Junus: 96-97). E kur t ndshkohen me Xhehennem, ata do t klithin duke u lutur: Ah! Sikur t'i shohish ata kur t ballafaqohen para zjarrit, duke thn: "Ah! Sikur t ktheheshim pas, mos t'i prgnjeshtronim argumentet e Zotit ton dhe t bheshim besimtar!" (El-Enam: 27). "Dhe sikur ata t ktheheshin, prsri do t vazhdonin t bjn ato q u ishin ndaluar, sepse ata me t vrtet jan gnjeshtar." (El-Enam: 28). Zoti e di se, nse ata do t ktheheshin n kt bot, prsri do t'u ktheheshin mendjemadhsive t tyre. Kjo sht injoranc dhe insistim n injoranc. Nuk ekziston kurrgj me ka do t shrohej kjo. Kjo nuk shrohet me drgimin e Pejgamberve t Zotit, e as me muxhize e ajete, madje edhe kalimi i tyre n Xhehennem nuk sht mjaft i bindshm q t'u kthehen t vrtets. Andaj banimi i tyre n Xhehennem sht mshir. Pr disa njerz kjo sht e vetmja mnyr pr t kuptuar. Zoti sht gjithnj i mshirshm, madje edhe n Xhehennem. Prandaj e ka quajtur veten "Er-Rahman", prkatisht Mshirues, Mshirues Absolut n t gjitha situatat edhe pr ata q e kan merituar, e edhe pr ata q nuk e kan merituar kt mshir. Ndaj atyre t cilt e meritojn mshirn e Tij, Ai i mshiron me Xhennet, e ndaj atyre q nuk e meritojn kt, Ai i mshiron me Xhehennem. Xhehennemi, si shihet, sht t kuptuarit pr ata t cilt nuk dijn dhe t cilve iu ka dshtuar do mnyr e paralajmrimit. Kjo sht nj lloj mshire. Andaj All-llahu n nj ajet thot: "...Un e godas me 81

dnimin tim k dua, ndrsa mshira Ime prfshin do gj." (El-Araf: 156). Dnimin e Vet, pra, e ka klasifikuar n mshirn e Vet, e cila prfshin do gj, ndrsa pr llogari thot si vijon: "Lexoje librin tnd, sot e ke mjaft q do t japish llogari." Si duket ktu sht fjala pr dhnien e llogaris pr vetveten, pr ndshkimin e merituar t vetvetes dhe ballafaqimin me vetveten. Secilin do ta prcjell vepra e vet, sikurse hija nga e cila nuk ka shptim. Ajo q sht thn gjithsesi do t plotsohet. Drejtsia origjinare do t zbatohet. Por, kto domethnie humbin gjat leximit siprfaqsor dhe gjat ndaljes n shkronja dhe n fjalt kumbuese. Fjalt me t cilat Zoti e ka prshkruar Ditn e gjykimit jan fjal tmerruese, fjal t cilat kumbojn dhe jehojn. Kto fjal jan: "Es-Sa'atu (momenti, asti); el-Vaki'a (ndodhia); el-Kari'a (kataklizma); ez-Zelzeletu (trmeti); ed-Demdemetu (bubullima, gjmimi); el-Gashijetu (mynxyr e madhe); er-Raxhifetu (zri i par i trumbets, boris); er-Radifetu (zri i dyt i boris); ez-Zexhretu (parashenja aksidentale); es-Sekretu (mynxyr shum e madhe); el-Hakkatu (asti i paevitueshm); es-Sahhatu (zri shurdhues). A ke dgjuar pr fjaln "es-Sahhatu"?! Kjo fjal e shpon daulln e veshit (membrann, timpanin). All-llahu e ka ditur se dikush prej nesh n kt bot do t jet i okupuar me epshe dhe lakmira dhe se nuk do t mendoj, e as q do t dgjoj. Prandaj e ka prdorur kt fjal e cila gati e plcet shqisn e t dgjuarit nga vibracioni i hatashm, a mos vall ndoshta do t zgjohemi prej gjumi. "E kur t arrij zri i madh shurdhues, - n Ditn kur njeriu ikn nga vllai i tij dhe nga nna e babai i tij." (Abese: 33-35). 82

Kt e ka br nga mshira, bamirsia dhe dashuria... Zoti sht larg asaj q t na ndshkoj dhe dshirs s madhe pr ndshkim. Ndshkimi nuk sht asgj tjetr, pos domosdoshmri, nevoj. Ky sht pasqyrim dhe mas e asaj q njeriu fiton. Ky sht sistematizim i njerzve sipas kategorive dhe shkalls s vrtet. Kjo sht rnie (mbyllje) e perdes mbi kt bot, n t ciln njerzit garojn n prfitimin e asaj q nuk e meritojn. Si shembull i llojllojshmris s ktyre kategorive mund t na shrbej shembulli i nivelit t llojllojshm t jets son private. Me kt nuk mendoj n t ardhurat toNe, por n di m t thell, n nivelin e vet ekzistencs. Dikush mund t jetoj n suaza t krkesave t trupit t tij. I tr preokupimi i tij sht t haj, t pij dhe t flej. Ai mund t'i shuaj kto krkesa trupore e njkohsisht t'u ipet pasioneve, t cilat sillen rreth: zilis, lakmis, hidhrimit, ligshtis, dshirs pr dominim, pr t'u shquar (dalluar), pr prestigj, grumbullimit t kapitalit, pasurive t patundshme dhe lakmis pr pozit. Shumica e njerzve nuk ngriten mbi kt nivel, n t cilin edhe prfundon jeta e tyre. Pr ata mendja sht vetm mjet pr realizimin e ktyre qllimeve. Jeta n raport me kta njerz sht vetm luft pr ekzistenc. Qllimi sht q t glltitet do gj q mund t glltitet, t shfrytzohet do gj q mund t shfrytzohet. Disa prej tyre do t'i shohish se si luhaten ndrmjet dshirave porsi batoqt n flak. Lakmia ata ia dorzon edhe njrs edhe tjetrs dshir dhe gjithnj e m tepr i kaplon zjarri i aspiratave. Vetm nj numr i vogl njerzish zbulon falsitetin (pavrtetsin) e ksaj jete dhe kupton se mnyra e till e jetess paraqet robri e jo liri. Kjo i shmbllen puns s rnd e t mundimshme dhe burgut t prjetshm. T nnshtruarit instinkteve, t cilat nuk mund t ngopen kurr, dhe lakmis, e 83

cila nuk ka t ndalur, nuk kan kurrfar domethnie e as vler. Sepse t gjitha kto jan kaluese. Ky grup i vogl njerzish fillon ta qetsoj kt thirrje dhe t'i lidh n pranga pasionet e shqetsuara... Zbulon se kto paraqesin perde pas s cilave fshihet e vrteta dhe se rregullojn t konceptuarit dhe t kuptuarit e gjrave. N kt mnyr ky grup njerzish ngritet dhe jeton sipas nj logjike tjetr. Sipas logjiks e cila jep kurdoher, e kurr nuk merr, e cila dashuron, e nuk urren. I tr angazhimi i ktij grupi sht i prqndruar n t kuptuarit e t vrtets. Zemrat e ktyre i prfshin qetsia. Ndonjrit prej tyre i bie ndr mend e kaluara e tij, derisa ishte rob i epsheve t veta dhe tani ndihet sikur t kishte dalur nga skterra. T tillt vdesin t liruar nga epshet e tyre. Ata e kan arritur pastrtin e shpirtit dhe bindjen e fuqishme mbi vrtetsin e personalitetit t vet. Trupi, si kategori, sht sikundr toka, pasioni kundruall zjarrit ndrsa shpirti kundruall drits. Kto jan fjal q shrbejn vetm pr afrim, por ato na zbulojn se rrfimi pr kategorit sht rrfim i vrtet. donjri do t ringjallet n kategorin n t ciln ka vdekur. Kjo sht me t vrtet drejtsi. Ndoshta ndshkimi do t jet jasht asaj q prshkruam ne, nse epshet lirohen nga mbshtjellsi i tyre n kt bot dhe shndrrohen n nevoj t kulluar, n uri t pastr, n zjarr absolut dhe n luft t pafund mes pasioneve t kqija..., prkundr shpirtrave t cilt jetojn n dashuri dhe n prsiatje pr t vrtetn e mbretris s Zotit. Gati se jam i sigurt q fjalt e Kur'anit, t cilat kumbojn dhe jehojn kur prshkruajn Xhehennemin, jan paralajmrim i vrtet pr ndshkimin far mendja nuk mund ta paramendoj, me t cilin ne do ta ndshkojm vetn, sinqerisht dhe drejtsisht, sipas pozits q kemi merituar me punn ton. 84

Paksa nuk e kam vn dorn mbi t vrtetn, n t ciln nuk ka kurrfar dyshimi. Zoti sht larg asaj q t ket dshir t madhe t na ndshkoj. ai sht Vrtetsia, Drejtsia dhe Urtsia. N lajmet q kan t bjn me Davudin alejhis-selam qndron se All-llahu xhel-le shanuhu i ka thn: "O Davud! Kumtoju banorve t Toks se Un jam mik i atij q sht miku Im, bashkbisedues i atij q rrin n shoqrin Time, shok i atij q sht shoku Im, i zgjedhur pr at q m ka zgjedhur Mua, i dgjueshm ndaj atij q M sht bindur, kush M krkon sinqerisht do t M gjej, e kush krkon tjetr kend pos Meje, Mua nuk do t M gjej." Sa shprblyes i madh sht All-llahu i Mshirshm - i Cili sht ngritur lart dhuns dhe padrejtsis!

85

HALLALLI DHE HARAMI

Ajo q sht e ndaluar, harami, sipas Kur'anit, nuk sht ndaluar vetm pr hir t ndaless, por sht ndaluar pr shkak se sht gj e shmtuar. Gjithashtu, edhe ajo q sht e lejuar, hallalli, sipas Kur'anit, sht lejuar pr shkak se sht gj e mir: "Ua lejon atyre gjrat e mira, e ua ndalon ato t kqijat." (El-Araf: 157). Zoti ka ndaluar at q sht e keqe dhe e dmshme, ndrsa ka lejuar at q sht e mir dhe e dobishme. Ai nuk ka urdhruar vetm pr at q t ket pushtet mbi njerzit, q t'i ndshkoj ata, apo q t'u bj presion. Dispozitat e Sheriatit i ka sjellur vetm nga dashuria dhe mirsia e Tij. Nse nuk e kuptojm kt fakt, ather do t bredhim n domethnien siprfaqsore, e cila sht e pafund. E n kt bredhje do t na ik edhe vet thelbi (esenca) i Kur'anit. Si shembull do t'i marrim kto ajete kur'anore: "Thuaju besimtarve q t'i ulin shikimet e tyre..." (En-Nur: 30). "Dhe thuaju besimtareve q t'i ulin shikimet e tyre..." (En-Nur: 31). Nse i marrim kto ajete n domethniet e tyre siprfaqsore, duke mos u prpiqur t kuptojm mesazhin e tyre, do t na duket se ato na kufizojn pa ndonj arsye... Si sht e mundur q All-llahu xhel-le shanuhu t'i ket krijuar syt e s kndejmi t thot: mos shikoni. Si sht e mundur q Ai ta ket krijuar bukurin e pastaj t thot: ulini shikimet tuaja. Sikur pak m detajisht t'i shqyrtonim kto ajete, do t zbulonim se ky urdhr sht mshira m e madhe e Zotit dhe 86

ndihma e mbrojtja m e madhe e Tij. Ky sht shptim i njeriut nga skllavria dhe prangat, e jo kufizim i tij. Shikimi sht rrug e cila shpie n mvarsi, e mvarsia sht burg. Kur syri shikon fytyrn e bukur, ai bhet i burgosur, e bashk me t edhe shpirti. All-llahu dshiron q ne t jemi t lir, e t lir do t jemi vetm nse e braktisim bukurin ndijore dhe shikojm vetm n Krijuesin e saj. N kt mnyr shikimi na lartson gjer tek liria absolute dhe shoqrimi me All-llahun xhel-le shanuhu Zoti e ka krijuar shprkndisjen e ksaj bote vetm pr t na sprovuar. A do t veprojm sipas natyrs s shndosh e ta drejtojm shijen ton t shndosh kah bukuria m e madhe q ekziston, kah bukuria e All-llahu xhel-le shanuhu, bukuria e Fytyrs s Tij, apo do t'i qepemi bukuris ndijore, ta mbyllim vetn n t, e n kt mnyr t dshmojm devijimin e natyrs son dhe zvetnimin e shijes son. Problemi nuk qndron vetm n shikimin e fytyrs s bukur... Ky sht shikim pas t cilit shum shpejt lind dshira, pastaj pasioni e m n fund plani se si dhe n 'mnyr t knaqet ky epsh, si t posedohet ajo femr, apo ato gjokse. Epshet errsojn mendjen, njeriu humb qllimin e vet, harron drejtimin e vet, humbet dhe kthehet pas gjokseve t lakuriquar. Njeriu i till tanim e ka humbur lirin, pavarsin dhe sht br skllav i pasioneve t veta. Ai nuk sheh rrugdalje nga kjo situat. Arsyeja e tij sht vn n prangat e pasioneve. Ai humb kontrollin. Harron punn pr t ciln ka ardhur. Kmbt i dridhen dhe nuk di se si t'i kontrolloj ato. Nj gjendje e till e rnies e shpie pronarin e vet gjer tek procesverbali policor pr moralin publik, apo tek rrfimi i cili fillon me aste t mbla e mbaron me hajni, apo me 87

marrdhnie seksuale e cila shpie n spitalin pr shrimin e smundjeve venerike. Mesazhi i ktyre ajeteve kur'anore sht i qart, pr sa i prket ktij lloji t shikimit. Shija e shndosh nga vet natyra i largohet shikimit t till. Ktu arrijm mu n thelb t ndaless: E ndaluara prher sht e dmshme. Zoti i ka sjellur dispozitat e Veta nga dashuria dhe nga mshira, e jo nga dshira pr dominim. Prej ktu del se sht e domosdoshme t ulet shikimi n mnyr q t evitohet dmi dhe pasojat dhe t mbrohet dobsia e ndrlikuar natyrore q gjendet brenda n trupin ton. T ulurit e shikimit nuk sht vetm pr shkak lakuriqsis s trupit, por shikimin, gjithashtu, duhet ulur edhe kur sht fjala pr pasurin e tjetrkujt, kur sht fjala pr mirqenien e tyre. Turpi dhe dinjiteti nuk i lejojn njeriut t zbres n nivel t ziliqarit, smirziut dhe gryksit. Ndr mkatet m t mdha tek All-llahu xhel-le shanuhu, bn pjes egoizmi, dashuria e tepruar ndaj t gjitha atyre gjrave nga t cilat lind diskriminimi, racizmi dhe shovinizmi. Njeriu me botkuptime t tilla, e adhuron vetm veten, vetm mendimin e vet t kufizuar dhe ai, n prputhshmri me kt i takon idhujtarve. Qllimi i fes sht t kaprcesh personalitetin tnd, mos ta trajtosh at, t'i zaptosh epshet tuaja, t lirohesh nga lakmia dhe gjakimet, xhelozia dhe madhshtia. Kto jan pranga. Feja prpiqet t t liroj nga robria e ktyre prangave. Ndr veprat e ndaluara m e urrejtura tek All-llahu xhel-le shanuhu sht shirku (t'i prshkruhet shok All-llahut), apo adhurimi i dikujt tjetr pos Tij. Shirk nuk sht vetm t adhuruarit e idhujve. Ky lloj adhurimi naiv sht vjetruar dhe sht zhdukur thuajse 88

trsisht. Sot idhujt nuk jan Lati, Uzati dhe Hubeli, por di tjetr. Idhujt e sotm jan di abstrakte. Ata adhurohen n do vend. T adhuruarit e pasioneve, interesave si dhe adhurimi i mendimit personal, jan idhujt e sotm, t cilve u prulen shum njerz. "A e ke par at, q epshin e vet e ka marr pr zot t vetin..." (El-Xhathije: 23). Ky sht zoti i sotm t cilit i flijohen kurbaNe. T'i kthehemi hallallit dhe haramit e t pyesim: e, ka ka t keqe n at q njeriu adhuron epshin e vet dhe shikon vetm interesin e vet? E keqja ktu duket m se e qart. Jetn e ktij njeriu dhe njerzve t ngjashm me t, nuk mund ta quajm jet. Ai jetn e vet do ta kaloj n burg t ndrtuar nga pasqyrat. Kurdoher q shikon n mur, gjithnj do ta shoh vetm figurn e vet. Ai do t gnjej, do t vjedh, do t vret dhe do t shfrytzoj (eksploatoj). Ankimet dhe vajtimet e t tjerve nuk do t arrijn gjer tek vesht e tij, sepse ai e sheh vetm veten e vet, interesin e vet dhe pasurin e vet. Personaliteti i vet ather do t'i bhet penges mes tij dhe All-llahut xhel-le shanuhu, mes tij dhe t vrtets, mes tij dhe drejtsis. Pr njerz t till Kur'ani thot: "Dhe Ne, vum pend para tyre dhe prapa tyre dhe n syt e tyre vum perde - andaj ata nuk shohin." (Ja Sin: 9). E kjo pend (zdatk) para teje dhe prapa teje, kjo bllokad, nuk sht asgj tjetr pos epshi yt. N nj ajet tjetr All-llahu xhel-le shanuhu thot: "E ai nuk mundi ta kaprcej kt penges. E, 'mendon ti, 'sht pengesa? - t lirohet robi nga robria." (El-Beled: 11-13). 89

All-llahu t thot: "E, 'mendon ti, 'sht pengesa?" n mnyr q t t nxit t mendosh pr kt penges, e cila pr ty sht e paqart. Kjo penges sht epshi yt. Para teje nuk ekziston kurrfar pengese, pos epshit tnd, t cilin duhet ta zaptosh n mnyr q t bsh ndonj bamirsi, ta lirosh ndonj person nga shfrytzimi (eksploatimi) dhe robrimi, e kt do ta arrish vetm nse ia del ta lirosh veten nga kto pranga... Kurr nuk do t arrish ta lirosh dike para se ta lirosh vetveten. Pastaj do t shohsh se fardo bamirsie sht e mundur... Ather do t arrish t dashurosh dhe t ndihmosh. Prandaj All-llahu xhel-le shanuhu thot n Kur'an: "All-llahu, me t vrtet, ka bler nga besimtart e Vet jetn e tyre dhe pasurit e tyre, pr t'iu dhuruar Xhennetin..." (Et-Teube: 111). "...Dhe mbytni epshet tuaja. Kjo sht m mir pr ju tek krijuesi juaj." (El-Bekare: 54). N kuptim t: zaptoni epshin tuaj dhe triumfoni mbi t. N Inxhil Isai alejhis-selam n kuptim t njjt thot: "Kush dshiron ta ruaj jetn e vet, do ta humb at, e kush e humb jetn e vet pr shkak timin, do ta gjej at. far dobie ka njeriu nse e fiton t tr botn e e humb jetn e vet." (Ungjilli sipas Matejit-16, 25-26). E All-llahu xhel-le shanuhu i thot Davudit alejhis-selam: "Shkatrroje epshin tnd. Do t jesh i denj pr dashurin Time vetm nse je armik i pasioneve tuaja... M v para veti dhe m shiko me shikim t zemrs sate. Dije se do rob, i cili u dorzohet pasioneve t veta, Un ua l atyre dhe kshtu ato e shkatrrojn at." Davudi e pyet Zotin e vet: "O Zoti im, si t arrij te Ti?" "Lri epshet tuaja dhe eja tek Un." Ndrsa Musait alejhis-selam All-llahu xh.sh i thot: "Zbathi kpuct tuaja, se ti, me t vrtet, gjendesh n luginn e shenjt - t Tuvas." (Ta Ha: 12) 90

N pranin e Zotit sht e mundur t jihet vetm nse eliminohen epshet dhe trupi, dhe pas eleminimit t preokupimit ndaj epshit dhe trupit - q sht kusht pr t arritur n pranin e mbretris s Zotit. Pr kt shkak ky shirk i fshehur, t cilin njeriu e zbaton me adhurimin e epsheve t veta, sht mkati m i madh dhe kufiri i do gjje q sht e ndaluar, sepse n vete prmban do mkat tjetr dhe se paraqet shkatrrim pas t cilit m nuk ka shkatrrim. do gj q adhurohet pos All-llahu xhel-le shanuhu sht shirk... Nse je skllav i epsheve tuaja, ather je mushrik, idhujtar. Gjithashtu je idhujtar edhe nse je skllav i pasionit ndaj familjes, fisit, racs apo kombit. Nse t ka okupuar ndonj ide, e cila i ka rregulluar mendimet tuaja dhe pr shkak t cils nuk dshiron t diskutosh pr fardo ideje tjetr, ather ti je gjunjzuar para idhullit pa marr parasysh se ai sht di abstrakt dhe se sht i skalitur nga filozofia, e jo nga materia. Prandaj Kur'ani e konsideron shirkun si mkat i cili assesi nuk falet, sepse ai sht verbrues si pr sy ashtu edhe pr zemr. Ai i paralizon t gjitha shqisat, ndrpren zhvillimin e shpirtit dhe i pengon (shpirtit) n rrugn kah burimi i drits s tij. "All-llahu, me t vrtet, nuk e fal at q i bn shok Atij, por ia fal t tjerat mkate kujt t doj, prve ktij. (En-Nisa: 48). Shirku vrtet sht sikundr fijet e krthizs, t cilat kur t prehen, ndrpritet lidhja mes foshnjs dhe burimit t jets s saj. Kshtu edhe me shirk ndrprehet lidhja mes njeriut dhe All-llahu xhel-le shanuhu ka do t ndodhte pr shembull sikur luledielli ta braktiste Diellin, sikur t'ia kthente atij shpinn e t'i drejtohej Hns? Thjesht, do t vdiste, sepse Dielli sht burim i jets s tij. 91

Luledielli nuk kthehet kah Dielli nga poshtrimi, por pr arsye se ai sht burim i jets s tij. Ibadeti (adhurimi) sht jeta dhe furnizimi. Zoti e ka urdhruar ibadetin sepse e ka ditur se n ibadet sht jeta jon. Ai nuk e ka urdhruar kt vetm pr t urdhruar, e as pr at q t ket sundim t pakufishm mbi njerzit. E ka ndaluar bixhozin, sepse bixhozi shpie n armiqsi, katastrof dhe urrejtje. E ka ndaluar prostitucionin, sepse ky paraqet anarki ku vjen gjer tek rregullimi gjenealogjik dhe pr at se n t shpirtrat i nnshtrohen epsheve. E ka lejuar martesn, sepse martesa sht institucion, prgjegjsi dhe qetsim i zemrs. E ka ndaluar mishin e derrit. Zoti sht intelekt universal i gjithmbarshm, dhe Ai nuk ka sjellur kurrnj dispozit pa arsye. Zoti ka caktuar Sheriatin, ka ndaluar do gj t keqe, ka lejuar do gj t mir dhe ka urdhruar ibadetin vetm nga dashuria dhe mshira e Vet. Kt fakt nuk guxojm ta harrojm asnj ast. Ky sht shpirti i Ligjit dhe zemra e Sheriatit. Pr kt shkak Zoti ka ndaluar hajnin dhe vrasjen. "...Nse dikush mbyt dik, i cili nuk ka mbytur asknd, ose at q nuk ka br rregullim n Tok - sht sikur t'i mbyste t gjith njerzit, e nse dikush bhet shkaktar q t shptoj jeta e dikujt - sht sikur t'ua shptonte jetn t gjith njerzve." (El-Maide: 32). Sepse t mbytet njeriu, i cili nuk ka br kurrfar delikti, me t vrtet paraqet shkelje t t gjitha ligjeve, andaj All-llahu xhel-le shanuhu njeriun e till e konsideron si vrass t t gjith njerzve. E ka ndaluar vetvrasjen. 92

"...Mos vritni vetveten (dhe njri tjetrin)! All-llahu, me t vrtet sht mshirues pr ju. Ai q e bn kt me prdhun dhe padrejtsi, Ne do ta hedhim n zjarr..." (En-Nisa: 29-30), sepse vetvrasja paraqet mendim tejet t keq mbi Zotin dhe humbje shprese n mshirn e Tij, zhgnjim ndaj drejtsis s Tij, shkelje e Ligjit t Tij dhe injorim i bots tjetr. E, kjo sht dhun n raport me shpirtin. "...q mendojn keq pr All-llahun - e vallja e fatkeqsis le ti godet ata! All-llahu sht pezmatuar n ta dhe i ka mallkuar ata dhe u ka prgatitur atyre Xhehenemin, e sa vend i shmtuar q sht ai!" (El-Feth: 6). Zoti e ka ndaluar prostitucionin, sepse prostitucioni sht i dmshm. Ktu do t njoftohemi me mendimin e lir dhe modern parizian, i cili n prostitucion nuk sheh kurrfar dmi. Ku qndron dmi nse dy persona edhe nse nuk jan bashkshort ndrrojn dashuri, vullnetarisht, pas ders s mbyllur dhe larg syve t huaj. At q bjn, e bjn nga dashuria. Me sjelljet e veta nuk e ofendojn askendin. Ather ku qndron ktu ajo e dmshmja? T njjtn gj do ta thonin edhe at t cilt vendosen pr homoseksualizm. Ne e bjm kt nga dashuria dhe nga knaqsia. Me kt ne askujt nuk i sjellim dm, e as q e ofendojm dikend. Pr t kuptuar dmin e ksaj, sht nevoja q dashuria dhe seksi t kuptohen n suazat natyrale t tyre. Nse i marrim parasysh ligjet e Gjithsis dhe n mnyr t trsishme e rrahim shtjen, ather del se oroditja sht e njjt n t dy rastet. N t dy rastet kemi shmangien e fuqis natyrore nga qllimi i saj. Dallimi sht vetm n shkalln e neveris... n shkalln e kontrastit me ligjet natyrore t dashuruarve. Edhe njri edhe tjetri pohojn se jan t sinqert 93

ndaj vetvetes, e n realitet, q t dy jan t pasinqert ndaj vetvetes. Sinqeriteti i njeriut ndaj vetvetes arrihet vetm ather kur sinqeriteti sht i harmonizuar me natyrn. Pr t qen i sinqert ndaj vetvetes, njeriu, me t vrtet, duhet t jet i sinqert edhe me natyrn e vet sikurse edhe me ligjet e Gjithsis. N t kundrtn, do t jet i ndar, nga nj an n trup, e nga ana tjetr n shpirt. Ajo q sinqerisht e dashuron njeriun kurr nuk do t thot: dua t bie me ty, por do t thot: dua ta kaloj tr jetn me ty. Dua t bhesh baba i fmijve t mij, kulm i shtpis sime, mburrje i emrit tim dhe shok, bashkudhtar n rrugn e jets sime! Nse nuk vepron kshtu, ather ajo e gnjen vetveten... Ajo gabon prkundr asaj q i thot vetvetes se sht Gjulijet. Bile gabon edhe ajo e cila tr nderin e shet pr nj kafshat goje e kt e arsyeton me uri, sikundr q gabon edhe ajo e cila keqprdor at m t mueshmen q i ka dhuruar natyra, pa kurrfar arsye, pos pr shkak t epshit dhe knaqsis kaluese. Edhe kjo cytje e flakt, e cila, koh pas kohe, krkon ndonj mjet qetsimi, nn pretekstin e dashuris, sht gnjeshtr, sepse dashuria e vrtet e femrs krkon njeriun i cili do t jet baba i fmijve t saj dhe kulm i shtpis s saj, e jo ila i prkohshm i cytjes s saj. Nse prostitucioni kalon n shprehi dhe bhet qllim jetsor, ather ai shpie n rrnimin e trsishm t natyrs s njeriut dhe personalitetit t tij... Trupi n nj an, zemra n t dytn e shpirti n ann e tret. Kshtu shkatrrohet dhe rrnohet natyra, e ky sht dm shum i madh. Prandaj edhe lexojm npr statistika se prqindja m e madhe e vetvrasjeve ndodhin n Suedi, prkundr faktit se atje seksit dhe knaqsive seksuale u sht dhn liri e plot. Shkaku i gjendjes s ktill sht shkatrrimi, i cili ndodh n vet 94

brendin e shpirtit t njeriut, pr ka edhe e humb qetsin e brendshme prgjithmon. Nga e tr kjo del se dispozitat fetare jan sjellur me plot arsye, nga dashuria dhe mshira ndaj njeriut, e jo pr shkak t dshirs s Zotit pr dominim. Feja e ka ndaluar martesn mes vllezrve e motrave, mes nns dhe t birit, mes babait dhe t bijes, sepse feja pretendon q n familje t zhvillohen edhe tjera ndjenja... si amsia, atsia etj. Zoti ia ka br njeriut t neveritshme t gjitha ato gjra q me t vrtet jan t paplqyeshme, e t dashura t gjitha ato gjra q me t vrtet jan t plqyeshme. Andaj edhe shkurorzimin e ka br t neveritshm, por edhe t mundshm nse jeta nn kuror bhet e padurueshme. Gnjeshtrn e ka br mkat t madh: "O sa e neveritshme sht te All-llahu t thoni at q nuk e punoni!" (Es-Saff: 3). Prgnjeshtrimi i All-llahut sht mkati m i madh: "Kush sht m mizor se ai i cili trillon gnjeshtra pr All-llahun ose prgnjeshtron argumentet e Tij?" (El-Enam: 21). T paraqiturit si pejgamber sht gnjeshtr. Modifikimi (ndrrimi) i Librave t shpallura sht haram, rreptsisht i ndaluar, sepse sht i dmshm dhe se njerzit i shpie n lajthitje. Ky sht Sheriati dhe ky sht shpirti i tij. Zoti ka lejuar t mirn, ndrsa ka ndaluar t keqn. Nse e pastrojm natyrn ton, ather do t'i dshirojm vetit at q edhe Zoti na dshiron, pa vshtirsi t madhe apo ndonj mundim. N kt mnyr n zemrn e besimtarit do t asgjsohet kontrasti mes dispozitave t Zotit dhe asaj q njeriu pretendon me ndjenja dhe me mendje. Ajo q njeriu i dshiron vetes, 95

bhet mu ajo q dshiron All-llahu xhel-le shanuhu Prandaj Ibrahimi alejhis-selam i sht lutur Zotit me kto fjal: "O Zoti im, bn q un ta kryej prher namazin, e edhe ata nga pasardhsit e mi..." (Ibrahim: 40). Prej Zotit ka krkuar at q Zoti krkon prej tij. Ky sht qllimi i imanit dhe bindjes, dhe besnikri e prpikt ndaj Sheriatit. N kt mnyr Sheriati dhe dshira e njeriut bhen nj. Njeriu dshiron vetm at q dshiron Zoti. Ky sht shtegu i atyre t cilt kan arritur qllimin. N nj hadith kudsij All-llahu xhel-le shanuhu thot: "O robi im! Bhu i dgjueshm (i bindur) ndaj Meje, e Un do t bj ty t hyjnishm. Dora jote do t jet dora Ime, gjuha jote do t jet gjuha Ime, shikimi yt do t jet shikimi Im, aspirata jote do t jet aspirata Ime dhe dshira jote do t jet dshira Ime." Kta jan Pejgambert e All-llahut, evliat dhe njerzit e zgjedhur, t cilve All-llahu xhel-le shanuhu u ka dhn m tepr nga dituria e Vet dhe fuqia e Vet.

96

TEORIA DHE PRAKTIKA

Ikre (lexo, mso) sht fjala e par q ka zbritur nga Kur'ani. "Lexo n emr t Zotit tnd i Cili ka krijuar t gjitha!" Ky sht urdhri i par i Zotit q sht shpallur n Islam. Me kt All-llahu xhel-le shanuhu i ka urdhruar do njeriu q t msoj dhe t lexoj, dhe at para urdhrit q ka t bj me namaz, agjrim dhe dispozitave t tjera t Sheriatit. Para t gjitha ktyre All-llahu xhel-le shanuhu ka thn "Ikre!" Prej t gjitha Librave t shpallura nga Zoti, Kur'ani dallon me at q shpallja e tij ka filluar me kt fjal dhe me kt urdhr... Ky sht nderimi m i madh pr shkencn dhe shkenctart, q fjala e par e nj feje t shpallur nga Zoti t jet urdhri pr t lexuar dhe pr t krkuar dituri... M tutje ajeti cakton m afrsisht se pr far diturie sht fjala, e thot: "Lexo n emr t Zotit tnd i Cili ka krijuar t gjitha!" (El-Alak: 1). Kjo sht dituri n emr t All-llahu xhel-le shanuhu, dituri e cila do t sjell dobi e jo dm. Pastaj kan pasuar ajetet tjera, q kan t bjn me diturin dhe q nxisin n krkimin e saj: "...Dhe thuaj: "O Zoti im, shtoma dijenin mua! (Ta Ha: 114). "Thuaj: "A jan t barabart ata q din dhe ata q nuk din?" (Ez-Zumer:9). "All-llahu dshmon se nuk ka zot tjetr pos Tij, - por edhe engjjt, e t diturit (e dshmojn kt)." (Ali Imran: 18). Kshtu All-llahu xhel-le shanuhu i ka br njerzit e ditur t afrt pr Vete, si jan edhe engjjt, duke marr parasysh vlern e shehadetit (dshmis) s tyre. Kjo sht gjja m madhshtore q dshiron ta arrij njeriu, q emri i tij t prmendet s bashku me All-llahun dhe me engjjt. 97

Vet fjala dituri dhe derivatet e saj jan prmendur n Kur'an mbi 850 vende. All-llahu xhel-le shanuhu betohet n pend dhe n at q shkruajn ato: "Nun. Pasha pendn dhe n at q shkruajn ato." (El-Kalem: 1) Duke qen se urdhri i par n Kur'an i prket leximit dhe msimit, ather xhahili i cili nuk lexon, sado q ai falet, agjron, bn dhikr etj. nuk ka t drejt t thot se i prket fes islame. Por kjo dituri, t ciln Kur'ani e favorizon, nuk sht vetm shpjegim i hollsishm, diskutim detaj, por sht e lidhur ngusht edhe me praktik. "Dhe thuaj: "Punoni (prpiquni)! All-llahu do ta shoh punn tuaj, por edhe Pejgamberi i Tij edhe besimtart." (Et-Teube: 105). N do vend ku Kur'ani flet pr "ata q besojn", kt besim e ndrlidh me praktik e thot: "Ata t cilt besojn dhe bjn vepra t mira." Me dhjeta ajete kur'anore prmendin teorin dhe praktikn s bashku dhe jan t pandara njra prej tjetrs. Qllimi i ksaj prsritjeje sht q t dshmohet se nuk ka besim pa praktik, nuk ka besim pa vepra. Ajo sht dshmi e dgjueshmris s atij q sht i dgjueshm, i bujaris s atij q sht bujar dhe mirsis s mirbrsit. Sot bota islame, me prtacin dhe paditurin e vet, mohon nj faktor shum t rndsishm t Islamit. Myslimant e lindjes nuk lexojn, nuk msojn e as q punojn. N vend t puns, shkencs dhe dituris jan dhn pas injorancs dhe prtacis. donjri prej tyre mendon se do t shkoj n Xhennet vetm se e ka emrin Muhammed, se sht mysliman sipas trashgimit familjar dhe se posedon Kur'anin. E, harron se fjala 98

e par e Kur'anit, t cilin e posedon ai, sht "Ikre" (lexo, mso), e s kndejmi as q lexon e as q mson. All-llahu xhel-le shanuhu thot: "Punoni (prpiquni)! All-llahu do ta shoh punn tuaj." E ata nuk punojn (nuk prpiqen), por kohn e kalojn npr kafene duke hapur gojn (gogsitur). Bota perndimore evropiane me punn, shkencn dhe aktivitetet e veta sht m afr esencs s Islamit dhe t Kur'anit sesa kjo bot e mjer lindore arabe, e cila sht zhytur n injoranc gjer n vesh. Ne duhet ta kuptojm Kur'anin para se t themi se jemi pjestar t tij. Kur ata, t cilt injorancn dhe prtacin e tyre e veshin me rroba t stolisura t tesavvufit thon - prderisa simpatizojn vetmin (veimin) dhe prsiatjen e zbrazt dhe shterpe - ne jemi mistik, ather harrojn se shprngulja e mistikve tek All-llahu xhel-le shanuhu mund t realizohet vetm me dituri dhe me pun, respektivisht, me teori dhe praktik. Mistiku s pari duhet t krkoj dituri, e kur ta realizoj kt, ather duhet edhe t veproj sipas saj. Kur teorin e zbaton n praktik, e realizon n vepr, ather kalon nga nj gjendje n gjendje tjetr. Nse n kt gjendje qndron nj koh m t gjat dhe ngulmon n pun, ather nga kjo gjendje kalon n gjendje tjetr m t lart. Kto jan fazat npr t cilat kalon mistiku, jan shkallt prmes t cilave i afrohet Zotit. Mistikt e par kan qen ushtart. Ata kan bartur arm dhe e kan mbrojtur atdheun e tyre. N njrn dor e kan pasur Kur'anin e n tjetrn armn. Afrika Veriore sht prplot me varre t dervishve, t cilt jan vrar duke luftuar gjer n predhn e fundit pr ta mbrojtur atdheun e tyre.

