M L L !

E D E B Y A T

A N T O L O J S

S E E S N D E N :

emal
Antolojisi
Toplyan: Ahmet Hamdi TANPINAR

MUALLM

STANBUL AHMET HALT 1 9 4 ^

KTAP

EV

Mill

Edebiyat

Antolojisi

Serisinden

km

Olanlar:

Divan Edebiyat Antolojisi

FUAT KPRL 11 kitap. Ciltli 300 k u r u

j.rp Edebiyat

Antolojisi

Serisinden:

talyan Edebiyat Antolojisi

TZHET HAM SNANOLU Tanesi 160 Ciltli 200 k u r u

T A N Matbaas

LKSZ

Bu antoloji, Namk Kemalin btn eserleri hakknda umum bir fi. kir vermek, bilhassa gen neslin hu eserle bugnk imknlara gre nisbeten geni ve toplu bir ekilde temasm temin etmek iin tertip edilmitir. Onun iindir ki intiliaplarmz ahs zevkimizden ziyade onu her cephe, sinde anlatmaa en msait olacak ekilde yaptk. Okuyucu hu kk ciltte - ksalna ve eksikliine ramen - cemiyet odtam Namk Kemali, tam olmasna elden geldii kadar gayret edilen bir vuzuhla grecei gi. hi . roman ve tiyatro muharriri, mnekkit ve memleketimizde yeni ede. hiyat hareketinin ba olan Namk Kemali de, istidadnn ve anlaynn hyk izgilerile tanyacaktr. Bittabi roman ve tiyatro gibi nevilerde ya zlm byk ve ina eserlerden yaplacak iktibaslar, nekadar geni olur. larsa olsunlar hu eserler hakknda tam bir fikir edinmee kfi gelemez, ler. Bununla beraber bu eserin manev simasn, ve muharririn insan kadri ve hayat manzaralar karsndaki vaziyetini birazck olsun gstetirler ve aynca da onun hu vadideki yaz tarzna bir nmnne verirler. Biz bugnk artlar dahilinde bunun da faydas dokunacana kaniiz. Bil. hassa bu yanm parlar Namk Kemali onlarla tlanyan bir okuyucusunu asil esere girmee hizmet edecek olurlarsa bu fayda beklediimizden de fazla olur.

NAMIK KEMALN HAYATI VE ESERLER

Namk Kemal, 1840 senesi birinciknununda dodu. ran harplerinde Birinci M a h m u t devrinde ehit olan sadrazam Topal Osman Paa, ad t a r i h e gemi, ilk ceddidir. Bu zattan sonra bu aileyi daima saltanatn etrafnda, nisb bir ikbalin tatl veya ac cilvelerini tatarak, grrz. Slle, air Ahmet Ratip Paa, nc Selimin mukarriplerinden emseddin Bey ve airin babas mneccimba Mustafa Asm Bey olarak geli yor eraseddin Beyin kardei mderris Osman Paa, ailede mevcut, ce:3aret ve macera airin rulunu en iyi gsteren ahsiyettir. Namk Kemal, ocukluunu daha ziyade annesinin babas eski mu tasarrflardan AbdUtif Paa ile, ark Anadolu veya Rumeli ehirle rinde geirir; babas ile fazla dp kalkmas, dedesinin lmnden sonradr ve aralarnda, eski terbiyenin msaade ettii nisbette, bir arka dalk peyda olur. Tahsile, stanbulda Bayezit ve Valde rd mekteplerinde balanii ise de birka ay sonra b y k babasnn Karsa tayini zerine brakmtr. Bundan sonra Namk Kemalin tahsili hususdir A^e srf kendi gayretile, doymak bilmiyen tecesss ile tamam lanmtr. Namk Kemalde kendi kendini yetitirmek esastr. Nefsme olan byk itimad buradan geldii gibi kltrndeki baz boluklar da buradandr; Namk Kemal, bu boluklar bilir ve za m a n zaman itiraf ederdi; - Ebzziyaya Magosadan yazd 1 m u h a r r e m sene 92 tarihli m e k t u p - bununlaberaber devrisnin en geni ve iatal zeklarndan biriydi. Hayatnda h k i m ikinci vasf erken inkiaftr; on d r t yanda iire balar, on alt yanda evlenir, 22 yalarmda h e m e n h e m e n t a m bir divani vardr ve yirmi drt, yirmi be yalarmda ise hret ve ahsiyet sahibidir. Evlenmesinden biraz sonra stanbula dner; az sonra d a onu zamannn airleri arasnda grrz. Byk bir yenilik ve fevlaldelik gstermemekle beraber kendisine hs bir syleyi tarzna ma lik olan gazelleri ile, gen ve mteheyyi ahsiyeti ile kendisini etrafna sevdirir, Hersekli Arif Hikmetin evinde toplanan encmeni eraya de v a m eder. Devrinin hretlerini tanr, dost ' olur. Babli tercme odasna girer. Bu devirde Namk Kemal eski edebiyatmzm b t n syleyi srlarna na, istidad b t n muhitince teslim edilmi bir airdir. Fakat bu h-

(3

N A M K K E M A L

retin kendisini tatmin etmedii zannedilebilir. Memleketin r u h h a l e t i ok deimi, yenilik a r z u l a n hayata hkim olmu, genlerin ounda ufkun oie tarafmda sezilen bir lemin hasreti balamt. Yeniliin birka: sene iindeki kat' zaferini hazrlyan bu ruh haletinden gen Namk Ke mali istisna etmek nasl kabil olur ki biraz sonra, teekkllerini bera-^ beroe itmam eden ve herbiri hareket noktalarndan gelen b t n bir nes li onun yanbamda greceiz. Bilkis byk bir kolaylkla syledii o levent edal iirlerin gen Namk Kemali tatmin etmediini t a h m i n daha dorudur. inasi ile temas bu kendi kendini yetitirmek iin her zahmete kat lanmaa hazr gen adama hakik yolunu gstedri. Bir nefeste denecek ksa bir zaman iinde tamamlad divann deilse bile onun esas nescini veren eski mazmunlar kapad; srr lgati tekellm etmei brakt, biraz da iinde uyuyan mcadeleci kuvvetlerin gizli itiile, yeni bir ifade eklinin adam oldu. Daha ilk hamlede Monteskiy'nn Roma tarihine dair yazd byk ve mehur tecrbenin tercmesine balad. Ayni s e ne iinde Tasvirde yazlan kmaa balar ve (1864) inasi Avrupaya giderken gazetesini gen tilmizine emanet eder. Artk Namk Kemal m nevver zmrenin tand bir ahsiyettir. Yusuf Kmil ve Fuat Paalarla mnasebet peyda etti; bilhassa birincisi onu ok seviyordu. li Paa s lbunu beendii iin kendisini bir r t b e ile takdir eder. Fakat h e n z yolu taayyn etmi deildi, bu yolu ancak, hayatnn en m h i m vak'as olan Yeni Osmanllar Cemiyetine giriinden sonra bulur. On dokuzuncu asrn beynelmilel husus izgilerinden birini veren gizli siyas teekkllerden rneini alarak kendisini tanzim eden bu ce miyetin ilk gayesinin Sultan Azize mracaatle merutiyet ilnn rica etmek ve bu suretle memleket hayatn ve idare eklini v a h i m neticelere dmeden Avrupalca tanzim etmek olduunu. Yeni Osmanllar adl kita bnda Ebzziya Tevfik syler. - Unutmamal ki Aziz devrinde hdiseleri zorlamadan bir merutiyet iln daima m m k n grbnr. - Namk Ke malin bu cemiyete girmesi siyas fikirlerinde bir nevi kat'lik peydahlan masna sebep olur; artk o merutiyet ve h r r i y e t taraftardr; ve a y n i ideali tayan gen arkadalarile beraber (Mahmut Nedim Paann yeeni Mehmet, Suphi Paann olu AyetuUah, Yusuf Paann olu Nuri, s kender Beyin olu Reat Beyler) b t n mrnce devam edecek bir mca delenin eiindedir. Bu senelerde imparatorluk hakikaten korkun b i r talie doru gidiyordu; ortada muazzam bir devlet bnyesi vard, fakat o kadar garip bir tarzda idare ediliyordu ki iten ve dtan grenler h e r an yklacam tahmin edebilirlerdi kinci M a h m u d u n himmetile yenieri, ler ve eski nizamn ou yklm, fakat bu sefer de hanedan kendisini

A N T O L O J I S I

m u r a k a b e edecek hibir messese bulunmadan memleket m u k a d d e r a . t m a hkim olmutu. Reit Paa ve onun halefi olan paalar biraz da Avr u p a n m verdii k o r k u ile sarayda toplanan bu iktidar, nerettirdikleri fermanlar ve tanzim ettirdikleri k a n u n l a r sayesinde Babliye naklet mee alyorlard. F a k a t yaplan eyler cil ve zahir tedbirlerin te sine geemiyordu; bu suretle teekkl eden yeni devlet, iinde bulunduu m h i m devre ve meselelere nazaran henz ok acemi idi; uras m u h a k kak ki Reit Paann siyas dehas ve keskin gr li ve Fuat P a alarda eksikti; bir taraftan ecnebi mdahaleler, dier taraftan sarayn mdahalesi, ve bu cinsten bir idarede eksik olmamas tabi olan ferd ihti raslar, ve nihayet bir t r l dzelemiyen ve her an daha vahim bir buh r a n eklini alan maliye ileri ve onlarn etrafndaki gayet hakl israf dedikodusu - t Mecit devrinden balar, - efkr umumiyeyi tela d ryor ve tabi olarak bir huzursuzluk, memnuniyetsizlik ve ati iin emniyetsizlik hissi yaratyordu. Bir kelime ile, memlekette ok gergin bir hava vard. Bu gerginlik biraz sonra Girit ve Belgrat kalesi meselelerinde son haddini buldu. Henz yeni teekkl eden, fakat hayatn bnyesine dahil bir ihtiyaca cevap verdii iin derhal inkiaf eden Trk gazeteci lii bu meseleleri benimsemi ve Suav Efendi, Ziya Bey (bilhare paa) ve Namk Kemal gibi devrin genleri b t n bu gerginliin vatan ve millete ait endielerin tercman olmaa balamtlar.. Daha o devirden Namk Kemali byk siyas meselelerden bahsederken kazand vuzuh ile ark meselesini karilerine izah eder ve devletin muhtelif mklt karsmdaki ciz vaziyetini ok olgun bir tefekkrle tenkit ederken gryoruz. Bu esnada, bir irade ile stanbuldan Avrupaya uzaklatrlan ve sonra Msr valiliindeki irs hakkndan m a h r u m edilen Mustafa Fazl Paa, Abdulziz idaresine kar oradan bir mcadele amt. Paann Paristen h k m d a r a hitaben ve franszca olarak nerettii ak mektup bizde hrriyet ve merutiyet taraftarlarnn ilk beyannamesi addedile. bilir; stanbulda yeni Osmanllara mensup genler tarafndan tercme edilen ve paket paket datlmak iin uraya b u r a y a braklan bu mek tup, her yarann stne tuz basmaktan ekinmiyen edit ve tok bir ifade ile yazlmt. li Paa, genlii ve memleket efkr umumiyesini saran bu yeni h u m m a y bir hamlede susturmak istedi. Muhbir kapatld, sahibi Ali Suavi Kastamonuya nefyedildi, Ziya Bey Kbrs mutasarrflna, Namk Kemal E r z u r u m vali muavinliine tayin olundular. A y n c a matbuatn h u k u k u da bir k a r a r n a m e ile tahdit edildi, 17 mart 1867. Fakat t a m o sralarda Mustafa Fazl Paa, tedenberi faaliyetlerini uzaktan takip ettiini syledii genleri mcadelelerine devam iin Av-

N A M K K E M A L

r u p a y a armt. Namk Kemal (Ziya Beyle beraber; biraz sonra da yolda Ali Suavi ve Agh Efendiler kendilerine iltihak edeceklerdir) b u daveti kabul ederek Parise kat. (stanbuldan hareket mays cuma 1876). Bir mddet sonra da yeni Osmanllar cemiyetinden Mehmet, N u r i ve Reat Beyler geldiler. Bu firar Namk Kemalin hayat diyeceimiz b y k ve merakl rom a n m biraz melodrama kaan bir safhasdr (Ebzziya Tevfikin Yeni Osmanllarmda b t n tafsilt vardr). Bu suretle gen Namk K e m a l mtak olduu bir diyara, ayni zamanda iinde hamlesini duyduu ma cera hissini de t a t m i n eden bir ekilde atlm bulunuyordu. Bu gen lerin Avrupadaki neriyat ve faaliyetlerini biliyoruz; fakat daha evvel Mustafa Fazl Paann sadece taahhtlerini bir mddet ifa eden bir da vet sahibi kaldn iaret edelim. Ali Suavi Pariste Muhbir gazetesini t e k r a r karr; fakat Yeni Osmanllarla aras biraz sonra ald iin bu gazete ahs gazetesi olarak kalmtr. Namk Kemal o tarihten itiba r e n Ali Suaviye arlatan der; biz bu m u a m m a l a d a m m daha baka v e daha iyi sfatlara lyk olduunu dnyoruz ve bir baka tecrbemizde bunu anlatmaa alacaz. Namk Kemalin (arkada Ziya Beyle beraber), asl faaliyet sahnesi ilk says 28 haziran 1868 de kan Hrriyet gazetesidir. Haftada bir kere kmakta olan gazetenin 4 nc saysna kadar mes'ul m d r Re at Bey, 5 inciden 63 ncye k a d a r da Namk Kemaldir. 65 inciden 100 nc sayya k a d a r ise m d r mes'ul yerinde Arif' ad grlr. Londrada kan Hrriyet, 88 inci nshasndan itibaren Cenevrede Ziya Bey tarafndan litografya ile tabedilmi olarak neredilir. Bu faaliyet esnasnda bir taraftan siyas fikirleri vuzuh kesbeder, ne istediini bilen bir cemiyet ve mcadele adam olur, dier taraftan da Avrupay yakndan tanmaa alr. Bu seyahat seneleri esnasnda bilhassa h u k u k ile megul olduunu zannettirecek deliller vardr. Ayni zamanda Avrupa edebiyatlarn, hi olmazsa, bilmek iin bellibal eser lerinde tetkit ettiine hkmedebiliriz. Devrinin en byk hreti olan Victor Hgo'yu ve belki o kanalla Shakespeare'i bilhassa okuduu muhakkak tr. Sk sk tiyatrolara gittii ve tiyatro eserleri mtalea ettiini de tahmin edebiliriz. Dier garp san'atlerinin onu fazla alkadar etmedii grl yor. Magosada, Meprizon muahazenamesine yazd bir iki cmleden devrmin Verdi ve Offenbach gibi baz musikiinaslarn tandna hk medilebilir, fakat kendisinde, h a t t arka ait dahi olsa, bir musiki zevki olduunu zannetmemize hibir sebep yoktur, resim, heykel gibi san'atlerin de zevkine varmamtr diyemezsek te bunlardan, deta mevcut de illermi gibi, bahsetmediini syliyebiliriz. YazlaTindan anladmza