99

Guximi, energjia, lufta pr t vrtetn, pr drejtsin mes njerzve, lufta kundr eksploatimit, ndihmat ndaj t dobtve etj., paraqesin thelbin e fes, madje edhe vet fen. Prandaj, ai i cili me pasivitet sjellet ndaj gjrave t lartprmendura nuk mund t jet besimtar i vrtet. Por, n vend t par gjithnj ka qen dituria. Lexo, q s pari t mundesh ta dallosh t vrtetn nga e pavrteta, q t'i njohish ligjet e popujve n mjedisin e t cilve jeton para se t vrtetohesh se je n gjendje t'i reformosh ato. Kur na fton Kur'ani n lexim dhe n njohuri, ather na njofton edhe me metodn se si dhe n 'mnyr t arrijm tek dituria. Kjo metod sipas Kur'anit prbhet n "udhtime dhe vshtrime". "Thuaj: "Udhtoni npr bot dhe shikoni se si ka zn fillin t krijuarit..." (El-Ankebut: 20). Ky sht metos (metod) induktiv me t cilin na ka njoftuar Bekoni nj mija e ca vjet pas Kur'anit. Me kt metod, duke iu falnderuar shkenctarve perndimor, sht realizuar e tr ajo q lexojm dhe q shohim nga fusha shkencore dhe industriale. Sikur t prpiqeshim ta kuptonim Kur'anin dhe t'i ndjeknim udhzimet e tij, ather vrtet do t ishim paraardhs t shkenctarve evropian n kto dituri. Nj numr i vogl i shkenctarve arab n periudhn e par t Islamit, gjat puns s tyre, kan prdorur metodn induktive. Me punn e tyre hulumtuese ata e kan pasuruar kulturn perndimore n kohn kur Perndimi ka qen i zhytur n errsirat e shekullit t mesm (mesjets). T prmendim vetm Xhabir Ibni Hajjanin nga lmi i kimis, Ibni Sinaain nga lmi i mjeksis, Ibni Rushdin nga lmi i filozofis, Ibni Arabiun nga lmi i tesavvufit, Ibni Hejsemin nga lmi i shkencave matematikore... 100

Gjithashtu t'i prmendim edhe Andoluziant dhe krijimtarin e tyre nga lmi i muziks dhe muveshshehut. T prmendim astronomt arab. Shum yje edhe sot n burimet perndimore mbajn emra arab. Fjala "Alembik", me t ciln Xhabir Ibni Hajjani e ka quajtur aparatin pr destilim, edhe sot sht n prdorim e sipr n gjuhn franceze ambique. Folja ambiquer sht derivat nga kjo fjal. Numrat decimal n matematik, evropiant i kan njohur prmes Arabve. Asokohe, pra, ka qen e prfaqsuar edhe teoria edhe praktika. Atje ku ekziston teoria dhe praktika, ekziston edhe kultura. Kur'ani e ka dhn elsin e ksaj kulture. "Ikre" - lexo! Kt e ka br me shkronjat e para t cilat jan shpallur. Me shpalljen e par q i ka zbritur Muhammedit alejhis-selam dhe ummetit t tij. Kush nuk lexon e humb t drejtn e prkatsis t ktij ummeti. Ai nuk mund ta quan veten barts t Kur'anit dhe t t kuptuarit t tij. Ai i cili posedon dituri teorike e nuk e zbaton at n praktik, ai sht i privuar nga autoriteti dhe nga feja. Pr Ibrahimin alejhis-selam, kur e ka ndrtuar Ka'ben, Kur'ani thot: "(Dhe kujtoje at koh) kur Ibrahimi dhe Ismaili i ngritnin themelet e Ka'bes, ata luteshin: "O Zoti yn! Prano prej nesh (kt vepr)! Me t vrtet Ti je Ai, q i dgjon t gjitha dhe q t gjitha i di! (El-Bekare: 127). Mendja projekton, dora ndrton, e zemra pshprit: "O Zoti yn! Prano prej nesh (kt vepr)! Me t vrtet Ti je Ai, q i dgjon t gjitha dhe q t gjitha i di! Dituria, puNe, imani dhe ngritja! Kur'ani pr besimtart puntor, flet me fjal m t bukura: 101

"E, me t vrtet, ata q besojn dhe punojn vepra t mira - ata jan krijesat m t mira. (El-Bejjineh: 7). "E, kush flet m bukur se ai q thrret te All-llahu, dhe bn vepra t mira." (Fussilet: 33). Dhe vrteton se veprat ruhen dhe shkruhen, dhe se Zoti n Ditn e gjykimit do t na ballafaqoj me veprat toNe. "...Dhe fardo pune q bni ju, Ne vigjilojm mbi ju..." (Junus: 61). "At dit kur secili njeri e gjen para vetes se 'ka ka punuar mir dhe 'ka ka br keq - do t dshiroj q ndrmjet tyre dhe atij t ket distanc t madhe..." (Ali Imran: 30). "...Ja, kshtu All-llahu do t'ua tregoj atyre veprat e tyre t kobshme pr ta..." (El-Bekare: 167). ..."Dhe t gjejn t shnuar at q kan punuar. Zoti yt askujt nuk do t'i bj padrejtsi." (El-Kehf: 49). Dhe vrteton se kjo bot sht i vetmi rast q t arrihen vepra t mira. Ky sht i vetmi provim, pas t cilit m nuk ka provime. Pr banort e Xhehennemit thot: "Ata, n t, do t thrrasin (duke brtitur): "O Zoti yn, nxirrna (prej zjarrit), do t bjm vepra t mira, e jo asosh far kemi br." (Fatir: 37). Ata do t flasin kshtu, por me vones. "Jo! Jo! Por atyre iu doli ajo, q m par e fshihnin, sikur ata t ktheheshin, prap do t bnin ato q u ishin ndaluar. Ata, me t vrtet, jan gnjeshtar." (El-Enam: 28). Tani puna ka mbaruar dhe m nuk ka ndjes. Kur'ani vrteton se qllimi, sado i mir t jet ai, i cili nuk shpie n pun nuk sht i mjaftueshm t jet dshmitar pr besimin e njeriut. Vetm dshira pr xhihad nuk sht e mjaftueshme, por xhihadi n vepr ku njeriu do t jet i ballafaquar me 102

vshtirsit, t cilat do t'i prballoj me durim... i ballafaquar me vdekjen, para s cils do t qndroj me vetmohim: "A mendoni se do t hyni n Xhennet e All-llahut t mos u tregoj juve pr ata q kan luftuar dhe pr ata q kan duruar." (Ali Imran: 142). Qllimi, i cili nuk shndrrohet n vepr, sht qllim t cilit i mungon sinqeriteti. Ky sht m tepr pretendim arbitrar mes njeriut dhe vetdijes s tij, sesa dshir e vrtet, e cila sikur t'ishte e vrtet do t nxistte n vepr. All-llahu xhel-le shanuhu thot se jetn n kt bot e ka krijuar vetm pr kt shkak. "Ai i Cili ka krijuar jetn dhe vdekjen, pr t'ju provuar se kush prej jush do t veproj m mir." (El-Mulk: 2). Jetn e ka br provim i cili tregon se kush ka punuar, e kush nuk ka punuar... e ka br eksperiment si tregues t vendit dhe vlers t do individi, dhe kur n Ditn e gjykimit do t realizohet (plotsohet) Fjala e Zotit ndaj tyre, ajo do t jet drejtsi absolute. Kur'ani thot: "O besimtar! Kini frik All-llahun dhe prpiquni q T'i afroheni Atij me vepra t mira, dhe luftoni n rrugn e Tij pr t shptuar." (El-Maide: 35). T afruarit All-llahut sht i mundur vetm me pun. Pejgamberi yn dhe shemblltyra jon, Muhammedi alejhis-selam nuk ka qen vetm kumtues i Shpalljes s Zotit, vetm barts i Kur'anit dhe misionar, por ka qen edhe puntor i madh. Ndr t part sht nisur n luft me shpat n dor, si udhheqs i ushtris myslimane. Ka qen i uritur dhe i etshm ather kur edhe bashklufttart e tij kan qen t uritur dhe t etshm. Ka qen i pari kur sht dashur t vrsulej n pozitat e armikut. N nj betej ka qen i plagosur. Ka marr pjes n njzet e tri beteja, derisa ishte n moshn pesdhjet vje. 103

Ai sht Pejgamber, kumtues i Shpalljes, lufttar, udhheqs ushtarak dhe politikan. Ai sht i sinqert dhe besnik. Ai sht bab, burr dhe mik. Ai sht simbol i puns s palodhshme. Ai sht udhheqs i donjrit q dshiron t arrij atje ku mund t arrihet vetm me pun, dhe ku rruga kah Zoti sht e mundur vetm me shkall punuese.

104

EMRAT E ZOTIT
sht e pamundur t konceptohet qenia e All-llahu xhel-le shanuhu dhe t hyhet n esencn e Tij... sht e pamundur t shihet All-llahu xhel-le shanuhu me syt njerzor, sepse syri i njeriut pranon vetm at q sht e kufizuar me hapsir dhe koh... All-llahu xhel-le shanuhu sht mbi hapsirn dhe kohn... Atij kurrgj nuk i shmbllen... N ajetet e harmonizuara n mnyr t mrekullueshme Kur'ani tregon pr kt fakt t strlasht: "Ai i di gjrat e dukshme dhe t padukshme, Ai sht i Madhrishmi dhe i Lartsuari." (Er-Rad: 9). "Ata diskutojn pr All-llahun, e Ai mundet do gj." (Er-Rad: 13). "Tek Ai gjenden elsat e t gjitha fshehtsive, dhe vetm Ai i di ato. Ai i Vetmi e di 'ka ka n tok dhe n det, asnj gjeth nuk bie, pa e ditur Ai, dhe nuk ekziston asnj kokrr n thellsit e Toks, as dika e freskt e as e that, e t mos jet shnuar n Librin e qart (Lehvi Mahfudh)." (El-Enam: 59). "All-llahut i bjn sexhde t gjith ata q gjenden n qiej dhe n Tok, dasht e padasht..." (Er-Rad: 15). do gj q ekziston i bn sexhde All-llahut xhel-le shanuhu.. Kush nuk i nnshtrohet Atij me hir, ather i nnshtrohet pa hir, sepse do gj qarkullon sipas ligjeve natyrore, sipas ligjeve q i ka caktuar All-llahu xhel-le shanuhu Zemra e besimtarit, sikurse edhe e jobesimtarit, i nnshtrohet ligjit fiziologjik, t cilin e ka caktuar All-llahu xhel-le shanuhu Edhe njra edhe tjetra rrahin duke iu nnshtruar vetm ktij ligji. Dhe do qeliz gjithashtu rrah n do trup. Pr kt edhe Kur'ani thot: "A mos krkojn ata tjetr, prve fes s All-llahut? E, Atij i prulen t gjith ata q gjenden n qiej dhe n Tok, me 105

dashje ose padashje, dhe tek Ai do t kthehen t gjith." (Ali Imran: 83). do gj i nnshtrohet ligjeve t Zotit, me ndihmn e t cilve zhvillohet jeta. Sot ne i njohim shumicn e ktyre ligjeve si pr shembull: Ligji i aksionit dhe reaksionit; Ligji i kohezionit t shtylls s ujit, baraspeshs s elektricitetit dhe jonit n trets; Ligji i diferencimit kimik mes hormoneve, kshtu q njri prej tyre bhet vendimtar n raport me tjetrin, dhe shum ligje t tjera, sipas t cilve zhvillohet jeta dhe t cilve u nnshtrohet do gj q ekziston n qiej dhe n Tok, me dashje apo pa dashje. All-llahu me ligjet e Tij mbretron me do gj prej atomit e gjer n kozmos... Duke i falnderuar Atij dhe ligjeve t Tij ekziston jeta. Ai sht El-Kajjum (Ekzistent nga Vetvetja) Ai sht El-Hajju(I Gjalli, n t Cilin sht jeta). N kt mnyr dhe m kt lavdithurje Kur'ani na prezenton emrat e All-llahu xhel-le shanuhu, atributet e Tij dhe veprat e Tij. "Ai sht All-llahu - s'ka zot tjetr prve Tij, Sunduesi, i Shenjti, Ai q sht pa t meta, Paqedashsi, Ai q dokujt i jep siguri , Ai q mbikqyr t gjitha, i Plotfuqishmi, i Lartmadhrishmi dhe Krenari..." (El-Hashr: 23). "Ai sht All-llahu, Krijuesi, Ai q prej asgjje krijon, Ai q do gjje ia jep formn, Ai posedon emrat m t bukur..." (El-Hashr: 24). All-llahu pr vetveten fol n vetn e par shums: "...Ne jemi ma afr se damari i tij i qafs." (Kaf: 16). Damari sht arterie npr t ciln qarkullon gjaku n qaf. Ai na sht m afr se vet gjaku n trupin ton. E kjo do t thot afrsi jashtzakonisht e afrt. Sufistt thon se Ai sht larg t konceptuarit ton pr shkak se Ai sht tejet afr, e i fsheht pr shkak se sht tejet i 106

dukshm. Kt mendim t vetin ata e shpjegojn me fjalt se dritn e Diellit e kuptojm vetm ather kur Dielli perndon... Ngjyrat e sendeve i kuptojm me an t drits, e jo me vet sendet... Ato jan t kaltra, t kuqe dhe t blerta sepse absorbojn val t ndryshme t drits... Me an t errsirs e kuptojm dritn... All-llahu xhel-le shanuhu nuk ka antitez, n mnyr q prmes saj ta njohim At... Drita e Zotit prher iluminon dhe Ai nuk ka hije... Andaj themi se All-llahu fshehet prej nesh pr shkak iluminitetit t Vet tejet t madh dhe pr shkak prhershmris s Vet. Ne edhe lindim nn kt mbrojtje t Tij, por pr kt atbot jemi t pavetdijshm. Kur rritemi dhe arrijm moshn madhore - na okupon epshi, pastaj pasuria, pozita dhe dynjallku, kurse n vitet m t mome, kur arrijm moshn e pjekuris - jemi t okupuar vetm me mendime. E gjat tr ksaj kohe prezenca e Zotit na sht gj e ditur nga t gjith, ndrsa fenomenet e Zotit n Tok, n qiej dhe n brendin ton bhen t rndomta, t zakonshme. Nj poet thot: Si ta konceptojm at q fshehet me konceptim? T kapluarit tan rreth shkaqeve e fsheh nga ne Shkaktarin... si pr shembull ai i cili, kur ia dorzojn veprn e ndonj shkrimtari, angazhohet rreth llojit t shkrimit, t ngjyrs dhe letrs, e harron t folurit dhe domethnien e veprs; apo angazhohet me t folurit dhe domethnien, por harron autorin e saj. Karakteristik e prhershmris sht se ajo e fsheh t vrtetn - lvizja e prhershme e ashensorit e fsheh nga ne lvizjen e vet. Vetm ather kur ndalet, ne kuptojm se ka qen n lvizje. Ngjashm me kt edhe prhershmria e Zotit sht e fshehur me prezencn e Tij. Afrsia tejet e madhe e Tij, e largon At nga t konceptuarit, ndrsa t shfaqurit tejet i madh i Tij, e fsheh At. Ai sht m i fsheht se m t fshehtit, sepse 107

Ai sht m i dukshmi se m t dukshmit. sht i fshehur nga ne vetm me perden e fanitjeve toNe... me perden e pasioneve toNe, me ka i kemi mbuluar syt tan. Ibni Ataullah Es-Sekenderi thot: "Nse dika do Ta strehonte At, ather edhe do Ta fshihte At... Nse Ai do t kishte mbules, ather edhe ekzistenca e Tij do t'ishte e kufizuar. Zoti sht larg asaj q t ekzistoj di Ta kufizoj dhe Ta pengoj..." Gjithashtu askush prej nesh nuk e sheh bebzn e syrit t vet pr shkak se na sht tejet afr. Te sufistt Zoti nuk ka nevoj t argumentohet. Tek ata Bota sht lnd dyshimi dhe at duhet argumentuar. Ata e argumentojn me Zotin. Bota ekziston me ndihmn e Tij, e jo Ai me ndihmn e Bots. Ata, t cilt e krkojn Zotin me ndihmn e argumenteve - ata jan njerz me perde q e shohin kozmosin e nuk e shohin Krijuesin e kozmosit. Ibnu Ataullah Es-Sekenderi i bn vetit pyetje: "E, kur sht zhdukur Ai i Cili duhet t argumentohet? Kur sht zhdukur Ai q shkaqet e Bots do t duhej t na shpiejn tek Ai?" Dshira e do mistiku sht q t'i afrohet Zotit nga dashuria, e jo nga frika prej zjarrit apo nga aspiratat pr Xhennet. Ata thon se prher gjenden n udhtim e sipr kah All-llahu... prej kozmosit kah Krijuesi i kozmosit. Ky udhtim nuk sht i till far e njohim ne n Tok, udhtim prej ndonj vendi n vendin tjetr. Udhtimi i ksaj bote tek ata sht i ngjashm me sjelljen e gomarit te mulliri, i cili e braktis nj vend n mnyr q prsri t kthehet aty. Udhtimi i vrtet sht udhtimi prej ksaj bote n mbretrin qiellore, prej bots s ndjenjave kah bota kuptimlot. Sufistt jan njerz t situats. Pr disa shtja i kan mendimet e veta origjinale, t cilat posedojn thellsi, rndsi dhe dshmi. Kshtu thon se ngandonjher mosdgjesa sht 108

m e mir s dgjesa dhe se ekzistojn mkate t cilat shpiejn kah frikrespekti dhe nnshtrimi ndaj All-llahu xhel-le shanuhu, sikundr q ekzistojn edhe dgjesa t cilat shpiejn ka kryelartsia dhe mendjemadhsia. N kt mnyr ai i cili sht i padgjueshm bhet m i afrt pr Zotin, se ai i cili sht i dgjueshm. Ai q e sheh prvujtnin e vet dhe me kt krenohet, ai q i sheh veprat e veta t mira dhe n to mbshtetet - pikpamja e tij e till sht argument se kto nuk jan vepra t mira. Veprat e mira ngriten tek All-llahu xhel-le shanuhu menjher pas lindjes s tyre. Fjala e bukur ngritet tek All-llahu xhel-le shanuhu dhe pronari nuk mund ta shoh at (fjal). Ai, q me t vrtet sht i mir dhe bujar, nuk i ndien veprat e veta t mira dhe bujare. Ai prher ndien frikrespekt ndaj All-llahu xhel-le shanuhu Me kt koment ata e shpjegojn ajetin kur'anor: "...Tek Ai ngriten fjalt e bukura, dhe veprn e mir Ai e pranon..." (Fatir: 10). Ata thon se mirnjohja nuk prbhet n fjalt "el-hamdulilahi" (falnderim All-llahut) por n vepr. Ndaj t mirs duhet t jesh mirnjohs, ashtu q t mos gabosh ndaj Atij q ta ka dhn kt t mir dhe q t mos e marrish dhuntin e Tij si mjet me t cilin do t ofendosh edhe veten edhe t tjert. Mirnjohja sht vepr e jo fjal. All-llahu xhel-le shanuhu thot: "... O familje e Davudit! Punoni duke falnderuar All-llahun! E, pak nga robrit e Mi jan falnderues." (Sebe: 13). Kshtu All-llahu xhel-le shanuhu mirnjohjen e ka br vepr, aksion e jo vetm fjal. Edhe sufisti edhe murgu, e edhe ai q mirret me jog donjri prej tyre, n mnyr t vet, prpiqet t arrij tek All-llahu. Pr kta njerz pasioni, makutria dhe dashuria ndaj jets s ksaj bote jan vetm perde dhe pengesa. Dituria e shkenctarit kryelart dhe mendjemadh gjithashtu sht nj 109

ndr perdet m t dendura. Po ashtu edhe devotshmria e mendjemadhit dhe mirsia e mirbrsit i cili lavdrohet sht perde. N kt mnyr devotshmria ngandonjher bhet perde pr hyjni, shkenca perde pr dituri, e vepra e dobishme perde pr gjykim t drejt t bamirsve. Pr ajetin kur'anor i cili flet pr Pejgamberin e All-llahu xhel-le shanuhu: "...'ka ky pejgamber? Han ushqimin dhe shtit npr tregje..." (El-Furkan: 7) sufisti thot se sht perde e Zotit me t ciln Ai i ka mbuluar pejgamberizmet me rroba t rndomta njerzore... "Njeriu i cili han ushqimin dhe shtit npr tregje"..., n mnyr q fshehtsia thjesht t mos prdhoset me publicitet dhe fam. Myslimani mistik, murgu dhe ai i cili mirret me jog krkojn afrsi dhe lidhje me an t leximit t emrave, mirnjohjes, prvujtnis, devotshmris, veprave t mira dhe duke thirrur All-llahun xhel-le shanuhu me emra t bukur t Tij. "All-llahu ka emra ma t bukur, andaj thirreni At me ata..." (El-Araf: 180). N Indi ekziston nj lloj joge e posame pr madhrimin dhe prlvdrimin e Zotit, e quhet mantra-joga, nga fjala hinduse matram, q don t thot madhrim dhe prlvdrim. N lutjen sankrite, ai i cili mirret me jog, lexon me pendes "rehim...reham" me mijra her. Kto fjal jan adekuate me fjalt arabe "rrahim...rrahman"... Kto jan emrat e Zotit n gjuhn sanskrite. Ai q mirret me jog i vn rreth qafe tespiht e gjat prej nj mij kokrrash. Islami ofron rrugn m t shkurtr dhe m t shndosh e cila shpien tek All-llahu xhel-le shanuhu, gjersa Kur'ani sht i vetmi Libr i shpallur me prcaktimin e Tij, e q sht ruajtur n origjinal. 110

Sipas imam Gazaliut, All-llahu xhel-le shanuhu nuk madhrohet dhe nuk lavdrohet me an t tespihve, e as me gjuh, por me zemr. Shpirti heshtazi, n qetsi dhe izolim t plot, krahas rrahjes s zemrs, pa z pshprit emrat e Zotit: "Dhe n vete prmende Zotin tnd, me prulje dhe devotshmri dhe pa e ngritur zrin lart.." (El-Araf: 205). Kjo sht shkalla m e lart e tesavvufit. Kt mund ta arrij vetm ai q e ka zemrn e qet dhe shpirtin e pastr, q posedon aftsi koncentrimi, q mediton, q ka vullnet t fort dhe i mbizotron epshet e veta. Epshet jan perde. Mendja sht perde. Konceptimi sht perde. T tr kto paraqesin mbshtjellsin e jashtm t njeriut, e assesi realitetin e tij. sht e domosdoshme t kaprcehet ky mur n mnyr q secili q mirret me tesavuf t mund ta shikoj shpirtin e vet n pastrtin e tij dhe t qndroj n pragun e tij q t sheh at q syri ende nuk ka par, t dgjoj at q veshi ende nuk ka dgjuar. Tesavvufi sht t kuptuarit q arrihet me an t aftsis s lart mendore. Sufisti sht gnostik (synon t njohurit, t konceptuarit). Caku i t konceptuarit t tij sht Zoti n prsosmrin e Tij dhe n plotsin e Tij... Kjo nuk sht aspirat pr t kuptuarit e pjesrishm si sht rasti me fizikn, kimin, gjeografin dhe historin. Gnostiku pretendon t arrin konceptimin universal me shqisa t ndryshme dhe me mjete, t cilat dallojn nga mjetet logjike dhe nga instrumentet e njohura shkencore. Epshi paraqet pengesn e par me t ciln ballafaqohet sufisti. "E ai nuk mundi ta kaprcej kt penges. 'mendon ti, 'sht pengesa." (El-Beled: 11-12). N lajmet pr Davudin qndron: "O Zot, ku mund t t gjej?" Zoti sht prgjigjur: "Leri pasionet dhe eja...Shmangju pasioneve dhe do t M gjesh (konceptosh)." N kt drejtim disa mutesavif e komentojn ajetin kur'anor me t cilin All-llahu xhel-le shanuhu i drejtohet 111

Musait alejhis-selam: "Zbathi kpuct tuaja, se ti, me t vrtet, gjendesh n luginn e shenjt - t Tuvas." (Ta Ha: 12) Me nocionin kpuct nnkuptohet pasioni dhe trupi, t prirurit ndaj pasioneve dhe knaqsive trupore. Nuk ka takim me All-llahu xhel-le shanuhu prderisa njeri nuk i zbath kto kpuc: pasionin dhe trupin, me vdekje ose me jet asketike. All-llahu prezenton pasionin dhe trupin sikurse kpuct, sepse pasioni dhe trupi jan kmb me t cilat shpirti ec n botn materiale dhe me ndihmn e t cilave ka zbritur nga qiejt n Tok. Ndoshta dikush do t protestoj e do t thot...E, prse sht dashur t shmanget domethnia e vrtet e ktyre fjalve? Faktet flasin se kjo ka qen e domosdoshme. Pr ardhjen n prezencn e Zotit nuk mjafton vetm zbathja e kpucve, por t ndart me mendje nga joqensia, q m leht t kuptohet ajo kryesorja, e kjo sht gjja m minimale q meriton madhria e All-llahut xhel-le shanuhu T abstrahuarit do t prkryhet vetm ather kur hiqet (largohet) preokupimi ndaj pasioneve dhe ndaj trupit. Domethnia sht kjo dhe nuk sht n kundrthnie me kuptimin e vrtet t ktyre fjalve. Pr kt arsye gjithsecili q mirret me tesavvuf do t nxitoj t'i zbath kpuct dhe kshtu ta bj hapin e par n luginn e shenjt. Kur'ani na informon se pas vdekjes dhe pas ringjalljes, ne do ta shohim All-llahun xhel-le shanuhu dhe do t qndrojm para Tij: "...Dhe druajuni All-llahut dhe dijeni se do t takoheni me T! E ti pra sihariqoji besimtart." (El-Bekare: 223). "Dhe, donjri prej tyre, n Ditn e Kiametit, do t vij fill i vetm tek Ai." (Merjem: 95). "Ti, o njeri, q prpiqesh shum, mundin tnd do ta gjesh te Zoti yt." (El-Inshikak: 6). 112

"E do t na vini ju ve e ve, ashtu si ju kemi krijuar hern e par (lakuriq)..." (El-Enam: 94). "Dhe kur do t arrij urdhri i Zotit tnd, e engjjt t rreshtohen radh pas radhe." (El-Fexhr: 22). "Njerzit do t'i prulen t Gjallit dhe t Prjetshmit, do t humb do shpres ai q i ka br shok Atij." (Ta Ha: 111). "E sikur t'i shohsh mkatart se si para Zotit t tyre kok-ulur thon..." (Es-Sexhde: 12). "E n Ditn kur ata do t qndrojn para Tij, Ai do t'i prshndet me: "Selam!", dhe, Ai, u ka prgatitur atyre shprblim fisnik." (El-Ahzab: 44). "N Ditn kur All-llahu do t'i ngjall t gjith, ata do t'i betohen Atij, sikundr q ju jan betuar juve, duke menduar se do t ken far dobie, prej ksaj. Po, me t vrtet, ata jan gnjeshtar t vrtet!" (El-Muxhadele: 18). "A presin ata q t'u vij ndshkimi i All-llahut nga qielli i kthjellt, dhe engjjt, dhe do gj t merr fund?!..." (El-Bekare: 210). Disa sekte islame mohojn mundsin e t pamurit t Zotit n botn tjetr dhe kto ajete i komentojn si alegori, simbole dhe aluzione, e jo si mundsi t njmendt. Ata thon se ajetet duhet t kuptohen n baz t domethnies s brendshme t tyre, e jo sipas kuptimit siprfaqsor. Si argument t aspektit t ktill ata theksojn se syri njerzor mund t pranoj vetm at q sht e kufizuar me vend dhe koh. Zoti sht i pakufishm. Zoti sht lart vendit dhe kohs, andaj n prputhje me kt nuk sht e mundur q Ai t shikohet me sy. Argumenti i tyre sht i paqndrueshm. Ky sht kuptim material i ksaj bote. Ata pandehin se shpirti do t shikoj n botn tjetr me sy material dhe se ai do t ket bebz dhe kapak dhe se edhe m tej do t mbetet n raport t njohur t ksaj bote ndaj vendit dhe kohs. Kt e mohon vet Kur'ani, i cili thot pr ringjalljen: "Dhe srish tju krijojm 113

n figura far ju nuk i njihni", respektivisht, All-llahu xhel-le shanuhu do t'i ringjall njerzit n figura t cilat pr ata jan trsisht t panjohura. Nuk do t jet asgj e jorndomt nse shpirti n botn tjetr do t ket nj shqis t gjithmbarshme t t pamurit, me t ciln do t mund t pranonte edhe at q sht e pakufizueshme. Kur'ani prmend nntdhjet e nnt emra t bukur t Zotit. Disa prej ktyre emrave jan veori vetm pr Zotin, si pr shembull All-llah, ndrsa emrat e tjer, si El-Kerimu (Fisniku), El-Halimu (I but pr t gjith), El-Rreufu (Mshirbrsi), El-Vedudu (Q e don t krijuarn), ia ngjesim veti e themi: Kerim, Halim, Reuf, Vedud etj. Mirpo askujt nuk i lejohet t thot se quhet All-llah, sepse ky sht emri i vet Qenies s Zotit, ndrsa emrat e tjer jan atribute t Zotit dhe veprave t Tij. Qenia e Zotit sht gajb (fshehtsi) dhe askujt nuk i sht lejuar q t hyj n t. Prsa i prket atributeve dhe veprave t Tij - pr kto sht e lejuar t prsiatet. Zoti i prgjigjet atij i cili e thrret me emra t Tij t bukur: "M thirrni Mua, Un do t;ju prgjigjem..." (El-Mumin: 60). "Dhe kur t pyesin robrit e Mi pr Mua, Un jam me t vrtet afr; i prgjigjem lutjes s lutsit kur m lutet..." (El-Bekare: 186). Ky sht fakt. Mirpo metoda, me ndihmn e s cils arrihet gjer tek kjo (lutje), nuk sht llomotitje e thjesht me gjuh dhe shqiptim i thjesht i fjalve "Ja Rabb!" (O Zot!). Shumica e njerzve thon "Ja Rabb!"..., por me mendje e cila sht trsisht e zbrazt dhe e larguar nga domethnia e vrtet e fjals. Thirrja e Zotit sht gj e madhe. Ky sht thelbi i tesavvufit. Ky sht tesavvufi n esencn e vet. Kt jan n gjendje ta arrijn vetm njerzit me zemr t madhe, ata t cilt kan fuqi t madhe perceptimi dhe njerzit me ideale t lart. 114

Kjo nuk do t thot se duhet t jesh dervish q ta plotsosh kushtin pr t'iu drejtuar Zotit me lutje, e Ai t prgjigjet, por kushti sht t kesh zemr t pastr dhe ndrgjegje t pastr. Ai q thot: "Ja Rabb, m furnizo me njqind funta", ky sht njeri i cili tallet n mnyr tejet marrzore. Kto gjra mund t'i arrish me ndihmn e mjeteve t ksaj bote. Tesavvufi nuk sht rrug pr di t till. Sufisti si prfill nevojat e ksaj jete dhe ngritet mbi to, sepse ai dshiron di m tepr se kjo. Ai sht i sjellshm. Edhe kur smuret ai nuk krkon ila nga Zoti. Ai thot se si t posedoj vullnetin tim pran vullnetit t Zotit. Si t lutem pr di q Ai nuk e ka br. Un jam ai q e kam t panjohur s ka sht e dobishme pr T e ka sht e dmshme. Si mund t'i bj vrejtje ai q nuk di Atij q di. E, kush e di, ndoshta smundja ime dhe dhembjet e mia nuk jan shkak i fundit tim. Kjo tepri nuk sht e dshiruar tek myslimani, sepse All-llahut i plqen kur dikush krkon ndihm prej Tij. Por sufisti, nga frika prej All-llahut dhe nga mirsjellja e vet, krkon prej Tij dhe thot ashtu si ka thn Ibrahimi a.s: "O Zoti im, bn q un ta kryej prher namazin...!" (Ibrahim: 40). Ai dshirn e Zotit e merr si dshir t vet, nga dashuria dhe respekti ndaj Krijuesit. Dashuria sht caku i fundit i do sufisti. Ai thot: "Ksmeti im nuk sht i lidhur me Xhennetin dhe Xhehennemin. Dashurin time me asgj nuk dshiroj ta zvendsoj." N do gj q ekziston sufisti e sheh vetm Zotin. Sipas tij Zotit nuk i duhet lutja jon. Ajetin kur'anor "Xhinnt dhe njerzit i kam krijuar vetm q t M adhurojn" (Edh-Dharijat: 56) ata e marrin me domethnie: xhinnt dhe njerzit i kam krijuar vetm q t m njohin. Ibadeti pa njohjen e Zotit nuk sht ibadet. Si sht e mundur t adhurosh di t panjohur? Rob i Zotit do t jesh 115

vetm ather kur e njeh Zotin, e Zotin do ta njohsh vetm nse e njeh vetveten, pastaj asgjsohesh dhe i drejtohesh Krijuesit tnd. Zoti e ka krijuar njeriun q s pari ta njoh vetveten e pastaj Zotin, Krijuesin e vet. Me kt njohje njeriu do ta plotsoj pikpamjen e vet dhe do t evoluloj prmes lufts e cila zhvillohet mes shpirtit dhe trupit t tij.: "Ne e krijuam njeriun q t luftoj me vshtirsi (pr t dy jetrat)" (El-Beled: 4). Njeriu sht krijuar q t luftoj. All-llahu i ka premtuar njeriut q nse fiton do t'i trashgoj Tokn dhe qiejt. T adhuruarit e Krijuesit sht liri e vrtet para t krijuarit. Nnshtrimi ndaj Krijuesit sht fisnikri e vrtet para t krijuarit. T adhuruarit e All-llahut do t thot para s gjithash t liruarit e njeriut nga adhurimi i materies, pasioneve, epsheve dhe pozitave. Kush adhuron Zotin, ai nuk adhuron turmn nga dshira pr pozit dhe vend t lart tek turma. Do t'i dorzohesh sinqerisht All-llahut vetm ather kur e liron zemrn nga adhurimi i ktyre hyjnive dhe shlyen do gj q nuk sht All-llahu, n mnyr q n zemrn tnde t mbetet vetm nj vend pr Krijuesin tnd. Do ta arrish shkalln m t lart t ibadetit vetm nse ia del t'i ngadhnjesh pasionet dhe dshirat tua, kshtu q ajo q i dshiron vetes t bhet njkohsisht ajo q All-llahu dshiron pr ty. Pikrisht dshira jote t bhet dshir absolute e Zotit...Ky sht kulminacioni i liris dhe i lirimit nga t gjith hyjnit tjer. Sufisti sht njeri q mediton, sht mendjempreht dhe me shije t strholluar. Ai thot: "Miku yt i sinqert sht ai, i cili gjithnj shoqrohet me ty dhe i cili t'i di vetit e kqija. Ky nuk mund t jet askush tjetr pos All-llahut, Krijuesit, i Cili i di fshehtsit tua dhe sht i njoftuar pr at q fsheh dhe pr at q bn haptazi. Nse ia refuzon dgjesn, Ai t mbron, nse krkon ndjes prej Tij, Ai pranon pendesn tnde." 116

Sufisti gjithashtu thot: "Nse argtohesh pak, pak edhe do t pikllohesh. Nse nuk dshiron t prmbysesh nga pozita, ather as mos prano t jesh n pushtet t prkohshm. Nse pohon se je modest, ather me t vrtet je fodull (kryelart). Nse pr Zotin di vetm kur je n mirqenie, ather as q e adhuron At, por je adhurues vetm i pasioneve tua. All-llahu ka krijuar botn q t jet n shrbimin tnd, e ti u bre shrbtor i saj. Ka dashur q t jesh sundimtar, e ti u bre ai i cili sht n pronn e sundimtarit." Sufisti u thot dijetarve: "Diturin e juaj e keni marr nga i vdekuri, ndrsa ne nga i Gjalli, i Cili kurr nuk vdes. Thoni se ka thn filan filani, e t gjith jan n mesin e t vdekurve. Dhuruesi i vrtet, Ai i Cili i di fshehtsit, pr ju sht m afr se edhe vet delli juaj. Ai sht me ju kudo q t gjendeni. Tre vet nuk bisedojn mes veti, e Ai t mos jet i katrti. Ather si mund ta braktisni All-llahun e t krkoni njohuri prej tjetrkujt." Prandaj sufisti thot mbi njohurin e vet se kjo sht njohuri e dhuruar nga Zoti, e jo tradicionale, e prfituar duke lexuar vepra t ndryshme. Pr vete thon se gjenden n afrsi t Zotit, se merren me sportin shpirtror, me agjrim dhe me ibadet gjer tek zhytja prfundimtare n Zotin. Rruga e tyre gjer tek Zoti jan emrat e bukur t Zotit dhe dashuria e pakufishme ndaj Tij, e cila ua prmbush do atom t zemrs. Ata jan t preokupuar vetm me dhikr, dhe n do gj shohin vetm Zotin. Ata din m tepr fshehtsi se njerzit e rndomt. Ata jan m afr Zotit se dokush tjetr. Ata jan raritet (rrallsi) i vrtet. Kur vijn ndokund, jan t panjohur, e kur shkojn, nuk humbasin, sepse nuk flasin pr veten. Secili prej tyre i fsheh kerametet e veta, sepse kjo sht fshehtsi vetm mes tyre dhe Zotit, sht shenj dashurie, afrie dhe veantie. Ajo q gjendet mes tyre dhe t Dashurit t tyre, nuk duhet t zbulohet 117

dhe t prdhoset. Ligji i tyre sht se ai q flet nuk di, e ai q di nuk flet. Ata nuk jan dervish t rndomt e as ata q marrin shnime. Ata jan t prmbajtur dhe t devotshm pa u hetuar. Zoti thot pr ta n nj hadith kudsij: "T dashurit e Mi jan nn kubben Time dhe vetm Un i njoh ata." N nj hadith tjetr pr kt veanti Zoti thot: "Pr mua nuk sht e gjer as Toka Ime as qiejt e Mi, pr Mua sht e gjer zemra e atij q M beson." N hadithin e tret qndron: "O robi im! Bhu i dgjueshm ndaj Meje, e Un ty do t bj hyjnor. Dora jote do t jet dora Ime, gjuha jote do t jet gjuha Ime, shikimi yt do t jet shikimi Im." O sa pak ka sot njerz t till!