A N T O L O J I S I

gre onu A v r v u p a n m daha ziyade umum layat, iktisad vaziyeti, r e fah, idare ekilleri gibi eyler alkadar etmekte idi. Mesel bir t e ceddt hareketinin banda bulunan ve memleketine ufuklar aan bir mtefekkirden beklenen geni jesti onda bulamayz. Garp felsefesi ile h e m e n hi alkas y o k t u r denebilir; bir yazsnda kendisini Sokrata b e n . zetmesine ramen, zaten bu felsefe ile temasma sistemi dahi manidir. O mslmandr, ve 18 inci asr feylesoflarnn ve fikr hareketinin getir dii eyleri, islm dininde, eriatte ve fkhta arayacak kadar msl mandr. Ziya bey de bu hususta kendisinden ayrlmaz. Bir taraftan kendisine izdii yolda ilerlerken dier taraftan da biz zat hayatn hazrlad bir tecrbeyi yapyordu. Kendi kk cemaatleri iinde baz fikir ve menfaat ayrlkluri ba lamt. Sultan Azizin Avrupa seyahati onlar iin m h i m bir darbe 43du; Mustafa Fazl paa stanbula dnd. Bu suretle himayesiz kaldlar, P a r i s t e n Recaizade M a h m u t Ekrem Beye yazd bir mektupta "bizimki,, diye bahsettii veliaht Murat Efendiden de vefaszlk grd tahmin edi lebilir. (Son asr Trk airleri. bnilemin M a h m u t Kemal. 825). B t n 'bunlarn, zerinde yapt tesiri ayni mektuptaki (Herkes kendi maksad urunda feda edecek a d a m aryor) cmlesi ok gzel hulsa eder. 1870 senesi yaz iinde ve belki de sonbaharnda (bu tahmin Na m k Kemal ve bret gazetesi adl zengin bir eser nereden mtetebbi dostum Mustafa Nihat Ozn'e aittir; stat bnilemin Mahmut Kemal son asr Trk airlerinde bu dnn tarihini 1 ramazan 1282 olarak kat'iyyetle tesbit ediyor) stanbula dnmesinde bu r u h haletinin bir t e siri olsa gerektir. Ayrca stanbula dnmek hususunda b i r t a k m teeb bslerde bulunduu, Zaptiye nazr Hsn Paann bu hususta kendisine y a r d m ettii ve H r r i y e t gazetesi ile alkas kalmadm iln eden b i r m e k t u b u n u n bu zat marifetile stanbul gazetelerinden birinde neredildii de unutulmamaldr. Yeni Osmanllar Cemiyeti neriyat pek az tetkik edilmitir. imdiye k a d a r Hrriyet ve bret gazeteleri gibi esasl membalarn haricinde hi tetkik edilmemi ksa mrl birok gazeteler bulunduu gibi Avrupada neredilmi birtakm pamphlet'lerin mevcudiyeti de pek az dikkati celbetmitir. Tanzimata dair stanbul niversitesi tarafndan neredilen b y k kitapta Maarif Mstear Bay hsan Sungun'un bu husustaki ok dik katli etd ve y u k a r d a zikrettiim Namk Kemal ve bret gazetesi adl kitap istisna edilirse mevzu deta bakir bulunmaktadr, denebilir. Bu vesikalar tamamile tetkik edildii zaman birok ve biribirile tezat h a linde fikir cereyanlarna tesadf edilecek ve belki de Namk Kemalin dn meselesi t e n e v v r edecektir.

10

N A M K K E M A L

O sene li Paann son sadaret senesi idi, paann N a n u k K e m a l e kar ald vaziyeti bilmiyoruz; fakat ondan Fransa . P r u s y a h a r b i n e dair bir lyiha istemesi v e bu lyihay okuduktan sonra Kemalin siyasi ilerdeki anlayn beenmesi de gsteriyor ki bu vaziyet zannedildii kadar gergin deildir. F a k a t Namk Kemalin t e k r a r ve byk mikyasta faaliyete balama s Ali Paann lmnden dahi epeyce sonradr. (7 eyll 1871). Bu lmle Sultan Aziz devri yeni bir safhaya girer; artk byk, kk baz k a b a h a t l e r ilenen, baz yolsuzluklar yaplan bir devre kapanm, M a h m u t Nedim Paann ahsnda memleketin m u k a d d e r a t bizzat melekerrin eline teslim edilmitir. Namk Kemalin hrriyetten sonra en geni faaliyet gsterdii gazeje bret olmutur. Kendi bamuharrirlii altmda ve ilk nshas 13 haziran 1872 tarihinde kan bu gazetede Namk Kemal arkadalar Nuri, Reat ve Ebzziya Tevfik Beylerle alr; fakat hareketi c a n l a n d r a n ve istikamet veren kendisidir. Orada, gazetenin mterek imzal bir b e yannamesi olan ve birinci nshadan itibaren stste defa neredilen kk bir bentte yazld gibi (halkmza kavaidi siyasiye ve terekl^iyat medeniyeye mteallik m a l m a t vermek iin), rmum temlerin a l tnda, devrinin yolsuzluklarndan hibirini affetmiyen ve ayni zamandafikirleri aydnlatmak ve uyandrmakta devam eden bir mcadeleye girer. I'akat bu faaliyet, gazete sk sk h k m e t tarafndan kapatld iin, u z u n v e devaml olmaz. Ali Paann halefi Miahmut N&dim Paa 11 temmuz^ 1872 de gazeteyi drt ay mddetle tatil ettii gibi bamuharririni Gelibo lu mutasarrflna tayin ederek stanbuldan uzaklatrmak ister. Na m k K e m a l bir mddet sanbulda ayak srttkten sonra, gittii Geliboludan - Mithat Paann sadareti zerine cezas hafifletirilerek t e k r a r kmasna msaade edilen - brete B. M. (bamuharrir) imzasile v e H a dika gazetesine de (Ebzziya Tevfik tarafndan 9 t e m m u z 1872 de ilk nshas karlmtr) N. K. imzasile yaz yazmaa devam eder ve niha yet ayni senenin birinciknunu sonlarnda vazifesine nihayet verildii iin stanbula dner ve t e k r a r faaliyete balar. Bu esnada bir deiiklik daha olmu, Mahmut Nedim Paa yerine sadarete getirilen Mithat Paa, Mah m u t Nedim Paa devrine ait. bir para rezaletini, bizzat h k m d a r l a r m b u ile alkadar olduunu bilmeden, ortaya karmas zerine sedaretten u zoklatrknt. Namlt Kemalin b u son gazetecilik faaliyeti vatan piyesinin Gll Agobun Gedikpaadaki tiyatrosunda oynand gece, halkn yapt b y k ve olduka m a n a h nmayi - nk yaasm miUet! yaasm Kemal! gibi avazeler, Allah muradmz versin, gibi veliaht Murat Efendi lehinde o l d u -

A N T O L O J I S I

11

u tahmin edilen tezahrat ta kanyordu - zerine tevkif ve Magosaya. nefyedilmesile biter. FilhakJla Namk Kemal bu sralarda tiyatro ile meguld, stanbulda, baz arkadalarnn itirakile teekkl eden bir tiyatro hareketi nin baladn daha Geliboluda iken biliyordu. Kendisi de Valan - y a . h u t - Silistre ile, Razdil - sonra maarifin srarile Glnal olmutu - adli iki piyese balamt ki bunlardan ikincisini menfasnda bitirecektir. Vatan - y a h u t - Silistre piyesinin yaknda temsil edileceini 31 m a r t 1873 tarihli bret gazetesinde yazd tiyatro adl makalede "Asar cizanemden Vatan - y a h u t - Silistre unvanl oyunun tertip ve talimi hitam buldu, birinci defa olarak nmzdeki sal akam, yani aramba gecesi icra edilecektir.,, cmlesile haber verdii gibi "Yine a s a n cizanemden Razdil namnda dier bir oyun var,, diyerek te mstakbel, eserden b a h . seder. Namk Kemalin bahsettiimiz makalesi ve muasrlarnn sonralarneredilen yazlar ile, Abdlzizin iradesinin, sadece Trk matbuatnn ve vatanperverliinin byk bir hamlesini tevkif etmediini, ayni zaman da muntazam bir programla ie balyn bir tiyatro hareketini de, daha balangcnda iken, ldrdn anlyoruz. Abdlzizi bu suretle hare kete sevkeden saikler arasmda, Murat Efendinin ve taraftarlarnn son zamanlarda, harice dahi taan, propagandalarn ve almalarn ilve etmek lzm gelir. Ayrca Mahmut Nedim Paann sadaretindenberi a r . tk padiaha lf anlatlmak kabil olamyaca hakknda etrafta teekkl eden kanaat yznden h k m d a r n hal'i, sada solda, ciddiyetle k o n u . ulmaa balanmt. Bittabi b t n bu dedikodularn, zaten matbuatn baz meseleler ze rinde srar etmesinden kukulanan hkmete aksetmemesi ihtimali yoktu; stelik Yeni Osmanllarn ve bilhassa Namk Kemalin veliaht Murat Efen di ile mnasebette bulunduu muhakkakt. Binaenaleyh saray Vatan piyesi iin yaplan tezahrattan t a m istifade etti; bret kapatld gibi o zamanki matbuatn hoa gitmiyen simalar da evvel tevkif edildiler (5 nisan) ve sonra da bir irade ile (10 nisan 1873) muhtelif yerlere nefyedildiler. Filhakika Kemal Beyle beraber, Ebzziya Tevfik ile A h m e t Mithat Efendi Rodos adasna, Nuri Beyle talebeden smail Hakk Eendi Akkya nefyedildiler. Vapura bindirilmek zere sevkedildikleri zaman, Namk Kemal halkn kendilerini gelip kurtaracaklarn mit edermi, hatt vapurda bile bu mitle beklemi (Nuri Beyden naklen bnilemin Mahmut Kemal). Namk Kemalin byle bir mit beslemesine fazla h a y r e t edilemez, birka sene sonra Mithat Paay memleketten Avrvupaya teb'it eden Abdlha.

12

N A M K K E M A L

m i t te, bu hareketin stanbul halk aras'nda bir akslmel uyandraca i o r k u s i l e ve icabnda herhangi bir kargaaln nn alabilmek iin paann bindii gemiyi 24 saat M a r m a r a aklarmda tevkif etmiti. D e . mek ki bazan fikrin hayat ve kitle zerindeki tesirini hesapta insanlar yanlabiliyor. Devrin olduka garip bir hususiyetini gsterdii iin Kemalin ve a r . tadalarmn nefyinden sonra dahi V a t a n piyesinin stanbulda bir md det daha oynatlm olduunu ve Abdlzizin bile h u z u r u n d a bir iki defa oynatarak seyredildiini ilve edelim. Bu da gsteriyor ki Vatan - y a h u t Silistre o devir iin bir ihtiyaca cevap veriyordu.

Magosaya nefyi ile Namk Kemalin hayatnda gazetecilik ve aktan aa mcadele devri kapanr. Vaka ondan sonra da, byk m u h a r r i r hayatna ve faaliyetine istikamet veren fikirlerin adam olarak kaldin, hayat ve cemiyet karsnda alm olduu vaziyette devam ettiini daima ve her frsatta t e k r a r ederse de artk fikirlerini serbeste ve ol duu gibi sylemek frsat ve imknn bir daha ele geiremez. Bu tarih ten itibaren, Kanunuesas zerinde alt ksa mddet istisna edirse, o n u n edeb faaliyet devresi balam oluyor, fakat bu yeni devreye gir. nieden evvel biz onun getii yola bir daha bakmalyz. Kemalin, Avrupada iken, bilhassa H r r i y e t gazetesinde yazm ol d u u n u syledik. stanbulda t e k r a r matbuat hayatna dnnce bir taraftan bret ve Hadikada byk siyas muahazelerini yaparak, idar v e hukuk sahalarda memlekette t a h a k k u k ettirilmesi icap eden deiik likleri anlatarak bu mesaiye devam ederken, Diyojen gazetesinde de henz ifadesinde biraz rekket bulunan ve mizaha mahsus o hafiflii ancak zamanla kazanacak olan, fakat b u n a ramen hdisat ok d o k u n a k h ve ce sur bir alaym adesesinden gstermenin srrn bilen fkra ve yazlarm ne retti. Kat' ve iyice muvazenesini bulmu bir ahlk ve kanaatten kuvvet alan bu yazlarn kendilerine mahsus bir salbeti ve lezzeti vardr; zaten Na m k Kemalde daima hicve ve mizaha kar bir zaaf mevcuttur; eyann v e hdiselerin akli selime uymyan izgilerini semekten ve h a t t onlar m b a l a ile n safa almaktan holanr, bu yazlarn o zaman memleketi idare edenler stnde yaptklar tesiri Diyojenin urad tatil cezalar gsterir. F a k a t onun asl dikkat edilmesi lzm gelen, tefekkrnn b t n vs'atini veren yazlar, Hrriyet ve bret ile Hadikada . ve bittabi dier gazetelerde neredilmi tektk yazlarla beraber - kan makaleleridir. Bunlardan Namk Kemali baz siyas kanaatleri olan bir herhangi adam gibi deil, yaad cemiyeti deitirmek ve m u k a d d e r felketinden

A N T O L O J I S I .