118

NJ ZOT DHE NJ RELIGJION

Kur'ani qart dhe n mnyr t padyshimt konfirmon Unitetin absolut t Zotit. Vetm Ai ekziston, e do gj tjetr prve Tij sht e zbrazt dhe e prkohshme. "Dijeni se s'ka zot tjetr pos All-llahut! Krko falje pr mkatet tua..." (Muhammed: 19). "do gj, pos Tij, sht e destinuar t shkatrrohet!..." (El-Kasas: 88). Jezusi (Isai alejhis-selam) n Ungjill thot: "Askend n Tok mos e thirrni baba tuajin, sepse e keni vetm nj baba, At n qiell!" (Mateji-23, 9) "Jezusi (Isai a.s) tha: "Zmbrapsu, o satan, sepse sht shkruar: Prkulju Sunduesit, Zotit tnd, dhe shrbeji vetm Atij!" (Matej-4, 10) N Teurat qndron: "Syt nuk jan ngopur s shikuari dhe vesht s dgjuar... Tr mundin q e ke br nn Diell ia l trashgimtarit tnd. Sikur q do t vdes ai q sht i menur, ashtu do t vdes edhe ai q sht injorant... Sikur q nuk e di se cila sht rruga e ers, e as se si krijohen eshtrat n mitrn e gruas shtatzn, ashtu nuk i di as veprat e Zotit, i Cili krijoi do gj." Teurati e prshkruan Zotin si Nj t Vetmin, patrupor, t vetmsuar n tr prsosmrin e Vet,i Cili nuk han e as q ka ndonj t met. T gjith Librat e shpallur nga Zoti: Teurati, Zeburi, Inxhili dhe Kur'ani, n trajtn e tyre si jan shpallur, jan Libra monoteistik, dhe si t till urdhrojn vetm e vetm monoteizmin. Kur'ani trsisht qart thot se, ata t cilt kan pranuar Shpalljen e Zotit para pejgamberizmit t Muhammedit alejhis-selam, hebrenjt dhe t krishtert, jan n rrugn e 119

drejt nse i prmbahen monoteizmit... Ata n botn tjetr do t shprblehen... Dhe, m tepr se kjo, Kur'ani thot se madje edhe ata, t cilt iu kan drejtuar Diellit, duke e konsideruar at si simbol dhe si njrn nga shenjat e Zotit sabi'int, si sht Ahnatoni, gjithashtu do t jen t shprblyer, sikurse edhe hebrenjt para ardhjes s Isait a.s dhe t krishtert para ardhjes s Muhammedit alejhis-selam T gjith ata kan t drejt t jen t falur dhe t shprblyer. "Ata q kan besuar, madje edhe ata q kan qen hebrenj, dhe t krishter, dhe sabi'in - ata t cilt kan besuar All-llahun dhe botn tjetr dhe kan br vepra t mira - me t vrtet, ata i pret shprblimi nga Zoti i tyre; ata prej kurrgjje nuk do t friksohen dhe pr asgj nuk do t pikllohen!" (El-Bekare: 62). Antagonizmi mes religjioneve qartazi paraqet mosnjohjen e religjionit: "Hebrenjt than: "T krishtert nuk jan n rrug t drejt!" Kurse t krishtert than: "Hebrenjt nuk jan n rrugn e drejt!" - e ata lexojn Librin. Pikrisht kshtu thon pr ta edhe ata q nuk din. E All-llahu do t'i gjykoj n Ditn e gjykimit pr at n ka kundrshtoheshin." (El-Bekare: 113). Ata q gjenden n kso marrdhniesh antagoniste nuk e kan kuptuar esencn e religjionit. Religjioni n esencn e vet sht nj: "Ai ju urdhron nga feja at q ia ka urdhruar Nuhit, edhe at q ta shpallim ty, edhe at q i urdhruam Ibrahimit, Musait dhe Isait: "Predikoni fen e drejt dhe mos u prani n t!..." (Esh-Shura: 13). Religjioni sht nj prsa i prket doktrins. Ligjet e ktij religjioni unitar jan shpallur n etapa: "...pr secilin kemi caktuar nj Ligj dhe nj drejtim..." (El-Maide: 48). Isai alejhis-selam thot: "Nuk kam ardhur q ta abrogoj Ligjin, por q ta plotsoj." (Matej-5, 17) 120

Kto jan etapat. N do etap ka ardhur Pejgamberi i Zotit me Ligjin, i cili i sht prgjigjur zhvillimit t njeriut t asaj kohe. Kurdoher q njerzimi ka prparuar dhe e ka tejkaluar fazn prkatse, Zoti ka drguar Pejgamber t ri pr ta plotsuar Ligjin qiellor, n mnyr q ai t jet n harmoni me progresin e ri shpirtror. N kohn e Musait alejhis-selam, gjat periudhs s faraonit, periudhs s vrazhdsis, forcs dhe tiranis, Musait alejhis-selam i sht shpallur Ligji i drejtsis. Drejtsia prkatse pr kt periudh dhe pr periudhat e ngjashme me kt, paraqet kthimin e grushtit me grusht... Syri pr sy, dhmbi pr dhmb. Kur njeriu sht prkryer edhe pr nj hap prpara, ather ka pasuar shpallja e Ligjit t ri, Ligjit t dashuris... Ka ardhur Jezusi (Isai alejhis-selam) t thot n Inxhil: "Kemi dgjuar se sht thn: "Syri pr sy, dhmbi pr dhmb." E un ju them: "Mos iu kundrvni keqbrsit! Nse dikush t godet n faqen e djatht, ti afroja edhe tjetrn. Nse t detyron t shkosh me t nj milje, ti shko dy! (Matej-5, 38-42). Kto virtyte t larta etike kan ardhur n konflikt me tiranin e tiranve dhe i ka ndodhur Jezusit (Isait alejhis-selam) ajo q i ka ndodhur... Dashuria jep provim n lndn m t vshtir... do prdhunues n t sheh dobsi dhe zmbrapsje, andaj kt e shfrytzojn pr interesa t veta dhe ngriten kundr secilit q flet n emr t saj. Ka qen e domosdoshme t vij sheriati i Muhammedit alejhis-selam n mnyr q ta bashkoj Ligjin e drejtsis dhe Ligjin e dashuris n nj Ligj unitar, Ligjin e prdlless. "N qoft se doni t merrni hak pr padrejtsi, ather bni at n mas sa u sht br juve; po nse duroheni, vrtet kjo sht m s miri pr t durueshmit. Jij i 121

durueshm! Por, i durueshm do t jesh vetm me ndihmn e All-llahut..." (En-Nahl: 126-127). Derisa prdorimi i forcs gjat vetmbrojtjes n Inxhil ka qen i ndaluar, tani sht kanonizuar, por gjat ktij kanonizimi Zoti i ka dhn prparsi durueshmris dhe tolerimit t torturimit kundrejt hakmarrjes, e pastaj n fund t ajetit ka urdhruar: "Jij i durueshm!Por, i durueshm do t jesh vetm me ndihmn e All-llahut." Zoti ka premtuar se t durueshmin do ta ndihmoj n durueshmrin e tij, e edhe m tepr se kjo. Kur'ani ka qen trsisht i qart n favorizimin e dashuris dhe e kthimit t s keqes me t mir. Kt e ka urdhruar n mnyr t prer: "Ti ktheje t keqen me t mir..." (El-Muminun: 96). All-llahu e ka ditur se pas ksaj nuk do t ket m prparim shpirtror. Njeriu do t'i zhvilloj vetm mjetet pr prodhimtari. Ai do t prodhoj automobila, lokomotiva, aeroplan, raketa, do t'i prsos shkencat pozitive dhe racionale, e nuk do ta bj as nj hap t vetmin n drejtim t progresit shpirtror, andaj edhe e ka prfunduar ciklin e shpalljeve me Muhammedin alejhis-selam Na ka mbetur t mendojm pr at se ka sht thn dhe prse sht thn, pastaj t pyetemi prse ka mbaruar cikli i shpalljes? Religjioni, pra, sht nj sikur q sht edhe Zoti Nj. Ata t cilt jan n divergjenc prkitazi me kt shtje, atyre nuk u sht e qart esenca e shpalljes s dispozitave t Zotit, porosive dhe ligjeve t cilat jan shpallur n etapa e n prshtatshmri me zhvillimin shpirtror t njerzimit. Zoti flet n Kur'an trsisht qart dhe prpikrisht pr Pejgambert t cilt jan ndrruar si pr Pejgamber t nj religjioni dhe ata i quan mysliman, ndrsa religjionin e tyre t cilin e kan predikuar e ka quajtur Islam. 122

Nuhi alejhis-selam, duke iu drejtuar jobesimtarve thot: "Un prej jush nuk krkoj kurrfar shprblimi, mua do t m shprblej All-llahu. Mua m sht urdhruar t jem mysliman." (Junus: 72). Pastaj pr Ibrahimin dhe t birin i tij, kur e ndrtonin Ka'ben, thot: "(Dhe kujtoje at koh) kur Ibrahimi dhe Ismaili i ngritnin themelet e Ka'bes, ata luteshin: "O Zoti yn! Prano prej nesh (kt vepr)! Me t vrtet Ti je Ai, q i dgjon t gjitha dhe q t gjitha i di! O Zoti yn, bna ne t dy mysliman dhe pasardhsit tan mysliman, dhe na i trego rregullat e ibadetit (adhurimit) dhe falna neve, sepse Ti njmend pranon pendimet dhe Je mshirues i madh!" (El-Bekare: 127-128). Pastaj Musait alejhis-selam: "Dhe Musai tha: "O populli im, nse besoni All-llahun, mbshtetuni tek Ai, nse jeni mysliman!" (Junus: 84). Edhe faraoni, n astin e prmbytjes ka deklaruar: "...Un besoj se nuk ka zot prve Atij q i besojn t bijt e Izraelit dhe un jam mysliman." (Junus: 90). Edhe Jusufi alejhis-selam, kur i ndihmoj Zoti t bashkohet me vllezrit e tij, ka thn: "O Zoti im! Ti m ke dhn nj pjes t pushtetit dhe m ke msuar komentimin e disa ndrrave! O Krijues i qiejve dhe i Toks, Ti je Mbrojtsi im edhe n kt bot edhe n botn tjetr; bn q t vdes si mysliman dhe m shoqro me ata t mirt! (Jusuf: 101). Po ashtu edhe magjistart, t cilt i kan besuar Musait alejhis-selam, thon: "...O Zoti yn, na jep fuqi t durojm dhe bn q t vdesim si mysliman!" (El-Araf: 126). Ndrsa pr Isain alejhis-selam dhe havarijjunt thot: "E kur Isai u bind se ata nuk dshirojn t besojn, thirri: "Kush do t jen ndihmsit e mi n rrug t All-llahun?" "Ne", - than nxnsit, - "ne do t jemi ndihmsit e fes s All-llahut, ne besojm All-llahun, e ti bhu dshmitar se ne jemi mysliman." (Ali Imran: 52). 123

All-llahu xhel-le shanuhu thot se Isai alejhis-selam sht mysliman, havarijjunt jan mysliman... Musai alejhis-selam sht mysliman, magjistart, t cilt i kan besuar Musait alejhis-selam jan mysliman, faraoni, i cili sht penduar n astin e vdekjes, ka pranuar Islamin. Jusufi alejhis-selam sht mysliman, e po ashtu edhe Ibrahimi, Ismaili dhe Nuhi, alejhis-selam, jan mysliman. T gjith kan pranuar Islamin... Kjo do t thot se q t gjith iu kan dorzuar Zotit, sepse kan kuptuar se me t vrtet asgj nuk ekziston prve Tij. Zgjedhja e nj fjale t vetme pr t gjith ka msimin dhe urtsin e saj, e kjo reduktohet n at se nuk ka kurrfar ndarjesh n religjione. Pastaj shkon edhe m tej, e e ndalon ndasin mes Pejgamberve, respektivisht, t veuarit e njrit nga tjetri... Pr besimtart n suren El Bekare thot: "Pejgamberi beson n at q sht duke iu shpallur (Kur'ani) nga Zoti i tij, dhe besimtart; - t gjith ata besojn All-llahun, engjjt e Tij, Librat e Tij dhe Pejgambert e Tij: "Ne nuk e dallojm asnjrin nga Pejgambert e Tij." (El-Bekare: 285). Ndasia mes Pejgamberve nuk ka kurrfar kuptimi e as q ka ndonj baz. Besimtari i mir do t jet i dorzuar Zotit vetm nse i beson t gjith Pejgambert, Librat e shpallura nga Zoti, Ditn e gjykimit dhe Unitetin (Njsin) e Zotit. Religjioni n esencn e vet sht nj. Ai ka kaluar prmes fazave t caktuara n t cilat jan shpallur ligjet e Zotit n ujdi me natyrn e njeriut dhe zhvillimit t tij. "Ty aspak nuk t interesojn ata t cilt e kan coptuar fen e tyre dhe jan dar n fraksione, All-llahu do t prkujdeset pr ta." (El-Enam: 159). "Ata, t cilt mohojn All-llahun dhe Pejgambert e Tij dhe ata t cilt dshirojn t bjn dallim ndrmjet All-llahut dhe Pejgamberve t Tij n besim e thon: "Disave u besojm, disave nuk u besojm", dhe dshirojn q prkitazi 124

me kt t marrin ndonj qndrim, - ata jan, me t vrtet, pabesimtar t vrtet." (En-Nisa: 150-151). Feja sht e pandashme. Nuk mund t jesh mysliman nse i beson nj Libri t shpallur, e tjetrin nuk e prfill. Islam do t thot t nnshtruarit ndaj fes s Zotit. Ai sht t pranuarit e t gjitha atyre q ka shpallur dhe ka drguar Zoti. Do t jesh besimtar i vrtet vetm nse i beson Zotit dhe n t gjitha ato q ka shpallur Ai. Me kt gjersi dhe me ksi pikpamje t gjer duhet ta kuptojm morin e religjioneve n mnyr q t tejkalojm ansin dhe t ndjejm se t gjitha religjionet, n realitet jan vetm nj religjion, t cilin e ka shpallur vetm Nj Zot. All-llahu sht i mshirshm. Ai ia ka ln t hapuara dyert e mshirs s Vet donjrit q prpjeket t arrij gjer tek e vrteta. Nse jeton n xhungl (pyll i pashkelur) dhe nuk ke pasur mundsi t dgjosh pr Kur'anin dhe pr pejgamberizmin e Muhammedit alejhis-selam, e as pr Libra t tjer qiellor, pos Inxhilit n prkthim n gjuhn tnde amnore, me ndihmn e t cilit iu ke afruar Zotit, do t jesh i pranuar te Zoti... Nse jeton n fund t polit verior, e nuk ke mundur t vijsh n kontakt me asnj Libr qiellor, por me prsiatjen tnde ke kuptuar Unitetin e Zotit n saje t shenjave t Tij n qiell, yjet dhe planett, t cilt i ka krijuar Ai dhe me ndihmn e tyre iu ke afruar Zotit (si kan br seb'ejt, p.sh. Ahnatoni), shprblimi yt nuk do t mungoj. donjri q prpiqet dhe prdor t gjitha mjetet q i ka n disponim pr t arritur tek Zoti, do t jet i shprblyer. Dyert e Xhennetit jan t hapura pr secilin q sinqerisht prpiqet ta konceptoj (njoh) All-llahun. Zoti thot se t gjith popujve ua ka drguar Pejgamberin e Vet... "Nuk ka pasur popull t cilit nuk i ka ardhur ai q ua ka trhequr vrejtjen." 125

Disa prej ktyre Pejgamberve jan krejtsisht t panjohur. Kur'ani nuk flet asgj pr ta... Pr kta Pejgamber All-llahu xhel-le shanuhu i thot Muhammedit alejhis-selam: "Pr disa prej tyre t kemi treguar, e pr disa nuk t kemi treguar." All-llahu ia ka drguar fjalt e veta donjrit n do vend n mnyrn far nuk e kemi t njohur. Zoti thot se edhe shtazt i ka frymzuar, e jo vetm njeriun: "Zoti yt e ka frymzuar bletn: "Ia mbaron vetit shtpin n kodra e n dushkaja dhe n at q mbarojn njerzit." Zoti sht n kontakt t afrt me do gj q ka krijuar. Pas Muhammedit alejhis-selam ka pasur raste t paraqiten pejgamber t rrejshm. Koh pas kohe lajmroheshin disa njerz, t cilt e quanin veten pejgamber dhe t cilt pohonin se jan barts t librit qiellor. Shumica prej tyre kan prfunduar n litar, e librat e tyre jan harruar. donjri nga pejgambert e vetquajtur sht dashur t vij intuitivisht me koncept t ri mbi botn e padukshme. Atij, t cilin Zoti e drgon tek ndonj popull, Ai vetvetiu ia mundson pushtetin mbi at popull apo pushtetin mbi ligjet e tyre natyrore. Ata pejgamberizmin e tyre e argumentojn me fenomene mbinatyrore apo me libr t prsosur e t paarritshm t cilit i nnshtrohet edhe zemra edhe shqisa e t dgjuarit, ndrsa mendja mbetet e habitur. Di t till nuk jan n gjendje ta bjn ata q pr vetveten pohojn se jan pejgamber t Zotit. Andaj t gjith pejgambert e vetquajtur, pr t dalur nga ky qorrsokak, orvaten t'i rrnojn themelet n t cilat mbshtetet pejgamberizmi i vrtet. Ata i mohojn mu'xhizet dhe botn e padukshme dhe do mjet tjetr i cili do t sillte dyshim n pejgamberizmin e tyre. do pejgamber i rrejshm zakonisht i pranon t gjith Pejgambert, q i kan paraprir atij, e me kt edhe Librat e tyre qiellore. Andaj ka qen e paevitueshme q ta pranojn 126

edhe Kur'anin. Mirpo, shtrohet pyetja si t ndrlidhet pranimi i Kur'anit dhe mohimi i mu'xhizeve dhe bots s padukshme. N mnyr q ta harmonizojn njrn me tjetrn, ata i jan qasur komentimit ezoterik (t brendshm) t Kur'anit, duke u orvatur q kshtu t'i ikin kuptimit t tij t jashtm dhe t tr asaj q dispozitat kur'anore krkojn prej tyre. Djalli, i cili prmendet n Kur'an, sipas tyre sht simbol i pasionit, e engjlli simbol i mirsis. Iblisi, sipas tyre, nuk posedon ekzistencn e vet dhe ai sht simbol i s keqes. Mu'xhizet e Pejgamberve paraprak t Zotit, pr t cilt flet Kur'ani, Ata jan, thon, simbole, e jo realitet. Shkopi i Musait alejhis-selam nuk sht asgj tjetr vese sheriat me t cilin ka ardhur pr t'i udhzuar ata q kan devijuar. "Ky sht shkopi im" - u prgjigj ai - "n t cilin mbshtetem dhe me t u shkundi gjethe dhenve t mia, e me t kam edhe dobi t tjera." (Ta Ha: 18). Dhent, sipas komentimit t tyre ezoterik, jan populli i tij. Kur e hodhi Musai shkopin e vet, ai u shndrrua n gjarpr, i cili i glltiti gjarpinjt e magjistarve... Nuk ka ndodhur q nga shkopi t dal gjarpri si thot Kur'ani. Edhe ky sht simbolizm, sheriati dhe argumentet e tij i kan glltitur gjarpinjt gnjeshtra. Kur i ka ra Musai detit me shkopin e vet, ai nuk sht ndar. Ndarjen e detit pr t ciln flet Kur'ani, ata e komentojn n mnyr simbolike. Kjo sht ndarja e t vrtets nga e pavrteta me ndrmjetsimin e sheriatit t Musait dhe dshmis s sheriatit (shkopit t tij). "Dhe fute dorn nn sqetulln tnde, dora do t paraqitet e bardh, por jo e smur." Edhe kt ajet Kur'anor ata e komentojn simbolikisht. Dora ktu sht simbol i dors zemrgjer, t ciln Musai ia ka shtrir faraonit. Ringjallja e t vdekurve nga ana e Isait nuk sht asgj tjetr vese msimi i tij me t cilin i ka ndriuar shpirtrat e 127

njerzve. E ka shptuar injorantin nga errsira e injorancs, e nuk e ka ngjallur prnjmend t vdekurin nga vari. Ngjashm me kt sht edhe shrimi i tij i t verbrve. Ky shrim sht shrim i verbsis s zemrs, e jo t syrit. Gostia e tij, t ciln e ka prgatitur, nuk sht asgj tjetr vese gostia shpirtrore q ia ka ofruar popullit. N kt mnyr Mirza Husein Ali, i ashtuquajturi "Behaullah", i sht qasur komentimit t Kur'anit, duke i abstrahuar mu'xhizet dhe at q sht e padukshme (engjjt dhe djajt), vetm pr t'i ikur krkesave t popullit q t realizonte mu'xhize me t cilat do ta argumentonte pejgamberizmin e vet. Atje nuk ka asgj t padukshme dhe as q ekziston mundsia e mu'xhizeve. Asnjri prej Pejgamberve t kaluar nuk sht shrbyer me mu'xhize (udira) pr argumentimin e pejgamberizmit t tyre. Ne jetojm n botn t cils i kan ardhur Pejgambert si reformator dhe t ciln e kan msuar se si t jetohet m mir dhe m bukur. Muxhizja e tyre sht mu kjo reform shoqrore. Kjo sht leje e hapt pr donjrin q dshiron t shpallet si pejgamber i Zotit. Mjafton t thot se sht i drguar nga Zoti, dhe asgj tjetr. Nuk e di prse Mirza Husein Ali t tr kt e ka quajtur fe, respektivisht, religjion, q i sht shpallur nga Zoti? Prse kt nuk e ka quajtur aspekt shoqror, t lindur nga inspirimi i vet, sikurse t gjith t tjert? Prse i ka lejuar vetes t thot se ka kontaktuar me At, i Cili sht jasht ksaj bote, pasi q nuk i ka besuar asaj bote dhe engjjve n t? Vall, a mos i verbri duhet ta detyroj at q sheh? Vall, a ekziston Dielli nse e mohon ai q nuk mund ta shoh?

128

Vall, a duhet t ndjekim shumicn q nuk sheh, vetm pr arsye se ajo paraqet shumic? Si sht e mundur t quhet fe di q mohon mu'xhizet dhe nuk pranon botn metafizike? Kto jan vetm disa pyetje, t cilat e kan vetm nj prgjigjje. Kto jan gnjeshtra t atij q ka dashur t hyj n oborrin pejgamberik pa kualifikime, q sht orvatur t hyj n shoqrin e atyre t cilt jan t amshueshm pa provime. Andaj edhe i ka mohuar mu'xhizet dhe botn metafizike n mnyr q disi t'i ik atyre q prej tij krkojn shkresat akreditive n ambasadn e Zotit, n t ciln disponon t drejtn. Kto gjra zbulojn t gjitha rreziqet q fshihen mbrapa qasjes ezoterike t Kur'anit... Rreziqet t cilat paraqiten pr shkak t lnies pas dore qasjes ezoterike, respektivisht, qasjes e cila sht e bazuar n kuptimin e jashtm t vet fjalve dhe shprehjeve. A sht e mundur q kto qasje t Kur'anit, dhe t ngjashme me kto, ta anulojn me themel religjionin? Kt e kan praktikuar me t vrtet harixhinjt, keramitt dhe shum grupacione t tjera, t cilt e kan komentuar Kur'anin n prputhshmri me t kuptuarit e tyre, e gjat qrimit t hesapeve ndrmjet veti. Kjo krkon prej nesh t marrim qndrim unik rreth shtjes s egzegjezs t tekstit kur'anor dhe t'i prmbahemi atij, e kjo do t thot q n mnyr t prer t lidhemi pr shprehjen dhe kuptimin e jashtm t ajeteve kur'anore. Kalimi n komentimin ezoterik sht i lejuar vetm ather kur n t na sinjalizojn fjalt e Kur'anit. Kur'ani duhet komentuar me Kur'an prkitazi me kuptimin e tij t brendshm dhe t jashtm. Kuptimi i brendshm i Kur'anit nuk guxon t bie n kundrshtim me kuptimin e jashtm. Komentimi i brendshm i Kur'anit sht i pranueshm vetm ather kur sht n shrbim t kuptimit t jashtm dhe kur vjen si verifikim i domethnies s jashtme t fjalve kur'anore, por megjithat kjo lejohet vetm ather kur 129

sht e domosdoshme. Kta jan kufijt q i dikton vet natyra e Kur'anit. Vetm n kt mnyr mund t'ia ruajm Kur'anit vendin e tij, i cili edhe i takon, kurse pejgamberizmit t tij pacenueshmrin, respektivisht, shenjtrin. Me Kur'anin, e kjo qndron edhe n kt Libr hyjnor, ka prfunduar cikli i shpalljeve.

130

BOTA E PADUKSHME
Kur'ani veohet me disa sure m t gjata ku flet pr ndodhi q bjn pjes n fshehtsit e bots s padukshme. Mendja e jon para ktyre informatave mbetet e habitur dhe e pafuqishme. Ne nuk jemi n gjendje ta kuptojm e as ta mohojm at. Gjendemi para zgjedhjes tejet t vshtir. A ta besojm at bot t padukshme, apo ta mohojm? Ktu para nesh gjenden faktet t cilat nuk kan shenja konkrete. Komentimi i ktyre gjrave t padukshme, sipas mendimit tim paraqet provim t madh t imanit ton. Si dshmi pr kt mund t na shrbej edhe kjo q Kur'ani thot pr besimtart: "Ata, t cilt i druajn Zotit t tyre edhe ather kur nuk i sheh askush, dhe ata brengosen pr astin e Dits s Kiametit." (El-Enbija: 49). "Ata, t cilt e besojn botn e padukshme..." (El-Bekare: 3) Kjo prsritet n shum ajete kur'anore, kurse ka t bj me ata, t cilt besojn me zemr, t cilt nuk krkojn shenja, t cilt nuk i apostrofojn argumentet dhe t cilt nuk i jipen polemizimit. Kur'ani trheq vrejtjen se polemizimi dhe znka me fjal mes veti sht nj nga veorit e qortuara t njeriut: "...por njeriu, m tepr se dokush tjetr, sht polemizues." (El-Kehf: 54). Besimi sht m par ndjenj sesa teori, i cili prqafohet n baz t argumenteve. Ai sht gjendje e zemrs para se t jet filozofi racionale. Si provim t ksaj gjendjeje t zemrs dhe t ksaj pozite t saj, Zoti n Kur'an na prezenton fshehtsit e bots s padukshme, t cilat nuk mund t'i mohojm e as t'i pohojm me argumente. N kt mnyr Ai na zbulon para vetes son. Dhe ja! Ne refuzojm dhe gnjejm megjithse 131

pohojm se posedojm iman, ndrsa nga imani, n realitet ka mbetur vetm mbshtjellsi, vetm polemizimi i that. Si shembull pr kto fshehtsira prmendim: engjjt, xhinnt, Ditn e gjykimit, Arshin, Kuraijjin, siratin, berzahin, shpirtin, mizanin, Levhi-Mahfudhin. Sekreti m i madh, pa dyshim sht djalli - Iblisi dhe shoqria e tij. Pr t All-llahu xhel-le shanuhu thot: "...Ai ju sheh, ai dhe shoqria e tij, prej nga ju nuk i shihni ata. Ne i kemi br djajt ndihmsa t atyre q nuk besojn." (El-Araf: 27). "Kush bhet i verbr q t mos e madhroj Mshiruesin, Ne do t'ia ngarkojm djallin dhe ai do t'i bhet shok i pandashm i tij". (Ez-Zuhruf: 37). Tregimi pr kt shoqrim t djallit prmendet n shum vende n Kur'an. N Ditn e gjykimit, ather kur donjrit do t'i zbulohet shoku i vet satanik, do t shoh se ai gjithnj ka qen xhinn, dhe se roli i tij gjat tr jets s njeriut ka qen nxitja n t keqe. Kur t'i zbulohet shoku i tij dhe kur t'a shoh at, ather do t klith duke u penduar: "Ah, sikur t ishte fati q largsia mes meje e teje t kishte qen sa mes lindjes e perndimit t Diellit. Sa shok i keq paske qen!" (Ez-Zuhruf: 38). Ky ajet sht delikat dhe i paqart. ne e dim se dy pikat m t largta n Tok jan Lindja dhe Perndimi. Por, n kt ajet qndron: "Ah, sikur t ishte fati q largsia mes meje dhe teje t kishte qen sa mes lindjes e perndimit t diellit!", domethn largsia skajore. Kjo sht e mundur t komentohet vetm nse perndimi i diellit sht njkohsisht edhe lindja e tij n vend tjetr, e kjo sht e mundur vetm nse toka ka form sferike e cila lviz, kshtu q "largsia nga lindja gjer te perndimi", me t vrtet sht pika m e largt, di q sht edhe m larg se ajo q gjendet mes lindjes e perndimit. 132

Ky ajet tregon sheshazi se sa gjra sekrete gjenden n Kur'an, kurse kuptimi i tyre krkon dhe rivendikon prpjekje maksimale. Kto ajete dhe t ngjashme me to, asokohe nuk kan mundur t komentohen. Kjo sht shenj se shoqrimi me xhinnin sht gj e padukshme, tani e pakuptueshme, por sigurisht do t sqarohet kur t vij koha. Ne duhet t besojm nse kemi zemr, ndjenja, natyrn dhe shpirtin t cilit i prkujtohet e tr ajo q i ka ndodhur n mbretrin qiellore. Besimi me zemr n xhinnt dhe engjjt sht dshmi e nj kujtese t mjegulluar t bots dhe jets n mbretrin qiellore. Ky besim tregon n di, e kjo assesi nuk mund t jet nnshtrim i that. Zoti n Kur'an gjithashtu na lajmron se njeriu nuk sht i ln vetm xhinnve, por se ai e ka shokun e vet edhe n mesin e engjjve, i cili sht gjithnj pran tij dhe i cili e inspiron t bj vepra t mira. N ditn e gjykimit ky engjll do t paraqitet pr t dshmuar dhe pr t raportuar pr pronarin e tij. "E, shoku i tij do t thot: "Ky, pran meje, sht i gatshm." (Kaf: 23) Pastaj, ekzistojn engjjt shkrues dhe engjjt mbrojts, t cilt gjenden n shrbim t njeriut, ndrsa njeriu nuk i sheh: "E, mbi ju vigjilojn rojtart, q jan t respektuar tek Ne, t cilt e din se ka punoni." (El-Infitar: 11-12). Pastaj engjjt e Fronit (Arshit): "...e at dit, tet do ta mbajn mbi ta Arshin e Zotit tnd." (El-Hakka: 17). Si do ta mbajn tet engjj Fronin e Zotit? A mos jan ktu tet rreshta, e n do rresht gjenden engjj n numr t pakufizueshm, apo ktu ka t bj me tet ligje fizike apo metafizike? Kt askush nuk e di. Kur'ani nuk na informon se ka fshihet pas numrit tet? Pastaj, ka sht Froni? A sht ky simbol? 133

ka sht Karrigeja (Kursija)? Zoti n ajetin kursij thot: "Kursija (Karrigeja) e Tij prfshin qiejt dhe Tokn" (El-Bekare: 255). Nse sht kaq e madhe Karrigeja e Tij, ather sa sht i madh Froni i tij dhe si sht e munduar ta mbajn at krijesat, apo ktu, ndoshta, sht fjala pr krijesa trsisht t panjohura pr ne. Ndoshta ato jon ndonj lloj krijesash elektro-magnetike? Ndoshta Froni sht vetm metafor, si flasim pr Ka'ben n kuptimin figurativ "Shtpia e Zotit", gjithashtu n kuptimin figurativ flasim edhe pr Fronin e Zotit. Prve t prmendurve aty sht edhe Xhibrili - i Drguari i engjjve. Nga Pejgamberi i Zotit transmetohet se e ka par dy her n formn dhe fizionomin e tij t vrtet. Hadithi prmend se njra prej ktyre pamjeve ka ndodhur n Bekijje n nj nat t ndriuar nga drita e hns. Engjlli me madhsin e vet e ka mbushur horizontin dhe Pejgamberit alejhis-selam i ka ra t fikt nga frika. "Ai e ka par edhe nj her tjetr, tek Sidretul-muntehaja." (En-Nexhm: 13-14) Fuqia dhe karakteristikat e tjera t Xhibrilit jan prshkruar n suren Et-Tekvir: "Me t vrtet, Kur'ani sht thnia e t Drguarit fisnik, t fuqishm, t muar nga Zoti i Gjithsis." (El-Tekuir: 19-20). "I Drguari fisnik" ktu sht Xhibrili i fuqishm, i muar nga Sunduesi i Gjithsis. Pastaj ai sht edhe msues. Kur'ani thot se ai posedon fuqi t hatashme: "Kjo (q flet ai) sht vetm Shpallja e cila i proklamohet atij, e mson at njri me fuqi t madhe." (En-Nexhm: 4-5) Nga Kur'ani m tej mund t kuptohet se ai do t zbret edhe n tok, n fardo forme qoft dhe t sjell Shpalljen cilitdo Pejgamber qoft, n ndonj shekull, n fardo gjuhe qoft. 134

Pr engjjt e tjer, me pozit m t ult, Kur'ani flet me gjuhn e tyre: "donjrit prej nesh i sht caktuar vendi.", q do t thot se donjri prej tyre ka detyr dhe pun t caktuar. Punt e tyre, degzueshmria e tyre dhe mundsia e veprimit tek engjjt nuk jan aq t shumta sikur tek njeriu. Njeriu ka prparsi m tepr se shum engjj. All-llahu ia ka msuar Ademit "emrat e t gjitha gjrave", e kur i ka pyetur engjjt pr emrat e atyre gjrave, ata jan prgjigjur: "I lavdruar qofsh Ti! Ne dim vetm at q na ke msuar Ti." Emrat ktu jan diturit e shumta me t cilat Zoti e ka veuar njeriun mbi t gjitha krijesat e tjera. Gjithashtu Zoti na informon se engjjt nuk kan gjini t caktuar. Ata nuk jan mashkuj, nuk jan as femra dhe nuk shumzohen. Ata nuk pin dhe nuk han, si bjm ne. Engjjt jan vetm krijesa t Zotit. Ata jetojn n dgjes t plot, nuk kan t drejt e as liri q t mos jen t dgjueshm sikurse njeriu. "...t cilt nuk u kundrshtohen urdhrave t All-llahut dhe do ta kryejn at q u urdhrohet." (ET-Tahrim: 6) Pr xhinnt All-llahu thot se disa prej tyre jan t mir e disa t kqij. Ata shumzohen. Ata dgjojn se ka ndodh n botn e njeriut dhe njerzve u imponojn mendime t kqija. Disa prej tyre tentojn t kuptojn se ka ndodh edhe n sferat m t larta, duke u orvatur q n kt mnyr t vijn tek konceptimi edhe i asaj q sht e padukshme, por n kt nuk kan sukses. Disa prej tyre e sulmojn njeriun duke u prpjekur q t'i sjellin mynxyra, por ata nuk mund ta bjn kt pa vullnetin e Zotit, sikurse q edhe shrimi nuk do t kryhet pa vullnetin e Zotit. Prpjekja q t fitohet simpatia e xhinnve me an t flijimeve pr qllim shrimi sht haram. Gjithashtu sht haram t thirret xhinni n ndihm.