13

k u r t a r m a k arelerini t a m ve eczas biribirine skca bal bir sistem h a linde anlatan vazh fikirli bir mrit olarak grrz. Bu sistem . harfi, harfine alnd takdirde bugnk dnya grmze uymyabilir, fakat bu gr hazrlamakta bir mil. olduu, bizi bugne isal eden yolun banda bulunduu da muhakkaktu'. Hrriyet, memleket dnda kt iin, orada yazd makalelerin mevzularn erbete alyordu.. bret ve Hadikada byk itima temler iinde bunlar daha. ziyade, dolayisile izah ediyordu. Fakat her iki mesai devresinde de cesa retinin ve vuzuhunun ayni ekilde devam ettiini derhal kaydedelim. Namk Kemalin siyas akidelerinin teekklnde vatan endiesinin ilk mil olduunu unutmamaldr; her an inkraz tehlikesi iinde yayan, siyas birlii ve iktisad sistemi bozulmu bir imparatorluun ocuu elbette ki hayat hakk dnyaca kabul edilmi bir siyas varln iinde srf ferde ait haklarn peinde koan bir mcadeleyi aamazd. Onun mensup olduu nesil, bir inkraz felketinin karsnda idi, ve onu mene-^ decek arleri aryordu. Hereyden evvel ve derhal lzm olan bu idi. Fakat gerek Namk Kemalin ve gerek Ziya Paann (o zamanlar da.h a bey) byklkleri, burada balar; her ikisi de ve bilhassa Namk Ke mal, meseleyi arabuk devlet ve idare plnndan cemiyet plnna ge irmee ve yaadklar devrin hdiselerini hakik aydnlnda grmee muvaffak olmulardr. Diyebiliriz ki Namk Kemal merutiyet ve hrriyet fikrine, tarih zerinde uzun bir tenkit ve cemiyet zerinde semereli bir dikkatle varr. Yahut hi olmazsa siyas akidesini byle bir mahede ve tenkit ile tevsik etmee muvaffak olur. Bu dikkat, evvel hdiselerin zerindedir: O, imparatorluun fel ketlerinin banda 1856 muahedesini, daha dorusu bu muahede ile ec. nebi devletlere bahedilen iki byk hakk, devletin - bu tarihteki sla hat fermanile giritii taahhtler dolayisile - dahil ilerine mdahale hakk ile, yine ayni devletlere, neticesi dnlmeden ve mukabil tedbir leri alnmadan, dahil ticaret hususunda verilen serbesti hakkn bulur. B u n a murakabesiz bir devlet makinesinde tesadf pek m m k n gr nen - daha dorusu itinab ferd kymetlerdeh maada hibir meyyideye bal olmyan - suiistimalleri ve onun neticesi olan mal b u h r a n ilve eder. 1856 slahat ferman baz tebeaya verilen haklardan islmlar is tisna etmekle sade memleketin manev vahdetini bozmu olmaz, ayni zamanda asl u n s u r u kendi haklarnda ve yaama imknlarnda dierle rinden daha aa vaziyette brakt iin memleketin ve devletin atisini tehlikeye drmektedir. Dier taraftan ecnebi sefaretlerin elinde daima bir mdahale vastas olduu iin devletin haysiyetini ve ayni zamanda emniyetini ihlle sebebiyet vermitir. Ecnebilere verilen serbestli t i c a r e t

14

N A M K K E M A L

lakk ise yerli sanayiimizi ifls ettirir: Bu yanl admdan mes'ul olan lar li ve Fuat Paalardr; bilhassa birincisinin mevki hrs ve becerik sizlii sayesinde, zaferle netice bulan Krm harbi esnasnda ekilen b t n zahmetler boa gitmi, " R u s y a m n kl hakkile istihsale muvaffak olamad mesalihi dahiliyeye mdahale h a k k , "bedavaca u m u m Av rupaya,, verilmitir. Halbuki byle eksik ve manasz bir tedbir yerine do r u d a n doruya merutiyet usul kabul edilse idi, Avrupaya kar mslm a n olmyan tebea hakknda devlet ayrca teminat vermek mecburiyt i n e dmiyecekti. ktisad vaziyete gelince o mill hayat kemiren bir fettir. Cemiyetimiz, tayamyaca ykler altna sokulmutur; Krm muharebesine kadar bir para bir yere bor yapmam olan bir devletin bir zamanlar kalkp ta Avrupadan ald ve alaca borcu bir nevi vari d a t telkki etmesi ve stelik alnan paralar da t a m yerine sarfetmem bulunmas ancak ahsa dayanan bir h k m e t ile idare edilen bir memle kette olabilecek ilerdir. Bunun arkasndan, yanl kurulmu ve bilgisiz bir idare sisteminin hatalar, devlet salhiyetini suistimaller ve fert hak kna kar - Tanzimattanberi devlete edilmi taahhtlere ramen - yap lan tecavzler, gelir. B t n bunlarn aresi birdir: Mutlakiyet ideresine nihayet vermek ve merutiyet sistemini kabul etmek. Tenkitle vard bu neticeyi imanile tamamlar ,onun iin fert hr dr ve h r olmas lzm gelir. Hakik cemaat h r fertlerden teekkl eder. Namk K e m a l hrriyet kelimesinde cemiyet iin b t n mitlerin beklenen feyizli bir hayat ve istikbalin srrm bulur. Dindar ve mslman N a m k Kemal iin hrriyet, ferde Allah tarafndan verilen bir haktr, t e r c m e edelim: "nsan hr doar,,. Bununlaberaber ihtillci dedir. H a t t silhla yaplacak bir ihtill onu r k t r ; byle bir ey bir son, bir lm saati bile olabilir. Bu siyas akidenin t a m bir sistem haline girdi i nokta, devrinde yaplan adl ve hukuk yenilikler zerinde yapt ten kitlerdir. Ziya Paann baz beyitlerini demagoji addedenler Hrriyetteki makaleleri okurlarsa. Yeni Osmanlarm bir ksmnn imparatorluun kendi kadrolar iinde Avrupallamak istediini grrler. Filhakika gerek Ziya Paa, gerek Namk Kemal bir taraftan merutiyet ve h r r i y e t fikirlerini eriatle, islmiyetin esas umdelerile tevsik ederler; dier taraftan da bu umdelerden her ayrl tenkit ederlr. Namk Kemale gre Tanzimat z i m a m d a r l a r m m Avrupa tazyiki k a r snda - ve sade franszca okuduklar ve mslman ilimlerini bilmedik leri iin; bittabi kastedilenlerin bamda Ali Paa vardr - hukuk v e adl messeselerimizi deitirmee kalkmalarn byk bir k a b a h a t ad deder. Namk Kemalin ve Ziya Paann islmiyet ve islm messeseler karsndaki bu vaziyetlerinde esas saik nedir? Yazk ki bilhare yaz-

A N T O L O J I S I

15

mak istedii Hikmetilhukuk adl eser bitmemi ve kanaatlerinde husule geldiini m u a h h a r devreye ait baz y a z a r m d a n sezdiimiz deiiklii Namk Kemal bize b t n izgilerile verememitir. Herhalde o zamanlar Avrupa ile azam haddini bulan ticar m n a sebatn ve u m u m hayatmzda vukua gelen deiikliklerin karsmda mevcut adl tekilt ve hukuk messeselerin kifayetsizliini dnrsek Tanzimat zimamdarlar h a k k m d a Yeni Osmanllarn bu hususta yaptk, l a n tarizlere pek hak veremeyiz; yalnz onlar, bir noktada hakl olabilir ler, o da memlekette iki ayr hukuk telkkisinin mevcut olmas keyfiye tidir. Namk Kemalin gazeteci faaliyet ve tesiri sadece bir merutiyet ve idar inklp fikri etrafnda kalmaz. O, bu ana fikrin yanbamda cemi yetin bnyesi ile de megul olur. Ev, aile, kyafet tarz, muaeret, her sahadaki sakim itiyatlarmz, tahsil ve terbiye messeselerimiz srasile ve bazan hepsi birden onun tetkikinden geer. Bu itima yazlarda Na mk Kemalin mahede kudretine ve dikkatine h a y r a n olmamak kabil deildir. Daha Tasvirde yazd bir Ramazan m e k t u b u ile birdenbire bi rinci snf mahall h a y a t musavviri olduunu gsteren byk m u h a r r i r bu makalelerile cemiyete yeni bir hayat ekil ve tarznn kaplarm a yor; genilii daha ok sonra gelecek nesillere hitap eden beli bir jest le yeni bir ufuk gsteriyordu. Hibir enferyorite kompleksine dmeden ve souk bir dikkat ile yaplan bu terih bizi Avrupal hayata aran ilk davettir. Ecnebi memle ketlere yapt seyahat, onun bu cins yazlarna, verdii mukayese imknile ok hizmet etmitir. A y n c a iktisad hayatn hemen her safhas stnde ayr ayr durmu ve d n m olduunu, nifus, askerlik gibi mevzulardan hi birini ihmal etmemi olduunu fakat hepsinden ziyade vatandalk mef h u m u n u n ferde tahmil ettii vazifeler zerinde srar ettiini de ilve edelim. Sadece, stanbuldan niin astker ve vergi alnmaz? makalesini hatrlatmakla giritii iler zerinde nekadar mull dndn gstermi olduumuza kaniiz. Namk Kemal Magosaya gittii zaman otuz yedi yamda bulunuyor du. Makalelerile memleket dahiline ve bilhassa genlie tesir etmi, memleketimizde bir m u h a r r i r iin mukadder olan hretin en yksek de recesine nail olmu, ve bir h k m e t i kendisi iin tedbirler almaa m e c b u r edecek kadar hdiseleri ve vicdanlar zorlamaa muvaffak obnutu. Hu lsa t a m manasile cemiyet hayatna messir olan bir ahsiyetti. Geni ve muhtelif sahalara mull bir malmat vard, hukuk iktisad meseleler den iyi anlyordu. Devrince bir harika addedilen ve kendisini okuyan-

16

N A.M K

K E M A L

l a n peinden srkliyen yaz tarz ve ok sari ahsiyeti ile ve bilhassa b t n mrn alan iman ve ak ile, daha ok evvelden b t n bir nesli kendine balamt. Recaizade Ekrem, Abdlhak Hmit gibi devrin ede biyatn y a p m a k t a olan isimler kendilerini onun izinde, y r y o r adde diyorlar, ondan fikir danyor, tenkit ve nasihat bekliyor, maruz kal dklar mkller karsmda ondan teselli aryorlard. Namk Kemalin, hdisattan ve mcadeleden uzak k a l m a n m azab iinde, kalemini etine batrarak, h c u m borusu d u y m u cins bir m u h a r e b e at gibi sabrszlm kemirerek dolat Magosa zindan, bu genlerin ve onlarn etrafmda yeninin akn duyan b t n bir neslin gznde, ide alin ve cemiyete ait b t n mitlerin birdenbire karard, y a h u t daha iyisi ne zaman gelecei mehul bir istikbal iin mahfuz kald bir yer, t e k r a r domas beklenen bir hayat ve dnce gneinin ufku gibi br eydi. Ve Namk Kemal b t n bu kendinden istenen eyleri - itiraf etmeli ki olduka serbest olan - kalebent hayatnda yapyor, onlara mit veriyor, 7/CJ gsteriyor, nasihatlerde bulunuyor ve ayni zamanda kaderin verdii bu maks imkn ve frsattan istifade ederek hakikatten hayret edilecek bir alma kabiliyeti ile eser zerine eser yazyordu. Tasavvurla icra arasnda en ufak bir tereddt lhzas k a b u l etmiyen harikulade velt bir almas vard. Otuz sekiz ay d e v a m eden menfa hayatnda stanbulda balayp Magosada ikmal ettii Glniihal - eski adile Razdil - piyesi m s tesna, tiyatro eseri (Akif Bey, Zavall ocuk, Karabel) ile Takibi larabat ve Tahribi harabat, Meprizon muahazenamesi, rfan Paaya m e k t u p gibi tenkidi eserlerini yazm ve neir tarihi olan 1876 y a b a k u lrsa belki de ntibah y a h u t Ali Bey hikyesini hazrlamt. B u n l a r d a n m a a d a Abdlhak Hamide, Ebzziyaya yazlm birok mektupler - aleL de bir m u h a b e r e deil, muhtelif edebiyat mevzular stnde dnen, karar veren, yol, gsteren mektuplar - vardr ki bence Kemalin en gzel eserleri arasmdadr. Ziya Paaya kar bir i b r a n vard, biraz da bu ibrar tesirile Ha rabatn kn iyi karlamad. Birinci cildi iin Tahribi, ikincisi iin de Tkbi yazd. Bu hcumlarn haksz taraflan yoktu denemez. Divan edebi yatnn bu son ve parlak airi eskiye t a m d m a n kesilmiti. Mnacat v e Naitten gayrisini sevmediimi muhtelif frsatlarla syler; ona gre eskiler sadece ran edebiyatn taklit etmekle iktifa ettikleri iin onlarn eserlerin den bir mntahabat yapmak h a t t lzumsuzdur bile. Sonra yenilik iin mcadele etmi bir adamn. Ziya Paann kalkp ta b u n a teebbs etmesi 'yrca bir hata, kendi kendini deta inkrdr. Yapldktan sonra bari doru d r s t yaplsa idi... Hakikatte Ziya Paa da stste yanllar yapyor ve