135

"Dhe ka pasur njerz q kan krkuar ndihm nga xhinnt, e n kt mnyr ia kan rritur atyre amarroksin (mendjemadhsin)." (El-Xhinn: 6). Me fjalt e vet xhinnve Kur'ani na flet pr prgjimin e tyre: "Ne jemi prpjekur ta prekim qiellin, por jemi vrtetuar se aty ka shum roje t forta dhe yje rnse (meteor), dhe kemi ndejtur rreth tij, npr vende t prshtatshme pr t dgjuar dika, por ai q prgjon tani, do t has n yje rnse q jan n prita (pusia) dhe ne nuk dim se a i prgatitet dika e keqe atyre n Tok, apo Zoti i tyre u dshiron mirsi, e midis nesh ka t mir dhe ka q nuk jan t mir, ka prej nesh kategori (lloje) t ndryshme". (El-Xhinn: 8-11). Kur'ani m tej konfirmon se pr xhinnin bota e padukshme sht e panjohur. Ai m kot e prgjon at bot. "Ata assesi nuk mund t prgjojn." (Esh-Shuara: 212). Ata jan t vdekshm sikurse edhe njerzit. Ata do t ringjallen dhe do t japin llogari pr veprat e tyre. Kur'ani na tregon se ka ka punuar xhinni n kohn e Sulejmanit alejhis-selam dhe si i ka nnshtruar ata ktij Pejgamberi. "...Dhe, ia nnshtruam Sulejmanit disa nga xhinnt, t cilt punonin para tij me lejen e Zotit t tij. E, kushdo prej tyre q largohej nga urdhri Yn, bnim q ai ta shijoj vuajtjen e zjarrit. Ata i punonin atij 'dshironte: tempuj dhe prmendore, en t gjera si saranxhat dhe kazana t mdhenj - t palvizshm (pr shkak t madhsis)." (Sebe: 12-13). Pastaj na informon pr rrmbimin e fronit t Belkises, e thot: "Un do ta sjell" - tha Ifriti, njri nga xhinnt - "para se t ngritesh nga kjo ulse e jote, un jam i fuqishm dhe i sigurt." E, un do ta sjell" - tha ai i cili kishte msuar nga Libri - "sa el e mbyll syt." Dhe kur Sulejmani pa se tanim froni sht vuar para tij, thrriti: "Kjo sht mirsi e Zotit tim i Cili m sprovon se a jam mirnjohs apo jo. E, kush sht 136

mirnjohs - sht mirnjohs n dobi t vet, e, kush sht jomirnjohs - megjithkt Zoti im sht i pavarur dhe fisnik." (En-Neml: 39-40). Nga ajeti kuptojm se "ai i cili kishte msuar nga Libri" ka qen m i fuqishm se xhinni. Ai ka ardhur me fron sa el e mbyll syt. Edhe pr t dytn her Kur'ani tregon pr paditurin e xhinnit n suren Sebe: "E, kur ia caktuam vdekjen, n t askush nuk i udhzoj pos nj krimbi. Dhe pasi u rrzua, xhinnve u b e qart se nuk do t mbeteshin t turpruar sikur t mundnin ta dinin ardhmrin. (Sebe: 14). Sulejmani ka vdekur duke qndruar n kmb i mbshtetur n shkopin e tij, duke u lutur n tempull. Nj koh t gjat qndroi ashtu. Xhinnt, t cilt punonin at q u kishte urdhruar, edhe m tej punonin duke menduar se ai sht gjall dhe se n tempull po i lutet Zotit. Vetm ather kur krimbi ia brejti shkopin, n t cilin ishte mbshtetur Sulejmani alejhis-selam, ai u rrzua dhe xhinnt kuptuan se ai kishte vdekur, e kjo sht shkalla m e lart e mosdijes s tyre. Kur'ani gjithashtu na informon se All-llahu xhel-le shanuhu ia ka msuar Sulejmanit alejhis-selam gjuhn e shpesve dhe gjuhn e thneglave. N Kur'an qndron: "Dhe kur arritn n luginn e thneglave, nj thnegl tha: "O thnegla, hyni n banesat tuaja q t mos ju shkel Sulejmani dhe ushtria e tij, e kt as mos ta vreni." E, ai qeshi zshm n fjalt e saj dhe tha: "O Zoti im, ma mundso t jem mirnjohs n dhuntin Tnde, q m ke dhn mua dhe prindrve t mi, dhe q t bj vepra t mira, me t cilat do t jesh i knaqur Ti, dhe m shpie, me mshirn tnde, n mesin e robrve Tu t mir! (En-Neml: 18-19). Ky rrfim dhe rrfimet t tjera ngjashme me kt prkitazi me gjuhn e thneglave n t kaluarn ka qen gj e jashtzakonshme. Sot shkenca, n baz t vzhgimeve, pohon 137

se thneglat kan gjuhn e tyre, e gjithashtu edhe blett, si dhe t gjitha llojet e insekteve t cilat prbjn nj bashksi. Pa gjuh si mjet pr marrveshje do t ishte e pamundur q insektet t organizojn jetn e tyre dhe ta bjn ndarjen e puns s tyre. Andaj edhe kjo pr ka na rrfen ajeti paraprak sht e mundur. Pastaj vijm tek djalli pr t cilin Kur'ani thot se ai dhe shoqria e tij i takojn xhinnve. Ata jan t mosprfillur dhe do t jetojn gjer n Ditn e gjykimit. N Ditn e gjykimit do t vdesin, e pastaj prsri do t ringjallen, n mnyr q pas ksaj prgjithmon t qndrojn n Xhehennem. Djajt jan ata, t cilt ia kan msuar njeriut magjit (sehiret), dhe si ta ndajn burrin prej gruas. Kur'ani na rrfen se sehiri sht paraqitur pr t parn her n Babiloni, ku kan zbritur dy engjj n form t njeriut t quajtur Harut dhe Marut. Zoti ka dashur q me an t tyre t'i sprovoj dhe t'i riprovoj njerzit. N Kur'an gjithnj prmendet sprovimi i njeriut n t mir dhe n t keq. "do krijes e gjall do ta shijoj vdekjen! Ne ju vm n sprov me t keqe dhe me t mir." El-Enbija: 35). E keqja n ajetin paraprak sht prmendur para s mirs si mjet sprovimi. Rrfimi mbi Harutin dhe Marutin sht shpallur n suren El-Bekare: "...Sulejmani nuk ka qen mosbesimtar, por djajt jan mosbesimtar (patn mohuar), q u msonin njerzve magjin dhe ka u zbriti dy engjjve, Harutit dhe Marutit, n Babiloni. E kta dy nuk e msonin asknd para se ti thoshin: "Ne vetm ju sprovojm, e ti mos u bn mosbesimtar!" Dhe njerzit msonin prej atyre dyve se si ta ndajn burrin prej gruas, por me kt nuk mund t'i bnin dm askujt pa vullnetin e All-llahut. Dhe msonin at q do t'u bn dm atyre dhe prej kafit nuk do ken kurrfar dobie..." (El-Bekare: 102). 138

N kt mnyr Zoti vrteton se sehiri, madje edhe ai q sht i dmshm pr njeriun, len gjurm vetm me vullnetin e Zotit. Me kt, n mnyr t trthort, sht i pranuar sehiri dhe sht verifikuar mnyra e shpalljes s tij, historiku dhe vendi, por Kur'ani edhe m tej vazhdon t'i shnoj magjit dhe magjistart: "...E, magjistari, nuk do t ket sukses, kudo q t gjendet." (Ta Ha: 69). "A mos vall, pr t Vrtetn e cila ju ka ardhur thuani se sht magji?" - tha Musai - "E , magjistart kurr nuk do t'ia dalin!" (Junus: 77). Ky sehir pr t cilin flet Kur'ani dhe i cili sht prmendur pr t dytn her n rrfimin q ka t bj me Musain alejhis-selam dhe faraonin, kur faraoni i kishte sjellur magjistart e vet, litart e t cilve ishin shndrruar n gjarpinj t gjall, dhe pr t tretn her n rrfimin q i prket Samirijjit, i cili, me ndihmn e magjive, ka br nj vi t art i cili plliste, pastaj rrfimi q ka t bj me magjistart, t cilt frynin n nyje. Ky sehir pra ka qen dhe sht zhdukur, gjersa ai me t cilin ne ballafaqohemi sot sht di krejtsisht tjetr. Nga magjistart sot kan mbetur vetm bastardt, t cilt flasin at q nuk dijn dhe konfirmojn di q nuk jan n gjendja ta bjn. Dorshkrimet e vjetra, n t cilat ka qen e shnuar kjo dituri, kryesisht jan zhdukur. Kan mbetur vetm tregimet, n t cilat shkenca sht grshetuar me prralla. Gjithashtu thirrja e xhinnve dhe tubimi i tyre sht dituri shum e lig, bazat e s cils i njeh vetm nj rreth i ngusht. Shkenca nuk din, e arsyeja nuk kupton. Kjo do t ishte shkurtimisht prkitazi me qndrimin e shkencs dhe arsyes pr kto shtje dhe pr shtje t tilla. Disa fenomene, t cilat i prkasin sehirit, si sht pr shembull hipnoza, shkenca i pranon megjithq ksaj nuk mund t'i gjej shpjegim. 139

Shkence edhe sot e ksaj dite nuk e din se si gjumsjellsi mund t arrij ta mbizotroj dhe tia nnshtroj vullnetin e njeriut t fjetur vullnetit t vet. At q sheh gjumsjellsi sheh edhe njeriu i fjetur. N pyetjet q i bn gjumsjellsi njeriu i fjetur i prgjigjet qoft edhe nse krkon prej tij q t fluturoj npr ajr. E tr ajo q ka br shkenca n kt rast reduktohet vetm n terminologji dhe asgj tjetr. Ngjashm me kt jan edhe fenomenet e telepatis, t zbuluarit (keshfit), parashikimit (luciditetit) etj. Kjo sht ndoshta edhe m e uditshme se sehiri. Shkenca kt vetm e regjistron, kurse nuk e shpjegon. Ndrsa berzahu sht periudha mes vdekjes dhe ringjalljes. "... E pas tyre sht hapsira e cila e ndan astin e vdekjes nga dita kur do t ringjallen." (El- Muminun: 100). Kur'ani gjithashtu flet pr domethnien e berzahut edhe n kto ajete: "Ai i ka ln dy detra njrin pran tjetrit - njri sht i pijshm e i mbl, e tjetri sht i njelmt e i hidht, ndrsa ndrmjet tyre ka vn parmakun berzah dhe pendn e padukshme." (El-Furkan: 53). Kur'ani flet pr ujrat e njelmta t detit dhe t mbla t lumenjve. Se si ata bashkohen dhe derdhen njri n tjetrin dhe se si sht eliminuar przierja e ujit t pijshm me at t njelmtin. Npr lumenj edhe m tej gjendet uji i mbl, ndrsa n dete - uji i njelmt, sepse Zoti mes tyre ka vn parmakun. Domethnia e njjt prsritet edhe n suren Er-Rahman: "I ka lshuar dy dete t takohen (t preken), e mes tyre sht parmaku dhe ata nuk przihen." (Er-Rahman: 19-20). Nga kto ajete shihet qart se ktu nuk bhet fjal pr dheun i cili i ndan. Dheu nuk paraqet penges q lumenjt t mos derdhen npr dete e oqeane. Ligjet natyrore kan br q oqeanet t gjenden n ultsirat m t mdha t Toks, e n to t derdhen lumenjt nga lartsirat malore. N t kundrtn do t 140

vinte gjer tek przierja e ujit t pijshm me at t njelmt. All-llahu xhel-le shanuhu ka br q oqeanet t rrisin nivelin e tyre gjat batics (ndikimi i fuqis trheqse e Hns). Sikur Hna t ishte m afr Toks ather edhe batica do t ishte m e madhe, kjo ndoshta do t shkaktonte q oqeanet t derdhen n lumenj kshtu q ujrat do t prziheshin dhe ndoshta m nuk do t gjendej as nj pik uj i pijshm. Berzah (parmaku, pengesa), hixhrun mahxhurun (penda e padukshme) etj. tregojn n ligjet e fiziks, t cilt caktojn vendin dhe kufirin e do gjje. Kjo mund t mirret si komentim i ksaj q Kur'ani thot pr t vdekurit: "... E pas tyre sht hapsira e cila e ndan astin e vdekjes nga dita kur do t ringjallen." (ElMuminun: 100). Ktu berzahu nuk do t thot ndonj parmak i gjer, i cila do ti ndante shpirtrat e t vdekurve nga jeta e dynjallkut (ksaj bote), por berzahu ktu ka kuptimin e ligjeve, t cilt do ta pengojn kt. Shpirtrat pas vdekjes fillojn nj jet specifike pr ta. Andaj sht e pamundur q ata t flasin me ne, e as q mundemi ne t flasim me ta, sepse mes nesh gjendet berzahu, parmaku, respektivisht ligjet e ksaj bote t cilt dallojn nga ligjet sipas t cilve vijon jeta n botn shpirtrave. Ndoshta shpirtrat gjenden ktu, rreth nesh, por kontaki me ta sht i pamundur pr shkak t dallimeve n ligje sipas t cilve ato ekzistojn nga ligjet sipas t cilve zhvillohet jeta jon. Nga kto ajete gjthashtu kuptojm se Kur'ani prdor edhe shifrn kur flet pr fshehtsit dhe botn e padukshme. Ky nuk sht libr q flet mbi hidraulikn apo fizikn dhe nuk hyn n detaje shkencore. Ai knaqet vetm me nj fjal e cila udhzon, pr shembull berzah, fjal e cila inspiron, pastaj na l t mendohemi, a t besojm apo t mos besojm.

141

Pr sa i prket kalemit (pends) dhe Levhit (pllaks), shohim se All-llahu xhel-le shanuhu betohet n pend dhe n at q shkruajn ato: "Nun. Pasha pendn dhe n at q shkruajn ato." (El-Kalem: 1) Kjo nuk sht pend me t ciln shkruajm ne. Kjo sht pend e Zotit me t ciln Ai e shkruan ksmetin n lehvi-mahfudhu (pllakn famshme), apo ndoshta ka t bj me pendn, me t ciln shkruajn engjjt. "All-llahu shlyen ka t doj, e ngulit (prforcon) ka t doj. Tek Ai sht Libri am (ummul-kitabi)." (Er-Rad: 39). Kjo e folme habit. Nga kuptimi i jashtm i ajetit jipet t kuptohet se Zoti shkruan dhe shlyen sikurse edhe ne. Ky komentim nuk sht i sakt. Ktu sht fjala pr magfiretin (faljen) e Zotit i cili arrin edhe gjer tek shlyerja e mkateve. Zoti i shlyen mkatet toNe, duke na frymzuar me vepra t mira. "... Me t vrtet, veprat e mira i shlyejn veprat e kqija..." (Hud: 114). Zoti sht i lir t bj ka t doj. Nuk do t pyetet pr at se ka ka br. N kt mnyr Zoti u ka dhn gjas edhe atyre t cilt pendohen. Ky sht argument i liris absolute dhe mshirs s madhe t Zotit. Kt liri absolute e kuptojm edhe n saje t asaj se 'na thot Kur'ani prkitazi me ditt e Zotit. N nj ajet All-llahu xhel-le shanuhu thot: "... Me t vrtet, vetm nj dit te Zoti yt sht sa nj mij vjet sipas numrimit tuaj (n kt jet)." (El-Haxhxh: 47). Ndrsa n nj ajet tjetr thot pr engjjt si vijon: "Engjjt dhe Xhibrili ngjiten tek Ai pr nj dit q zgjat pesdhjet mij vjet." (El-Mearixh: 4)

142

Kjo do t thot se dita e Zotit zgjat sa t doj Ai vet. Njra zgjat nj mij vjet, ndrsa tjetra pesdhjet mij vjet. Ai nuk sht i varur nga koha si jemi ne. Ai sht mbi kohn. T gjitha kto domethnie ndriojn, e mendja as q i vren, prderisa nuk angazhohemi m tepr n kt drejtim. Msimi i Kur'anit sipas mendimit tim sht xhihad. Kush e mson Kur'anin ngadal dhe qetas, e pastaj mohon at q gjendet n t, ai i ka sjellur zullum vetit e jo Kur'anit. Prej t gjitha gjrave q jan thn n Kur'an, thellsia m e madhe i prket bots s padukshme. Ndoshta n nj fjal prej dy shkronjash, t ciln e len m'anash, prehet fshehtsia e tr ekzistencs sate, e ndoshta e lexon ndonj fakt duke e tundur kokn dhe thua: Si sht e mundur kjo? Kjo sht prrall. Kjo nuk sht logjike vetm pr shkak se ke lexuar ndonj vepr n gjuhn angleze, andaj n saje t ksaj konsideron se je njeri i kulturuar. Prgjigjja m e mir pr ty dhe t ngjashmve me ty jan fjalt e Isait alejhis-selam: "Nse punon sipas asaj q di, Zoti do ta zbulon edhe at q nuk e di." Nse e ndjek shtegun e atij i cili sinqerisht krkon dituri, i cili lexon nga dituria do gj q i vie n dor, i cili kupton at se ka gjendet n to, dhe i cili pastaj t gjitha ato i zbaton n praktik, Zoti do t'ia msoj edhe at q nuk ka ditur, e do t kuptoj edhe at q ka menduar se sht e parndsishme. Ky sht shtegu i mistikve islamik, t cilt t paqartn e kan konceptuar me keshf (zbulim) dhe ruje (t pamurit), e kjo prap do t thot msimi dhe puna sipas Kur'anit, aplikimi i do shkronje t tij, thirrja e prkort t Zotit me emrat e Tij t bukur, krkimi i dituris, prfitimi dhe zgjerimi i dijenis. E kt premton edhe Kur'ani: "E, ata q luftojn (prpiqen) pr Ne, Ne me siguri do t'i udhzojm rrugve ToNe..." (El-Ankebut: 69). 143

E gjithashtu edhe Inxhili: "Krkoni e do ta gjeni! Trokisni, e do t'ju hapet!" (Mateji, 7,7) Me kusht q trokitja n der t jet me zemr, e sinqert dhe qllimmir. Ather do t jesh i strmbushur me begatit e Zotit, si jan me to t strmbushur edhe t dashurit e Tij dhe njerzit e mir. "Sikur t dinte All-llahu se prej tyre mund t dal ndonj vepr e mir, do t'i bnte t dgjojn..." (El-Enfal: 23). Zoti kurr nuk e ka thyer premtimin e Vet, ne jemi ata t cilt premtimet tona nuk i realizojm. "Edhe Ademit menjher n fillim i urdhruam, por ai harroi dhe nuk u tregua i vendosur." (Ta Ha: 115) Dhe, ja kshtu, erdhm gjer tek fshehtsia m e madhe, gjer tek kiameti. Kiametit sht fshehtsi, t ciln All-llahu xhel-le shanuhu askujt nuk ia ka zbuluar, madje as t drguarve t Vet. "T pyesin ty kur do t ndodh Dita e Kiametit. Thuaju: "At e di vetm Zoti im. Ai do ta zbuloj at n kohn e tij, e (tmerret e Dits s Kiametit) do t jen t rnda pr qiejt dhe Tokn, do t'u vij krejtsisht papritmas." T pyesin, thuajse ti di dika pr t. Thuaj: "Kt e di vetm All-llahu, por shumica e njerzve nuk e kuptojn kt (t vrtet)." (El-Araf: 187) Se kur do t ndodh Kiametit vetm Zoti e di dhe askush tjetr. Kjo do t jet pamje e tmerrshme.

144

DITA E GJYKIMIT
Dita e gjykimit sht kulminacioni i bots s padukshme. Pr t askush nuk din gj, pos All-llahut xhel-le shanuhu Kjo sht veori vetm e Zotit, dhe e askujt tjetr. Mirpo, All-llahu xhel-le shanuhu n Kur'an na informon pr disa shenja t ksaj dite. Disa prej ktyre shenjave Ai i ka prshkruar me kto fjal: "Andaj ti prite ditn kur do t'iu duket se kah qielli shohin tym t dukshm, i cili do t'i mbuloj njerzit. Kjo sht vuajtje e padurueshme! "O Zoti yn, largoje vuajtjen nga ne, ne me siguri do t besojm!" E, si do t marrin ata msim, kur tanim u ka ardhur Pejgamberi i vrtet, t cilit ia kthejn shpinn dhe thon: "I msuar - i mendur!" Ne do ta largojm vuajtjen pak nga pak, e ju me siguri do t ktheheni (n politeizm), por at dit kur do t'i rrmbejm me tr forcn - Ne me t vrtet do t'i ndshkojm." (Ed-Duhan: 10-16). Edhe Zbulimi i apostolit Ivan gjithashtu tregon n kt tym: "Kur ai e hapi grykn - Humnern, nga gryka "u ngrit tymi i Furrs" gjigante, dhe e "errsoi diellin", ajri prej tymit nga gryka." Apostoli Ivan n Zbulimin e vet thot se ky tym nuk do t'i mbyt njerzit, por do t'i mundoj ata pes muaj radhazi: "Gjat atyre ditve njerzit do t krkojn vdekjen, por nuk do ta gjejn, do t dshirojn t vdesin, por vdekja do t ik prej tyre." (Zbulimi-9, 2-7). Kjo sht dukuri natyrore. Kur'ani flet pr kt sikurse edhe Zbulimi i apostolit Ivan. Kjo dukuri sht trsisht identike edhe n njrin edhe n tjetrin burim. Gjendemi para tymit, i cili do ta mbuloj Tokn dhe do ta errsoj Diellin. Kjo sht vuajtje pr njerzit gjer n kohn e caktuar, kur Zoti do te largoj kt vuajtje. 145

Pr shenjat e tjera t Dits s gjykimit Kur'ani thot n suren En-Neml: "Dhe, kur t vij koha q ata t ndshkohen, Ne do t bjm q nga Toka t del nj kafsh, e cila do t'u thot atyre..." (En-Neml: 82). "U afrua asti dhe Hna u a!" (El-Kamer: 1). Zoti ia drgon Pejgamberit nj fjalim dhe i thot q t'ia trheq vrejtjen do dhunuesit pr kt Dit: "Dhe terhiqjau vrejtjen atyre pr Ditn e afrt t gjykimit, kur zemrat do t'u vijn deri n fyt e t gajasen, kur dhunuesit nuk do t ken as mik t sinqert, e as ndrmjets q prfillet." (El-Mumin: 18). S'ka dyshim se t gjith do t besojn kur do t'i shohin kto shenja, kur Hna ahet dhe kur nga Toka del kafsha, e cila do t flas. Ather m nuk do t ket dyshim n zemrat e atij q ka dyshuar, por ky besim nuk do t'i sjell dobi, sepse ky ka qen i detyruar t besoj, e Zoti nuk do t pranoj iman t till. "At dit kur t vijn parashenjat nga Zoti, ather askush nuk do t ket dobi prej asaj q do t besoj, nse nuk ka besuar m par, ose nuk ka br ndonj t mir si besimtar..." (El-Enam: 158) Zoti gjithnj pranon besimin e atyre, t cilt besojn n t padukshmen, pa pasur nevoj pr argumente, pa pasur nevoj q ta shohin at me syt e tyre. T pamurit me zemr, e jo me shqisat e t pamurit. Bota e padukshme sht provim. A e sheh vetdija at q nuk e sheh syri, e n saje t ksaj t bindet (t besoj) n botn e padukshme!? Nse e bn kt, ather kjo sht dshmi se njeriu gjendet n nj shkall t lart, se ka fushpamje t gjer dhe se ka prfituar t drejtn t jet i shptuar. Nse kt nuk e bn, ather kjo sht dshmi se ai vetm sheh, dgjon dhe mendon sikurse edhe krijesat e tjera me shqisat e jashtme. Me kt vetm ka dshmuar se gjendet n nj nivel shum t ult, respektivisht, se e ka vendin n shkalln m t ult. 146

Parashenja e fundit e Dits s gjykimit jan Jexhuxhi dhe Mexhuxhi (Gogu dhe Magogu). Ky sht rrfim mjaft enigmatik i cili prmban shum simbole. Kur'ani flet pr Dhulkarnejnin dhe udhtimin e tij npr Tok, e thot: "Kur arriti mes dy bjeshkve, gjeti afr tyre nj popull, i cili, pothuaj nuk kuptonte asnj t folme. Ata than: "O Dhulkarnejn, Jexhuxhi dhe Mexhuxhi bjn rregullira n Tok, a don t t japin dhurat q t ndrtosh nj mur mes nesh dhe atyre?" "M mir sht ajo ka m ka dhn Zoti im" - tha ai . "Por m ndihmoni ju mua sa t mundeni, e un do t ndrtoj nj mur ndrmjet jush. M sillni copa t mdha hekuri! E, kur ai i bashkoi dy ant e bjeshkve, tha: "Fryni!" Pasi e skuqi si zjarri, tha: "M sillni tunxh t shkrir q ta hudhi n t!" Dhe kshtu, ata (Jexhuxhi dhe Mexhuxhi) nuk kan mundur ta kaprcejn as nuk kan mundur ta zhbirojn. "Kjo sht dhuntia e Zotit tim!" - tha ai. "Dhe kur t plotsohet krcnimi i Zotit tim, Ai do ta rrepshoj at me tok, e krcnimi i Zotit tim sigurisht do t plotsohet." Dhe Ne do t bjm q disa prej tyre t ndeshen me t tjert si valt (e detit) dhe do t'i fryhet Surit (bririt), e do t'i tubojm q t gjith." El-Kehf: 93-99) Ktu kemi rrfimin trsisht enigmatik, rreth t cilit kan bredhur dhe ende bredhin shum komentues t Kur'anit. Disa prej tyre thon se Jexhuxhi e Mexhuxhi jan pasardhsit e Jafesit, t birit t Nuhit alejhis-selam, rac e verdh, se kan jetuar n koht dhe periudhat e lashta, n t cilat ka mbretruar injoranca dhe prapambeturia. Popujt q jetonin rreth tyre kishin prjetuar nj prparim jashtzakonisht t shpejt si n shkenc ashtu edhe n industri, por, nj dit edhe ata do ta shqyejn velin e prapambeturis s tyre dhe do ti kthehen prparimit dhe shkencs. Kjo nuk do t thot se komentimi i ktij ajeti sht i sakt. T gjitha kto jan vetm supozime. Fshehtsin e di vetm 147

All-llahu xhel-le shanuhu e askush tjetr. E tr ajo q sht prmendur prkitazi me rrfimin mbi Jexhuxhin dhe Mexhuxhin i takon supozimeve dhe hipotezave, kurse sipas mendimit t mistikve kto jan gjra t cilat gjenden edhe n komentimet e tyre. Mirpo, edhe pran ksaj, nse hapim kaptinn e njzet t Zbulimit dhe lexojm at se ka thot apostoli Ivan pr Gogun dhe Magogun, do t shohim se aty ka t bj me domethnie t njjta dhe simbole t njjta: "E kur kaluan nj mij vjet, satani do t jet i liruar nga burgu. Do t dal q t'i fut n grindje popujt "n katr ant e bots" - "Gogu e Magogu" - t'i tubon pr luft aq t shumnumrt sa rr n det." (Zbulimi-20, 7-9) Cili sht ai popull q numri i tyre sht sa rra e detit, q do t ndrmerr luft kundr bots kur t mbushen nj mij vjet? Kto jan gjra, t cilat e trondisin imagjinatn. Kto jan shpallje t cilat kan ardhur ta vrtetojn njra tjetrn. Ne ktu nuk kemi ka t krkojm e as t komentojm, N Kur'an qndron: "...Por, komentimin e tyre e di vetm All-llahu..." (Ali Imran: 7). Ai sht i Vetmi q i posedon elsat e ktyre mistereve. Ai sht i Vetmi q e di se kur do t ndodh Dita e gjykimit. Logjikimi i lir sht i lejuar kur ka t bj me gjrat e ksaj bote, por t jesh kategorik pr gjrat t cilat kan t bjn me t padukshmen sht gabimi m i madh t cilin do t mund ta bnte donjri q mirret me komentimin e Kur'anit, e prve ksaj, kjo as q sht n fuqin ton. Kur'ani gjithashtu na informon se Dita e gjykimit do t vij ather kur qytetrimi n bot arrin kulminacionin e vet, ndrsa njeriu sendrtimin e vet t arritshm, kur Toka t stoliset dhe t zbukurohet me veshjen e vet, kur njeriu mendon se sht zotrues mbi t gjitha..., e kultivon shkrettirn, qeveris me shiun, shron edhe smundjet pashruese, bn transplantacionin (ndrimin) e organeve nga njerzit e vdekur n ata t gjallt, 148

udhton npr kozmos, zbrthen atomin dhe i bart malet prej nj vendi n vend tjetr. Zoti na krcnohet dhe na trheq vrejtjen me fjalt: "...E, kur Toka t vishet dhe zbukurohet, dhe kur banort e saj mendojn se ata jan zotrues t saj, (ather) u vie urdhri Yn, natn ose ditn, dhe Ne e bjm at si t ket qen e korrur, thuajse prpara nuk kishte ekzistuar asgj..." (Junus: 24). Ajeti prmban nj fshehtsi. Zoti thot se Dita e gjykimit do t ndodh natn ose ditn, e kjo sht e mundur t komentohet vetm me formn sferike t Toks e cila rrotullohet, kshtu q n njrn gjysm sht nat e n tjetrn dit. E kur t vij Dita e gjykimit, e sigurisht do t vij n nj ast: "...Kurse Dita e Kiametit do t vij sa el e mbyll syt, ose edhe m shpejt..." (En-Nahl: 77), gjysma e banorve t bots do t jen n nat e gjysma tjetr n dit. Lajmi nuk do t ishte i sakt po qe se kishte thn se Kiameti do t ndodh ditn, gjegjsisht natn. Zoti kur nuk e ka thye premtimin e Vet, andaj edhe ka thn se Kiameti do t ndodh natn ose ditn. Se sa sht kjo e rndsishme, shihet edhe nga fakti se kjo sht prsritur edhe n nj ajet tjetr i cili flet pr Ditn e Kiametit: "Thuaj: "M thuani ju mua: nse do t'ju godit dnimi i Tij natn ose ditn, ather prse e nxitojn at politeistt?" (Junus: 50). Pr hern e dyt flet se kjo vuajtje e papritur do t ndodh natn ose ditn... Ky sht pr ne sinjal q t mendojm pr kt. Dhe, ja kshtu, me Kur'an arrijm gjer tek shenja e fundit e Dits s Kiametit, e kjo sht zri i boris dhe fillimi i Dits s gjykimit. Skenat e Dits s gjykimit do t jen t tmerrshme. Gjaku do t ngrihet n damar. Dielli do t errsohet, Hna gjithashtu, bjeshkt do t rrnohen, yjet do t bien, detet do t mbushen me zjarr, e Tokn do ta godas nj trmet i madh. do gjallese n Tok dhe n qiej do t'i bie t fikt, pos atyre t cilat do t'i ruaj Zoti, n mnyr q t'i shohin skenat e ksaj dite. 149

E tr kjo do t ndodh pas zrit t par t boris, kurse pas zrit t dyt do gj do t ringjallet prsri dhe do t filloj dhnia e llogaris. N Zbulimin e apostolit Ivan gjejm fotografin e njjt t Dits s gjykimit. N kaptinn e gjasht qndron: "Shikoja edhe m dhe kur u hap vula e gjasht, u shkaktua trmet i madh, dielli u b i zi sikur plhura nga krmendi (leshi i dhis), e Hna u b sikur gjaku. Yjet nga qielli u rrzuan n tok, sikur q fiku i flak frutet e veta t papjekura kur e shkund era e fort. E qielli u zhduk, sikur libri kur mbshtillet. Nga vendi i tyre lvizn t gjitha bjeshkt dhe ujdhesat." (Zbulimi-6, 12-15). N suren En-Infitar Kur'ani thot pr Ditn e gjykimit me sa vijon: "Kur t ahet qielli, dhe kur t rrzohen yjet, dhe kur t derdhen detet njri n tjetrin, dhe kur t rrotullohen (trazohen) varret..." (El-Infitar: 1-4). Ndrsa n suren El-Tekvir qndron: "Kur Dielli t humb shklqimin, dhe kur yjet t rrzohen, dhe kur malet t lvizin, dhe kur devet mbarse t mbeten pa barinj (t pakujdes), dhe kur shtazt e egra t tubohen, dhe kur detet t mbushen me zjarr." (Et-Tekuir: 1-6). N shum ajete kur'anore, q kan t bjn me Ditn e gjykimit sht theksuar se Zoti dhe engjjt e Tij do t zbulohen. Dita e gjykimit m duket sikurse fotografia e smadhuar e asaj q ka ndodhur n astin kur Musai alejhis-selam ka krkuar ta shoh Zotin e vet. Prkitazi me kt Kur'ani na tregon hollsisht n suren El-A'raf: "...Musai tha: "O Zoti, im dftomu q t t shoh!" "Nuk mund t m shohsh" - tha - "por shiko n at mal, e nse mbetet n vendin e vet, ti do t m shohsh." E kur Zoti i tij iu dftua atij mali, ai bri rrepsh me tok, ndrsa Musai u rrzua i fikt..." (El-Araf: 143) 150

T njjtn gj do ta shohim, por t smadhuar, n do sken t Dits s gjykimit. "Dhe, t pyesin ty (o Muhammed) pr malet (ka do t bhet me to n Ditn e Kiametit). Thuaj: "Zoti im ata do t'i bj n pluhur dhe do t'i shkaprderdh, e vendet ku kan qen ata do t bhen fusha t rrepshta." (Ta Ha: 105-106) "A mos presin ata q All-llahu t'u vij nga qielli i kthjellt, e edhe engjjt, e t merr fund do gj?!..." (El-Bekare: 210). "Edhe qielli do t ahet - ather do t jet i flashkt dhe engjjt do t do t qndrojn n skajet e tij..." (El-Hakka: 16-17) "Por kur Toka u thrrmua copa-copa dhe erdhi Zoti yt, e engjjt t rreshtohen radh pas radhe." (El-Fexhr: 21-22). "Dhe qielli do t hapet dhe do t ket shum dyer, dhe malet do t thrrmohen dhe do t bhen si hije e ajrit (fatamorgan)." (En-Nebe: 19-29). "Dhe do t fryhet n Sur (bori), dhe do t vdesin ata q gjenden n qiej dhe q gjenden n Tok, do t mbesin vetm ata q do All-llahu, pastaj do t fryhet pr t dytn her n Sur dhe ata prnjherit do t ngjallen e do t presin (se ka do t ndodh). Dhe Toka do t shndritet me dritn e Zotit t vet dhe Libri do t shtrohet, do t sillen Pejgambert dhe dshmitart, dhe t gjith do t gjykohen me drejtsi, askujt nuk do t'i bhet padrejtsi." (Ez-Zumer: 68-69). Aty gjithnj do t jet prezenca e Zotit dhe zbulimi i tij sikurse ai nga i cili Musai ka mbetur i fikt, e mali u rrepshua me tok, por ksaj radhe t gjithve do t'u bie t fikt, e t gjitha malet do t rrepshohen me tok. Kur'ani pr gurt thot n nj vend tjetr: "...E disa prej tyre me t vertet nga frika do t rrzohen para All-llahut..." (El-Bekare: 74). Nuk ekziston asgj q do t mund ta prballoj prezencn e Zotit, madje edhe gurt do t 151

rrzohen. Si duket Dita e gjykimit nuk sht asgj tjetr pos shfaqja e Zotit, t ciln nuk do t mund ta duroj kurrnj trajt materiale. Kurrgj nuk do t mund t ngritet para Fytyrs s Zotit. Malet zhduken nga frikrespekti. Ato avullohen dhe shndrrohen n fanitje. Gjithkaje t gjall i bie t fikt. Zoti e ka hequr perden nga fytyra e Tij e lartsuar. "Dhe Toka do t shndritet me dritn e Zotit t vet." Apostoli Ivan pr kt drit, n kaptinn njzet e nj t Zbulimit t tij thot: "Qytetit nuk i duhet as Dielli as Hna t ndriojn, sepse at e ka ndriuar shklqimi i Zotit." (Zbulimi-23, 23). N fillim krijesat nuk do t jen n gjendja ta durojn kt drite, andaj do t'u bie t fikt, e pastaj Zoti i tyre do t'i ringjall n trajt tjetr q t japin llogari. "Q t'ju ndryshojm figurn dhe prsri t'ju krijojm n figurn far ju nuk e dini." (El-Vakia: 61). Kjo ringjallje e dyt do t jet n figurn e cila pr ne sht e panjohur. Kur'ani gjithnj flet pr takimin e njeriut me Zotin e tij: "Dhe t gjith n Ditn e Kiametit do T'i vij nj nga nj." (Merjem: 95). "E do t na vini ju ve e ve, ashtu si ju kemi krijuar hern e par..." (El-Enam: 94). "Ti, o njeri, q prpiqesh shum, mundin tnd do ta gjesh te Zoti yt." (El-Inshikak: 6). "Ata q obligimin e vet ndaj All-llahut dhe betimin e vet e shkmbejn me dika q ka vler m t vogl - nuk do t ken kurrfar t mire n botn tjetr, All-llahu as q do t'ju fol atyre, e as q do t tregon ndonj kujdes ndaj tyre n Ditn e gjykimit, e as q do t'i pastroj ata (nga mkatet) - ata i pret vuajtje e dhembshme." (Ali Imran: 77). "Lema mua at t cilin Un e kam krijuar." (El-Muddeththir: 11). 152

"...Dhe druajuni All-llahut dhe dijeni se do t takoheni me T. E ti (o Muhammed) sihariqoj besimtart e vrtet." (El-Bekare: 223) "...Kush gjakon do t jet i pranuar mir nga Zoti i vet, le t punoj vepra t mira, duke iu falur Zotit t vet, dhe le t mos i bj ask shok Atij! (El-Kehf: 110). Ky takim nuk do t bhet derisa njeriu ka formn e ksaj jete. Nse megjithat bhet ky takim, ather ajo sht Dita e Kiametit, n t ciln t gjitha krijesave t gjalla do t'u bie t fikt, e malet dhe detet do t coptohen "n ditn kur Toka do t zvendsohet me tok tjetr, por edhe qiejt..." (Ibrahim: 48). Pr t gjitha kto apostoli Ivan thot si vijon: "Pastaj vrejta qiellin e ri dhe tokn e re, sepse ishin zhdukur qielli i par dhe toka e par: detra m nuk ka." (Zbulimi-21, 1). Ne t gjith do t ngritemi para Atij i Cili sht ekzistent nga vetvetiu. Prej ktu edhe Dita e gjykimit sht quajtur Kiamet. "Kush do ta ket pushtetin at dit?" - "All-llahu, Nj i Vetmi, i Gjithfuqishmi!" (El-Mumin: 16). Ka marr fund ky hilafet iluzor, n t cilin jemi sjellur sikur t paraqisnim dika. Ktu pushteti i sht kthyer Sunduesit t vrtet, Krijuesit, i Cili i ka krijuar t gjitha dhe t Cilit i kthehen t gjitha. Dita e gjykimit shkurtimisht paraqet t shfaqurit e All-llahu xhel-le shanuhu dhe qenies s Vet. S'ka dyshim se Zoti gjithnj ekziston n do vend dhe n do koh, por ka dallim mes ekzistencs s Tij, t shfaqurit e Tij dhe qenies s Vet. Me t shfaqurit e qenies s Zotit do gj do ti nnshtrohet Atij, kurse do t zhduken format materiale. Kurrnj form materiale nuk do t mund t ekzistoj para qenies s Zotit, Unitetit t Tij dhe Plotsis s Tij. 153

Ky sht fundi i prsiatjes mbi ajetet, t cilat i prkasin Dits s gjykimit. Pr sa i prket teorive shkencore, t cilat kt dit e komentojn me ndeshjen e Toks me Hnn ose me tkurrjen, gjegjsisht me zgjerimin e gjithsis apo ndeshjen e materies me antimaterie, kto nuk posedojn arsyetimin e vet. Njeriu vdes nga shkaqet apo pa to. Ashtu si do t vdes njeriu si njsi ashtu do t vdes edhe i tr populli dhe kultura, do t vdesin t gjitha llojet e bots s gjall, si dhe yjet n Gjiithsi. Nuk sht nevoja t ngarkohemi me shkaqet e fundit dhe prfundimit. Ky sht ligj, t cilin e ka vendosur Ai q i ka krijuar t gjitha. Nse Ai na thot se do t vij Dita e gjykimit, ather nuk sht nevoja q ket ta shpjegojm me teori, t'i gjejm shkaqet, arsyetimet etj. Arsyetimet pr kend? Ai i Cili urdhron dhe askush tjetr. Zri i boris sht simbol i urdhrit. Urdhri n Kur'an sht i shumfisht. Ndonjher ky sht zri i boris, ndonjher zri i bririt, e ndonjher trmeti ose bubullima. T gjitha kto jan simbole t imperativit dhe fjals "bhu, dhe bhet". Ka ardhur urdhri, e kjo sht e tra. Ky sht ligj, q do gjje q ekziston i vie fundi. Kjo vdekje e jon paraqet miniaturn e Dits s gjykimit. Gjat kohs s Dits s Madhe t gjykimit koha trsisht do t jet e shkatrruar dhe do gj do t'i kthehet burimit t vet dhe bazs s vet. Ktu nuk ka vend pr dyshim, por duhet t dorzohemi me zemr dhe pa pyetje e diskutime.

154

RINGJALLJA PAS VDEKJES

All-llahu xhel-le shanuhu i drejtohet Pejgamberit t vet (Muhammedit alejhis-selam) n Kur'an e thot: "Ti je i vdekur, e edhe ata jan t vdekur." (Ez-Zumer: 30). Nuk thot "Ti do t vdessh", por thot "Ti je i vdekur." Ti jeton me ndihmn Time, dgjon dhe flet me ndihmn Time. Kjo sht veori e do njeriu, jeton me ndihmn e All-llahut xhel-le shanuhu, sheh dhe dgjon me ndihmn e All-llahu xhel-le shanuhu, sepse n qenien e vet sht i vdekur. Njeriu nuk jeton me ndihmn e qenies s vet. T gjith n ekzistencn e tyre mbshteten n Njrin dhe t Vetmin, i Cili t tra i ka krijuar, i Cili n Unitetin e Vet sht i pavarur nga kado qoft. N ajet fjala"Ti je i vdekur" posedon gjersi e cila zgjon ndjenjat. Ajeti ia trheq vrejtjen njeriut se n far gjendje gjendet tani, e jo gjendjen far e pret njeriu n t ardhmen. donjri prej nesh, me t vrtet e bart n supet e veta barrn e trupit t vet. N do pik t djerss e l nj pjes t trupit t vdekur sikur q e l druri pr do dit gjethen e vyshkur dhe t vdekur. Vdekja sht prezente n do moment dhe e pezulluar (vonuar) n do moment. Kurrgj me t vrtet nuk sht gjall pos All-llahu xhel-le shanuhu na e kemi huazuar jetn ton nga Ai, i Cili prher jeton. Kjo na sht dhn n shfrytzim pr nj koh t caktuar. N nj hadith-kudsij All-llahu xhel-le shanuhu i thot Muhammedit alejhis-selam: "Jeto sa t duash, ti je i vdekur...Duaje kend t duash, nj dit duhet ta braktissh...Kij sa t duash, do gj q posedon i takon toks... Puno ka t duash, puna jote sht i vetmi bashkudhtar." M kot dashurojm... Ne dashurojm q t ndahemi prej atyre q i dashurojm. Kjo sht dashuri, e cila shpien n 155

zhgnjim, prve nse vendosim q ta duam t Amshueshmin dhe t Gjallin, i Cili nuk vdes kurr. sht e padobishme t posedojm dika, sepse at q posedojm jemi t detyruar ta braktisim. Me ne do t mbeten vetm veprat toNe. Trheqja e vrejtjes pr vdekjen, n Kur'an, sht prmendur me dhjeta vende. All-llahu xhel-le shanuhu na trheq vrejtjen n faktin se jeta jon sht e kufizuar dhe se nj dit sigurisht do t jemi t shkatrruar. Ky sht fakt i qart, por, me gjithkt, askush nuk i jep rndsin e duhur. T gjith sillen sikur gjithmon do t jetojn n Tok. Pr kt shkak koprraci koprracon, rrenacaku rren, vjedhsi vjedh, vrassi vret, eksploatatori eksploaton, sepse mendon se sht i sigurt dhe i amshueshm. Kur'ani thekson se shumicn nuk mund ta ndjekim n shtje ideologjike: "Shumica pasojn vetm supozimet, por supozimet aspak nuk i shrbejn t vrtets..." (Junus: 36). "...Por shumica e njerzve assesi nuk duan t besojn." (El-Isra: 89). "Ne e kemi ditur se shumica prej tyre nuk do t'i mbahen zotimit, dhe e kemi ditur se shumica, me t vrtet, do t jen mkatar." (El-Araf: 102) "Po qe se do t'iu pruleshe shumics s atyre q jetojn n Tok, ata do t t shmangnin nga rruga e All-llahut, ata ndjekin vetm supozimet..." (El-Enam: 116). "Ndaj shumics prej tyre u njmendsua Fjala - andaj ata nuk duan t besojn." (Ja Sin: 7). "...Mirpo, ai ua sjell t Vrtetn, por shumica prej tyre e urrejn t Vrtetn." El-Muminun: 70). Sikur Muhammedi alejhis-selam t fillonte t thrriste n Islam me an t referendumit... ka t adhurojn: Zotin apo idhujt? Shumica e Mekkasve do t ishin pr adhurimin e idhujve. T kuptuarit e fakteve gjithnj ka qen dhe do t jet 156

shtje e t rriturve. Pr shtjet jetsore sht e mundur t thirret n mendimin e shumics, sepse kto jan gjra q shumica e din m s miri. N koht e lashta shumica kan qen t nj mendimi pr likuidimin e Sokratit, djegjen e Brunos dhe burgosjen e Galileut, ather kur iu sht dhn rasti ta thot fjaln e vet pr shtjet e filozofis, ideologjis dhe shkencs. Shkenctari ngandonjher sakrifikon edhe jetn e vet duke studiuar krimbin apo anatomin e thnegls, e kjo n raport me arsyen e shumics sht e pakuptueshme. Shumica e njerzve nuk kuptojn se nj studim i till mund t sjell nj sr punimesh shkencore dhe zbulimin e vakcins kundr paralizs fmijrore, lis apo influencs, e kjo shpien n t mir dhe sht n dobi t t gjithve. Atyre u intereson vetm dobia e prekshme momentale. Ata jan robr t pasioneve dhe t stomakve t tyre. Kjo nuk sht urrejtje e shumics, por t kuptuarit e kufijve dhe rolin e tyre. Ai, i cili i prmbahet mendimit t shumics pr shtjet e magnetit dhe elektromagnetit, bn padrejtsi ndaj vetvetes, magnetit dhe energjis elektrike. Pr problemet shkencore dhe ideologjike fjaln vendimtare e kan ata mendimi i t cilve sht meritor, me kusht q konsultimi mes shkenctarve t jet themel e jo arbitraritet. "...dhe konsultohu me ta..." (Ali Imran: 159). "...e kshillohen reciprokisht pr punt e tyre..." (Esh-Shura: 38). "...ti nuk mund t'i detyrosh..." (Kaf: 45). "Ti kshillo - se ti je vetm kshillues, Ti nuk je mbi ta imponues (sundues)." (El-Gashije: 21-22). "...q njri-tjetrin mos ta konsiderojm pr zot, n vend t All-llahut..." (Ali Imran: 64). Kur'ani sht kundr kultit t personalitetit, kundr arbitraritetit, madje edhe nse ky arbitraritet vjen nga vet 157

Pejgamberi. Bashkpunimi dhe konsultimi sht themel dhe kriter. "...Ndihmone njri-tjetrin n bamirsi dhe shpirtdlirsi, e mos merrni pjes n mkate dhe armiqsi." (El-Maide: 2). "All-llahu ju urdhron...kur t gjykoni mes njerzve gjykoni drejt." (En-Nisa: 58). Kur'ani konfirmon klasat njerzore, por jo ato mbshtetja e t cilave sht kapitali dhe pasuria e patundshme. Ky klasifikim i klasave sht i llojit tjetr. Njerzit klasifikohen n shkenc, n konceptim (njohuri) dhe n devotshmri. Shpirtrat jan t ndryshm edhe pse ky nuk sht rast me trupat, t cilt, n raport me drejtsin dhe prmbushjen e nevojave, jan trsisht t njjt. "...E All-llahu do t'i lartsoj ata nga mesi i juaj t cilt besojn dhe t cilve u sht dhn dituri..." (El-Muxhadele: 11). "Disa nga ata Pejgamber i kemi nderuar m tepr se disa t tjer..." El-Bekare: 253). "...A mos, vall, jan t barabart ata q din dhe ata q nuk din?" (Ez-Zumer: 9). "M i nderuari tek All-llahu sht ai, i cili i druan m s shumti Atij..." (El-Huxhurat: 13). Pa marr parasysh kto karakteristika, Kur'ani nuk ka ardhur me ndonj sistem t caktuar politik, por dyert e ixhtihadit i ka ln t hapura. Sistemet politike gjat kohve jan ndrruar. Kur'ani sht Libr i strlasht, i cili n vete prmban diturit e strlashta dhe faktet gjithnj t amshueshme. Ai nuk u jep rndsi gjrave q ndrrohen gjat kohve. Kt ndryshueshmri kohore t gjrave ai ua l njerzve q t gjejn zgjidhje t pavarura. Kur'ani sht Libr fetar dhe etik, e jo politik. Mirpo, megjithkt, Kur'ani ofron suazat e nj pushteti shembullor 158

dhe ideal (i mbron t drejtat e do individi, m t mirve ua l udhheqjen me vlerat kulturore dhe ideore, ndrsa shumicn e konsulton vetm pr shtjet, t cilat kan t bjn drejtprdrejt me jetesn; pushtetin e bazon n marrveshje - e jo n tiranizm e shtypje, n drejtsi dhe barazi, e jo n eksploatim e n dhun). Pr sa i prket mnyrs dhe hollsive t tjera, kto jan t hapura pr zbulimin e zgjidhjeve t pavarura. Kur'ani nuk thellohet n to. Kur'ani i drejtohet vetdijes t individit, dshiron q ta udhzoj dhe ta liroj at. Orientimi i drejt i shoqris rezulton nga orientimi i drejt i individit, e jo anasjelltas. Kur'ani nuk troket n dyert e politiks pr ta ndrruar shoqrin, por n dyert e zemrs pr ta udhzuar njeriun. At njeri, pr t cilin Kur'ani thot: "...Nse dikush mbyt dik, i cili nuk ka mbytur asknd, ose at q nuk ka br rregullim n Tok - sht sikur t'i mbyste t gjith njerzit, e nse dikush bhet shkaktar q t shptoj jeta e dikujt - sht sikur t'ua shptonte jetn t gjith njerzve." (El-Maide: 32). Vrasja e nj njeriu nga dhuna dhe armiqsia, madje edhe nse kjo sht n rrugn e sendrtimit material dhe mirqenies paraqet thyerjen e Ligjit dhe vrasjen e tr njerzis. Gjer tek kjo shkall arrin vlera e individit n sheriatin islamik. Individi sht ekzistenc absolute nga vetvetiu. Ai posedon shenjtrin dhe lirin e vet. Respektimi i ksaj lirie sht kushti i par i t besuarit t sinqert n All-llahun xhel-le shanuhu Individi truprisht vdes n kt bot, ndrsa shpirtrisht absolutikisht ekziston, jeton dhe mbetet i amshueshm. Sipas mendimit t disave shpirti i njeriut sht shum (grumbull) e reaksioneve, e rrethanave dhe e gjasave. Ai sht n shrbim t trupit dhe varet nga ai. Sipas tyre shpirti sht vetm shtytje e uris, seksit, friks dhe ndjenjave t tjera me ndihmn e t cilave trupi kupton se sht i etshm, i uritur etj. 159

Mirpo, ngandonjher njeriu sakrifikon edhe kafshatn e buks, shtpin dhe shtratin e ngroht pr qllime tejet abstrakte, si sht drejtsia, e vrteta dhe liria. Ku jan ktu shtytjet e uris dhe seksit? Ky sht argument i pakontestueshm se shpirti sht fakt i cili sht prmbi trup, e jo vetm nevoj e that e trupit e reflektuar nga pasqyra e brendshme. Ky vullnet i madh, i cili ndikon n trup dhe i cili e sakrifikon at, sht fakt i cili sht prmbi trup dhe drejton trupin, e nuk sht i nnshtruar trupit e as q sht shtes e tij. Shpirti nuk vdes me trupin. Ai i cili pohon kt, le t na tregoj se ku gjendet njeriu n astin e fjetjes? Gjat fjetjes t gjitha organet fiziologjike edhe m tej funksionojn, reflekset po ashtu. Zemra rrah, gjndrat tajisin, mushkrit punojn si dhe organet e tjera. Mirpo, megjithkt, ne jemi n gjendje,e cila sht e ngjashme me natyrn e vdekur. Ku sht njeriu? Prkitazi me kt flet edhe Kur'ani. Shpirti e braktis trupin gjat fjetjes, si sht rasti edhe tek vdekja. Zoti prsri e kthen shpirtin kur njeriu vjen n gjendjen e zgjuar: "All-llahu ua merr shpirtrat atyre q u ka ardhur asti i vdekjes, por edhe atyre q nuk kan vdekur e jan n gjum, e Ai ndal shpirtin e atij q i sht caktuar vdekja, e t tjerve ua kthen deri n kohn e caktuar..." (Ez-Zumer: 42). N Kur'an gjenden shum ajete, t cilt flasin pr Ditn e gjykimit dhe pr ringjalljen pas vdekjes. "All-llahu ju krijon nga toka (dheu) ashtu si bimt, pastaj ju kthen tek ajo dhe prej saj srish do t'ju nxjerr." (Nuh: 17-18). "Ne, me t vrtet, do t'i ringjallim t vdekurit, dhe Ne i kemi shkruar veprat q i kan punuar dhe gjurmt q i kan ln pas veti, t gjitha kto i kemi numruar n Librin e qart." (Ja Sin: 12). "Dhe do t fryhet n bri, e ata do t nxitojn nga varret kah Zoti i tyre, duke thn: "T mjert ne! Kush na ngjalli 160

nga varret tona? " - "Ja, po realizohet krcnimi i Mshiruesit, e Pejgambert e kan thn t vrtetn!" Do t jet ai vetm nj z, e ata t gjith do t mblidhen para Nesh." (Ja Sin: 51-53). "A keni menduar se m kot ju kemi krijuar dhe se nuk do t ktheheni tek Ne?" (El-Muminun: 115). "Ata do t dalin nga varret me shikim t prulur, si karkalec t shprndar. (El-Kamer: 7). E, n ditn kur i heqim bjeshkt, dhe kur t shohish tokn e zhveshur, - e ata t'i kemi tubuar, askend nuk e kemi ln anash, para Zotit tnd do t jen ata t radhitur: "Ne keni ardhur ashtu si u kemi krijuar hern e par, kurse ju keni deklaruar se nuk do t'ua caktojm kohn e ringjalljes." (El-Kehf: 47-48). "Dhe pasha Zotin tnd, Ne do t'i tubojm edhe ata edhe djajt, pastaj do t'i sjellim ata q t gjunjzohen para Xhehennemit!" (Merjem: 68). Shpirt sht fakt. Ky i takon kategoris e cila sht m e lart se trupi. Koha at nuk do ta shkatrroj. Ai sht i amshueshm. Ai ka zanafilln e vet, jetn e vet dhe takimin e vet me Krijuesin. Mirpo, thjeshtsimi dhe hulumtimi pr zgjidhje t leht, ka sjellur tek botkuptimi se njeriu sht vetm grumbull nevojash fiziologjike dhe asgj tjetr. Nuk mund t kuptoj si mund t'i besohet ksaj n botn, n t ciln do atom sht argument i sistemit ekzakt, bukuris s prkryer dhe radhs s pandrprer t kauzalitetit, n t ciln njeriu sakrifikon madje edhe jetn e vet pr gjrat q jan tejet abstrakte. Si sht e mundur q njeriu si krijes m e zgjedhur t shpartallohet m kot. "A keni menduar se m kot ju kemi krijuar dhe se nuk do t ktheheni tek Ne?" (El-Muminun: 115). 161

"Vall, a mendon njeriu se do t lihet n vullnetin e vet, pa prgjegjsi?" (El-Kijameh: 36). Nj idhujtar ia sjell Muhammedit alejhis-selam nj kock t kalbur, e thrrmon at dhe e bn pluhur, e pastaj thot: "A mundet Zoti yt ta ngjall kt kock t thrrmuar?" Me kt rast Muhammedit alejhis-selam i sht shpallur ky ajeti kur'anor nga sureja Jasin: "Dhe ai na sjell shembull, dhe harron se si sht krijuar, e thot: "Kush do t'i ngjall eshtrat duke qen ato t kalbura (shkaprderdhura)?"Do t'i ngjall Ai q i krijoi hern e par..." (Ja Sin: 78-79) Kur'ani i prgjigjet me argument largpams dhe binds. Pyet se si do t'i ngjall Zoti eshtrat e kalbura, e harron se sht krijuar prej asgjsendi, prej nj pike uji. Ai q e ka krijuar njeriun hern e par, sht n gjendje edhe ta ringjall at. "Vall, a nuk ka mundsi Ai q krijoi qiejt dhe Tokn - t krijoj t ngjashm si ata? Po, me t vrtet, Ai sht Krijues i do gjje dhe Ai sht i Gjithdijshm." (Ja Sin: 81). "E, vall, mos jemi lodhur Ne gjat krijimit t par? Jo, por ata dyshojn n krijimin e srishm." (Kaf: 15). A mos jemi lodhur kur ju kemi krijuar pr t parn her, e dyshoni n mundsin e krijimit Ton pr t dytn her. "Ashtu si ju krijuam pr t parn her nga hii, po ashtu prsri do t'ju krijojm nga hii." Kur'ani n kt mnyr ofron rrfimin mbi ringjalljen, shum t thjesht dhe me pes fjal. Pastaj n nj ajet na informon se t vdekurit do t ngriten nga varret e tyre pas nj kohe t gjat qndrimi n to: "E, at dit kur t arrij asti i ringjalljes, kriminelt do t betohen se n varre kan qndruar vetm nj or." (Er-Rum: 55).

162

Koha e kaluar n varre t vdekurve do t'u duket n astin e ringjalljes si nj or, sikur kan qen n nj gjum t leht apo fjetjen e pasdits pas dreks s mir. Ringjallja do ti duket do t vdekuri sikur ka ardhur menjher pas vdekjes s tij, sepse ai me vdekjen e vet ka dalur nga koha dhe hapsira e vet. Andaj nuk do ta tejkalojm t vrtetn nse themi se gjer te Dita Kiametit ka mbetur edhe shum pak koh. Ndoshta n kt duhet krkuar komentimin e ajetit: "Ti nuk e di, ndoshta Dita e Kiametit sht afr." E ndoshta ky sht komentimi i ajetit pr ringjalljen: "Krijimi i t gjith juve dhe ringjallja e t gjith juve sht sikurse krijimi dhe ringjallja e nj njeriu." Ringjallja e njeriut q ka vdekur para dy mij vitesh dhe njeriut q ka vdekur dje sht e njjt sikurse ringjallja e nj njeriu, sepse dy mij vjet, n raport me at q ka vdekur ather, kan kaluar si nj or. Ata do t jen t ringjallur n t njjtn dit, si t ishin nj person. Shpirti dhe ringjallja jan fakte t konfirmuara, por lexuesi i sotshm prkitazi me kto shtje krkoj bindshmri t bazuar n argumente filozofike. T tillve u ofrojm nj argument tjetr n baz t karakteristiks t vet lvizjes. Livizja mund t ngulitet (konstatohet) vetm nga jasht. Lvizja nuk mund t kuptohet nse lvizim s bashku me t n kozmos. Duhet t jemi jasht saj q t mundemi ta fiksojm. Andaj shpeshher kur gjendemi n ashensor i cili lviz, nuk dim se sht duke lvizur apo jo, sepse s bashku me ashensorin jemi pjesmarrs n lvizje. Kt lvizje mund ta kuptojm vetm nse nga dera e ashensorit shikojm n objekt t palvizshm. E njjta gj sht edhe me trenin. Lvizjen e tij, nse jemi n t, e kuptojm vetm ather kur shikojm nga dritarja. Po ashtu edhe banori i Toks nuk mund ta ndiej lvizjen e saj, por, t themi se nga Hna mund ta fiksoj. 163

Procesi i t vrojturit sht argument i pakontestueshm se aty ekzistojn dy gjra n do ast. Andaj edhe kohn q rrjedh nuk do t mund ta kuptonim sikur t mos ishte ajo pjes brenda n ne e cila sht jasht ktij kalimi t vijueshm t kohs. Ne gjendemi para njeriut si para t vrtets. Njra pjes sht zhytur n koh, e rrjedh bashk me kohn, rritet dhe prjeton pleqrin (trupi i njeriut), pjesa tjetr sht jashta ksaj kohe, nuk rrjedh me t, nuk rritet e as q plaket. Kur trupi bhet dhe, kjo pjes edhe m tej do t mbetet dhe do t jetoj jetn e vet t posame, e cila nuk sht e kufizuar me kohn. Ksaj pjese nuk mund ti gjejm emr m t mir pos emrit me t cilin e quajn t gjitha religjionet, e ky sht shpirti. donjri n veten e vet mund ta ndiej kt ekzistestent ideor, t kuptoj se ai dallon sipas llojit t vet nga ekzistenca e jashtme e cila pulson dhe e cila sht e nnshtruar do ndrrimi t mundshm. Kur e kuptojm bukurin dhe e veojm nga ajo q sht e shmtuar, kur e kuptojm t vrtetn dhe e veojm nga e pavrteta, kur e kuptojm drejtsin dhe e veojm nga mujshia, ne do her peshojm me kritere t posame, t ndar me vizore nga ngjarja t ciln e masim. N shpirt tregon edhe vetdija edhe ndjenja pr t bukurn, si dhe ndjenja me t ciln e ndajm t vrtetn nga e pavrteta, t falsifikuarn nga origjinali etj. Vall, a sht kjo jashtkohore pr t ciln sht fjala e prjetshme? Apo kjo sht nj tjetr koh, e cila posedon kalendarin e vet, n t cilin dita zgjat sa nj mij vjet, si qndron n Kur'an "Vetm nj dit e Zotit tnd zgjat sa nj mij vjet sipas llogaris tuaj", ato jan dit, t cilat nuk i prgjigjen ditve toNe. Prkitazi me kto dit komentuesit jan ndar n mendime dhe kjo shkoqitje (shpjegim i shtjes n hollsi) nuk sht e mundur t prfshihet n trsi. N raste t shumta kemi t bjm me shenja, simbole, t cilat provojn, e nuk shpjegojn, sepse shpirti dhe rrojtja e tij sht mbi 164

kuptueshmrin. Mirpo, pr t ekzistuarit e tij mund t gjykohet. Kjo madje sht edhe e nevojshme. Ndoshta shpirti sht mbres e All-llahut xhel-le shanuhu, t ciln Ai e ka ln n ne si gjurm t Vet. Nuk do t largohemi s teprmi nse shpirtin n brendin ton e prcaktojm si liri, lirin ton t brendshme, n thellsin e vetdijes son t cils Zoti ia ka prcaktuar t jet e shenjt dhe e ndaluar pr t gjith, pos pr pronarin e saj. Ne, n thellsit e vetdijes son dshirojm, zgjedhim dhe posedojm aftsin e vlersimit, vendimit dhe mundsis s gjykimit. Prandaj Zoti na ka br edhe mkmbs t Vet n Tok, mbretr t vegjl, t cilt mbretrojm. Ky sht provim dhe vlersim pas cilit pasojn pyetjet, llogarit dhe kthimi i shkallzimit n pozita, n t cilat donjri do ta gjej veten sipas meritave t veta q i takojn. Departamenti i vetdijes sht departament rishqyrtimi. N nj hadith qndron: "Veprat vlersohen sipas qllimeve. donjrit i takon ajo q ka pasur ndr mend." Departamenti i vetdijes sht departament t cilin Zoti e mbikqyr dhe n baz t cilit bn llogari, sepse ky sht regjion i liris. Problemet paraqiten ather kur prpiqemi ta realizojm dhe ta zbatojm n botn materiale at q kemi menduar, q kemi pasur pr qllim. Ather vie tek ndeshja e liris me vetveten, me mjedisin dhe me shoqrin. Ather ndrhyn vullneti i Zotit, e kufizon t keqn, i jep hapsir t mirs dhe e pakson dmin t cilin ia sjellim njri-tjetrit. Pr shpirtin mund t flasim vetm n mnyr indikative, vetm simbolikisht, sepse gjendemi n hapsirn jashtkohore, jasht asaj q sht e dukshme dhe e prekshme. "T pyesin ty pr shpirtin. Thuaj: "'sht shpirti vetm Zoti im e di, e juve u sht dhn vetm pak dijeni." (El-Isra: 85). Pas vdekjes ai shkon kah vendi i vet, dhe nga ne sht i ndar me berzahun gjer tek ringjallja e jon e srishme. 165

Atyre q nuk besojn u themi at q ka thn edhe Kur'ani: "Dhe thuaju atyre q nuk dojn t besojn: "Punoni ju ka t mundeni, edhe Ne do t punojm, dhe pritni ju (fundin e puns), edhe Ne do t presim!" All-llahu i di fshehtsit e qiejve e t Toks dhe Atij i kthehet do gj." (Hud: 121-123). Shpirti sht fshehtsi. Jeta pas vdekjes sht fshehtsi. Rreth ktyre gjrave dim vetm aq sa i ka zbritur Muhammedit alejhis-selam nga Ai, i Cili i njeh fshehtsit, i Cili sheh ka nuk shohim ne dhe i Cili din ka nuk dim ne.