A N T O L O J I S I

17

sonra da salim bir intihap zevki gstermiyordu. Namk Kemal btn bun lar gzden karmaz, teker teker bulur, hcum eder, hatt bazan bu h cumlarda zorakiye bile kaar ve b t n bunlar ok zalim, insafsz, alayla, hicivle kark bir lisanla yapar ki eski bir dosta kar bu lisan kullanm olmasna hayret etmemek kabil deidir; ayrca "her airden bahsederken doduu yerin sylenmesine ne lzum vardr,, gibi bir iddiada bulunur ki tarih yazmaa mrnn birka senesini vakfetmi byk bir m u h a r r i r i n aznda edebiyat tarihini inkra kadar gidebile cek byle bir fikir garip bulunabilir. Fakat onda asl tenkit edilecek nokta eski iirimizin aleyhinde sy ledii szlerdir. Gerek Tahrip ve Takipte ve gerek rfan Paaya mek tupta eskiye kar olan bu zalim hkmler . ancak yenisini k u r m a k iin mrn vakfeden bir a d a m a affedilebilir; biz bugn eski iiri, onun hakik ve gzel tarafn seviyor ve bizzat Namk Kemalin ona nekadar medyun olduunu da biliyoruz. Filhakika onun san'atinin hakik dnya s, hayaller lemi tamamile arkl idi. Zaten ona gre bir san'atkrn eserinde kullanaca unsurlarn kendi memleketinin an'anesinden gelmesi zarur idi. Avrupal bir edebiyat istiyor, fakat bu edebiyatn iinde yerli kalma tercih ediyordu. Hamide yazd bir mektupta "Bir ibaresi hakknda reyimi sormu ve ibareyi de mektubuna dercetmisin, ki u dur: "Ey henim eh-i mehtapta dftme pui hayalt olan emenzasr gibi dilber, envar- mihr.i seherle tetevv eden da tepeleri kadar dilrba sevdiim!,, Szn sade olmadn, tabi olmadn itiraf ile "Acemane de deildir,, diyorsun! Hakkn var. Fakat elfazm baz yerleri, biraz dik katsiz; fakat manas "alafranga,,. Bilirsin ki halvet kelimesinin Acemane birtakm tevilt dradra dlm^ksizin ebi mehtap ile tevfiki m m k n olamaz. Da tepelerinin ziyay mihr ile ta kiymesi ise Avru paya mahsus bir hayaldir. Ben arklym; b u tebihte bir mlyemet, bir mnasebet gremiyorum, v a r ise beyan olunsun, ama ziyanm bida yeti inikas halinde da tepeleri gzellenmez mi? diyeceksiniz, evet g . zellenr! Taca benzemez mi? Evet pekl benzer! F a k a t evvel bir g . zelin velev mehasini maneviyesini olsun, mehasini tabiiyesini olsun da a benzetmek bizim tabiatimize (zannmca) mlayim gelmiyor. Saniyen ta gerek milletimizde, gerek zamanmzda "ismi var cismi yok,, tabiri m a b u d u n u n masadaki hakikisi olduundan (re'yimce) an bir ebehi m.sebbehnbih addetmek bir gzel Osmanl kzn srmesile, gazesile tavsife kalkmak kabilinden olur,, diyerek kat' bir ekilde istediini anlatr. Namk Kemal bu tenkitlerinde yeni bir edebiyatn peinde idi. Bu edebiyata edebiyat sahiha diyor ve b u n u n ark mbalasmdan, hayal lerinden, feerik cennetinden uzak olmasn istiyordu. Ayni zamanda bu 2

18

N A M I K K E M A L

edebiyat byk beer mevzular t e r e n n m etmeliydi. Yine ayni mek t u p t a "Duma fils,, den bahsederken onun yalnz La dame aux Camelia'snn insan olduunu syler ve dier eserlerinin anlalabilmesi iin yazld senelerde Pariste bulunmann art olduunu, nk o r a n m haj'-atma mahsus olduunu ilve eder. ayni zamanda bu yeni edebiyatm nesi r gsnn yerli u n s u r olmasn art kouyordu. Magosada yazd Meprizon muahazenamesi, Silvio Pellico'nun byk kitabrun Recaizade tarafndan yaplm tercmesini tenkit eder. F a k a t bu tenkit sadece tercmeye ve Recaizadenin kulland garip slpta kalmaz, bizzat eser ve hatt m u h a r r i r e dahi intikal eder. Kemalin cemiyet ve hayat karsmdaki vaziyetini hibir eser bu k a d a r sarih gstermez, burada biz on u n insan ve kahraman tellckisinde nekadar sert ve kat' h u d u t l a r k a b u l ettiini grrz. Ona gre hakikaten vatanperver ve h r r i y e t k olan bir insan iin idealinden gayri hibir ey, hibir alka ve zaaf m e v c u t ola maz. Vatan sevgisinin balad yerde b t n dier zaaflar durur, b t n dier ihtiraslar susar. Bu telkki vatanperver Namk Kemalin kuvveti, san'atkrn zaafdr. Zaafn yokluundan gelen bir zaaf ki zerinde b u mukaddemenin h u d u t larn tecavz eden bir konumay icap ettirir. Geelim. Namk Kemalin Magosada yazd piyeslerden Karabel, belki eser lerinin en zayfdr. ark saraylarnda m h i m bir mevki sahibi olan haremaalarnm oynadklar m e ' u m rolleri bir ak ve ihtiras macerasnda tasvir eder. (Ahid) admdaki haremaas, eserin asl kahramandr. Pi yes, ne vak'asnda, ne mklemelerde alka verecek hibir ey gstermez. Zavall ocuk, ana ve babann ahsi hesaplarna ocuklarnn istikbalini feda etmemeleri davasn gder. Bu tarzda eser on dokuzuncu asrn ikinci yarmnda Fransz sahnesinde - bittabi vak'ada ve yazlta b y k farklarla - grlyordu. Glnihal, bence Abdulziz devrinin fecayi ve straplarn, zulmn kk bir tara ehrinin kadrosu iinde nakleden bir piyestir. Eserin asl ismi olan (Razdil) de b u n u gsterir. Mezarlk ve hapishane sahneleri gibi dikkate deer sahneleri zerinde d u r u labilir. Fakat asl ehemmiyetli taraf bizzat Glnihal tipidir. Glnihal e v . li barkl, mreffeh, mes'ut bir kadnken esirciler tarafndan bir gece kocas ldrlerek karlm ve birok talih arkadalarile beraber bir mddet dolatrldktan sonra bir konaa satlmtr. Bu macera ve ek. tii straplar, onun temiz olan r u h u n u deitirir, onda bir nevi insan oluna dman bir r u h haleti hsl eder. Herkese dmanlk etmekten ho.glanr. Efendilerini zulme tevik eder, etrafna felket saarak ken di strabnn h m c m karr. F a k a t kendisine bir esir yerine bir evlt muamelesi yapan smet Hanmn ninesinin tesirile, bu buzdan kalp, tek-

A N T O L O J S

19

rar eski temizliine avdet eder, insan sevgisine alr ve sonunda onun kzmm saadetini grdkten, h a t t temin e t t i k t e n sonra kendi kaybol m u saadetine kavumak iin lr. B u girift ahsiyetile Gkihl, Namik Kemalin eserleri iinde bir ruh deimeye maruz kalan olu ha linde yegne ahstr ve bu itibar ile dikkate deer. Akif Beyde daha ziya de Dilrba ismindeki kadn k a h r a m a n ayan dikkattir. Dn gecesi, mey hane lemi gibi ksa kesilmekle beraber husus renklerini muhafaza eden sahneleri ile ve b t n piyesi, cazibesile bir nevi k t talih gibi dolaan teh likeli kadn kahramanile b u piyesi b t n dierlerine tercih etmek kabildir. Unutmamal ki Namk Kemalde - Cell mstesna - btn b u ehas deta msvedde halinde konuurlar. Baz tiratlar belki bir nevi dikkate mazhar olmulardr; fakat alelade mkleme dktr. Ekseriya Namk Ke mali bir vak'ay sahneye karmak kudretinden m a h r u m d u r . Mesel, Glnihalde Muhtar Beyin Kaplan Paaya kar isyan hazrlamak ve onu ortadan kaldrm^ak iin merkezden izin almak zere eyalet merkezine yani t beylerbeyinin y a n m a kadar gitmesi belli ki etraf bir isyan tevikile kukulandrmamiak iin alnm bir tedbir, yahut, eer bu piyes iin yukarda yaptmz t a h m i n doru ise, herhangi bir hali' fetvasna m r a caatin timsalidir. Her iki ekilde de bir isyan hamlesi iin lzm gelen fevri hareketi, an k a r a r ve icrann azametini ortadan kaldryor. Bu da gsterir k i Namk Kemal eserini sahne stnde deil sayfa halinde d nyor. Zavall ocuktaki iln ak sahnesinde, teebbs gen kza vermek itibarile daha muvaffaktr. F a k a t sf ruhlarn hassasiyetini tasvir edeyim derken bizzat m u h a r r i r safdiUeir. Bu, ok ayan dikkat bir sahnedir. Gidenken iki sevgili biribirlerinin san keserler. Vaka Shakespeare'de buna benzer eyler grlebilir; fakat muhayyilenin scak nda baka bir renk kazanarak... O, primitif olur, iptida primaire olmaz. Bu da gste riyor ki san'atte esas olan, rnek veya tesirden ziyade b u rnek veya tesire maruz kalan insandr. Zaten Namk Kemalde bu cins psikolojik muvaffa kiyetleri aramamaldr. Yukarda m r n n biricik ve byk megalesini anlattmz bu cemiyet adaminn hayat tecrbesinde "ak, hemen hemej pek az yer almtr. Namk Kemalin insan ve k a h r a m a n telkkisi, bu cins hassasiyetlere ve her trl beer zaafa kapalyd; bununla beraber aka dair bir nevi tecrbe de yazar. O d a baka. Baz zaaflarmzn hakik byklmz yaptklarn asl kahra mann derun bir mcadeleden doacan kabul bile edemezdi. Cell, suda boulmakta olan kars ile oluna ancak alar. Bu piyeslerin ak anlaylar, k a h r a m a n anlaylar gibidir. Hibir psikolojik incelik yok tur; alelekser yldrm darbeleri halinde balar ve bir sz tufan altnda boulur.

20

N A M I K K E M A L

Silistre - y a h u t - Vatan sona b r a k m a m . neir tarihi bir m d d e t son r a olan - Cell ile beraber bahsetmem iindir. Her ikisi de vatan ve vazife hisleri etrafnda yazlmtrlar. Silistrenin asl k a h r a m a n Zekiyedir. Zekiye, harbe gnll giden sevgilisinden uzak k a l m a m a k iin onun pe inden gider ve orada babasn bulur. Bu piyesin sahnelerdeki hareket sizlie ramen heyeti umumiyesinde bir nevi kuvvet ve gzellik vardr. Bilhassa asl ad Ahmet olan Stk Bey belki Namk Kemalin en muvaffak ibdidr. Yazk ki burada d a Namk Kemal asl byk piyes mev zuunu grmeden gemitir; Ahmet Beyin maceras kz ile damadnn macerasndan daha ziyade sahneye lyktr. F a k a t o sadece bir k a h r a m.anlk vak'as anonim bir ehnamenin bir sayfas denebilecek bir vak'a, okuyuculara vatan ak alayacak bir eser istiyordu. Basit i n k i . .';afnda vak'a, heyecanl tiratlar ve Namk Kemalin kendine mahsus has sasiyeti yer yer eserde bunu temin eder. tikadmzca Namk Kemalin en byk eseri Celleddin Harezmdir. Burada Namk Kemal kahra mann btn hayatn istiap eden geni bir eser yazar. (Cell m u k a d demesinde bize gayet sarih surette anlatt tiynlro hakkndaki fikirleri, Victor Hugonun Cromwerine benziyen bu cins byk bir eser iin pek msaitti. Burada Namk Kemal, alisiyetinin esas izgilerini veren b t n aklarn tatmin eder. Cell kahramandr, fedakrdr, mcadeleden yo rulmaz, sf ve faziletlidir. O, t a m Namk Kemalin anlad k a h r a m a n d r . Hayatta tecrbe denen eyi bilmez; sadece kendisine den vazifeyi bilir. Harezmlilerin son ve talihsiz hkmdarn Namk Kemal bir h k m d a r gibi deil, sadece bir kahraman, bir mcadeleci insan olarak tasvir et mitir. Hibir menfaat, hatt mcadelede muvaffak ohnak gayesi bile' b u dz bir izgi kadar basit ahlka en ufak bir tavizt verdiremez. K e malin, Cellin tarihteki simasn biraz fazlaca idealize ettii muhakkak tr. F a k a t bundan daha ziyade muhakkak olan bir ey varsa o da istedii gibi ahsiyeti onun macerasnda bulduudur. Onun yanbamda b t n mslman Asya, meziyetleri, ahlk zaaflar ile, kahramanlklar ve iha netleri, gemi azya alm ferd ihtiraslar ile bir izmihlal ve inhill devrinin ve hesap verme saatinin manev izgilerini yapan byk ve bariz h u s u siyetleri ile toplanr. Emirler, prensler, valde sultanlar, m u h a r i p as kerler, celltlar, mabeynciler, b t n bir insan kalabal, yzleri etraf larndaki byk y a n g m m trajik akisleri ile aydnlanm, talihlerinin kendilerine hazrlad maceray yaarlar. F a k a t piyesin grnmiyen iki k a h r a m a n daha vardr, bunlardan biri deta talihin yerini t u t a n Cengiz, br de kendisini bekliyen akbetin vehametinden habersiz, zevk ve s a fas iinde yzen Badat halLfesidir. Cellin iki karsnn ve olu Kutbuddinin simalar bu korkun mahere yer yer gzellik ve safiyetin t e -