166

ISLAMI NUK NJEH NDRMJETSIMIN

Kur'ani sht kategorik kur sht fjala pr ndrprerjen e klerizmave dhe ndrmjetsimit klerik. Kt e prsrit shum her n shum ajete. Njeriu kundruall Zotit qndron n kontakt t drejtprdrejt. Zoti i mbron interesat e robrve t Vet pa kshillin drejtues, pa sekretariat dhe fardo ndrmjetsi tjetr: "Thuaj: "Vetm All-llahut i takon ndrmjetsimi..." (Ez-Zumer: 44). "Dhe kur t pyesin robrit e Mi pr Mua, Un jam me t vrtet afr; i prgjigjem lutjes s lutsit kur M lutet..." (El-Bekare: 186). "...Ne nuk t kemi br ty rojtar t tyre, e as q je mbikqyrs i tyre." (El-Enam: 107) "...Me t vrtet, Zoti yt i di m s miri ata, q jan shmangur nga rruga e Tij, e Ai i di m s miri (edhe) ata q jan n rrug t drejt." (En-Nahl: 125). "...Ai dnon k t doj dhe fal k t doj..." (El-Maide: 40). "Thuaj (o Muhammed): "Thirrni ata, t cilt i konsideroni zotra n vend t All-llahut. Ata nuk kan kurrgj, as sa grima, as n qiej as n Tok..." (El-Sebe: 22) Madje All-llahu edhe Pejgamberit t Vet i thot: "U lute ti pr ta ose nuk u lute, (njsoj sht) u lute madje edhe shtatdhjet her, All-llahu nuk do t'ua fal - pr shkak se ata nuk e besojn All-llahun dhe Pejgamberin e Tij..." (Et-Teube: 80). sht e pamundur madje edhe pr Pejgamberin e Zotit t ndrroj ndonj prcaktim t Zotit, pa marr parasysh pozitn e lart t tij dhe veorin me t ciln dallohet nga krijesat e tjera. E ka t themi ather pr njeriun e rndomt, madje edhe nse 167

ai sht imam, jurist i sheriatit ose ndonj evlia - njsoj sht. Vetm Zotit i takon rekomandimi. Pa vullnetin e Tij askush nuk mund t ndrmjetsoj. Andaj Islami nuk njeh ndonj rast t shitjes s dokumentit pr faljen e mkatit, e as q njeh dik q mundet dikujt t'ia cenon mshirn e Zotit, duke marr si argument kufrin apo lajthitjen e tij. Kur'ani thot se vetm "Zoti yt i di m s miri ata, q jan shmangur nga rruga e Tij, e Ai i di m s miri (edhe) ata q jan n rrugn e drejt." Askush pos Zoti nuk di se ka gjendet n zemrn e robit t Tij. Andaj Islami nuk njeh klerizmin, e as q n Islam ekziston kleri, i cili kujdeset pr ksmetin e njeriut. Edhe ceremonit fetare sipas Kur'anit jan shum t thjeshta. Pes namazet dhe koha e tyre: sabahi, dreka, ikindia, akshami dhe jacia prsriten vetm e vetm q njeriut t'i prkujtohet Zoti i Cili gjithnj e sodit at, dhe t pengohet nga veprat e keqija. Guslli, abdesti, rukua dhe sexhdeja jan vetm pr dbimin e kryelartsis dhe pr t'u prkujtuar vendi dhe pozita e krijesave kundruall Krijuesit. Ky sht sport psikologjik, trupor dhe shpirtror. N jog, mod e njeriut t sotm, ekzistojn ushtrime edhe shum m t rnda dhe m t komplikuara, megjithkt njeriu i sotm me vetmohim angazhohet n t dhe garon n t. Pa marr parasysh t tr thjeshtsin e parimeve t caktuara, Kur'ani n rast nevoje ka lejuar thjeshtsimin edhe m t madh t tyre. T themi pr shembull se n vend t abdestit mund t mirret tejemumi, e namazi sht i mundur t kryhet ulur, madje edhe shtrir duke mbyllur njrin sy si simbol t sexhdes. Islami, m tutje, lejon q ajetet n vend se me z t kndohen n vete. E e tr kjo vlen nse njeriu sht i smur apo gjendet n ndonj situate jetsore jonormale. Me kt thjeshtsim namazi bhet vetm prkujtim me zemr, pa rituale. Cilido vend n bot, sipas Islamit sht xhami: 168

"...Kahdo q t ktheheni - atje sht ana e All-llahut." (El-Bekare: 114). Namazi sht kpuj mes njeriut dhe Zotit dhe sht urdhruar vetm pr shkak t dobis s njeriut. Zoti nuk ka nevoj pr kt, por ne kemi nevoj. Namazi sht mjeti yn i furnizimit. Sikur q luledielli kthehet kah Dielli q t furnizohet me jet, gjithashtu edhe ne duhet t'i kthehemi burimit tan nse dshirojm t furnizohemi me jet, me drit dhe me inspirim trjetsor. Agjrimi sht sport shpirtror, mposhtje e epsheve trupore dhe i atij elementi animal tek njeriu. T gjitha sportet hinduse-mistike, sportet budistike apo krishtere kan caktuar agjrimin, abstenimi i tr nga ushqimi dhe pija, ose vetm nga pija, respektivisht prdorimi i ushqimit bimor. Agjrimi islamik sht m i thjeshti. Sikur Zoti mos t na e caktonte, ne do t'ia caktonim kt vetvetes, sepse ky sht sport i domosdoshm shpirtror, i cili forcon vullnetin - sikur q noti, lundrimi ose gjimnastika i forcojn muskujt. Zoti megjithat i ka liruar nga agjrimi ata, t ciln nuk jan n gjendje t agjrojn. T smurit i ka liruar t hajn, e si shpengim All-llahu u ka caktuar fidjen. Pluhuri q ngritet rreth dispozits q vjedhsit duhet t'i prehet dora, sht tendencioz, sepse kjo dispozit sheriatike sht e kushtzuar. Kush ka vjedhur q ta shuan urin apo ta prbush ndonj nevoj jetsore, ndaj tij kjo dispozit nuk do t zbatohet. Mbetet vetm ai q vjedh pa nevoj, e i cili sht ose mentalisht i rregulluar apo dhunues, i cili si i till meriton q ky dnim t zbatohet ndaj tij. N ligjet pozitive t shum shteteve pr prvetsimin e pasuris shoqrore ligji parashikon dnim me vdekje, kurse n Ungjill qndron: "Nse dora jote e djatht, t shtyen n mkat preje at... Nse syri yt i djatht t shtyen n mkat - shkule at", ndrsa Kur'ani parashikon vetm prerjen e dors. 169

Kritika q orientalistt ia drejtojn qndrimit t Kur'anit prkitazi me robrit sht kritik e cila e kundrshton vetveten. T liruarit e papritur t robrve me an t ligjit hyjnor n shoqri, far kan qen Arabt para Islamit, do t thoshte ballafaqim me mijra lypsar pa kurrfar burimesh pr jet. Kjo do t'ishte katastrof e jo zgjidhje. Zgjidhja m e mir sht ajo me t ciln ka ardhur Kur'ani. Burimet e robris kan qen robrit e lufts. Kur'ani ka urdhruar q t lirohen robrit apo t krkohet fidja, shpengimi pr robrit: "...ose i lironi me zemrgjersi ose me kompensim..." (Muhammed: 4). Pr sa i prket robrve t cilt jan hasur n prona me rastin e ardhjes s Islamit, sipas Kur'anit sht dashur q ata gradualisht t lirohen. Kur'ani pr kefaret (shpengim) nga mkatet pikrisht ka caktuar q robi t lirohet nga robria:. "E ai nuk mundi ta kaprcej kt penges. E, 'mendon ti, 'sht pengesa? - t lirohet robi nga robria." (El-Beled: 11-13). N kt mnyr Kur'ani i ka mbyllur dyert e robris. Ajo q ka ndodhur gjat kohs s dinastis s emevive, pr kt Kur'ani nuk sht fajtor, por sistemi dhe jeta n pallate, i cili sht shndrruar n sken pr knaqsit trupore n mnyr persiane. Kur'ani konfirmon barazin e t gjith njerzve pa marr parasysh ngjyrn dhe kombin. "O njerz, friksohuni Zotit tuaj, i Cili ju krijoi prej nj njeriu, nga i cili krijoi edhe bashkshorten e tij, e prej atyre dyve krijoi shum mashkuj e femra..." (En-Nisa: 1). "O njerz! Ne u krijojm juve prej nj mashkulli dhe nj femre dhe u ndajm n popuj dhe n fise pr t'u njohur (n mes veti). M i lavdrueshmi te All-llahu sht ai, i cili i druan m s shumti Atij..." (El-Huxhurat: 13). "...q njri-tjetrin mos ta konsiderojm pr zot, n vend t All-llahut..." (Ali Imran: 64). Kur'ani, nse e krahasojm me at q rreth ksaj shtjeje gjendet n Ungjill dhe n Teurat, paraqet dokumet lirimtar pr 170

robrit. Shn Petri u rekomandon robrve t jen t dgjueshm ndaj zotrinjve t tyre dhe thot se robria sht shpengim i njeriut pr mkatet q i ka br ndaj Zotit, ndrsa Shn Pavli n Letrn drguar Efezhanve thot: "O robr, nnshtrojuni zotrinjve tuaj t ksaj bote me frikrespekt dhe me sinqeritetin e zemrave tuaja sikurse edhe Krishtit." (Letra drguar Efezhanve-6, 5-6). I njjti rast sht edhe me Teurat. Kur'ani sht i padyshimt (jo i dykuptimshm) kur sht fjala pr robrit dhe lirimin e tyre. Njeriu nuk mund t jet rob i njeriut, e as q mund ta konsideroj veten hyjni. T gjith njerzit i takojn nj familjeje dhe kan t drejta dhe obligime t barabarta. Askush nuk ka prparsi ndaj tjetrit pos n devotshmri. Kur'ani shtjen kryesore e hedh n etik dhe n doktrinn etike. Q nga faqja e par e gjer tek faqja e fundit hasim n ajete, t cilt urdhrojn kt. "All-llahu ju urdhron q detyrat e besueshme t'ua besoni atyre q jan t denj pr to dhe kur t gjykoni mes njerzve - gjykoni drejt..." (En-Nisa: 58) "O besimtar, kryeni obligimet ndaj All-llahut, dhe dshmoni drejt! Le t mos u nxis juve urrejtja q keni ndaj disa njerzve t bheni t padrejt. Bhuni t drejt, ajo sht m s afrti shpirtdlirsis." (El-Maide: 8). "Dhe mos iu qasni kurvris, sepse ajo sht zvetnim dhe rrug e shmtuar." (El-Isra: 32). "...Dhe mos u grindni mes veti, se do t demoralizoheni dhe do t'ju l fryma luftarake. Kini durim, se All-llahu, me t vrtet, sht me durimtart." (El-Enfal: 46). "Thirr n rrugn e Zotit tnd me urtsi dhe me kshilla t bukura dhe diskuto me ta si sht m s miri!..." (En-Nahl: 125). "O besimtar! Nse ndonj njeri i pandershm ju sjell ndonj lajm, analizoni mir, q t mos i bni dm ndokujt 171

nga mosdija, e t pendoheni pastaj pr at q keni punuar. (El-Huxhurat: 6). "Ata t cilt bjn shpifje pr besimtaret e ndershme dhe t padjallzuara, le t jen t mallkuar n kt bot dhe n botn tjetr. (En-Nur: 23). "O besimtar! Mos t tallen burrat njri me tjetrin, mbase ata jan m t mir se kta; por as grat njra me tjetrn, ndoshta ato jan m t mira se kto. Mos e qortoni njri-tjetrin dhe mos i ngjitni njri-tjetrit llagape (t kqija)! O, sa e shmtuar sht q besimtart t prmenden me llagape tallse! (El-Huxhurat: 11). "O besimtar! Mos hyni n shtpit e huaja pa marr leje dhe pa i prshndetur njerzit e saj." (En-Nur: 27). "Dhe prmbushni obligimet, sepse pr obligime me t vrtet do t ket prgjegjsi." (El-Isra: 34). "O besimtar! Shmanguni prej shum dyshimeve, meq disa dyshime jan me t vertet mkat. Dhe mos spiunoni njri-tjetrin e as mos e prqeshni njri-tjetrin! Mos vall dshiron ndokush prej jush t haj mishin e vllait t vet t vdekur?..." (El-Huxhurat: 12). "Nse dikush nga idhujtart t lut pr mbrojtje, ti mbroje at q t'i dgjoj fjalt e All-llahut, e pastaj prcjelle n nj vend t sigurt pr t..." (Et-Teube: 6). Ndrsa pr luftn dhe etikn luftarake Kur'ani thot: "O besimtar! Kur t ndesheni me mosbesimtart, e ata jan shum, mos ua ktheni shpinn! (El-Enfal: 15). "All-llahu me t vrtet i don ata q luftojn n rrugn e tij, n radh sikur t'ishin beden i fort." (Es-Saff: 4). "...Nse n mesin tuaj gjenden njzet t qndrueshm, do t'i mundin dyqind, e nse jan njqind, do t'i mundin nj mij nga ata q nuk besojn, pr shkak se ata jan njerz q nuk kuptojn." (El-Enfal: 65). 172

"Thuaj: "Nse ikni nga vdekja apo q t mos vriteni, ikja nuk do t'ju ndihmoj, prap vetm pak do t knaqeni." (El-Ahzab: 16). "Thuaj: "Kush sht ai q do t'ju mbroj nga All-llahu, nse Ai don q t'ju godas e keqja, ose, kush mund t'ju dmtoj nse Ai don t'ju mshiroj?..." (El-Ahzab: 17). "Thuaj: "Vdekja nga e cila ikni me t vrtet do t'ju arrij. Pastaj do t'i ktheheni Atij q e di botn e padukshme dhe t dukshme, dhe Ai do t'ju informoj se ka keni punuar." (El-Xhumua: 8). Pr shpabesim Kur'ani flet n kt ajet: "All-llahu u sjell si shembull atyre q nuk besojn gruan e Nuhit dhe gruan e Lutit: ato kan qen t martuara me dy rob t ndershm nga robrit Tan, por ato ndaj tyre kan qen tradhtare dhe ata dy nuk do t mund t'u ndihmojn atyre dyjave - te All-llahu (pr t'i shptuar nga dnimi), e do t'u thuhet: "Hyni ju t dyja n zjarr me ata (t gjith) q po hyjn." (Et-Tahrim: 10). Ndrsa pr hipokrizi Kur'ani thot: "O besimtar! Prse flisni at q nuk e punoni? O, sa e urrejtur sht tek All-llahu kur i flisni fjalt t cilat veprat nuk i prcjellin!" (Es-Saff: 2-3). "Hipokritt dhe hipokritet jan t ngjashm me njeri tjetrin: krkojn q t bhen vepra t kqija, dhe pengojn t mirat, dhe jan duarshtrnguar, e harrojn All-llahun, andaj edhe Ai i ka harruar ata. Hipokritt m t vrtet jan mosbesimtar t vrtet." (Et-Teube: 67). Pr koprraci dhe dordhnsi Kur'ani thot: "Nuk do ta meritoni shprblimin prderisa nuk e ndani nj pjes t asaj q e keni m t dashur..." (Ali Imran: 92). "Dhe m tepr duan t'u bjn mir atyre se sa vetes, edhe pse madje vet jan nevojtar." (El-Hashr: 90). 173

"Mos e mbaj dorn tnde t shtrnguar, e as trsisht t hapur, q t mos meritosh qortimin (pr shkak t koprracis) dhe t mbetesh pa asgj (pr shkak t dorlshuarsis)." (El-Isra: 29). Kurse pr mendjemadhsin, prulsin dhe mshirn thot: "...Se All-llahu, me t vrtet, nuk i do ata, t cilt krenohen dhe lavdrohen." (En-Nisa: 36.) "Bhu ndaj tyre i kujdesshm dhe i prulshm dhe thuaj: "O Zoti im, ki mshir ndaj tyre, si kan pasur ata kujdes ndaj meje n vegjli." (El-Isra: 24). Pr faljen thot: "...Le t'ua falin dhe mos t'ua zn pr gabim. Vall, a nuk do t'ju vinte mir q edhe All-llahu t'ju fal juve?..." (En-Nur: 22). "Ti ktheje t keqen me t mir..." (El-Muminun: 96). "Por kush duron dhe fal ajo sht nga punt e menura." (Esh-Shura: 43). N ajetet t lidhura fort Kur'ani prmbledh msimet etike dhe thot: "Nuk sht bamirsi t ktheni fytyrat tuaja kah lindja dhe kah perndimi, por bamirsit jan ata, t cilt i besojn All-llahut dhe asaj bote, edhe engjjt, edhe Librat, edhe Pejgambert, dhe t cilt nga pasuria, edhe pse e don at, u japin t afrmve dhe bonjakve, edhe t varfrve, edhe udhtarve, edhe lypsve, edhe pr lirimin e robrve, edhe q kryejn faljen dhe japin zekatin, edhe q obligimin e vet kur e marrin e zbatojn, sidomos ata, t cilt jan t durueshm n skamje, edhe n smundje, edhe n luft t ashpr. Ata jan besimtar t sinqert, dhe ata i friksohen All-llahut dhe shmangen nga punt e kqija." (El-Bekare: 177). Shembuj ka shum. Kur'ani, n trsi, sht dokumenti m i madh etik. 174

Rruga e drejt pr t ciln flet Kur'ani sht njohja e vetvetes, pastaj t drejtuarit kah Krijuesi. Kjo sht rrug e dyndjes, hixhretit, prkatsisht kthimi nga brendia e toks kah drita dhe e vrteta, e Kur'ani sht udhrrfyesi m i mir n kt rrug t rnd jetsore.

175

NUK KA ZOT TJETR PRVE ALL-LLAHUT

Nuk ka zot tjetr prve All-llahut. Kurrgj nuk ekziston pa vullnetin e Tij. Un, ti dhe t gjith ne jemi vetm fotografi, t cilat shfaqen dhe zhduken n ekranin ekzistencial, si sht rasti me fotografin n ekranin e televizorit e cila shfaqet, pastaj zhduket, pastaj prsri shfaqet kur vjen rryma elektrike dhe prsri zhduket, dhe kshtu me radh. N t njjtn mnyr ndrrohen epokat si dhe gjethet, n vjesht ato bien, grumbullohen nn lis, t vdekura, sikurse edhe njerzit q kan vdekur dhe jan t grumbulluar njri mbi tjetrin n brendin e toks. N koht e gjata e t pafundme shum varre jan br varre shum her. T vdekurit jan varrosur n mbeturinat e t vdekurve. Kshtu q toka, pas nj milion vjetsh, sht br si gjyshrit tan. Ec ngadal, sepse kjo tok sht e prbr nga kto kufoma. Shkenctart, duke grmuar, nga toka nxjerrin nj surmedan, e vzhgojn at dhe vijn n prfundim se i kishte takuar motrs s Hakim bi-Emrilahut dhe vlersojn vjetrsin e tij n 900 vjet, e n surmedan hasin edhe mbeturinat e surmes. Ku sht motra e ktij sundimtari? Kur ka qen koha e saj? T duket sikur dgjon hapat e shrbtorve. I sheh floktaret dhe zonjat e pallatit. Nga largsia dgjon tringllimn e shpatave t rojtarve t tij. Ngritet zri i muezinit. Kali hingllon. Agai i pallatit thrret emisarin i cili kthehet nga Qadeshi. Hakimi hyn me suitn dhe shrbtort e vet. Ku sht e tr kjo? Nn tok. sht br dhe. Ka qen kjo ndrr n imagjinatn e kohs. Nesr edhe un edhe ti gjithashtu do t jemi nn tok. Kjo do t jet nj rresht i librit dhe nj ndrr n imagjinatn e 176

historianve. Arkeologt hasin n pakon e cigareve tuja, dhe shkruajn rrfimin pr emirin i cili ka vdekur nga helmimi me nikotin. Zhduken faktet ashtu si jan zhdukur edhe pronart e tyre. do gj bhet dhe, edhe artisti, edhe publiku edhe kritiku, e mbetet vetm Nj i Vetmi, i Gjalli, i Cili nuk vdes kurr. "Ti je i vdekur, e edhe ata jan t vdekur." (Ez-Zumer: 30). Shikoje vetn dhe do t shohsh se nuk ekziston. Ti je hije sikur edhe do hije tjetr, e cila n tok ekziston derisa ka diell n qiell. Kur perndon Dielli zhduket edhe hija. Me zhdukjen tnde zhduken edhe t gjitha hijet e tjera q i ke pasur afr vetes. Ekzistenca jote ka qen e mbshtetur n dika jasht teje. Ekzistimi yt nuk sht ekzistim real. Ajo ndien nevojn pr nj tjetr ekzistim. Ti ekziston me ndihmn Zotit. Ai e furnizon ekzistimin tnd dhe kur Ai e ndal ndihmn e Vet, jeta jote mbaron. Zoti ekziston nga vetvetiu dhe nuk ka nevoj pr asknd. Ai me t vrtet sht vetekzistues. Asgj nuk ekziston prve Tij. Nga Ai do gj emanon (rezulton) dhe Atij t gjitha i kthehen. Ai sht gjithnj i amshueshm, e do gj tjetr sht gjithnj e prkohshme. Ai ia drgon Muhammedit alejhis-selam Shpalljen dhe e informon: "Dije se nuk ka zot tjetr prve All-llahut! Krko falje pr mkatet tua..." (Muhammed: 19). Kurse n suren En-Nahl qndron: "Ai drgon engjjt me Shpallje, me dshirn e Vet, kujt t doj prej robrve t Tij: "Paralajmroni se s'ka zot tjetr prve Meje, pra friksohmuni!" (En-Nahl: 2) Ky sht lajmi i par dhe m i rndsishmi i cili ka ardhur nga qielli. "Nuk ka zot tjetr prve All-llahut". Kjo sht zemra e Kur'anit, zemra e Islamit dhe e t gjitha Librave t 177

shpallura. Nga ktu ka rezultuar edhe hadithi i Muhammedit alejhis-selam, n t cilin thot: "Gjja m e mir me ka kam ardhur un dhe Pejgambert e tjer para meje sht maksima: nuk ka zot tjetr prve All-llahut." Kjo sht devotshmri. "All-llahu lshoi qetsin e Vet n Pejgamberin e Vet dhe n besimtart dhe i obligoi ata me fjaln e takvas (shehadetit) e ata gjithsesi kan pasur m shum t drejt n t dhe kan qen m t denj pr t. All-llahu me t vrtet i di t gjitha. (El-Feth: 26). Fjala takva (devotshmri) do t thot nuk ka zot tjetr prve All-llahut. Kjo sht lutja e engjjve n tubimet qiellore. Ky sht shehadet (dshmi) t cilin ai q falet e shqipton dhjet her pr do dit n namazet e tij. Kjo sht fjala e shptimit, t ciln do fatlum e shqipton n grahmn vdekjes para se t'i dal shpirti. Kjo sht fjal e t prkujtuarit se do gj sht e prkohshme. Kjo fjal, po qe se do t bhej ligj jetsor, sht n gjendje ta bj jetn m t mir dhe m t bukur, jet n t ciln ekzistojn vetm vlera t prhershme. Vetm All-llahu sht Zot. Pra s'ka tjetr hyjni pos Tij. Nuk do ta adhurojm njri-tjetrin, e as q do t mbytemi pr ndonj send, sepse e kuptojm se ktu nuk ka asgj. Nuk do t na kaploj xhelozia, pasi q e dim se jemi vetm hije, t cilat zhduken n siprfaqen e ujit. Nuk do t'i gzohemi pasuris, e as q do t rnkojm pr shkak t varfris. Nuk do t jemi t pavendosur para flijimit, e as q do t pikllohemi tek fatkeqsia, sepse kuptojm se kto jan vetm gjendje kaluese. Ky fakt mund t na inspiroj pr durim edhe pran dhembjeve m t mdha, sepse ato jan kaluese, t prkohshme sikurse edhe do gj tjetr. Nuk do t'i friksohemi njri-tjetrit; si mund t friksohet i vdekuri prej t vdekurit? Nuk do t friksohemi, sepse donjri prej nesh e di se sht vetm hije, dhe kurrgj tjetr. Do t dashurojm dhe do t ndihmojm me 178

modesti. Do t kundrshtojm dhe do t luftojm trimrisht. Dekoratat m t larta do t'i pranojm me turp. T turpruar do t'i dgjojm lavdithurjet. Do t'i durojm t gjitha pa kufi. Do t'i flijojm t gjitha pa kufi. Nuk do t'i friksohemi lufts, mikrobeve, smundjeve, sepse e kuptojm Njsin e Subjektit. Subjekti sht Zoti, e t gjitha tjerat jan shkaqe. Mikrobi nuk bn dm. Zoti sht Ai i cili jep edhe dmin edhe dobin. Ai sundon dhe mbretron me shkaqet. Ai ka e krijuar akrepin, helmin dhe trndafilin. Ai sht i cili shprndan aroma dhe zgjeron helmin n gjak. Ai sht vendi i suksesit dhe fatkeqsis. Askush nuk mund t'i kundrshtoj prcaktimit t Tij, e as q mund ta shtyj urdhrin e Tij. Ai sht i vetmi faktor aktiv, e ne t gjith jemi vetm mjete t Tij. Zemrat tona do t mbushen me qetsi, me besim dhe me siguri, sepse kuptojn se kan ndihm nga i Gjalli i cili nuk vdes. Kush beson se fuqia dhe pushteti i takon vetm All-llahut dhe se t gjitha jan n dor t All-llahut, do t jet mutewekkil, d.m.th. ai i cili n punt e veta i mbshtetet vetm All-llahut. Tewekkul nuk sht njsoj sikurse Tewakul. Tewekkuli krkon energji, vendosmri, prpjekje, e krahas t gjitha ktyre, n fund do gj ia l vullnetit t Zotit. Suksesi dhe mossuksesi ather do t jen t paradestinuar sikurse prpjekja personale. "...E kur t vendosish, ather mbshtetu tek All-llahu... (Ali Imran: 159). Mutewekkili dallon nga njeriu mendjemadh dhe t mrzitshm, sepse heq dor nga fuqia dhe pushteti... punon dhe suksesin n pun ia prshkruan Zotit, e jo vetes. Suksesin e vet e quan ndihm t All-llahut, e jo sukses t cilin e ka arritur me vullnetin e vet. Veprn e duarve t veta e konsideron si njrin 179

nga shkaqet q i ka siguruar Zoti, n mnyr q t ket sukses n punn e vet. Njeriu kryelart mendon se do gj q bn n jet sht produkt i mendjemprehtsis, aktivitetit dhe zgjuarsis s vet, duke mos pranuar vullnetin e tjetrkujt pos vullnetin e vet i cili influencon n bot dhe n kozmos. Mutewakkili sht njeriu i tret, e ky dallon prej dy t parve: pensionist, prtac, i pavendosur, papuntor i cili dshiron q do gj t'i vij vet nga Zoti. Ai sht i ngjashm me ata t cilt, kur i ka thirr Musai alejhis-selam t luftojn, jan prgjigjur: "Shko ti dhe Zoti yt e luftoni, ne do t rrim ktu!" (El-Maide: 24). Mutewekkili sht i sigurt n vete dhe n Zotin e vet. Ky nuk sht rasti tek Mutewakili, i cili nuk beson n sistemin t cilin e ka vendosur Zoti dhe n t cilin do gj sht e lidhur me zinxhirin e kauzalitetit (shkaktueshmris), kurse vendosmrin e ka br shkak t domosdoshm q t arrihet dika. Mutewekkili i ngjan udhtarit i cili mendon pr udhtimin e vet, e rezervon biletn e trenit, prgatit valixhen dhe me koh shkon n stacion. Kur hyn n tren dhe ulet, i mbshtet drejtuesit t trenit duke besuar n aftsit e tij dhe n ligjet sipas t cilve zhvillohet lvizja. Aq sht i sigurt, saq rehatohet dhe e z gjumi n ulse si fmijn. Mirpo, po t'ishte i shqetsuar do t shkonte afr drejtuesit, do t przihej n drejtimin e lokomotivs, e ather secili do ta konsideronte si ahmak i cili i hyn punve q nuk i di. Ne n kt bot jemi porsi ky udhtar. Prpiqemi t'i sigurojm vetit vendin m t mir n lundr, t ciln e quajm bot dhe njkohsisht i dorzohemi, trsisht t sigurt lundrtarit i cili udhheq me kt bot duke besuar n ligjet e tij. Zemra jon sht e prmbushur me siguri, punojm dhe luftojm, andaj na kaplon qetsia, besimi dhe t besuarit se 180

secili prej nesh fiton at q meriton. Ather nuk pikllohemi pr shkak t mossuksesit, e as q dalldisemi pr suksesin q kemi arritur. Nse na robron shqetsimi pr shkak t ksmetit q na ka goditur, ather kjo sht shenj e besimit t dobt dhe mungess s mbshtetjes tek Zoti. Pr sa i prket mutewakilit ai sht udhtar i nj lloji tjetr. Ai mendon pr udhtim e nuk prgatitet pr rrug. Rezervimin nuk e ka br, e as q e ka prgatitur valixhen. Thot se e beson Zotin dhe se mbshtetet tek Ai. Zoti do t'ia drgoj biletn nga qielli, e edhe dik q ta vozit gjer n stacion pa pages. Duke menduar n kt mnyr ai ka mbetur aty ku ka qen. Pr mossuksesin e vet e fajson Zotin dhe thot se sht vullneti i Zotit, t cilin ai e ka pranuar pa vrejtje, sepse e ndien veten si besimtar. Mirpo, sht fakt se sjellja e tij nuk tregon se sht besimtar. Kush e beson Zotin, duhet t besoj edhe n ligjshmrit e Tij, t cilat i ka vn n kt bot dhe me t cilt i ka ndrlidh shkaqet me pasojat. N kt mnyr Ai e ka br punn si kusht t domosdoshm pr t'u arritur di. Aq m tepr, punn e ka caktuar me imperativ: "Dhe thuaj: "Punoni se All-llahu do ta shoh punn tuaj..." (Et-Teube: 105). Tewekkul, mbshtetja tek Zoti, sht gj e madhe. Kt mund ta arrij vetm sufisti, mistiku, besimtari i cili sinqerisht beson se nuk ka zot tjetr prve All-llahut. Ai mbshtetet tek All-llahu, e don At, e don rendin dhe rregullimin e Tij, sht i knaqur me urdhrat e Tij, punon dhe prpiqet, e njkohsisht mbshtetet tek Zoti. Nuk brengoset pr at se a do t ket sukses apo jo, n t dy rastet ai sht i sigurt se do t'i ndodh ajo q ka merituar. All-llahu sht i drejt. Ai askujt nuk i ka br zullum. Kush ia arrin, ai i lan duart nga mendjemadhsia, mohon efektin e vet dhe thot me modesti: Kt q e kam arritur, e kam arritur duke i faknderuar Zotit. Kjo q ka ndodhur, nuk do t ndodhte nse kshtu nuk do t 181

dshironte Zoti. Un dhe vepra ime jan nj nga shkaqet q i ka prgatitur Zoti. Atij i falnderohem n fillim dhe n mbarim. Nse i ndodh ndonj fatkeqsi , nuk ndryshohet, e as q pikllohet, por thot: Zoti m ka prgatitur do t mir. "...Mund t urreni nj gj, por ajo mund t jet e mir pr ju; mund t doni nj gj, por ajo mund t jet e dmshme pr ju..." (El-Bekare: 216). Besimtari i vrtet prher e prkujton veten se nuk din asgj dhe se Zoti sht i vetmi i Cili din do gj. Nuk sht e lejuar kundrvnia vullnetit t Zotit. Besimtari gjithnj i kthehet Zotit, mbshtetet tek Ai, lufton dhe beson se t gjitha ligjet e Zotit i prkasin krijesave t Tij. Maksima "nuk ka zot tjetr prve All-llahut" pr t nuk sht fjal boshe, por program i jets dhe ligj i zemrs; ajo sht udhrrfyesja e tij n jet dhe drit e cila ia ndrion rrugn. Prandaj ai heq dor nga fuqia dhe pushteti, sepse beson se nuk ka as fuqi as pushtet. Fuqi dhe pushtet posedon vetm All-llahu. Vetm Ai sht i fuqishm. Vetm ai prnjmend ekziston. Kjo sht ajo q ne e quajm me termin "takva" (devotshmri, prshpirtje). Pr kt shkak maksima "nuk ka zot tjetr prve All-llahut" n Kur'an sht adekuate me fjaln "takva". Kush e shqipton dhe domethnien saj e mishron n zemr dhe n mendje dhe kujt ajo i bhet fener deti i jets, ai ka besuar, ai ka besim. Pr t, n nj hadith kudsij, All-llahu xhel-le shanuhu thot: "Nuk ka zot tjetr prve All-llahut" sht fortifikata Ime. Kush e shqipton - ka hyr n fortifikat, e kush hyn n fortifikatn Time, ai sht i mbrojtur nga ndshkimi Im." Ajo sht fillim i do lutjeje. Me t do sufij e fillon dhikrin e vet, afrimin e vet tek Zoti dhe lutjen e vet. Ajo sht definicion i Zotit, njohuri se asgj nuk ekziston pos Tij. do gj tjetr q ekziston sht sa pr dukje, paraqet prhitjen, gjegjsisht iluzionin e shqisave toNe. Ai sht i Gjalli dhe i Amshueshmi, i Cili i jep jet dokujt, e jetn e Vet nuk e thith prej askujt. Ai 182

sht drit. Me ndihmn e Tij i shohim gjrat. sht drit e syrit, e mendjes dhe e zemrs. Ai sht e vrteta, e do gj tjetr sht e pavrtet. Ai sht i Lartsuari, i Cili plotson qiejt dhe Tokn, Nuk sht i kufizuar as me koh as me hapsir. Ai sht i fort pamas. Ai ekziston pa fillim. Ai sht nj dhe e vetmja shpres, tjetr shpres prve Tij nuk ekziston . Qoft i Lavdruar Ai. Nuk ka zot tjetr prve All-llahut. Qenia e Tij sht e Shenjt. Ai sht i pastr nga do e met. Asgj n qiell dhe e as Tok Atij nuk i ngjan. Ai t gjitha i prfshin m shikim, e shikimi nuk arrij tek Ai. Nuk sht i lindur, e as q ka lindur . Ai sht i pasuri, Ai i Cili jep pasuri, Ai i Cili ngadhnjen, i Cili t gjitha i prcjell dhe pr t gjitha kujdeset n t dy bott. Krijon dhe prsri e kthen m nj fjal, Detet do t thahen, e fjalt e Tij jo. Nga ne sht i fshehur pr shkak t iluminizmit, prhershmris dhe shfaqjes tejet t madhe t Tij. Nga ai do gj fillon dhe Atij do gj i kthehet. Nuk do t kemi rehati prderisa nuk gjendemi n afrsi t Tij. Ai sht Zoti yn. Gjithka q ekziston Ai i ka prfshir me mshirn e Vet dhe me diturin e Vet. Nuk e madhrojm proporcionalisht me fuqin e Tij. Nuk do t mundnim edhe nse do t donim. E si do Te madhrojm kur nuk i kemi prfshir veprat dhe diturin e Tij? Nuk kemi fuqi q T'i falnderohemi. Prandaj ai Vetvetes i ka falnderuar n fillim t Fatihas: "do lavdrim i prket All-llahut, Zotit t botve!" Ai sht i Cili lavdron dhe meriton do lavdrim, sepse Ai i Vetmi n realitet ekziston. Ne jemi vetm emanacion i bujaris s Tij. Vetm Ai sht i aft pr t lavdruar, sepse Ai sht Vetmi q i di fshehtsit e veprave t Veta. Ne jemi dshmitar t nj thrrmie nga thrrmiat e Tij t Toks dhe qiejve t pakufishm. Ai sht i Miri dhe Bujari. Neve na ka zgjedhur formn e Vet q T'i falnderohemi dhe ne themi: "do lavdrim i prket All-llahut, Zotit t botve!" n fillim t do namazi. Ai na ka 183

informuar se botn e ka krijuar n emr t Gjithmshirshmit, Mshirplotit, e jo n emr t Fuqishmit, i Cili ngadhnjen. Ai ka krijuar nga mshira, nga mshira absolute ("Er-Rahman" sht Ai i cili prfshin me mshirn absolute t tra q i ka krijuar, edhe ata q e meritojn edhe ata q nuk e meritojn). N fillim t do pune themi: "N emr t All-llahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit!", sepse Ai n emr t gjithmshirs dhe mshirplotsis s Vet ka filluar krijimin. T gjitha i ka krijuar nga mshira, e jo nga dshira pr nshtrim. Ai Vetes ia ka caktuar mshirn. N nj hadith kudsij thot: "Mshira Ime sht para zemrimit Tim". N Fatiha Ai sht s pari i Gjithmshirshmi, Mshirploti e pastaj Sundues i Dits s gjykimit. Dita e gjykimit sht Dit zemrimi dhe e dhnies s llogaris, Dit n t ciln njeriu jep llogarit e veta. "Nuk ka zot tjetr prve All-llahut". Kjo maksim n brendin e vet prfshin unitetin absolut. Ajetet e Fatihas prqndrojn vmendjen dhe e drejtojn njeriun kah Nj i Vetmi. Vetm Ty t adhurojm dhe vetm nga Ti ndihm krkojm. Drejtona n rrugn e drejt! Ti je i Vetmi t Cilin e Adhurojm. Ti je i Vetmi i Cili drejton ne rrug t drejt. Rruga e drejt sht ajo q shpien kah Zoti, kah e Vrteta dhe kah shptimi. Prandaj Fatiha sht definimi i Zotit, rruga kah Ai. Ajo sht prmbledhje e tr prmbajtjes s Kur'anit n shtat ajete. N esenc e tr prmbajtja e Kur'anit sht definim i Zotit dhe rrug q shpie tek Ai. Zoti n Kur'an sht qenie, emra, atribute dhe vepra. Vepra e Zotit sht Gjithsia: me qiejt dhe Tokn, me krijesa dhe me botn e padukshme (botn e gajbit). Xhenneti, Xhehennemi dhe bota tjetr jan vetm nj pjes e asaj q ka krijuar Ai. Rruga kah Zoti, sipas Kur'anit, shpien prmes 184

ibadetit, sheriatit dhe dashuris. Kjo sht rruga e drejte, rruga e shptimit. Fatiha n mnyr t thukt flet pr kto fakte. Prandaj Pejgamberi i Zotit, Muhammedi alejhis-selam ka thn se Fatiha sht pjesa m e mir e Kur'anit gjersa pr Jasinin-sherif ka thn se sht zemra e Kur'anit. Kush e lexon Kur'anin me kujdes, do ta ndie se ai ka mugulluar prej nj thelbi, prej maksims "La ilahe il-lall-llah" (nuk ka zot tjetr prve All-llahut), e cila sht degzuar, gjethuar dhe ka sjellur frutet e tr pems s Kur'anit. Prej ktu kan lindur t gjitha shkencat dhe diturit. Kjo shihet qart n Ajetul-kursij, i cili fillon me Unitetin (Njsin) e Zotit, pastaj gjurmve t pandrprera arrin tek atributi Nj i Vetmi i Cili mirmban t gjitha. "All-llahu sht - nuk ka zot tjetr prve Tij - i Gjalli dhe i Prjetshmi! Nuk e kaplon kotja as gjumi! E Tij sht ka ka n qiej dhe ka ka n Tok! Kush sht ai q mund t angazhohet pr dik te Ai pa lejimin e Tij? Ai di do gj q ka ndodhur para tyre dhe do gj q do t ndodh pas tyre, dhe prej asaj q di Ai - t tjert din vetm aq sa dshiron Ai. Kursija e Tij ngrthen edhe qiejt edhe Tokn dhe Atij nuk i vjen rnd t'i ruaj ato. Ai sht Shum i Larti, i Madhrishmi!" (El-Bekare: 255). Shum sure dhe shumica e ajeteve fillojn me Unitetin (Njsin) e Zotit, apo me t prfundojn. do gj fillon nga Nj i Vetmi dhe ne fund do gj i kthehet Atij. Nga matematika e dim se numri nj pjestohet n pafundsi dhe se i jep t gjitha numrat, thyesat dhe pjeszat. Zoti sht Nj. Ai i jep t gjitha numrat, por sht i papjestueshm. Prandaj pr Vete ka thn se sht i Vetmi. I vetmi sht nj i cili nuk pjestohet dhe nuk mund t ndahet n pjes. Ai sht Nj. I plot n qenien e Vet. sht e pamundur t ket pjes. Ai prher sht trsi. Duke qen se 185

sht nj, sht e pamundur t jet dy me pjestim apo me shumzim. Ai sht i pastr nga t metat. Prleshjet dhe luftrat tek Ai nuk ekzistojn, sepse lufta shprthen mes dy palve, e Ai gjithnj sht Nj. Njri nga emrat e Tij t bukur sht "Es-Selam" (Paqja). Pr t arritur paqen duhet t bashkohemi si shtete, si popuj dhe si kombe. Askush prej nesh nuk mund t realizoj paqen e vet t brendshme, pos me bashkimin e tekeve dhe arsyes, dshirave dhe qllimit. Kjo sht e mundur t realizohet me zhytjen n qenien e Zotit n kuptimin mistik. Numrat dhe shkronjat tek sufistt kan domethnien e vet. do numr e ka shenjn e vet. do shkronj e ka numrin e vet gjegjs. Disa numra e kan edhe shenjtrin e vet, si pr shembull numri shtat: shtat qiej, shtat tok, shtat ngjyra t spektrit, shtat notat e muziks, shtat ditt e javs, plotsimi i zhvillimit t foshnjs n muajin e shtat, shtat dyert e Xhehennemit, shtat ajetet e Fatihas... Po ashtu edhe shkronjat e kan fshehtsin e vet. Shkronja "haun" t themi, hyn n do fjal q sillet n sfern e domethnies "suhunet" (nxeht), si p.sh. "hubbun" - dashuria, "harbun" - lufta, "harikun" - zjarri i madh q bie e djeg ndonj objekt etj., "hararetun" - temperatura e t tjera, q do t thot se do shkronj n esencn e vet ka specifikn, domethnien dhe kuptimin e vet. Kjo tregon se shkronjat, q gjenden n fillim t disa sureve t Kur'anit: elif, lam, mim, ta, sin, mim, ha, mim, kaf, nun, sad etj. kan kuptimin e vet dhe domethnien e vet, t cilat tani pr tani nuk mund t'i kuptojm, por n t ardhmen, me siguri, do t'i kuptojm edhe ato. N Kur'an nuk ekziston asnj shkronj tepr, asnj shkronj mangu, as shkronj q nuk sht n vendin e vet. Zoti sht msuesi i par..."i Cili ia msoi njeriut pendn (t shkruaj) dhe i Cili ia msoi njeriut at q nuk e diti." (El-Alak: 4-5). Ai sht i Cili na ka frymzuar, na ka msuar 186

shkronjat dhe disa fshehtsi t tyre. Kur'ani, pr shkruesin e ndonj dokumenti, thot: "...e t mos ngurroj shkruesi t shkruaj ashtu si e ka msuar All-llahu..." (El-Bekare: 282). N t njjtn sure dhe n t njjtin ajet qndron: "...friksohuni All-llahut, All-llahu ju mson..." All-llahu sht msues, fakultet, shkoll, bibliotek - librat jan vetm shkaqe dhe mjete. All-llahu sht Dhurues i vrtet. Ai na ka dhuruar shpirtin dhe arsyen. na ka msuar gjrat dhe fjalt dhe kshtu na ka dhn mundsin t'i prvetsojm arritjet shkencore. Nj fjal, si pr shembull "nna", mjaft ngjashm shqiptohet n shum gjuh: n arabishte, anglishte, frngjishte, madje edhe n gjuhn nijam nijam hasim n konstruksion t ngjashm: ummun, mama, mami, moma. E njjta gj sht edhe m fjaln "bab": ebun, baba, babi, dhe boba. Kjo ngjashmri, pa marr parasysh vendet dhe rajonet, tregon n unitetin e burimit, si dhe at se shkronjat e para i kemi pranuar me an t frymzimit. Disa domethnie t shkronjave dhe prdorimin e tyre e kemi kuptuar nga burimi i njjt. Kyja e shkronjs "baun" n fjalt: ebun, baba, babi dhe boba zbulon fshehtsin e ksaj shkronje. E njjta gj sht edhe me shkronjn "mim" n fjaln "ummun". do shkronj posedon specifikn shprehse dhe fshehtsit e veta. Nga e tr kjo ne dim shum pak. Kur Kur'ani na informon pr ato shkronja n fillim t disa sureve, si p.sh. ta-si-mim, kaf-ha-ja-ajn-sad, ha-mim, ta-sin, ai me t vrtet na komunikon fshehtsit. Nuk jan ato shkronja vetm t radhitura njra pran tjetrs. Kjo sht nxitje shpjegimin e t cils mund ta presim n ditt e fundit. Ky fenomen sht komentuar nga shum komentues t Kur'anit n mnyra t ndryshme. Disa thon se All-llahu sht betuar me kto shkronja, disa thon se prej tyre prbhet emri i Zotit, fshehtsin e t cilit e ka ruajtur vetm pr Vete. Disa t tjer thon se ktu sht n pyetje vetm terminologjia, e disa thon 187

se jan emra t bukur t Zotit (nga elif-lamra, ha-mim, nun, sht i prbr emri i Zotit "Er-Rahman" - i Gjithmshirshmi). Ibni Arabi thot se kjo sht gjuha e Zotit, me ndihmn e s cils Zoti prmes engjjve dhe t zgjedhurve t Tij udhheq me kozmos. N veprn "Fatuhat El-Mekkije" thot se Asafi, veziri i Sulejmanit alejhis-selam duke u shrbyer me kto shkronja pr nj qast e ka bart fronin e mbretreshs Belkise. Me ndihmn e tyre t zgjedhurit mund ta shndrrojn materien n energji, dhe anasjelltas. T gjitha kto jan vetm supozime t thata, ndrsa domethnien e vrtet t ktyre shkronjave e di vetm All-llahu xhel-le shanuhu. Ne nuk mund t deprtojm n Kur'an gjat nj brezi apo m shum brezash. Kur'ani sht shpallur pr t gjitha koht n mnyr q t'i zbuloj fshehtsit e veta sa t jet jeta. Kur'ani gjithnj i zbulohet atij q dshiron ta kuptoj dhe i cili e studion at. Ai ia hap zemrn donjrit i cili atij ia hap zemrn e vet.