A N T O L O J S

21

bessmn getirirler. Fakat o kadar. Konumaa baladlar m; onlar da tekiler gibidir, ayni tereddtsz, kat' kahramanca nutuk onlarda da duyulur Sahneler iinde gzel tertip edilmi olanlar oktur. Fakat heyeti umumiyesinde tekrardan gelen bir arlk vardr. Cell ahsiyetinin kat'iyetile piyesi ezer. Onu yalnz sona doru deimi grrz. Yava yava mrn tecrbeleri bu yenilmez adama hkim olur, hereyin bir anda ve tek bir adamla yaplamyacan anlar ve baz ilerde zaman dediimiz mili beklemekteki zarureti hisseden mcadele vazifesinin kat'iyetinden phelenir, "Tatarlar da insandr, bir kere iimize kartlar, elbette islmn feyz ve erefini grrler,, der ve bu vasiyeti kendi kanile karsna yazdrdktan sonra - az evvel ald yarann tesir/ liltmda - lr. Hayatn tecrbesi... Ondan kim kurtulabilir? Ayni tecrbe ve baz zaruretlere raz olmann acln, bir cemiyetin hazin realitesine kar mcadele eden, nefsinde bir insanlk parasnn taliini deitirmek kud retini bulan fikir adam daha evvel duymutu. Namk Kemal 1876 da Abdlzizin hal'i ile stanbula geldi. Memleketin manzaras deta de imiti; bununla beraber b u r a d a bir sukutu hayal kendisini bekliyordu; ok evvelden tand Sultan Murat delirmiti. kinci hali' hdisesi oldu; Namk Kemale fikirlerinin tatbiki iin imknlar verildi. Kanunu esas en cmeni azas oldu. ray Devlete girdi. Byk bir hsnniyet gsteren padiah kendisine h r m e t ediyor, haftada bir iki defa h u z u r u n a kabul ediyor, vatanperverliini takdir ettiini syliyerek iltifat ediyordu. O herkese iltifat ediyor, b t n vatanperverleri t a k d i r ediyordu. Adeta hepsini teker teker barna bastrmak istiyordu. Nitekim biraz sonra bastrd da... O k a d a r kuvvetle bastrd ki hepsinin kemikleri trdad. Fikrin, san'atin, nazar zeknn hayat karsndaki ebed zaaf ve safiyeti!.. Namk Kemal, arzularnn t a h a k k u k ryalarndan uyand zaman safiyetinin derecesini anlad; o inand fikirleri mdafaa ettiini zan nederken padiah K a n u n u esasiyi hazrlayan encmeninden, memleketin, memlekete getirilen yeni sistemin son midini, iinde bulunduu vahim vaziyette devletin k u r t u l u aresi olan Mithat Paay h u d u t haricine karmak hak ve salhiyetini koparmt. Biraz sonra Namk Kemal de manasz bir sebeple hapsedildi ve hali' teebbs deilse bile buna tevik thmetile m u h a k e m e olundu ve nihayet be buuk ay sonra t e k r a r ve ancak lmn kapsndan gemek suretile kurtulaca bir menfa h a y a t balad. lknce Midilli adasnda ikamete m e m u r edildi, - ki Cezmi roman ile yukarda bahsettiimiz Cell piyesi burada yazlr - . ki buuk sene sonra menfasnda kendisini nefyeden k u v v e t i temsile m e m u r edilir, y a -

22

N A M I K K E M A L

ni Midilli mutasarrf olur. Midilliden sonra vazifesi Rodosa naklediliyor^ bu devirde Osmanl tarihinin istil devrine kadar olan ksmile islm t a rihinin bir ksmn yazmtr. Biraz sonra Sakz adasna nakledilir. Bu esnada tarih projesi daha tekml etmi, Roma, Sasani ve islm tarihle rini ihtiva eden byk bir methalle Osmanl tarihine girmek t a s a v v u r u hsl olmutur. Sakzda iken tarihlerinin t a b ' m a balanr. Sadk dostu v e tilmizi Ebzziya Tevfik tab iini stne alr; lmnden biraz evvel ilk cz tabedilen methal bizde gzel basknn ilk numunelerinden biridir. Namk Kemal bor iinde bulunuyordu; Ebzziya Tevfikin a n l a t tklarna ve muhtelif mektuplarn ahadetlerine baklacak olursa vazi yetini dzeltmek iin btn midi bu tarihinde idi. Onlar tabedilecek ve bedelile borlarn deyecekti. Kitap saraya j u r n a l edilir ve derhal nerinin men'i iradesi kar. Bu zalimane k a r a r n onun zaten bozuk olan shhati zerinde ok menfi bir tesir yapt sjdeniyor. lm tarihi 2 k nunuevvel 1888 dir. iddetli bir zatrrie bu lme sebebiyet vermitir. 1776 da babyan ve lm ile biten b u son devre, Namk Kemalin hayatnda ikinci bir deime devri olur. Abdlhamidin biribiri ardndan gelen kat' hareketle, yani Mit hat P a a n m nefyi, Meclisi meb'usann kapatlmas ve gya Sultan Azizin katillerinin muhakemesi ile tekemml ettirdii darbei hkmet, m e m l e kette balyan btn yenilik ve kurtulu mitlerini olduu yerde sn drr. O zamana kadar grlmemi bir mutlakyet ekli balar, vaka Osmanl tarihinde b t n idarenin bu kadar mutlak ekilde saraya nakli nin baka misali yoktur. stelik te kuvvetli bir sansr matbuat b t n hznda durdurmu, deta kanatlarn krmt. B t n bir nesil, bir m r vererek memlekete kazandrdklar kymetlerin birdenbire altst edildi ini gryordu. Daha Mithat Paann harice karlmasndan itibaren b u nesil kendisini bekliyen feci akbeti anlamt. Biraz da kendi, eseri olan bu hamlenin byle y a n yolda brakldn gren Namk Kemalin bu d e virdeki haleti ruhiyesi ne olabilirdi. Ktle iin siyas olgunluun daha birtakm artlara ihtiya gster diini, asrlk messeseleri ve ahlk vaziyetile koskoca bir i m p a r a t o r l u un btn devre ve itima zihniyetinin kolayca ve tek bana bir hsn niyetle deiemiyeceini, atlm olan fikir t o h u m u n u n yeermesi iin zaman dediimiz o mthi milin de almas lzm geldiini grd. Kimbilir belki de kendi mnevver neslinin faaliyetinin muhasebesini y a parken bizim bugn o tarihi devir zerinde dnrken vardmz netice lere variyor. Hayatnn fecrinde kendisine muhasm olarak kabul ettii, hepimizin tarifin ve tenkidin oklarile her gn biraz daha h n p a l a d in sanlar, li ve Fuat Paalar biraz daha iyi anlyor, eya ve hdiseler-

A N T O L O J S

23

deki zaruretlerin insan iradesine hkim olduu zaman yaplacak pek az ey kalacan, cemiyet h a y a t m d a ktleye istinat etmiyen atlaylarn m u k a d d e r gerilemelere mal olacam takdir ediyordu. phesiz k i herey kaybolmamt; fakat o kadar uzak ve mehul bir zamana kalmt ki... Asl fenas mcadele imlcnnn yokluuydu; bu pederane vesayet, dik katli ve evhaml sansrile her t r l hareket imknnn nne geiyordu. Ve sessizlik, mutlak denebilecek bir sessizlik yava yava, bir zaman kendi gr sesinin infilk eden bir fecir gibi ykseldii memleket havasna ok ar, siyah, katrandan bir mayi gibi kyor, yava yava memle ket bir hasta odasna dnyordu. Hakikatte bir hasta, bir byk hasta vard. Bu, h n k r n korkak muhayyilesi, bir trl sknet bulmyan vehmi idi. B t n memleket kslm dudaklarile bu byk ve tal has tann baucunda skc bir zaman saymaa balamt. Bu ar sessizlik iinde uzak dostlarn ancak seebiliyordu; hepsi sk t u n menfasnda idiler; hepsi syliyecekleri sz, kendi hakikatlerini syliyememenin azab iinde bu sessizlii konuuyorlar, onun ehresini takmyorlard. Ve asl kahraman, zaruretlerin karsna ferd ahlkn dikmi b y k adam, korkun ve mrettep muhakemesinde bile Abdlhamide ders veren, onu klten devlet adam, Fuat Paann ebldhrar diye vd Mithat Paa, Taifte lo bir oda iinde her gece, bu sessiz likle dvyor, onun eilip sofrasmdaki tabaa ve krk destisindeki suya att avu avu zehri, boynuna frlatt yal kemendi gryordu. Ya kendisi, fikir meydannn ortasnda dikilmi kkriyen arslan ne ol mutu? Kafeste b i r k a r t a l gibi, tpk Cezmi romannda airin timsali olarak ald kartal gibi, uzletinin duvarlarna arpmaktan, orada kol ve kanadm krmaktan baka ne yapabiliyordu.? Bununla beraber bir ey yapmas lzmd. Yenilmi olmakla mcadeleden vazigeemezdi. Here yin t a m zaman iken bir hamlede yaplmasn istemiti. Bu olmad. imdi kendisine sabrn yolu alyordu. Oradan yryecekti. Cemiyetin fikr terbiyesi ona yaplacak son i gibi grnd. Tarih ve h u k u k en msait sahalard. Her ikisinde de gen nesle retecek eyler vard. Hikmetlh u k u k bu devrin lmle yarm kalm eseridir. Tarihe gelince onu daima sevmiti. Her byk air gibi jestin asaletini duymu, kahraman dini ile ya amt. yi bir Osmanl tarihi yazmakla, onda anlatt fikirleri ve yap t tenkitleri, geni eserin kadrosu iinde ve hdiselerin teselsl a r a snda yeni batan ve daha m u n t a z a m bir ekilde tekrarlayacak, bu su retle br taraftan siyas rde yardm edecek, dier taraftan bu tarihin, ok icazkr olan slbunun canlandraca iyi taraflarile, destan sajnfalarile gelecek nesillere vatan ve millet akn, fedakrlk hissini, ah-

24

N A M I K K E M A L

lk byklkleri ayacak bir numuneler mecmuas vcuda getirmi olacakt. Daha evvel kk tercmei hal monografilerini, E v r a k perigan cildini tekil edenleri, Kanije, Emir Nevruz risalini bu gaye iin yazmam myd? Bu sonuncusunun mukaddemesinde vatanper verliin ve sadakat hissinin bir millette kendi kendine hasl olamyacan, onun mekteplerle ve mill mefahiri canlandran kitaplarla ve dier san'at eserlerile temin edileceini syler. Namk Kemalin mverrihlii hakknda tan bir h k m vermek ko lay deildir. nk bu eser t a m deildir. Fakat tarih anlaynda za manla baz mes'ut deiiklikler olduu inkr edilemez. Ayrca 19 uncu asrn siyas tarihini ok iyi anladn ve bildiini br yazlar gster mektedir. Methal' in mukaddemesinde tarihimiz iin ortaya att fi kirler, ve bilhassa Seluk tarihini istikllinden bsbtn m a h r u m edii ve daha eski Trk tarihi hakkndaki mtalealar bugn beenilecek ey ler deildir. Fakat eser ve bilhassa bu methal bittii azman nasl bir ekil alacam tahmin edemeyiz. Herhalde vesikalar, ve mevzu kendisini bu gnk grmze y a k m bir zaviyeye getirecekti. Hi olmazsa Malzkirt meydan muharebesinin mill tarihteki ehemmyet ve mevkiini, ona nasl muhteem ve feyizli bir balang olduunu grecekti zannedebiliriz. F a k a t bugn, bu hususta sadece elimizdeki mukaddeme ile iktifaya mec b u r olduumuza gre bu anlay t a m bulmamz kabil deildir. Hikmetlhukukun bitmemesi ayrca ayan teessrdr. Bu son devre iinde yazd dier eserler arasnda en belliballar neir tarihi biraz daha ev vele ait olan ntibah (1876) le yukarda bahsettiimiz Cellden maada Cezmi adl romandr. Eski ve sansr marifetile deitirilmi ad Son pimanlk olan nti bah hikyesi, Namk Kemalin byk hikye vadisinde ilk tecrbesidr, phesiz ki gerek buna, gerek t e Cezmi romannn elimizde b u l u n a n ilk cildine bakarak Namk Kemiale b y k romanc demek kabil deildir. Bununla beraber bu hikyenin kendisine mahsus sfiyane bir hali var dr. Kitap, ahlk bir tez ve tenkit romandr. Bir makalesinde zemmet tii yerli greneklerin memleketimizde genlik terbiyesinin ve elence tarzlarnn velhasl muaeret hayatmzn kt taraflarn tenkit eder ve ayni zamanda ihtiraslarmza kendimizi terketmemekliimiz dersini verir. Allegorik resmin semav ve behm ak timsallerinde olduu gibi biribirine tam.amile zt iki kadm tipi, afif, fedakr ve sonuna k a d a r sadk Dilaup ile muhteris, kindar, zlim ve hazperver .Mehpeyker, aklar ve ruhlarnn biribirinden ayr hususiyetleri ile roman yaparlar. Fakat kitab asl dolduran kitabn ve macerann y k n tayan Mehpeykerdir. Bu r o mianda Namk Kemalin eski iir dnyamzn hayallerile beslenmi zen-