188

MUXHIZJA E KUR'ANIT, 'SHT KJO?

Kur'ani sht Libr i cili shum gjra e ka parashikuar q m par. Disa prej atyre gjrave kan ndodhur n kohn e kaluar, e disa presin kohn e vet. Mu para betejs s Bedrit ndrmjet myslimanve numerikisht t vogl dhe mushrikve t shumnumrt, All-llahu xhel-le shanuhu zbret Shpalljen e thot: "Dhe kur All-llahu ju premtoi se njri nga dy grupet do t jet i juaji... (El-Enfal: 7). "Grupi s shpejti do t jet i mundur dhe ata do t ikin." (El-Kamer: 45). Kjo me t vrtet edhe ka ndodhur. Para hyrjes n Mek, kur vizita e Ka'bes pr myslimant n mrgim ishte vetm ndrr, zbret Shpallja q t'ia vrteton Pejgamberit alejhis-selam ndrrn e tij: "All-llahu do t njmendson ndrrn e Pejgamberit t Vet se ju me t vrtet do t hyni n tempullin e Shenjt t sigurt - nse dshiron All-llahu - disa kokrruar e disa flokshkurtuar pa kurrfar frike..." (El-Feth: 27). Pr fitoren e bizantinve, pas humbjes s tyre, Kur'ani thot: "Bizantint u mundn n tokn m t afrt, por ata pas humbjes s tyre me siguri do t ngadhnjejn brenda disa vjetve..." (Er-Rum: 2-4). Fjala bid'un n gjuhn arabe prdoret pr di q sht m pak se dhjet e m shum se tri vjet. Dhe me t vrtet, ka ndodhur q bizantint t ngadhnjejn shtat vjet pas humbjes s tyre.

189

Pos ktyre, aty jan edhe parashikimet q kan t bjn me Ditn e gjykimit, ndarjen, prkatsisht arjen e Hns, paraqitjen e tymit etj., pr ka kemi shkruar m heret. Kur polemizon Kur'ani, ather polemizon shkencrisht duke u bazuar n argumente. Pr ata q nuk besojn n ringjallje pas vdekjes Kur'ani thot: "Dhe ai na sjell shembull, dhe harron se si sht krijuar, e thot: "Kush do t'i ngjall eshtrat duke qen ato t kalbura (shkaprderdhura)?"Thuaj: Do t'i ngjall Ai q i krijoi hern e par; Ai i di t gjitha ato q i ka krijuar." (Ja Sin: 78-79). "E, vall, mos jemi lodhur Ne gjat krijimit t par? Jo, por ata dyshojn n krijimin e srishm." (Kaf: 15). Ekzistimin e Krijuesit Kur'ani nuk e argumenton me faqe t teksteve filozofike, por vetm me nj pyetje e cila i l n dilem ata q mohojn Zotin: "A mos vall, ata jan krijuar pa Krijues, apo mos jan ata krijues t vetvetes?!" (Et-Tur: 35). Pyetja sht e hapur edhe m tej, madje edhe pas pes mij vitesh t zhvillimit filozofik. Dhe prsri sht pa prgjigjje. Kur njerzve dshiron t'u sqaron faktin themelor filozofik: se do gj ka formn e vet e cila sht kaluese, e prkohshme dhe esencn e cila sht e prhershme, Kur'ani nuk shrbehet me logjik apo me argumente si bjn zakonisht filozoft, por pr faktet merr shembull m t thjesht: "...Pr sa i prket mbeturinave ato hudhen, gjersa ajo q u shrben njerzve mbetet n tok. Ja, kshtu, All-llahu ju shpjegon shembujt." (Er-Rad: 17). Kur dshiron ta hesht dik apo ta frenoj, ather sjell shembull tjetr: "O njerz, ja nj shembull, e dgjojeni at: "Ata, t cilve ju, n vend t All-llahut, u luteni nuk munden kurrsesi t krijojn mushkonjn po edhe sikur t tubohen pr kt 190

(krijimin e mushkonjs). E, nse mushkonja, u rrmben atyre dika, nuk do t mund ta shptojn prej saj. I dobt sht adhuruesi (i tjetrkujt pos All-llahut), por edhe i adhuruari (pos All-llahut)." (El-Haxhxh: 73). Ky shembull ende sht fshehtsi si pr shkencn ashtu edhe pr shkenctart, madje edhe pas zhvillimit njmijvjear t shkencs dhe teknologjis. Kush sht ai q sht n gjendje t krijon mushkonjn aq t vogl dhe t parndsishme? Nse mushkonja me an t infektimit ta rrmben jetn kush sht ai q do ta kthej jetn; nse e merr madje vetm nj pjesz t amidonit nga gjella jote, kimistt, t gjith t tubuar nuk do t mundnin ta kthenin at, sepse amidoni nn ndikimin e fermenteve t ndryshme tretse shndrrohet n sheqer. I pafuqishm sht ai q krkon, si dhe ajo q krkohet, n kt bot t pakufishme, t ciln e ka krijuar Krijuesi duke ngrthyer t gjitha me diturin e Vet. Me kt thjeshtsi Kur'ani i shpjegon problemet tejet t komplikuara, t kuptueshm pr do arsye (mendje). Shpirti, sipas Kur'anit, sht i vdekshm si sht i vdekshm edhe trupi. N Kur'an All-llahu xhel-le shanuhu thot: "do shpirt do ta shijoj vdekjen..." (Ali Imran: 185). "Shpirti vdes me vullnetin e All-llahut n astin e caktuar..." (Ali Imran: 145). "...Mos e vritni personin, vrasjen e t cilit e ka ndaluar All-llahu, prve kur e krkon drejtsia..." (El-Enam: 151). Nefsi - shpirti sht nocion i prgjithshm. Kjo fjal sht prdorur n Kur'an s pari pr t'u caktuar dshira, instinkti dhe pasioni. Nefsu-l-emmare, shpirti impulsiv: "Un nuk e shfajsoj veten, meq shpirti (i njeriut) sht fort i prirur pr t keqe..." (Jusuf: 53). "...Dhe ja kshtu n shpirtin tim lindi mendimi i keq." (Ta Ha: 96). 191

Ndonjher sht prdorur n kuptimin nefsul-lev-vame shpirti kritik: "Betohem n Ditn e kiametit dhe betohem n shpirtin e atij q e qorton vetveten." (Kijameh: 12). E ndonjher sht emruar me nocionin ruh: "All-llahu ua merr shpirtin n astin e vdekjes s tyre." Shpirti sht fshehtsi, t cilin Zoti e merr n astin e vdekjes, sepse ai nuk sht i nnshtruar ligjeve t vdekjes s ksaj bote. "T pyesin pr shpirtin. Thuaj: "'sht shpirti - vetm Zoti im e di, e juve u sht dhn vetm pak dijeni." (El-Isra: 85). N filozofi shpirti sht fshehtsi. Ai nuk mund t dshmohet me argumente shqisore, ndijore, e as q mund t mohohet. Ai mbetet problem para t cilit dijenia e jon e kufizuar pushon s ekzistuari. Ky sht problem shum m i vshtir pr t'u argumentuar sesa ekzistimi i Krijuesit. At q ka thn Kur'ani pr historin e krijimit, pr qiejt dhe Tokn, pr botn e padukshme (botn e gajbit), pr etikn, drejtsin, politikn, lirin, prgjegjsin dhe ceremonialet fetare, tanim i kemi parashtruar detajisht dhe nuk ka nevoj q ktu t'i prsrisim. Shumica t cilt shkruajn pr mu'xhizen e Kur'anit n radh t par tregojn sheshit puthitjen e ajeteve kur'anore me shkencn bashkkohore, n gjithmbarshmrin e tij e cila ka t bj me pushtetin, etikn, dispozitat juridike dhe metafizikn. Ata gjithashtu theksojn edhe parashikimet kur'anore se ka do t ndodh n t ardhmen, si dhe rrfimet e tij q i prkasin t kaluars, pr ne t panjohura. Mirpo, un konsideroj se muxhizja n rend t par prehet n muzikn e tij, e cila posa arrin te veshi i njeriut ia ngazllen zemrn. Kjo sht muzik e cila nuk njeh instrumente, metrin poetik dhe rimn poetike. 192

Dgjoni fjalt e Zekerijas alejhis-selam t drejtuara Zotit xhel-le shanuhu n suren Merjem: "Tha: "Zoti im! Eshtrat m jan dobsuar e koka m sht thinjur, por kur T jam drejtuar me lutje Ty, asnjher, o Zot im, nuk kam mbetur i pafat."(Merjem: 4) Apo t dgjojm se 'thot Isai alejhis-selam n djepin e tij: "Un jam robi i All-llahut" - tha ai - "Ai do t ma jep Librin dhe do t m bj Pejgamber, do t m bj t lavdruar kudo q t jem, dhe to t m urdhroj q deri sa jam gjall t bj namaz dhe t jap zekat. (Merjem: 30-31). Apo fjalin muzikale, e cila flet pr prkorsin e Pejgamberve t Zotit: "Kur t'u lexohen ajetet e Mshiruesit, ata bien me fytyr pr toke dhe qajn." (Merjem: 50). Apo zrin krcnues me t cilin sht prshkruar takimi me Zotin n Ditn e gjykimit: "Njerzit do t'i prulen t Gjallit, t Amshueshmit, e ai q i ka br shok Atij do t humb do shpres." (Ta Ha: 111). Apo harmonin hyjnore, me t ciln Ai e inkurajon Pejgamberin e Vet, Muhammedin alejhis-selam, muzik kjo q robron zemrn: "Ta Ha, Ne, nuk ta shpallim ty Kur'anin q t mundohesh, por q t jet kshill pr at q friksohet, - at e shpall Krijuesi i Toks dhe i qiejve t lart, i Gjithmshirshmi, q qndron mbi Arshin (i Cili udhheq me Gjithsin e tr). E Tij sht ka ka n qiej e ka ka n Tok dhe ka ka mes tyre e ka ka nn tok! E, nse ti lutesh me z t lart - Ai e di edhe at ka i thua dikujt n fshehtsi dhe at q ti vetm e mendon. All-llahu, nuk ka zot tjetr prve Tij, ka emrat m t bukur." (Ta Ha: 1-8). Kur Kur'ani flet pr mkatart dhe pr ndshkimin q i pret ata, ather muzika e Kur'anit tingllon n vesh. T'i dgjojm ajetet nga sureja El-Kamer: 193

"Nj dit t kobshme drguam n ta nj er t akullt, q frynte pandrprer dhe i ngriste njerzit, sikur t'ishin trungje t shkulur t hurmave." (El-Kamer: 19-20). Kur engjjt e madhrojn All-llahun duke e lutur q t'i fal besimtart, fjalt rrjedhin thuajse jan t shkrira nga ari: "...O Zoti yn, Ti do gj ngrthen me mshir dhe m dituri, andaj fali ata t cilt jan penduar dhe t cilt ndjekin rrugn Tnde, dhe ruaji ata nga vuajtjet e zjarrit." (El-Mumin: 7). E kur krcnohet me Ditn e gjykimit, ather n fjal dominon frika dhe tmerri: "Dhe terhiqjau vrejtjen atyre pr Ditn e afrt t gjykimit, kur zemrat do t'u vijn deri n fyt e t gajasen, kur dhunuesit nuk do t ken as mik t sinqert, e as ndrmjets q prfillet." (El-Mumin: 18). Pastaj qortimi, e ka vlen ky qortim: "O njeri, prse t mashtron ty ajo q Zoti yt sht i mshirshm, i Cili t ka krijuar - dhe ka br q t jesh i harmonishm e t mbahesh drejt, dhe t ka dhn far forme ka dashur Vet?" (El-Infitar: 6-8). Lajm i gzueshm, kur engjjt e sihariqojn Merjemen pr lindjen e Isait alejhis-selam: "Oj Merjeme, All-llahu t sihariqon ty, me nj Fjal nga Ai; emrin do ta ket Mesih - Isa, i biri i Merjemes, do t bhet i famshm edhe n kt edhe n botn tjetr dhe do t jet njri nga t afrmit e All-llahut." (Ali Imran: 45). Pastaj thirrja shurdhuese n vesh me fjalt t cilat prejn: "E, kur t arrij zri i madh shurdhues - n Dit kur njeriu ikn nga vllai i tij dhe nga nna e babai i tij dhe nga bashkshortja e fmijt e tij - at Dit do njeri do t jet i preokupuar me vetn e vet." (Abese: 33-37). Ky trajtformim dhe struktuim i llojllojshm i shkronjave dhe fjalve, e bn Kur'anin thjesht t pakrahasueshm. N t 194

kaluarn kurrgj nuk ka pasur t ngjashm me t. Nuk do t ket as n t ardhmen. Fjalt rrjedhin thjesht, arrijn n zemr dhe e nxisin at ndjenj t paqart prkorsie edhe para se arsyeja fillon t analizoj e t mendoj. Vet glimi (vrulli) i fjalve n vesh dhe kontaktimi i tyre me zemr nxit ndje t shumta dhe t paprshkrueshme. Kjo veori, krahas t gjitha veorive t tjera t burimeve t t folurit q i njohim ne, e bn Kur'anin fenomen pr t cilin sht i teprt do komentim. M s shumti q mund t bj nj letrar sht q t'i shpreh ndjenjat e tij, prkatsisht t na informoj pr vetn, mjedisin dhe shoqrin, pastaj t na rrfej ngjarjet historike t cilat i ka ruajtur historia, gjegjsisht t na parashikoj ardhmrin n baz argumenteve ekzistuese me kng, poezi t rimuar, tregim apo me dram. Kur'ani ndryshon nga t t gjitha ato q i prmendm m sipr. Ai sht mu'xhize - mrekulli. Ai na informon pr botn e padukshme, pr njohurit shkencore - pr ne ende t panjohura, pr t kaluarn e cila sht e evidencuar dhe pr t ardhmen e cila ende nuk ka ardhur. Ai donjrit i ofron urtsin e strlasht, etikn, filozofin, metafizikn, mnyrn e afarizmit, dispozitat q kan t bjn pr bashkshortsi, pr luftn, pr paqen dhe pr ceremonialet fetare - me stil t thjesht dhe shprehje t larta. Ai sht godin estetike dhe stilistike, unike dhe e pakrahasueshme. Nuk sht poezi e as proz n poezi. Atij asgj nuk ka prngja n t kaluarn e as q mund t imitohet. Kjo sht Shpallje q ka ardhur si sprov pr t gjitha koht dhe t gjitha epokat: "E n qoft se ju dyshoni n at q Ne i shpallim robit Ton (Muhammedit), ather hartonije nj sure t ngjashme si at q ia kemi shpallur atij, e thirrni (n ndihm) edhe dshmitart tuaj (zotat q i adhuroni), prve All-llahut, nse e flisni t vrtetn. Por nse nuk mundeni, dhe kurrsesi nuk 195

mundeni (me i b shembull Kur'anit), ather ruajuni zjarrit t prgatitur pr mosbesimtart, lnd djegse e t cilit do t jen njerzit dhe gurt. (El-Bekare: 23-24). Kur'ani, pra, na provokon q ta imitojm at: madje qoft edhe n nj sure m t vogl t tij, e ather na trheq vrejtjen se sigurisht nuk do t mundemi ta bjm kt. Kjo sht e vrtet. Kt e vrtetojn ditt dhe vjett. Brenda 1.400 viteve t kaluara, prkundr numrit t shumt t armiqve t tij, historia nuk ka shnuar asnj tentim t imitimit t Kur'anit. Kjo sprov sht ende n fuqi. Kur'ani gjithnj na zbulon fshehtsit e veta, t cilat e bjn mu'xhize edhe m t madhe. "Ne do t'u ofrojm argumentet Tona n hapsirat e Gjithsis, por edhe n vet ata, prderisa nuk u bhet trsisht e qart se Kur'ani sht e vrteta..." (Fussilet: 53). Ky sht provokim i dyt. Ardhmria do t vrtetoj se ajetet kur'anore t cilat tani i msojm jan fshehtsi. "E prse ata nuk mendojn pr Kur'anin? T ishte ai prej tjetrkujt e jo prej All-llahu, me siguri, n t do t gjenin shum kundrthnie." (En-Nisa: 82). Kur'ani paraqet prkryeshmri n do fjal dhe n do shkronj. do fjal e tij sht prmendur me arsye m heret apo m von nga ndonj fjal tjetr. Si shembull marrim fjaln semun (t dgjuarit), t ciln Kur'ani n shum ajete e prmend para fjals besarun (t pamurit). Kjo sht fshehtsi t ciln e njohin mir ata q mirren me anatomi dhe filozofi: duke ditur se shqisa e t dgjuarit sht m e zhvilluar, m e prbr, m ekzakte dhe m e mpreht se shqisa e t pamurit. Shqisa e t dgjuarit shquhet mbi shqisn e t pamurit edhe me at se ajo mund t kuptoj edhe gjrat abstrakte, pr shembull muzikn. Shqisa e t dgjuarit sht n gjendje t'i dalloj edhe zrat e prziera, t themi rastin e nns e cila e njeh zrin e fmijs s vet n mesin e nj mij zrave fmijsh. Shqisa e t pamurit 196

nuk mund t orientohet n at rrmuj. Fmija humb nga shikimi i nns, por nuk mund t humbas nga t dgjuarit e saj. Musai alejhis-selam ka dgjuar t folmit e Zotit, por nuk ka mund ta shoh Zotin. Sot shkenca na ofron shum argumente, t cilat flasin pr eprsin e shqiss t t dgjuarit ndaj shqiss t t pamurit. E tr kjo nuk ka qen e njohur n kohn kur sht shpallur Kur'ani, por, megjithkt shqisa e t dgjuarit sht prmendur n Kur'an para shqiss t t pamurit n m tepr se n shtatdhjet vende. "...Ai u jep t dgjuarit, t pamurit dhe arsyen (mendjen) pr t qen falnderues." (En-Nahl: 78). "...Kush disponon me shqisn e t dgjuarit dhe t pamurit?..." (Junus: 31). "...Atyre u kemi dhn edhe t dgjuarit edhe t pamurit edhe arsyen (mendjen)..." (El-Ahkaf, 26). "Dhe kur t vijn tek ai (zjarri), kundr tyre do t dshmojn vesht e tyre, syt e tyre dhe lkura e tyre..." (Fussilet: 20). "Sa mir do t dgjojn dhe sa mir do t shohin at Dit kur do t dalin para Nesh..." (Merjem: 38). "Ai u jep t dgjuarit, t pamurit dhe arsyen (mendjen)..." (El-Muminun: 78). "...Me t vrtet, t dgjuarit, t pamurit dhe arsyeja (mendja), pr t gjitha kto do t ket prgjegjsi." (El-Isra: 36). "Ju nuk jeni fshehur q kundr jush t mos dshmojn vesht tuaj, dhe syt tuaj, dhe lkura juaj..." (Fussilet: 22). "Thuani: "ka mendoni sikur t'jua merrte All-llahu t dgjuarit, t pamurit..." (El-Enam: 46). "...E sikur t donte All-llahu, do t'ua merrte edhe t dgjuarit edhe t pamurit..." (El-Bekare: 20). 197

"...Ata jan t cilve All-llahu ua ka vulosur zemrat, t dgjuarit dhe t pamurit" (En-Nahl 100). "...Por as t dgjuarit e tyre, as t pamurit e tyre dhe as arsyeja (mendja) e tyre nuk u kan sjellur kurrfar dobie..." (El-Ahkaf, 26). "Kta jan ata, t cilt i ka mallkuar All-llahu dhe i ka br t shurdhr e t verbr." (Muhammed: 23). "Me t vrtet, Ne e krijojm njeriun nga nj far e przier, pr ta provuar at, dhe bjm q ai t dgjoj dhe t shoh. (El-Insan: 2). "...Asgj nuk i shmbllen Atij! Ai i dgjon t gjitha dhe i sheh t gjitha." (Esh-Shura: 11). "...All-llahu dgjon bisedat tuaja, sepse All-llahu, me t vrtet, i dgjon dhe i sheh t gjitha." (El-Muxhadele: 1). Me kt prsritje t qllimshme Kur'ani prmend t dgjuarit para t pamurit, pa marr parasysh se populli i jep rndsi m t madhe t pamurit dhe se anatomia dhe filozofia t cilat kan provuar kt fakt, nuk kan qen t njohura n at koh. Kur'ani kur flet pr vjedhje, m par prmend vjedhsin e pastaj vjedhsen: "Vjedhsit dhe vjedhses kputjuani duart e tyre..." (El-Maide: 38). Por tek amoraliteti situata sht e kundrt. Ktu Kur'ani m par prmend laviren e pastaj lavirin: "Laviren dhe lavirin rrihne donjrin prej tyre me nga njqind t rna me kamxhik..." (En-Nur: 2). Instruksioni sht i qart. Tek laviria gruaja sht prher ajo e cila fillon m s pari. Ajo me stolit e veta dhe me sharmin e vet e ngashron njeriun. Prsa i prket vjedhjes, ajo sht m pak e guximshme, andaj sht prmendur m von. Gjendemi para fjalve t sakta, t prpikta, dhe t prdorura me vend. Kur'ani sht "Libr, ajetet e t cilit jan t radhitur me 198

kujdes." Kurrnj fjal nuk sht prmendur para tjetrs pa qllim t caktuar, dhe e kundrta, kurrnj fjal nuk sht prmendur pas tjetrs pa qllim t caktuar. Zgjedhja ngandonjher bie n ndonj fjal pr shkak t harmonizimit t shprehjes n mnyr q zgjedhimi i ri i kuptimit t shklqej me mu'xhize retorike. Si shembull mund t shrbej ajo q Kur'ani thot pr ern: "Ne drgojm errat pr t frytzuar, e nga qielli lshojm shiun q t keni ka t pini - ju m kt nuk mund t dispononi." (El-Hixhr: 22). Tek errat q frytzojn nevojitet t ndalemi pak m gjat. Era e ftoht i shtyen ret e elektrizuara kah njra-tjetra. Aty vie gjer tek bashkimi i eketricitetit negativ me at pozitiv dhe kshtu shkaktohet rrufeja, bubullima dhe shiu. Ky sht frytzimi ndrmjet reve. Shiu bie n tok dhe kshtu e bn t plleshme. Ky sht frytzim i llojit t dyt, frytzim ndrmjet ujit dhe toks. Era shprndan pluhurin e polenit prej nj bime n tjetrn. Ky sht frytzim i llojit t tret; frytzim n kuptimin tekstual t fjals. Gjendemi para nj dshmie e cila sht e vrtet edhe n kuptimin figurativ edhe n at tekstual. Sido q t merret, ajo sht e sakt. Ajo sht e re, e uditshme dhe origjinale kur e prshkruan ern. Ajo sht, pr sa i prket bukuris dhe harmonis, apogje, ndrsa n shqiptim sht tejet rjedhshm. "Ne drgojm errat pr t frytzuar". N shqiptim ajo thjesht trheq t dgjuarit dhe ngazllen veshin. Kto hollsi shkencore mbi elektricitetin e reve dhe frytzimin e bimve, natyrisht, nuk kan qen t njohura n kohn e shpalljes t ktij ajeti. Shum komentues t Kur'anit domethnien e ktyre fjalve e kan kuptuar n kuptimin figurativ. Sot shkenca na mundson t deprtojm edhe n domethnien e brendshme t ktyre 199

fjalve, e kjo sht e vlefshme edhe n kuptimin tekstual edhe n kuptimin figurativ. Shembulli i dyt sht ajeti nga sureja "El-Ankebut": "Shembulli i atyre q kan marr ndihms, pos All-llahut, - sht si shembulli i merimangs, e cila ka thur pr vete shtpi, e shtpia m e dobt, me t vrtet, sht ajo e merimangs. Sikur ta dinin (kt) ata!" (El-Ankebut: 41). Vmendjen na trheq dshmia, n t ciln shtpia e merimangs sht prshkruar si shtpia m e dobt. Kur'ani nuk ka thn: fija e merimangs apo, rrjeti i merimangs, por ka thn: "shtpia e merimangs". Kjo gjithsesi ka shkakun e vet dhe argumentet e veta. Shkenca ka zbuluar se fija e merimangs sht m e fort se fija e ngjashme me t e elikt pr tri her. sht m e fort dhe m elastik se edhe mndepshi. Pr merimangn rrjeta e saj sht e prshtatshme. Ajo pr t paraqet edhe fortifikat edhe vendstrehim t sigurt. Prse ather Kur'ani ka thn se shtpia m e dobt sht, n realitet, ajo e merimangs, duke prfunduar ajetin m fjalt "sikur ta dinin ata"? Ktu gjithsesi prehet ndonj fshehtsi, dhe at fshehtsi biologjike. Kjo sht zbuluar vetm n kohn e fundit. Shtpia e merimangs sht shum larg nga ky kualifikim. Femra e merimangs sht ndrtuese e shtpis. Ajo e thur rrjetn dhe mbretron me hapsirn e saj. Pas frytzimit ajo e mbyt merimangn mashkull, q pastaj ta haj me oreks. T vegjlit posa dalin nga vezt, e hajn njri-tjetrin. Pas frytzimit meshkulli ik menjher dhe nuk tenton q t ndalet n hapsirn e rrjets. Femra e thur rrjetn pr ta mbytur secilin insekt i cili tenton t'i afrohet. do mysafir i cili haset n rrjet ajo e mbyt dhe e han me oreks. Kjo, pra, sht karamanjoll (gijotin) e jo shtpi. 200

Kjo sht shtpia m e dobt, m e lig, pr donjrin q tenton t strehohet n t. Vehnun sht fjal arabe e cila, mes tjerash, do t thot rraskapitje, molisje dhe ligshtim. N situat t till gjendet secili q pos All-llahut krkon mbrojts tjetr: "Shembulli i atyre q kan marr ndihms, pos All-llahut, - sht si shembulli i merimangs, e cila ka thur pr vete shtpi, e shtpia m e dobt, me t vrtet, sht ajo e merimangs. Sikur ta dinin (kt) ata!" (El-Ankebut: 41). Pasuri ekspresive dhe saktsi shkencore, e panjohur n kohn e Pejgamberit alejhis-selam dhe e zbuluar nj mij vjet pas vdekjes s tij. Kjo, me t vrtet sht mu'xhize n t ciln nuk ka dyshim as iniciatori i arsyes gjat prpjekjes s zbulimit t burimeve t tilla n suazat e vendshuarjes hyjnore t etjes. N suren Kehf lexojm nj shembull tjetr ku flitet pr ndrrat e banorve t shpells: "E ata kan qndruar n shpelln e tyre - treqind vjet, duke shtuar nnt (vjet)".(El-Kehf: 25) Sot, me ndihmn e llogarive astronomike, e dim se treqind vjet sipas kalendarit diellor vlejn sa treqind e nnt vjet sipas kalendarit hnor. Kalendari hnor ka qen n prdorim e sipr n kohn kur ka zbritur ky ajet kur'anor, andaj ka qen nevoja q Kur'ani t'u shton ktyre edhe nnt vjet. Ky sht ndryshimi mes ktyre dy kalendarve. Kjo sht fshehtsi, e cila gjer n ditt tona ka qen e panjohur. Nj shembull tjetr e marrim nga sureja El-Kijameh: "A mendon njeriu se nuk do t mund t'ia mbledhim eshtrat e tij? Po si jo, Ne mundemi t'ia bjm prsri majat (bulat) e gishtrinjve ashtu si i ka pasur." (El-Kijameh: 3-4). Kur'ani ktu, trsisht qart dhe me siguritet t plot, tregon se muxhizja e krijimit t srishm t bulave (mollzave) n majat e gishtrinjve dhe ringjallja e tyre n formn e mparshme sht m e madhe se edhe vet ringjallja e 201

eshtrave t njeriut. Fshehtsia e bulave (mollzave) sht zbuluar nj mij vjet pas shpalljes s ktij ajeti, kur sht dshmuar se do njeri posedon vurrata (shenja) t veanta, t shnuara n bulat (mollzat) e gishtrinjve t tij. N asnj rast dy njerz nuk mund t ken vurrata t njjta, madje edhe nse jan binjak. Pastaj shembulli n suren En-Naziat, ku All-llahu xhel-le shanuhu thot: "E pastaj Tokn e rrafshoi (e ka br si vez)." (En-Naziat: 30). Fjala arabe dehjun do t thot t bhet di n form t vezs. Kjo sht n harmoni t plot me mendimet m t reja t cilat kan t bjn me formn e Toks. Fjala dehjun gjthashtu do t thot edhe rrepshim. Kjo sht e vetmja fjal araba e cila n vete prmban t dy kto kuptime. N suren Et-Tarik All-llahu xhel-le shanuhu thot: "Dhe pasha qiellin i cili kthen dhe Tokn e cila hapet (elet)." (El-Tarik: 11-12). Kur'ani prshkruan qiellin i cili kthen ka i ngjitet (p.sh. avullin e ujit e kthen n Tok si shi). Tani e dim se edhe radiovalt kur arrijn n jonosfer dbohen dhe kthehen n Tok. Duke i falnderuar ksaj ne mund t'i zm radiovalt e Londrs, Parisit dhe t gjitha radiostacioneve n Tok. Qielli sht ai i cili dbon. Ai i dbon edhe rrezet infrakuqe dhe i kthen n Tok pr ngrohjen e saj. Toka gjthashtu hapet (elet) q prej saj t mbijn bim t ndryshme, q t shprthen gazi natyror, nafta, burimet termale e minerale dhe lava vullkanike. Ajo hapet edhe gjat trmeteve t saj. Prsri gjendemi pran fjalve tejet t sakta, me domethnie t gjithmbarshme, t zgjedhura me prpikri dhe t radhitura edhe m me prpikri. Ekzistojn shembuj t shumt, t cilt vrtetojn se Kur'ani sht Shpallje, se ka prejardhje 202

hyjnore, e jo njerzore. Kurdoher q prpiqemi q ndonj fjal ta bartim n ndonj vend tjetr, apo ta ndrrojm me ndonj fjal tjetr, gjithnj bindemi se kjo sht e pamundur. do gj sht e pajisur me domosdoshmri gjuhsore dhe strukturale saq nxisin habitje. Gjendemi para t vrtets absolute. Disa prej ktyre fjalve i kuptojm, e disa edhe m tej mbesin fshetsira. Sepse, Kur'ani sht Libr, i cili assesi nuk i nnshtrohet ndryshimeve. Nse ksaj i shtojm se Kur'ani i sht shpallur njeriut analfabet nga fisi Kurejsh, beduinit, i cili ka jetuar n shkrettir i izoluar nga do kultur dhe qytetrim, ather me t vrtet gjendemi para mu'xhizes, t ciln tenton ta konteston vetm ai q sht mendjemadh, tekanjoz, me ndjenja t turbullta, i verbr, i cili vetveten e ndshkon, i cili sht izoluar nga e tr ajo q na ofron ky Libr. O Zot, bhu i mshirshm ndaj t tillve dhe hapjau zemrn: "Me t vrtet, nuk jan syt t verbta, por zemrat n kraharor." (El-Haxhxh: 46)

203

PASTHNIE
Tefsir sht shkenc e cila merret me komentimin e Kur'anit. Krahas tefsirit shpeshher prdoret edhe fjala "te'vil" e cila, sipas Zemahsheriut, Ebu Ubejdit e t tjerve, ka domethnie t njjt si dhe fjala tefsir. Disa komentues t Kur'anit, si pr shembull Ibni Xherir Et-Taberiu, En-Nesefiu dhe El-Bejdaviu, madje edhe komentimet e veta, tefsiret, i kan quajtur te'vil. Mirpo, ulemaja e mvonshme i ka dhn tefsirit kuptim m t gjer. I bazuar n rivajet tefsiri do t ishte, sipas tyre, ajo q ne sot e quajm zakonisht komentimi tradicional i Kur'anit, ndrsa te'vili, q bazohet n dirajet, do t ishte komentimi i pavarur n baz t mendimit t lir. Tefsiri, si do shkenc tjetr, kaloi npr disa etapa t zhvillimit t vet. N ditt e para t Islamit Muhammedi alejhis-selam ishte i vetmi komentues i Kur'anit. Pas vdekjes s tij Kur'anin e komentonin shokt e tij, as'habt. Prej tyre, si mufessir m t dalluar kan qen kalift nga grupi Hulefai-Rashidin, pastaj Abdullah Ibni Mes'udi, Ubeje b. Ka'bi, Zejd b. Thabiti, Ebu Musa El-Esh'ariu, Zubejr b. Avvami dhe Abdullah Ibni Abbasi, i cili, sipas tradits, ka merita m t mdha t bart emrin e ndershm mufessir. Muhammedi alejhis-selam shpeshher e ka quajtur terxhuman prkthyes-komentues i Kur'anit, e shum her e ka lutur All-llahu xhel-le shanuhu me fjalt: "O Zoti im, aftsoje at n njohjen e fes dhe msoje at t kumtoj Kur'anin." Brezi i dyt i myslimanve pas Muhammedit alejhis-selam sht i njohur n terminologjin islame me emrin Tabi'in. N kohn e tyre jan formuar tri shkolla t tefsirit: mekkase, medinase dhe irakiane, kurse prfaqsuesit m t njohur t ktyre shkollave kan qen: Muxhahidi, Ata' b. Ebi Rebbahu, 204

Ikrime, Se'id b. Xhubejri dhe Tavus - nxnsit dhe shokt e Abdullah Ibni Abbasit, pastaj Zejd b. Eslemi, prfaqsues i shkolls medinase t tefsirit dhe shum t tjer n Mek, Medin dhe Bagdad. Brezi i tret i myslimanve pas Muhammedit alejhis-selam, Tebei-tabi'in, sht brez q ka tubuar materiale nga tefsiri dhe ka shkruar koleksionet e para t tefsirit, t cilat m von kan qen burim i Ibni Xherir Et-Taberiut dhe i t tjerve q kan ardhur pas tij. N kt periudh t tret t zhvillimit t tefsirit mufessirt m t njohur kan qen: Sufjan b. Ajinete, Veki' b. Xherrah, Shu'ajb b. El-Haxhxhaxh, Jezid b. Haruni, Abd b. Hamidi etj. Materiali q e kan tubuar kta kryesisht sht bazuar n hadithe, ku Muhammedi alejhis-selam i ka shpjeguar disa dispozita sheriatike, ajetet e deroguara (anuluara) dhe deroguese (anuluese), dhe shkaqet e zbritjes s disa ajeteve kur'anore. Pas brezit t tret t myslimanve tefsiri kryesisht sht zhvilluar n tri drejtime: 1. - Komentimi tradicional - et-tefsiru bil-methuri, i cili bazohet n komentimin e Muhammedit alejhis-selam dhe shokve t tij, as'habve; 2. - Komentimi racional - et-tefsiru birre'ji, i cili bazohet n arsyen dhe ku hasim metoda t ndryshme dhe mendime reciprokisht t prkundrta; dhe 3. - Komentimi shkencor - et-tefsiru bil-'ilmi, i cili si baz t komentimit t Kur'anit prfshin t arriturat shkencore.