A N T O L O J S

25

'gin, fakat ok acemi slbunun haric eyaya ve r u h haletlerine bece. riksize temaslarm dilimizin bu vadideki ilk tecrbeleri addetmek l z m gelir. Vaka Ahmet Mithatn baz hikyeleri ntibahtan evveldir, fakat arada bir nevi kalite ve snf fark mevcut olduunu unutmamal. Namk Kemal romana uzun bir amlca ve bahar tasvirile girer ki b u deta eski bir kaside nebine benzer. Portreler ok acemice izilmi olmakla beraber teferruat stnde srardan gelen bir nevi salamlklar vardr. Ayni vasflar Cezmi romanna nakledebiliriz. Bu roman Namk Kemal bitirmi deildir. Eldeki cilde "Cezminin genlik ve h a r p sene leri,, denebilir. K a h r a m a n n hayatn nc Mehmet devrinin bir ihti lli dolayisile on altnc asr mverrihleri bize anlattklar iin kitaba verilen ad muhik gsterecek asl mevzua, ikinci ciltte balyacakt diye biliriz. Bu ciltte sdece Cezminin yetimesi ve ran seferine itirak edip, Karaba muharebelerine girmesi ve nihayet orada zdemir olu Os man Paay K r m ehzadeleri Kalgay dil Giray ile Gazi Giray tan mas, ve bu iki kardein esareti zerine Kazvinde ahn saraynda ba lyan ikizli bir ak hikyesi anlatlr. Namk Kemal Cellin mevzuu gibi Cezmideki bu dil Giray ksmnn n>evzuunu da tarihten hazr olarak almtr. Burada da ntibahta olduu gibi biribirine zt seciyede iki ka dn, ehriyarla P e r i h a n vardr, fakat ahslar daha yksek bir plna nak ledildikleri iin birinci hikyenin ehasndan farkldrlar. Buna ramen ehriyar, Mehpeykere ok benzer, fakat munis ve mazlum Dilup ye rine, onun kadar afif ve temiz olmakla beraber, bir omazon kadar m u h a r i p ve mcadeleci olan P e r i h a n geer. Gerek bu saydmz kahramanlar, gerek onlarn etraflarnda bulunan ikinci derecede ahsiyetler ferdiyet lerinin b t n izgilerile romanda mevcutturlar. Karakterler tekinde olduu gibi gayet vazhtr. Teferruat, ekspoze halinde kaldka daima zengindir, fakat haric lem, peyzaj, mahall renk, velhasl tarih bir ro manda bulunmas tabi olan btn hususiyetler u n u t u l m u t u r ; hatt ntibah ta tesadf ettiimiz kk tavsifi, zamann modasma gre d enmi oda tasviri ve hafif manzara bile burada bulunmaz. Bu da gayet tabidir, nk Namk Kemal ancak gznn nnde bulunan eyleri tasvir edebilirdi. Mahedede ok kuvvetli idi. Mesel yukarda bahseti;iim Tasvirde kan Ramazan m e k t u b u n u n her satr hakikaten etrafn grebilen bir adamn elinden km olduunu gsterir. Geliboluda gurup tasviri, Cezminin bandaki yangn tasviri, nihayet yine Cezmideki cirit oyunu, Midillideki hayat iin yazd mektuplar, btn bunlar grd eylerdi. Ve elinin yatt k a d a r onlar anlatabiliyordu. F a k a t karsmda bulunmyan lem onun iin yok demekti. Daha ksa istenirse muhayyi lesi ktt. Bundan hayal lemi ktt manasn karmamal. B t n eski

26

N A M I K K E M A L

iir lemi onun emrinde idi ve daima parlak renkli hayaller bulabilirdi, fakat zengin bir imaj-hayal dnyasma sahip olnakla, geni bir m h a y y ' leye sahip olmak arasnda byk bir fark vardr. Muhayyile itibarile Namk Kemal zayftr. Piyes, roman, velhasl ina ryete m u h t a olan her eyde zayftr. Ryaya bakn m u k a v v a ma ketlere benziyen taraflar vardr. Muhayyile daima bu byk m u h a r r i rin zayf taraf olmutur. Tiyatro eserlerinde v a k ' a n m mantk emasile ok defa iktifa eder. Haric lemi tasvir ve sayfa stnde ina edebilmek hususunda ise daima cizdir. Yukarda imaj - hayal zenginliinden baisettim. Hakikatte bu zenginlik zerinde de konuulabilir. Namk K e m a l d e bu imajlar ok defa tekrardr, eyann zerine sonradan yaptrlm birer yaldz hissini verirler, hibir zaman b y k ve derun bir a y d m l a n m a n m nda eyay, haric lemi yekpare bir ekil vahdetinde, b t n b y k san'atkrlarda olduu gibi, sihirli bir istihale de gstermezler. Onun san'ati daha ziyade n u t k u n ve belatin san'atidir. Ve bu belagat u s t a bir belagat deil, tabi ve ftr bir belattir. Hi olmazsa gzel yazmak istedii zaman ok defa sayfay arlatrr. Mesel Ebzziya Tevfike yazd m e k t u p dnlsn. "Sen bugnlerde kalem yerine ylan dii m kullanyorsun, nedir? Yazdn eyler insana zehir k a d a r tesir ediyor. Z a r a r yok! Taliimin en byk bir ciheti haksz yere ceza grmek, t a b i atimin en sevdiim bir hassas dost sitemine, velev nekadar haksz olsa, t a h a m m l etmektir. Sana krdacak gnl bana hi lzm deil! Cellt elinde paralansn.,. B t n bunlar gzel eyler, iyi eyler... Fakat bu halecana, bu h e y e cana ne lzum var? slbunda b u cins eylere sik sk tesadf edilir. Kendisine sorarsanz "tasviri hissiyat,, etmek istediini syler: B u n a m u kabil kendisine itima bir mevzu verin, yahut bildii bir ey sorun, iki cmle arasnda tand bir adam anlatmasn isteyiniz. slp derhal de iir, emsalsiz bir vuzuh alr. Tbirler icat eder, vasflar bulur, k a r a k t e ristik izgileri iirir, velhasl istediini size tam tebli eder. Namk Kemalin as dehas, byk taraf, bu cins yazlarmda ve bil hassa siyas muharrirliindedir. Orada birdenbire yaz scak ekmek gibi sadeleir, artk herey onda gda ve mantk lzumdur. Yaad devirde Eurkada Ziya Paadan maada iki b y k m u h a r r i r daha vard. B u n l a r d a n birisi Ksas Enbiya dediimiz b y k poemie. Mecellenin m u h a r r i r i Ah met Cevdet Paadr. Cevdet Paa eski nesrimizin en gzel, en salam tarafm alm, onu sadeletirmi, bir biUr kadeh gibi yontmutu. p hesiz k i kelimelerin srrm biliyordu. Abdlhamide yazmaz, deta onunla konuur. (Maruzat) m tahkiye kabiliyeti, rahatl hakikaten nadir tesa df edilen eylerdendir. Ayni devrin adam olan Ahmet Mithat Efendi^,

A N T O L O J S

27

Ebzziya Te\'fiki hakl yere kzdracak kadar, fazla konukandr. F a k a t eyay, etraf mkemmiel bir anlat vardr. Bu yaznn arkasndaki i n . sann zevki biraz daha yksek olsayd ve szne muayyen bir perde verebilseydi phesiz ilk safa geerdi. Maamaf yine Beir Fuat iin yazd k i t a b m baz sayfalarn ve buna benziyen "biroklarn unutmak m m k n deildir. Fakat hibirisi etin bir meseleyi vazetmek, anlatmak, delille. rini saymak, muarzlarnn mefruz itirazlarna cevap vermek hususunda Namk Kemalinki kadar kuvvetli deildir. B t n bunlardan baka her b yk muharrirde olduu gibi kari'le kendisi arasmdaki mnasebeti ok l l bir ekilde tanzim etm.i olmasn da unutmamaldr. Namk Kemal hibir yazsnda demin bahsettiimiz mfrit ve mbalah ifade tarzma ramen bu m.nasebet eklinde zevkin ve yarathtan gelme bir kabiliye tin ancak tayin edebilecei bu mnasebet haddini tecavz etmemitir. Karii ile en samim hasbhallerini yapt zaman bile b u mesafe, bir ryet, imknnn d e t a zarureti hissini veren bu l hissedilir. Pek az m u h a r r i rimiz onun kadar samimiyetle ve sk sik kendisinden bahsetmitir, falcat sesinin perdesi bu hasbihalleri, mesel ak ve alka makalesinde olduu gi bi daima tam bir lde t u t m u t u r . B t n bunlar gsteriyor ki, ondaki b yk m u h a r r i r vasflar birden ok fazla idi. AjTica keskin bir realite his sini gerek tarih vak'alar arasmdaki mnasebeti, gerek cemiyet hayat nn ekillerini grte t a m ve kat' b i r realite hissini ilve edersek, cemi yetimize muhta olduu bir zamanda onun ahsiyetile iltihak eden k u d retler hakknda bir fikir elde etmi oluruz. Bu kudretlerin arasnda vu zuh en mhimlerinden biridir. Bu gzellik, bu vuzuh daha zi yade fikrinden gelir. Onda siyas m u h a r r i r olabilmek iin lzm olan herey vardr. Hdisat grr, bildikleri kafasnda daima hazrdr, ve ok ey, bizim tahminimizden ok fazla ey bilir. stelik bir nevi hads, tabir caizse, siyas anlay vardr. Ayni vuzuh ve sarahati, bildiini mkemmelen anlatmak kabiliyetini mukaddemelerinde grrz. Bu m u kaddemjeler nekadar iyi tanzim ve tertip edilmi eserlerdir; bir eyi yeni balyana retmek iin ne gzel bir usul vardr. Cell mukaddemesi. ntibah mukaddemesi gibi eserler, devri iin, balbama zenginlik olan eserlerdir. Ve niin sylememeli, bizde tiyatronun hakik messisi bu mukaddemelerdir. Sznn bir fazileti daha vardr. O da sri olmasdr. Demin fazla heyecandan bahsettim. Bu heyecann sirayet gibi bir kymeti olduu inkr edilemez. B t n bu meziyetlerile, nakselerile ve hepsinin stnde ilhaml ahsiyetile N a m k Kemal yenilik devrimizin banda duruyor. te hayat ve eserlerini u m u m izgilerile hulsa ettiimiz a d a m bu dur. Buraya k a d a r onu bir dncenin sahibi olarak grdk; bir fikir

28

N A M I K K E M A L

t e n k i t edilir ve anlalmasnn en iyi art da budur. imdi b u tahlil tecr besini, uzak ve umum bir bakla grmee alalm: Namk K e m a l Abdlhak Hamide yazd bir mektupta: "Asl mceddit inasi ile sensin. Ben ikinizin arasnda bir h a t t ittisalim,, der. B u asl tevazu b t n bir yanllk silsilesinin balangc olmutur. H a k i k a t t e asl yenilik onunla balar, ilk ve esasl zaferlerini onunla kazanr. inasi olsa olsa bir hareket noktasdr, ve her balang gibi mphemdir. Bu donuk kl ve kendi stne kapanm adam, phesiz etrafmdakilere ok tesir etti. Fakat onda b t n cemiyet zerinde derhal tesir eden, kt leyi birdenbire elektriklendirmi gibi altst eden o byk ve sari kuvvet eksikti. Namk Kemal devlet iradesile ve srf imparatorluu takviye iin balyan yenilik hareketine b t n mill hayata amil olan bir mana v e r . mi, ve h a t t bu manay kazanabilmesi iin onu balad noktann aley hine evirmitir. Garpl devlet binasna vurulmu bir destekten, ga yesi cemiyetin bnyesini deitirmek olan uurlu bir hareket haline ge tirmitir. Namk Kemali anlyabilmek ve onun hakknda iyi h k m verebil mek iin cemiyet hayatmza getirdii ana fikri bulmak lzmdr. Bugn kullandmz b t n mefhumlar inasi ile onundur ve bilhassa onundur. Fakat asl onun ahsiyetini sert v u r u l m u bir m h r gibi ta y a n kelime hrriyet kelimesidir. Namk Kemal h r r i y e t kelimesinde tp k Arimed'in manivelas gibi, yaaymz altst edecek bir esas bulur. Baka hibir meziyeti olmasa srf bu kelimeyi ilk defa olarak bu cemi yetin iinde bu k a d a r akla, bu k a d a r g r sesle ve bu k a d a r sk olarak kullanm olmas onu tarihimizin en b y k ve en istisna hdiselerinden biri yapmaa kifayet eder. Vatan kasidesi mill h a y a t t a bir balangtr. nk cemiyetimize yeni bir ilh getirmektedir: Hrriyet. B t n beer faziletler h r r i y e t t e n gelir. nsanln biricik asalet kayna odur, asl byk yapc, ibdaa giden altn k a p hrriyettir. H r riyet mes'uliyetin balangcdr ve insan kendi kendisine idrak ettii mes'uliyetler sayesinde erafetin bulur. Bu gln olmaktan hibir zaman ekinmiyen, konuaca yerde her azn atka grliyen b y k mihver, ilk defa olarak b t n arkta esir ordularna hkmranlk etmenin ve esir srs yetitirmenin bir meziyet olmadn, hakik faziletin mtekabil mes'uliyetlerle biribirine balanm fertlerden mteekkil bir cemiyet iin yaamakta olduunu syledi. htiyar Asya v e b t n ark, b u resul kelmm onun azmdan ilk defa duyduu gndenberi sarsnt iindedir. Namk Kemal bizde nadir grlen faziletlerden birine daha sahiptir:

A N T O L O J S

29

Onun kaytsz ve artsz olarak fikrinin adam olduunu sylemek isti yorum. Eski iirimiz karsndaki vaziyeti bunu ok iyi gsterir. Dil, iir anlay, tasavvuf ve hikem mazmunlara olan iptils velhasl btn zevki onu eskiye balyordu. Hemen denilebilir ki Avrupal iire hi te mas etmemi ve onu anlamamt. Bununla beraber her frsatta eskiye hcum etti. Tahribi harabat ve Takibi h a r a b a t t a bu hcumu hakszla k a d a r gtrd. Baz tenkit eserlerinde bunu da geti, deta yrtc oldu. Ye b t n bunlar her hamlesinii asl kendine doru olduunu bile bile yapyordu. Tahribi harabat okurken dairna gzmn nne trnaklarm etine geirmi bir adam gelir. Zayf bulunduunu bildii bir noktada kendi kendisini yenmenin verdii lezzet batan aa bu eserleri doL durur. lk mnekkidimiz odur, zaten bugnk fikir ve san'at hayatmzn her ubesi biraz da onunla balar. Tenkidi, memleketimize getiren, r o . mam, tiyatroyu cemiyetimiz iinde yayan odur. Mesele filn kitabn da ha evvel yazlmasnda deildir. Mesele nev'in, byk manada ve cemiyet hayatile temas halinde numunesini vermektir. Romanc muhayyilesile Ahmet Mithat Efendi, tiyatro dilindeki mu vaffakiyeti ile li Bey phesiz ona faiktirler, fakat devrin edebiyatmn dna kp ta baklnca i deiir. Birdenbire bu romann, bu tiyatronun b t n hayat peinden alp srkledii grlr. Byk eserin vasf da budur. Namk Kemal daima n safta kalmtr. Fakat asl insan au'tan makaleleridir. Asl onlar okurken zihn alka ve tecesssn, realist mahadenin ve cemiyet hayatna balln nerelere kadar gittiini, nasl b t n bir hayat kavradm anlar ve arrz. Kemen her hayat ke sine bu yapc itiha sokulur, mnakaa eder, nasihat verir, i t h a m eder, m a h k m eder, misal gsterir, ufuk aar, mill ayplarmz teker teker sayar. Realist gznn setii basit areleri nmze dker ve okuyucu sunu saffet ve kudretine h a y r a n ederek bahsi bitirir. Kuvvetlerini bu kadar geni bir sahaya ve bu kadar cmerte da t a n bu adamn sath kalmas k a d a r tabi bir ey olamaz. Namk K e m a l sathdir, fakat ktle gibi, ocuk gibi sathdir. Yani derinliin yokluun dan gelen eksiklii, safiyeti ve iman ile, her a n yenilemesini bildii heyecanile ve nihayet b t n hayat tezahrlerine koyduu o ahs ifade ile tamamlar. Bu bakma gre hibir slp Namk Kemalinki k a d a r canl deildir.' Biz bugn onu eskimi, fazla ssl, h a t t gln bulabiliriz, fa k a t hayatla dorudan doruya temasa gelmekten doan bu scakl, bizde uzun zaman ikinci bir varlk gibi konuan sri bir taraf olduunu inkr edemeyiz; fakat n e olsa b slptaki canl taraf bizim, bugnk hviyetimizle kavramamz kabil deildir. Muayyen bir kltr seviyesine

30

N A M I K K E M A L

gelmi, N a m k Kemalin mjdecisi olduu h a y a t m i meselelerile k a r u lam, onun memlekete sokmak istedii eyleri ve h a t t memlekete sok m a y mit edemedii eylerle b e r a b e r tabi hayatnn paralar eklinde tenkide alm bir nesil iin b u gtr. Onun hakik canlln v e ehem m i y e t i n i a n l a m a k iin dnce hayatna b u eserlerle gzlerini aanlarn zerinde b u eserin yaptn dnmek lzmdr.. Kimbilir n e ufuk ac bir darbe, n e sersemletici b i r aydnlkt. Gen Abdlhak Hmit, gen Fikret, gen Hseyin Cahit... ve bizden evvel gelen ve dn, bugn i ba nda grdmz h e r trl meslekten birka nesil hep fazilet a k m b u gr k a y n a k t a n itiler. Hibir ey bize, bugnk fikir ve san'at dnyamza, n e k a d a r uzak yollardan geldiimizi b u eser k a d a r vuzuhla gsteremez. B u mesafyi gznne getu'dikten sonra N a m k Kemali okumak lzmdr. O zaman d a h a yirmi be y a m d a n itibaren ald o peygamberane jeste, o muazzam v e k a r a nasl h a k kazand grlr. Ahmet Hamdi TANPINAR

Vatan

Kasidesi

Grp ahkm asr mnharif stku selmetten ekildik izzet ikbal ile bab h k m e t t e n Usanmaz kendini insan bilenler halka hizmetten Mrvvetmend oian mazluma el ekmez ianetten Hakir olduysa millet anna noksan gelir sanma Yere dmekle cevher sakit olmaz kadr kymetten Vcudm k i m aniri mayesi haki vatandandr Ne gam rahi vatanda h k olursa cevr mihnetten Muini zalimin dnyada erbab denaettir Kpektir zevkalan sayyad bi insafa hTanetten Hemen b i r feyzi baki terkeder bir zevki niye Hayatn kadrini l bilenler hsn hretten Nedendir halkta tli hayata bunca rabetler Nedir insana bilmem menfaat hfz emanetten Cihanda kendini h e r fertten alalc grr ol kim Utanmaz kendi nefsinden de r eyier melmetten Felekten intikam almak demektir ehli idrake Edip tezyidi gayret mstefit olmak nedametten D u r u r alikm nusrat ittihad kalbi millette skar asar r a h m e t ihtilf re'yi iunmetten Eder tedviri lem bir mekinin kuvvei azmi Cihas t i t r e r sebat paj'i erbab metanetten Kaza h e r feyzini h e r ltfunu bir vakt iin saklar F t u r etme sakm devletteki za'f betaetten Deildir iri der zencire thmet aczi akdam Felekte b a h t utansn bi nasip erbab himmetten Ziya d r ise evci rif'atinden strardir Hicap etsin tabiat yerde kalm kabiliyetten Biz ol nesli kerimi ddei Osmaniyanz kim Muhammerdir serapa mayemiz hmi hamiyetten Biz ol li himem erbab cidd itihadz kim Cihangirne bir devlet kardk b i r airetten Biz ol ulvi nihadnz k i meydan hamiyyette Bize haki mezar ehven gelir haki mezelletten Ne gam p r atei hevl olsa da kavgay hrriyet

32

N A M I K K E M A L

Kaar m merd olan bir cn iin meydan gayretten Kemendi cangdaz ejderi kahrolsa celldn Mreccahtr yine bin kerre zinciri esaretten Felek her t r l esbab cefasn toplasn gelsin Dnersem kahpeyim millet yohmda bir azimetten Anlsn mesleimde ektiim cevr meakkatler Ki edna zevki ldr vezaretten sadaretten Vatan bir bivefa nazendei tannaza dnm kim Ayrmaz sadkai akm lm gurbetten 3berraym reca v havften indimde lidir Vazifem menfaatten hakkn araz h k m e t t e n Civanmerdan milletle hazer kavgadan ey bdt Erir imiri zulmn tei huni hamiyyetten Ne m m k n zuln ile bidat ile imhayi h r r i y e t ah idraki kaldtv muktedirsen ademiyetten Gnlde cevheri elmasa benzer cevheri gayret Ezilmez iddeti tazyikten tesiri skletten Ne efsunkr imisin ah ey ddar h r r i y e t Esiri akn olduk geri k u r t u l d u k esaretten Senindir imdi cezbi kalbe kudret setri hsn etme Cemalin t ebet dr olmasn enzar m m e t t e n Ne yr cn imisin ah ey mmidi istikbal Ciham sensin zt eyliyen bin ye's mihnetten Senindir devri devlet h k m n dnyaya infaz et Huda ikbalini hfzeylesin her trl fetten Kilbi zulme kald gezdiin nazende sahralar Uyan ey yareli iri jiyan bu hb gafletten

(ROMALILARIN ESBABI KBAL VE ZEVAL HAKKINDA MLHA ZAT) TAN (BRNC BAP) (ROMANIN BDAYET VE MUHAREBATI)

Roma ehri iptiday teesssnde imdiki mehudumuz olan memle kete mikyas olmayp belki Krmdaki kasabalar gibi ganayim ve behayime mteallik semerci m u h a r e b a t hfz iin ina olunmu bir mjahal idi. Hatt balca mevakiinin esamii atikasmdan dahi bu kaziyye istidlal olu nabilir. ehrin mevakii muhtelifesini yekdierine ilsak eden gzerghlardan baka sokaklar bile ohnayp halk ise daima ide veyahut u m u m a mahsus cemiyetghlarda bulunarak hanelerde ikamet etmediklerinden evleri nizamsz ve gayet kk ina olunmu idi. F a k a t Romann azamet ve ik bali imalt umumiyesinde mahede olunmaa balam ve kuvvet ve iktidai'mca bir byk kyas hsl etmi ve el'n etmekte bulunmu olan ebniyesi krallarm zaman idaresinde yaplmtr. Romulus ve ahlf teksiri arazi ve ahali iin hemcivarlar ile lyenkati m u h a r b e halinde bulunarak memlekete mileli malbenin hayva nat ve h u b u b a t t a n ibaret olan menhubatile avdet ederlerdi. Bu ise oraca memnuniyeti azimeyi mstelzim olagelip sonralar Romann vsl olduu kuvvet ve azametinin esbab esasiyesinden olan muzaffariyet alaylarnn menei dahi budur. Romallar (Latium) ahalisinin kabndan olup ecdatlar gibi as hab celdet ve huunetten olan (Sabin) kabilesi ile birlemelerinden dolay hayliden hayli tecdidi kuvvet etmi ve mukaddema kullandklar kk siperleri- terk ile kabilei merkumenin geni kalkanlarn istimale balamlardr. uras ayan dikkattir ki Romallar lyenkati her mil letle muharip olarak hasmlarnda kendilerinde mer'i olan kavaitten daha mstahsen bir usul mahede edince kendi detlerini terk ile onu telkki eylemeleri dnyaya tahakkmlerine en ziyade medar olan esbaptan biri olmutur. Ovakitler talya kt'asnda bulunan cumhurlar bir kral ile akdettik leri muahedatm onun ahlaf hakknda icray ahkmma kendilerini mec bur bilmeyip bu ise mezkr c u m h u r l a r iin bir nevi h u k u k u milel kavaidinden addolunurdu. Binaenaleyh Roma krallarmdan birine mahkm olan millet dierinin zamanmda iddiay istikll eder ve bu suretle mte madiyen muharebe, muharebeyi tevlit eylerdi. 3

34

N A M I K K E M A L

(Notna) nn saltanat medidei asayiperverancsi Romay bulunduu vasat halde brakmaa pek mstalt olarak h e r n e k a d a r Romann o vakit arazisi gayri vsi ve kuvveti daha m t t e s i ise de ikbali sureti mtemadiyede m u k a r r e r olmak emarat mahede klnrd. Romamn saadeti hali esbabndan biri dahi k r a l l a n n m cmlesi as hab dirayet ve iktidardan olmas kaziyesidir ki sair mahallerde byle idarei mlkiye ve askeriyede mahir zevatm bil fasla teakubu grlemez. Oraca medeniyetin bidayeti zuhurunda terbiyei umumiyeyi ittihaz eden cmhurreisleri olarak, ondan sonra ise cmhurreislerini terbiyei umumiye meydana getirmitir. (Tarquinas) ne senato yani millet meclisi ve ne de ahali tarafmdan intihap olunmakszn saltanat itisap etmi ol duundan, hkmet veraset ve istikll suretlerine t a h a v v l etmitir. te bu iki tebeddl akabinde marnileyhin olu (Seustus) (Lucretia) n a m m d a ashab ismetten bir kadmn n a m u s u n u ihll, edip nk h e r mil let byle bir ntuameleden esaretini lykile istifham ederek o halde ha reketi mfriteye ibtidar ettiklerine mebni bu vak'a dahi Romay t a h t t a h a k k m e alan zalemenin il el'n oradan t a r d m mstelzim olmutur. H e r millet kendisine bir teklifi cedit vazolununca, stimalinden bir ey istifade edip etmiyeceini bilemedii cihetle suhuletle t a h a m m l ede bilir ise de haklarnda byle bir h a k a r e t icra olunduu takdirde b u n d a n ancak bedbahtln istifiham eder. Ve bu mteleaya icras m m k n olan h e r trl fenalklarm t a s a v v u r a t m dahi ilve eyler. Bununla beraber Lucretiamn vefat vukua gelen ihtill iin yalnz bir vesile olmutur. nk ashab nahvet ve erbab cr'et ve celdetten ola r a k kal'e d e r u n u n d a kalan halk bieyyi hal y a rbkai itaatten kmak ve y a h u t ahlkn tadil etmek zarur olmakla bu halde iki suretten birinin zuhur etmesi yani ya Roma idaresini tebdil eylemesi v e y a h u t sagir v e h a k i r bir hkmeti mstakille kalmas iktiza ederdi. A'saf ahire tevarihi ol vakit Romada zuhura gelen vekayi iin bize bir misal ibraz edebilir ki ziyadesile ayan dikkattir. Zira insanm h e r vakitte amali sureti m t t e hidede olduundan vekayii cesimeyi inta eden frsatlar muhtelif ise de esbab yine birdir. ngiltere kiral Yedinci ari ekbiri z'af iin u m u m u n kuvvetini tezyit etmi olduu gibi Roma kiral (Serviyis Tulliyus) dahi ondan evvel senatonun iktidarn tahdit iin ahalinin imtiyazm tahdit eylemi ve fa kat bundan Roma ahalisi daha ziyade cr'et bularak bu kuvvei mstakiUelerin ikisini dahi imha etmitir. Mir'at, 1279