KOMENTIMET TRADICIONALE
Komentuesit e par t Kur'anit kan qen rreptsisht t lidhur pr tradit. do komentim q nuk ka qen i bazuar n tradit, hadith, sht konsideruar si i rrezikshm. Ka pasur edhe t till q kan refuzuar t thon kado qoft prkitazi me tefsir. Kufasi Abid b. Kajsi, ka vdekur n vitin 72. h., ka 205

refuzuar t flas pr shkaqet e zbritjes s disa ajeteve. Qndrimin e vet e ka shpjeguar me fjalt: "Bhu vetm i devotshm dhe i fuqishm n besim. Kan shkuar ata t cilt i kan njohur shkaqet e zbritjes t ajeteve kur'anore." El-Asme, filologu (linguisti) i madh, ka qen shum i kujdesshm kur ishte fjala pr tefsirin e Kur'anit dhe sunnetit. Kur kan krkuar prej tij q t shpjegoj nj ajet kur'anor ka thn: "Arabt thon se domethnia e ksaj sht kjo. Nuk e di se a dshirohet kshtu edhe n Kur'an e n sunnet." Shkaqet e ktyre refuzimeve duhet krkuar n hadithe, ku thuhet: "Kush thot di pr Kur'anin sipas mendimit t vet subjektiv, le t prgatit vendin n zjarr." "Kush e komenton Kur'anin sipas mendimit t vet subjektiv ka gabuar madje edhe nse ka komentuar saktsisht." Tefsiri i par i cili ekskluzivisht sht bazuar n tradit, sht tefsiri i Jahja b. Selamit. Ky sht tefsiri m i vjetr q ekziston sot. sht shkruar n Kajrevan, n shekullin e dyt mysliman, n tridhjet pjes t lidhura n tri vllime. Dy ekzemplar n dorshkrim gjenden n bibliotekn Zejtun dhe Kajrevan n Tunis. Gjurmt e njjta i ka ndjekur edhe Muhammed b. Xherir Et-Taberiu. N pjesn hyrse t tefsirit t vet, ai trajton dhe shpjegon hadithin "Kur'ani ka zbritur n shtat harfe", duke i ngrthyer t gjitha mospajtimet n mendime t ulemas islamike rreth komentimit t "shtat harfeve" n shtat t folme, dialekte arabe, t cilat i kan prdorur fiset m t njohura arabe. Pjesn m t madhe t hyrjes ia ka kushtuar gjuhs s Kur'anit. sht e njohur se gjuha e Kur'anit ka qn lnd e polemizimit mjaft t zhurmshm n mjedisin e ulemas islamike. Shum dijetar islamik, duke u nisur nga ajetet kur'anore, ku jan prmendur fjal persiane, abisinase, greke, 206

aramene, hebraike dhe fjal t tjera t huaja, theksojn se Kur'ani nuk sht shpallur n gjuhn e pastr arabe. Taberiu, gjithashtu, duke u nisur nga ajetet kur'anore n t cilat thuhet se Shpallja ka zbritur n gjuhn e pastr arebe, konfirmon se fjalori i Kur'anit prbhet vetm nga fjalt arabe. Polemikn e vet me ata t cilt pohojn se n Kur'an jan prdor fjal t huaja, Taberiu e ngrthen n ngjashmrin e domethnies s ktyre fjalve n gjuhn arabe dhe n gjuht e tjera. sht e qart se Taberiu ktu nuk ka t drejt. Arabt para paraqitjes t Islamit kan pasur lidhje tregtare dhe ekonomike me persiant, abisinasit, hindust, grekt dhe me popuj t tjer prreth. sht e natyrshme q prmes ktyre lidhjeve tregtare t'a ken pasuruar edhe gjuhn e vet. Prej ktu n gjuhn e tyre gjenden edhe fjal t huaja, t cila All-llahu xhel-le shanuhu i ka prdor n Shpallje, n mnyr q Shpallja t kuptohet dhe t vlersohet n mnyr t drejt. Tefsiri i Taberiut sht i bazuar n tradit, hadith, n transmetimin e vrtetuar, i cili sht kriter i vetm i vlefshmris egzegjete. Kurrnj mendim t pavarur, subjektiv dhe tekanjoz Taberiu nuk e ka marr parasysh. Aq m tepr, ai n parathnien e tefsirit disa faqe ia ka kushtuar haditheve, t cilt flasin pr ndalimin e komentimit t Kur'anit n mnyrn bir re'ji sipas mendimit subjektiv, apo bil heva, me vetdashje. I vetmi komentim i drejt i Kur'anit sht ai i bazuar n "ilm". Me fjaln ilm nnkuptohet vetm ajo q mund t reduktohet n konstruksionet e vet Pejgamberit apo shokve t tij, as'habve. Pr kt qllim, me gjith hadithet t cilt flasin pr kt ndales, Taberi e ka cituar edhe Ebu Bekrin, i cili me nj rast pat thn: "Cila tok do t mund t m mbante, cili qiell do t mund t m bnte hije, nse pr Kur'anin do t thosha di sipas 207

mendimit tim, bir re'ji ose pr di q nuk di asgj, bi ma la alemu. Prve n tradit, tek komentimi i teksteve t Kur'anit, Taberiu sht mbshtetur edhe n poezin e vjetr arabe, duke prmendur nganjher emrin e poetit e nganjher vetm citatet gjegjse t vargjeve. Duke prdor poezin e vjetr arabe, Taberiu, n realitet, ka ndjekur praktikn e Ibni Abbasit, i cili kur e pyetnin pr ndonj fjal m pak t njohur t Kur'anit, thoshte: "Krkone at n poezin e vjetr arabe, sepse ajo sht e pastr arabe." Sipas fjalve t Se'id ibni Xhubejrit, Ibni Abbasi kurrnjher nuk e komentonte ndonj tekst kur'anor e q gjat ksaj t mos shrbehej me vargje nga poezia e vjetr arabe. sht e njohur se Taberiu ka qen njohs i madh i gjuhs arabe dhe i poezis s vjetr arabe. Ai, derisa ishte ende n Egjipt, i diktonte Ibni Serraxhit dhe filozofve t tjer arab poezin e Turmahut, duke ua shpjeguar fjalt m pak t njohura. Prandaj edhe Tefsiri i tij sht prplot me shqyrtime leksike, gramatikore dhe filologjike. Ajo q sht m kryesorja pr Tefsirin e Taberiut, sht qndrimi kritik i tij ndaj isnadeve me an t cilve i ka njohur komentimet e shokve t Muhammedit alejhis-selam, as'habve. Ai n mnyr kritike e prek edhe shtjen e transmetuesve t Ibni Abbasit. Pr Muxhahidin, t cilin jashtzakonisht e ka muar, me nj rast ka thn se mendimi i tij sht i pavlefshm dhe se qndron n kundrthnie me mendimin e shumics s ulemas islame, t cilve nuk mund t'u prshkruhet gnjeshtra. Dshmi e mjaftueshme pr pavlefshmrin e mendimit t Muxhahidit sht pajtueshmria e shumics s ulemas islame se ai ka gabuar. Tefsiri i Taberiut, sipas vlersimit t hulumtuesve lindor dhe perndimor, sht vler tejet t madhe. Ebu Hamid el-Isfahani thot: "Sikur dikush t udhtonte gjer n Kin q t 208

vinte gjer tek kjo vepr nuk do t bnte di t teprt." Noldekes qysh n vitin 1860, n baz t citateve dhe fragmenteve ka thn: "Sikur ta kishim kt vepr (atbot sht konsideruar si e humbur), do t liroheshim nga gjitha komentimet e mvonshme. Vepra sht gjetur n vitin 1903, e di m von sht botuar. N kt mnyr sht plotsuar zbrazsira n shkencn e tefsirit. Vepra e tret sipas vlers nga tefsiret tradicionale sht Tefsiri i Ibni Kethirit. Disa ajete kur'anore, Ibni Kethiri i ka komentuar ekskluzivisht sipas haditheve t Pejgamberit alejhis-selam Tefsiri sht i shkruar me stil tejet t thjesht, ku mendimi ka ardhur n shprehje t plot. Shquhet, mes tjerash, me qndrimin kritik t autorit ndaj transmetuesve s tradits. Mbrojts i madh i tradits ka qen edhe Tekijjuddin Ahmed ibni Tejmije. Metoda e tij e komentimit t Kur'anit sht mbshtetur n kto baza: 1.- Komentimi i Kur'anit me Kur'an. Kjo sht mnyra m e mir dhe m e lartsuar e egzegjezs s tekstit kur'anor. Ajo q sht cekur shkurtimisht n nj vend t Kur'anit, sht shpjeguar dhe sht komentuar hollsisht n nj vend tjetr. 2.- Komentimi i Kur'anit me hadith. Nse disa ajete n Kur'an nuk jan shpjeguar me ajete t tjera, ather si burim i dyt i tefsirit merret hadithi. Hadithi sht komentar i Kur'anit dhe komentues i tij. All-llahu xhel-le shanuhu, duke iu drejtuar Muhammedit alejhis-selam, thot: "Ne ta kemi shpallur ty Librin, vetm q t'ju shpjegosh atyre at pr t ciln ata nuk pajtoheshin, dhe (q te jet) udhrrfyes dhe mshir pr njerzit q besojn. (En-Nahl: 64). N kt kuptim ka thn edhe Muhammedi alejhis-selam se Kur'ani sht Libr i shpallur nga Zoti e hadithi sht komentar i Kur'anit. 3.- Komentimi i Kur'anit sipas komentimeve t as'habve. Pas komentimeve t siprprmendur vijn 209

komentimet e as'habve si burim i tret i tefsirit. Ata jan m meritort pr kt, sepse kan jetuar n kohn kur sht shpallur Kur'ani, e posarisht katr kalift e mdhenj nga grupi Hulefai-Rashidin, pastaj Abdullah Ibni Mes'udi dhe Abdullah Ibni Abbasi. 4.- Komentimi i Kur'anit sipas tabi'inve. N vendin e katrt vijn komentimet e tabi'inve: Muxhahidit, Se'id ibni Xhubejrit, Ikrims etj. Mirpo, te ky burim i katrt duhet t kihet kujdes, sepse tabi'inve u sht prshkruar shumka q nuk u takon. N fund mund t themi se e tr ajo pr ka ka shkruar Ibni Tejmije nuk sht asgj e re. Shum komentues para tij, gjithashtu e kan komentuar Kur'anin me Kur'an, pastaj me hadith dhe me shpjegimet e as'habve e me komentimet e tabi'inve, duke marr prej tyre at q, sipas kritereve t tyre, sht e sakt. Introdukti i ktill i Kur'anit sht i njohur n terminologjin e tefsirit si afrim tradicional i egzegjezs t tekstit kur'anor. Tradicionalistt, si thekson Tejmije, por edhe Taberiu n tefsirin e vet, i kan ikur komentimit t Kur'anit sipas mendimit t vet t pavarur, vetdashs dhe subjektiv. Mirpo, kjo nuk do t thot se Tejmije aftsit e veta i ka reduktuar vetm n tradit. Ai, gjithashtu e ka komentuar Kur'anin edhe n mnyrn racionale. Sado q gjat komentimit t Kur'anit sht mbshtetur n arsyen, ai,gjithashtu ka ndrmarr fushat kundr komentimit t shiinjve dhe ekstremistve t tjer.

KOMENTIMET RACIONALE
Pran introduktit tradicional t Kur'anit n tefsir, q nga shekulli i tret hixhrij, hasim edhe n prpjekjet e komentimit racional t tekstit kur'anor. Disa dijetar islam kan marr qndrim se komentimi racional i Kur'anit sht i ndaluar, e disa t tjer mendojn se kjo sht e lejuar. Mospajtimin e tyre 210

mund ta shpjegojm me faktin se ata t cilt e ndalojn, kt e bjn vetm pr shkak t atyre, t cilt ngandonjher, edhe pse kan mbetur pa argumente, kategorikisht konfirmojn se "Zoti ka dashur t thot kt", apo pr shkak t atyre, t cilt tentojn t komentojn Kur'anin pa i njohur rregullat e gjuhs arabe dhe themelet e sheriatit, prndryshe, nse mufessiri posedon konditat q krkohen nga ai, ather nuk ekziston kurrfar pengese q t'i afrohet Kur'anit n mnyr racionale. Aq m tepr, edhe vet Kur'ani na thrret pr kt n shum ajete t veta. Mirpo, duhet t prmendim se prsiatja jon pr Kur'anin dhe ajetet e tij duhet t jet e bazuar n burimet e Islamit. Kjo gjithashtu vlen edhe pr tefsirin "bir re'ji", i cili duhet t jet n harmoni me egzegjezn tradicionale t bazuar n tekstin autentik. Nse ky tefsir bie n kundrthnie me tekstin autentik, ather ai e humb edhe cilsin e vlefshmris. 1. - Komentimet e pranuara racionale Tefsiri m i njohur n mesin e tefsireve t vyeshm racional sht Tefsiri i Fahruddin Er-Raziut, i shkruar me titull "Mefatihul gajbi" (elsat e fshehtsis), kurse m i njohur sht me emrin "Et-tefsirul kebiru" (Tefsiri i madh). N egzegjezn e tekstit kur'anor Fahruddin Er-Raziu sht shrbyer me t gjitha mjetet q i kishte n disponim pr t'i prgnjeshtruar qndrimet e mu'etezilve. Pes tezat e mdha t mu'etezilve ai i ka reduktuar vetm n dy: 1.- tevhid ose monoteizmi abstrakt, dhe 2.- adl ose drejtsia e Zotit. Tevhidi, sipas ehli sunnetit, prmban t besuarit dhe t adhuruarit e Zotit, Nj t Vetmit i Cili nuk ka shok. Ai sht Nj, e gjithka tjetr Atij i drejtohet. Nuk sht i lindur, e as q ka lindur k, dhe askush nuk sht i barabart me T. 211

Mu'etezilt, nn ndikimin e filozofis greke, mohojn ekzistimin e vrtet t atributeve t Zotit. Fjalt e Zotit "Dhe Atij askush nuk i sht i barabart" i kuptojn n mnyr tejet t eksagjeruar. N ajetin "Dhe Atij askush nuk i sht i barabart, Ai i sheh t gjitha dhe i dgjon t gjitha" Zoti ia vrteton Vetit t dgjuarit dhe t pamurit, kurse e mohon ngjashmrin. Mu'etezilt pohojn se Zoti dgjon, por pa shqisn e t dgjuarit, sheh, por pa shqisn e t pamurit, sepse kuptimi i kundrt i ktij ajeti shpien n politeizm. Me kt ndrlidhet edhe t pamurit e Zotit n Ditn e gjykimit dhe zhvillojn teorin mbi krijimin e Kur'anit, t ciln sunitt e konsiderojn si bid'at, novatori, e cila nuk ka baza n Kur'an dhe n hadith. Zoti nuk sht krijues i veprave t njeriut, pohojn mu'etezilt, e n kt mnyr e mohojn kaderin, predestinimin e Zotit, pr ka edhe jan quajtur kaderij, indeterminist. N ann e kundrt qndrojn deterministt, xheberijt, t cilt flasin pr shkakun e kushtzuar t vullnetit t njeriut. Sunitt, tradicionalist, kan qndrim mesatar. Duke i kundrshtuar mendimet e mu'etezilve Er-Raziu sht shrbyer me kelamin tradicional, i cili prdor arsyen dhe synon afrimin e mendimit t Kur'anit dhe Sunnetit. Prve ktij Tefsiri, ku Er-Raziu qndron fuqishm n pozitat e Ehli-Sunnetit, shum mir jan t njohura edhe tefsiret e El-Bejdaviut, Ebu Es-Seudit, En-Nesefiut dhe i El-Hazinit. Tefsiri i Bejdaviut nuk sht i bazuar n hadithet autentike, posarisht ato pjes t tefsirit, t cilat flasin pr prparsit e disa sureve t Kur'anit. N kt tefsir autori ka rekapituluar stilistikn, retorikn dhe tropikn arabe nga Keshshafi, filozofin dhe apologjetikn nga Tefsiri i Madh i Raziut, dhe etimologjin nga vepra-tefsiri "Mufredatul meani" i Ragib El-Isfahanit, komentuesit t famshm tradicional t Kur'anit nga shekulli i katrt islamik. I bazuar n Keshshaf dhe 212

n tefsirin e Er-Raziut, tefsiri i Bejdaviut mban renome t madhe duke i falnderuar Shehabuddin El-Hafaxhit. N mesin e mufessirve tan m t njohur, t cilt kt tefsir e kan shkruar n glose dhe kan ligjruar n shkollat e mesme sht Muhammed b. Musa El-Bosnevi, i quajtur Allamek. Pas Allamekut, tefsirin e Bejdaviut e ka glosuar dhe e ka ligjruar n medresen Karagjozbeg t Mostarit, Ibrahim Opijai, i quajtur Mostaras. Gloseja e par gjendet n dorshkrim n Darul kutubi (bibliotekn e qytetit) n Kajro, e disa kaptina n bibliotekn e Universitetit "Svetozar Markoviq" n Beograd, gjersa e dyta gjendet n dorshkrim n bibliotekn Gazi Husrevbeg n Sarajev. Tefsiri i Ebu Seudit "Irshadu el-aklis es-selim ila mezaje el-kitab el-kerim", i cili nuk sht larg tefsirit t Bejdaviut, m s teprmi i shqyrton mu'xhizet e Kur'anit si pr kah gjuha ashtu edhe pr kah stili, ndrsa ai i En-Nesefiut shqyrton stilistikn dhe kiraetet, e i El-Hazinit kujdes t veant i ka dhn tradits, duke mnjanuar ngandonjher transmetuesit. 2. - Komentimet e qortuara racionale Tefsiret tendencioze dhe sektare, si jan tefsiret e mu'etezilve, mistikve dhe t atyre q hulumtojn pr domethniet e brendshme t Kur'anit, i takojn komentimeve t qortuara racionale t egzegjezs s tekstit kur'anor. Tefsiret e mu'etezilve jan komentime t qortuara racionale. N tefsiret e tyre tradita, hadithi, ka rndsi t dors s dyt n raport me arsyen. Keshshafi i Zemahsheriut, i cili sht ndrtuar n momentet retorike, paraqet vepr apogjetike (kulminante) t egzegjezs mu'etezile. Ky sht njkohsisht edhe vepra e vetme e mu'etezilve e ruajtur n trsi gjer m sot nga fusha e egzegjezs s tekstit kur'anor. Shum vepra t tyre nga fusha e tefsirit jan shkatrruar n trsi n luftn e madhe ndrmjet tyre dhe sunitve. Mbi tridhjet tefsire t tyre 213

jan shkatrruar duke filluar nga egzegjeti i tyre i par Vasil ibni Ata' e gjer tek Zemahsheriu. Si piknisje n egzegjezn e tekstit kur'anor Zemahsheriu ka marr ajetin kur'anor: "Ai ta ka shpallur Librin ty (Kur'anin). Disa ajete t tij jan t qart (dhe me kuptim konkret e t hapt sheshazi). Ato jan themelet e Librit, e pr disa t tjera nevojitet komentimi (pasi q shprehin shum kuptime t thella)..." (Ali Imran: 7). Nn muhkemat - ajetet e qarta mendohet ne ato ajete t cilat me siguri mund t kuptohen dhe t cilat nuk mund t komentohen ndryshe nga ajo q krkon kuptimi i jashtm i tyre. T kundrtat nga kto - ajetet muteshabih mundsojn komentime t shumfishta. Duke aplikuar metodn filologjike dhe metodn e analizs gramatikore Zemahsheriu ajetet muteshabih i vn n harmoni me doktrinn mu'etezile e cila prbhet prej pes tezave t mdha: 1.- Tevhidi apo monoteizmi abstrakt sht teza e par themelore e mu'etezilve. Kjo tez ka t bj me mohimin e antropomorfizmit. Atributet e Zotit, sipas mu'etezilve, nuk kan ekzistencn e tyre t vrtet. N kt ndrlidhet edhe shtja e t pamurit t Zotit n botn tjetr dhe shtja e krijimit t Kur'anit. Tefsiri i Zemahsheriut n trsi sht i grshetuar nga kto shtje. Flitet se Zemahsheriu e ka filluar kt tefsir me fjalt: "Falnderimi i qoft Zotit i Cili e ka krijuar Kur'anin", t cilat m von prshkruesit i kan prmirsuar n: "Falnderimi i qoft Zotit i Cili e ka shpallur Kur'anin". 2.- Adl apo drejtsia e Zotit sht teza e dyt e mu'etezilve. Shpeshher mu'etezilt e kan quajtur veten "njerz t drejtsis dhe t monoteizmit" (ehlul 'adli vet tevhidi). Drejtsia e Zotit, sipas tyre, e parasheh lirin e veprimit t njerzve. 214

3.- V'ad dhe va'id apo premtimi dhe krcnimi sht teza e tret e mu'etezilve, krahas s cils mund t prmendim edhe t katrtn duke qen se jan t lidhura ngusht njra me tjetrn, e kjo sht gjendja ndrmjet besimit dhe mosbesimit (el menziletu bejnel menziletejni). Edhe njra edhe tjetra tez jan pasoj e doktrins mu'etezile mbi fen dhe drejtsin e Zotit. Njeriu mund t jet besimtar (mu'min), mkatar (fasik) dhe jobesimtar (kafir). Bhet pyetja se, ai i cili bn mkat t madh (murtekibul kebire) a sht besimtar, jobesimtar apo vetm mkatar Murxhinjt pohojn se sht mu'min, havarixjinjt se sht kafir, e mu'etezilt se sht fasik. Kjo sht n lidhje me ajetet kur'anore t cilat flasin pr ndshkimin e asaj bote pr ata q bjn mkate t mdha. 5.- El emru bil me'arufi ven nehju anil munkeri ose mbi urdhrin e Zotit me t cilin urdhrohen veprat e mira, ndrsa ndalohen veprat e kqija sht teza e pest e mu'etezilve. Zemahsheriu tek komentimi i tekstit kur'anor sht kujdesur rreptsisht pr kto teza. Nse msimet e tyre kan ardhur n kundrshtim me tekstin kur'anor, Zemahsheriu, duke prdorur t gjitha mjetet e disponuara, sht angazhuar q tekstin kur'anor ta bie n harmoni me tezat e siprprmendura. Si shembull do t marrim ajetet kur'anore n t cilt thuhet: "At dit - disa fytyra do t shklqejn, n Zotin e tyre do t shikojn." (El-Kijameh: 22-23), "...Kush shpreson takimin me Zotin e vet..." (El-Kehf: 110) Zemahsheriu i sjell n harmoni me ajetet "...Asgj nuk i shmbllen Atij..." (Esh-Shura: 11), "Dhe Atij askush nuk i sht i barabart." (El-Ihlas, 4), "Shikimet nuk mund ta prfshijn At..." (El-Enam: 103) n at mnyr q t pamurit dhe takimin me Zotin e shndrron n t pamurit dhe takimin me shprblimin e Tij. Ajetet kur'anore: "Nuk ndodh kurrfar fatkeqsie pa lejen e All-llahut..." (Et-Tegabun: 11), "- pa lejen e Zotit nuk mund 215

t'i bnin dm askujt..." (El-Bekare: 102) t cilat deterministt i marrin si argument pr paradestinimin e veprimeve t njeriut, mu'etezilt, e s bashku me ta edhe Zemahsheriu, termin "idhn", leje, e komentojn si "dijenin e Zotit", e cila nuk eliminon mundsin e vullnetit t lir dhe lirin e njeriut n veprimet e tija. Tefsiri i Zemahsheriut ka hasur n kritika t ashpra. Bejdaviu i ka prjashtuar nga ai t gjitha kuptimet e mu'etezilve, Er-Raziu po ashtu. Mirpo, duhet t pranojm se ka pasur edhe sish, t cilt i kan shprehur lavdata Zemahsheriut dhe tefsirit t tij. Se sa ka qen Keshshafi lnd diskutimi shihet edhe prej gloseve dhe supergloseve t shumnumrta t shkruara prkitazi me kt tefsir. Dr. Mustafa Eth-Thavi El-Xhuvejni n veprn "Metoda e Zemahsheriut n komentimin e Kur'anit" paraqet mbi pesdhjet recensime t shkurtra, glose dhe superglose t shkruara prkitazi me tefsirin e Zemahsheriut. Komentimet mistike t Kur'anit nuk prputhen me komponimin dhe harmonin e Kur'anit. Komentimet e tyre i kupton vetm nj rreth i ngusht njerzish, t cilt mirren ekskluzivisht me nj meditim m t thell shpirtror. Prfaqsues i introduktit mistik t Kur'anit sht Muhjjiddin Ibni Arabiu, i cili si piknisje pr komentimin e ajeteve kur'anore ka marr panteizmin, doktrin kjo filozofike e cila Zotin e identifikon (njjtson) me natyrn, ndrsa natyrn e shqyrton si manifestim t hyjnis. Shum afr komentimit mistik t Kur'anit sht edhe tefsiri i El-Alusiut, i cili prpiqet t'i shpjegoj ajetet kur'anore n baz t kuptimit t dukshm t fjalve duke treguar edhe n kuptimin e tyre t fsheht e m t thell. Ky sht pretendim i bashkimit t kuptimit t dukshm (dhahir) me at m t thell (batin) t fjalve. 216

Pos mu'etezilve dhe mistikve ktij lloji t tefsirit i takojn edhe komentime t tjera ezoterike t batinijve. T udhhequr nga ajeti kur'anor: "N mes tyre do t vhet nj mur, n t do t ket nj der, n ann e brendshme t t cilit sht mshira e Zotit, kurse nga ana e jashtme kah ai sht ndshkimi." (El-Hadid: 13) Batinijt gjurmojn kuptimin e brendshm t Fjals s Zotit. Tefsiret e tyre jan n kundrshtim me bazat e islamit dhe gjuhs arabe.

KOMENTIMET SHKENCORE
Prve komentimit tradicional dhe racional t Kur'anit, qysh nga koha e renesanss shkencore, nga periudha Abaside, hasim edhe n prpjekjet e komentimeve shkencore t tekstit kur'anor. N periudhn klasike dhe pasklasike t zhvillimit t shkencs s tefsirit, ideja e komentimit shkencor t Kur'anit ka gjetur prfaqsuesit e vet n personalitetet e Ebu Hamid El-Gazaliut, Xhelaludin Es-Sujutiut, El-Mursiut e t tjer, ndrsa n koht m t reja prfaqsuesit m t dalluar t qasjes s ktill jan: Tantavi Xhevheri, Muhammed Abduhu, Reshid Rida, Mahmud Sheltut, Mustafa Mahmud e t tjer. Muhammed Abduhui n tefsirin e vet ka futur edhe nj aspekt t ri n Kur'an. Ai komentimin e ajetit 249 t sures El-Bekare "Kem min fietin kaliletin galebet fieten kethireten..." e ka prfunduar me darvinizm mbi zgjedhjen natyrale dhe luftn pr ekzistenc. Pas ajeteve 18. dhe 19. t sures El-Bekare, n t cilat flitet pr bubullimn, vettimn dhe dukuri t tjera natyrore, Muhammed Abduhui shqyrton teorin e elektricitetit dhe flet pr telegrafin, telefonin dhe tramvajin elektrik. N fund t komentimit t ktyre ajeteve ai thot: "T shfaqurit dhe ndikimi i ktyre dukurive natyrore, t cilat prmenden n kto ajete, duhet t kuptohen ashtu si ka konfirmuar shkenca e sotme. Prkitazi me kt nuk guxojn t 217

jen kompetente mendimet e mufessirve, t cilt i kan shkruar veprat e veta para qinda vitesh, sepse prej asaj kohe shkenca ka prparuar dhe ka ardhur gjer tek rezultatet t cilat jan n kontradikt diametrale me kuptimet e gjeneratave t mparshme." N suren El-Fil All-llahu xhel-le shanuhu i ka ndshkuar abisinasit, q ishin nisur pr ta rrnuar Ka'ben, n at mnyr q ka drguar tufa shpessh t gjuajn n ta copa argjili t pjekur. Ajetet t cilat flasin pr kt Muhammed Abduhui i komenton n mnyr shum t afrt me hulumtimet shkencore t historianve perndimor. Ai konsideron se abisinasit jan ndalur me epidemi t lis s madhe e t vogl, shkaktart e s cils jan gjendur n copa q i kan hedhur shpest mbi ushtrin, e si argument merr rivajetin e Ikrimes dhe Jakub b. Utbes, t cilt transmetojn se kjo epidemi sht shnuar n arabi pr t parn her n vitin q ata e quajtn 'Amul-fili. Karakteristik e prgjithshme e ksaj shkolle sht theksimi i atyre ajeteve kur'anore ku flitet mbi ligjshmrit e natyrs, mbi botn bimore dhe shtazore, mbi lvizjen e trupave qiellor, mbi t vrtetat shkencore t cilat Kur'ani i ka nxjerr n drit, e shkenca shum m von i ka vrtetuar. Prkitazi me kt Mustafa Mahmudi, mes tjerash thot: "N Kur'an ekzistojn shum ajete t cilat tregojn se islami sht religjion shkencor. Dituria bashkkohore ofron gjasa jashtzakonisht t volitshme pr komentimin e tyre. Disa ajete kur'anore sht e mundur t komentohen vetm me ndihmn e t arriturave shkencore. Kur'ani nuk sht vetm libr sheriatik, e as q sht krijuar vetm pr shkak t stilistiks, retoriks dhe gramatiks. Kur'ani sht enciklopedi e cila n vete prmban etik, politik, psikologji, sociologji, histori, mjeksi, filozofi, madje edhe etapat e zhvillimit t embrionit n mitrn e nns... 218

219

vetm ather kur sht n shrbim t kuptimit t jashtm t Kur'anit dhe kur vjen si vrtetim i domethnies s jashtme t fjals s Kur'anit. Mirpo, duhet t prmendim se Mustafa Mahmudi nuk i ka shqyrtuar gjithnj ajetet kur'anore n kontekst me ajete t tjera, t cilt gjenden para dhe pas ajetit prkats. Po ashtu disa ajete i ka amputuar e pastaj i ka shqyrtuar n fragmente, si pr shembull nj pjes t ajetit t sures Ali Imran, i cili bn pjes n ajetet muteshabih, ajetet dykuptimore, komentimin e t cilve e di vetm All-llahu xhel-le shanuhu, e jo edhe ajetet muhkemat, ajetet e qarta, ashtu sii i ka kuptuar Mustafa Mahmudi. Vepra e Mustafa Mahmudit "Kur'ani - prpjekja pr t kuptuarit bashkkohor" sht botuar n vitin 1970, n form t artikujve n revistn "Sabahul hajr", e di m von edhe si libr i veant, i cili ka prjetuar m tepr ribotime. Botimi i par sht paraqitur n vitin 1970, botimi i dyt n vitin 1977 n Kajro n edicionin Darul me'arif, e ekziston edhe botimi i tret bejrutas. Ne gjat prkthimit jemi shrbyer me botimin e dyt, paksa t zgjeruar, n t cilin gjendet edhe nj kapitull, i cili nuk sht n botimin e par t librit. Tek prkthimi i ajeteve kur'anore jemi shrbyer me prkthimin e Kur'anit nga Besim Korkuti, i cili, kt duhet theksuar, disa ajete i ka prkthyer gabimisht psh. ajetin 72 nga sureja El-Ahzab; ajetin 197 nga sureja El-Bekare; ajetin 40 nga sureja Et-Tevbe, dhe disa t tjera. Prve ksaj prkthimi i Korkutit nuk sht i unifikuar pr sa i prket dialektit si pr shembull przierja e ekavishtes dhe ijekavishtes gjat prkthimit t disa ajeteve dhe shum gjra t tjera q kan t bjn me terminologjin e t toiturit nga nj kultur n tjetrn. Dr. Jusuf Ramiq 220

PRMBAJTJA:
STRUKTURA E KUR'ANIT DETERMINIZMI DHE INDETERMINIZMI HISTORIA E KRIJIMIT XHENNETI DHE XHEHENNEMI HALLALLI DHE HARAMI TEORIA DHE PRAKTIKA EMRAT E ZOTIT NJ ZOT DHE NJ RELIGJION BOTA E PADUKSHME DITA E GJYKIMIT RINGJALLJA PAS VDEKJES ISLAMI NUK NJEH NDRMJETSIMIN NUK KA ZOT TJETR PRVE ALL-LLAHUT MUXHIZJA E KUR'ANIT, 'SHT KJO? PASTHNIE
KOMENTIMET TRADICIONALE KOMENTIMET RACIONALE KOMENTIMET SHKENCORE

3 7 14 25 32 36 38 11 21 31 38 46 52 61 72
73 78 84

PRMBAJTJA:

88

221