A N T O L O J S
ARK

35

MESELESNE DAR BR LYHADIR

Giritte zuhur eden irare ihtillin tesirile yine ark meselesi yeni den alevlenmi ve efkr umumiyenin sadmei galeyan dveli garbiyenin inan ihtiyarn ellerinden ald cihetle Fransa ve ngiltere ve Rusya t a r a f l a n n d a n Babliye baz ihtarat gayri resmiye dahi vuku bulmutur. Buna dair gazetelerde grlen evrak meallerine nazaran d v e h marn ileyhim Devleti Aliyece baz slahatn lzumundan bahsederek bu srada Giridin bir idarei mfreze tahtnda bulundurulmas ve Srbistan de r u n u n d a olan kl hakaniyede ikamei asker h u k u k u n d a n feragat olun mas v e hristiyanlarn muharebei sabka esnasnda verilen msavat fer man lisi a h k m m d a n tamamile mstefit edilmesi hususlarm sureti mahsusada tavsiye ettikleri anlalmaktadr. H u k u k u milel ahkmnca hibir devleti mstakiUenin idarei dahiliyesine dier bir devlet bihakkin mdahale edemiyeceinden ve bu ademi mdahale usul birka senedenberi A v r u p a n m ittihaz ettii politika mesleile bir k a t daha teyit olun duundan mevadd meruha sureti resmjiyede teklif olunmak lzm gelse Devleti Aliyenin mzakere ve mcavebeden bile istinkf etmee hakk olaca d e r k r olup ancak Avrupa devletleri ihtarat dostane ve nesayihi hayrhahane namile idarei lisan etmekte olduklarndan ve bu ifadat vakalarnm kat'iyyen reddine vakit ve hal msait olmadndan bizzarure lisan dosti ve mlyemetle mukabeleye mecburiyet hsl olmutur, vaka Fransa ve ngiltere devletleri memalUci Osmaniyenin muhafazai tamamiyet ve istikllini menafii mahsusalar mteferriatmdan addetmi ve muaveneti filiyelerile saltanat seniyeyi bir m u h a t a r a i uzmadan hals ederek mesleki hareketlerinin istikametini isbat eylemi olduklar hasebile hulsu niyetlerinde b t n b t n itibah etmek lzm gelmezse de h e r mUlet mesalihi zatiyesini elbette sairlerinden daha ziyade bileceine ve alelhusus teklifat vakadan hasm tabimiz olan Rus devleti dahi hisse dar olduuna binaen meselenin h e r cihetini fevkalgaye dikkat ve itina ile tahkik ve terih eylemek ve imkn msait olduu k a d a r hfzi menfaat ve d e f i mazarrata almak faraizi umurdandr. Evrak mezkre m e a L lerinden anlald zere Girit hususunda fesadn sratle n alnama mas ve birka senedenberi d o n a n m a n m slah hali zmnmda bu k a d a r masarif ihtiyar olunmuken ecnebi ekiyasmn Cezireye m r u r l a r m m men'ine muvaffak olunamamas hususlarndan baka devleti Aliyyeye bir k u s u r isnat olunamayp b u n l a r ise n e ekiyann beraeti zimmetine ve ne de Avrupann mdahalt vakasna senet olabilecei ve neticesinde olan mazarrat b t n b t n saltanat seniyeye ait olaca meydanda v e Girit hristiyanlarmn Yunan fesadmdanberi istikll efkrmdan hali ol-

36

N A M I K K E M A L

mayp imdiki isyan mcerret talifikt ecnebiye Ue vukua geldii ve h kmet aleyhinde irat olunan ikyatm cmlei menviyat sahihalarinm setrine medar olmak iin meydana konulduu itiraf olunmakta iken y i n e muzafferiyeti vaka ihtillin esbab maneviyesini izale edemiyeceinden bahisle usatn baz msaadat ile tatyip ve teminine lzum gsterilmekte ve rivayeti vakaya nazaran hem devleti aliyyeye ve hem de hristiyanlara baisi emniyet olmak zere cezireye hemmezheplerinden bir v a l i nasbi ve baz nizamat mahsusa tayini husul makasda tedbiri kfi a d dolunmaktadr. Halbuki cazirei mezkre hristiyanlan mukaddemleri biddefeat r e f i livay isyan ederek herbirinde trl trl msaadata mazhar olduklar halde istikll efkrndan bir zaman hali kalmamken bu defa verilecek imtiyazat ile kanaat etmeleri nasl, memul olunur. Ve devleti Aliyye maliyesinin muzayakai haliyesile beraber bu kadar masraf ihtiyar ederek usat tabiiyeti merualar da-esine irca etmi ve cezirenin emni yet ve istirahat atiyesini hsl etmek iin icap eden tedabirin zaman icras gelmi iken bilkis imdi daha kan dklmeden evvel muvafakat gsterilmiyen birtakm metalibi rrtzrray m a a ziyadetin k a b u l etmek galibiyet ve malbiyetin ikisi dahi husul maksatlarna medar olduunu isbat ile usatm amali mfsidesini bir kat daha kuvvetlendireceinden; ve bu hal ise ileride daha b y k nice hdiselerin esbab zuhurunu hazrlyacanda phe var mdr? Ve hele Rusya devleti bir taraftan Lehistann muahedat dveliye ile meyyet olan birok nizamat dahiliyesini lvetmi ve Galiya eyaletine Leh muteberanndan bir zatn vali t a y i n olunmas zerine Avusturya devletile kat' mnasebat etmek derecesine gelmi iken Giride nizamat mahsusa verilmesi ve hristiyan mezhebindevali tayin olunmas gibi birtakm iddialara kalkmas muvafu h a k k a niyet midir? Devleti Aliyenin muvazenece vcubu kafisine hkmolunan tamamiyeti mlkiyesi muahedat mevcudenin taht kefaletinde olduun dan byle ahkm uhudu ihll edecek teklifin icras tabiiyeti padiabide bulunan akvam muhtelifeyi birtakm tahrikat fasidenin kabulne sevkedeceinden ve o halde Asya taraflarnda gnden gne tevess et mekte olan Rusya devleti cz'i bir karkl frrsat ittihaz ederek bu ta raflara dahi pek kolay inebileceinden neticei hal Avrupa medeniyetine Cengiz dahiyesi gibi bir feti istil tehiye edecei kaviyyen melhuz iken kemali durendii ve basiretle muttasf olan Fransa ve ngiltere devlet lerinin teklifat vakada annla hemzeban olmas akllara hayret verecek umuru garibeden deil midir? 1283

A N T O L O J S

37

SZ A s a n beeriyetle szden payidar bir bergzar yoktur. nk en ziyade resaneti mamuriyetle maruf kisveleri bile devri zamane gayr ze mine geirse yine hatrai enamda cayigir olan bir beyti metin, rabeti eslftan himayeti ahlfa intikal ederek dnya durduka halelden emin kalr. (Kelmn) haysiyeti kemali itibarnda bulunan shhati mealile te nasb endam h k m n d e olan tertibi intizam yerinde olmaldr ki her kes indinde mahbubu kulp ve o hal ile her zamanda memduh ve mergup olabilsin. Eeri siret zarif olunca suret ltif olmiasa da nekayisten madut olmamak lzm gelir. Fakat asar edebiyeyi belgati medda, fesa hati eda ihtiyacndan vareste klamaz. Zira bir telif ki hsn ifadeden m a h r u m olur; havi olduu hakayik, ire destii intihal ile mahareti kalemiye ashabnn milki yemini srasna pek kolay intikal edebilecei iin mahfazasz cevher hkmndedir. Eserde kaim olan makaldir; meal mntekil olur. Bir. eserin ebediyetine sahhnm makali fasih ile ittihad kfil olur. Tahvili efkrda tesiri nutuk imiri kahra galip olduu tecarb adide ile sabit olmutur. Vaka efkr umumiyenin hissedar h k m e t olduu yerlerde kuvvei nazar sahibi olan bir beli, milletinin kuvvei asker ihtiyacndan vareste bir hkimi nafizlkelm hkmnde bulunur. Szn ahvali vicdaniyejn tahvilde olan tesiri beliine mebni bir byk faydas dall milletin hsn terbiyesine hizmettir. ttihad medeniyet "milletin bir mahhas misali zi hayatdr ki lisan edebiyattr. O cihetle edebiyatsz millet dilsiz insan kabilinden olur. Filhakika tarihi medeni yeti nazar hikmetle mtalea edenler edebiyatn muhafazai milliyette olan tesirine her milleti muntazamay bir delili natik bulmulardr (Fa kat bizim) edebiyatmz yukarda tadat olunan muhassenatn hemen cm lesinden m a h r u m gibidir. Kitap suretinde kang telifi edibanemiz vard kJ tezyinat lfziyeden ayrld halde bihakkin ayan tahsin olabilsin? Lisan edebiyat anlamaa avam muktedir deildir. Mellefat mensuremizde efkr ve gftan tabi bir kitap yoktur ki tabiate tesir ile tehzib) ahlka hizmet etsin. Rkn azam mbalat riyakrane ve merebi kalenderaneden ibaret olan manzumatmz ise fesad ahlk o kadar tervi eder ki divan, (frsi cedit lgatlerinde eytan manasna mazbut olan) devin siygatlcem'i zannedenlerin kavline airane bir tevcih aranrsa bizim divanlar gstermek kifayet eder. Edebiyatm rabtai miUiyeye ait olan hizmetinden ise o kadar mah rumuz ki lisan Arap mnteir olduu yerlerde Yunan gibi zamamnn kkiiei measiri ilmiyesile kuvvet bulmu bir lisan galebei fesahatile

38

N A M I K K E M A L

mahvetmi iken trkemiz henz elifbas bile olmyan A r n a v u t ve LK liisanlarm dahi unutturamamtr. Mnasebat edebiyenin fikdan cihetile mesel bir Buharal t r k e syledii halde buradaki T r k l e r iinde bir Fransz kadar dilinden anlyacak in bulunmaz. nk edebiyatmza ark ve g a r b m birka ecnebi lisanndan m s tear olan iveler galebe ederek ittrad ifadeye halel vermi ve edevat ve tabirat ve ifadat takdirden b t n b t n ayrlm olan slbu t a h r i r i s e baya bir baka lisan h k m n e girmitir. Tasviri Efkr. No. 416, 1283

TERBYE NSVAN HAKKINDA BR LYHADAN Nev'i beni dem bittabi' temeddne mecbur ve kuvayi zihniye vehavass vicdaniyesLnin tehzip ve ikmaline ve iktisab refah ve hogzeran zmnnda malik olduu vesaiti maddiye ve maneviyenin istimaline er'are ve fitraten memurdur. Efradndan birinin haiz olduu kabiliyet, mesturu perdei hafa v e y a h u t h a y a t u m aklen say' ve ikdama mahsus olan evkat heba olmak heyeti millet iin bir hasar azimdir. Bu hasardan en ziyade m u t a z a r r r olan y e r lerin biri de Memaliki Osmaniye olup ahalimiz ahlk ve marifet ve ikdam ve gayrete sair mevakii mtemeddineye nisfcetle pek geri kalm ve ba husus kadnlar otuz krk senedenberi mesaii umumiyeye itirakten b t n btn ekilerek baya alg ve mcevher gibi srf esbab telezzzden madut olmutur. Tenasle hizmetten baka beni nev'imize hibir m e n fataleri grlemiyor. Halbuki anlar dahi deta bizim gibi insan olup ce miyeti beeriyetin bilcmle menafiinden hissedar olduklar ve erkeklere kadnlar hizmetkr olmak iin yaradlmad msellem bulunduu h a l d e meak say' ve ikdamdan niin vareste olsunlar? Bu halin mazarrat yal nz efrada ait ohnayp vcudu beer her trl esbab mamuriyetin r u h u mesabesinde olduu halde beni nev'imizden nsf ve belki daha ziyadesi nin dierlerinm semerei mesaisile taayy ve tezeyyn ederek atalet h a . l.-nde kalmas teavn umum kaidei esasiyesine ne derecelerde halel v e recei ve belki hey'eti milleti vcudun bir tarafma rz olan illeti falice kadar izrar etmekte olduu meydandadr. Nisvanm akl ve basar v e dest- pa gibi vesaitte zkrdan hi farklar olmadndan cinsiyetlerinde olan mbayenetin ahvali hazralarmca hi tesiri olamaz. Olmak lzm gelse Avrupa kadmlar dahi bizimkilerin halinde bulunurdu. Mesturiyet bahsine gelince zuhuru islmda g r u h u nisvan ricalin, kaffei u m u r u n d a n ve hatt meak h a r p ve darpten bile hissedar olduklar ve bundan otuz

A N T O L O J S

39

krk sene evvel stanbulda havayici beytiyenin hemen bir nsf kadnlarn ianei desti ihtimamile husule geldii t a r i h ve tevatrle msbet bulundu u misiU ve elhalet hazihi taralarda kadnlar sanat ve ziraat ve ken dilerine mahsus olan pazarlarda ticretle megul olduu grlmekte olmsmdan dahi anlald zere b u h k m er' hevesat nefsaniyenin taklilile hfz namus meselesine ait bir kanunu mer' olup yoksa nisanm cemadat gibi harektna hail olmyaca aikrdr. Buntu sebebi mlkmzde kadnlarn b t n b t n cahil ve h a k ve vazife ve n e f ve m a z a r r a t t a n gafil bulunmalarndan ibarettir. A m n n e tayici muzrras ise yahz mevadd m u h a r r e r e y e mnhasr olmayp, im an nazar olunsa muamelt medeniyenin her cihetinde ayni teessfle nice sui tesirat mahede olunur. Ezcmle ocullar be alt yama gilinciye kadar bittabi valide elinde kalmakta olup beyana hacet olmad zere etfal ekildii tarafa mail ve hsn perverile nev nema b u l d u u halde semerat fevaidini yetitii zemine isar ile mrebbilerini niam lezayizinden hissedar etmee kabil olan nevreste nihai mesabesinde olduun dan ve validelerin terbiyesi a san'ati kabilinden bulunduundan, bir seerin zaten ne derece kesbi irtifa etmee ve ne suretle e s m a n nafia husule getirmee istidad olsa ann nev'inde rif'at ve menfaat olmad surette kabiliyeti asliyesini izhar edemedii gibi bir ocuk dahi maderinden sui terbiye grd takdirde nekadar zek ve necabet ile mecbul olsa da asarn bilfiil gstermee muidedir olamyaca ve olanlar varsa nadirattan bulunduu eshab tecrbenin meczujnudur. te bizim kadnlarn cehalet ve betaleti evltlarn dahi bittabi o meslee sevk eyledii gibi efkat ve muhabbeti tabiiyelerini temyizi hayr ve er ile tadil edemediklerinden ekserisi ocuklar aguu ihtiramdan d5,rmeyip her suretle martmakta olduu misiU seyir mahallerinde ve eyyam mbarekede mevakii malmede erkeklerle bmehaba muamelei naz ve niyaza me'lfiyet tekessr ederek muhabbetleri hanelerine inhi sardan k u r t u l d u u cihetle ziri desti terbiyelerinde bulunan etfale h e r m i l letin vastai kvam ve devam olan asabiyeti efkrn bittabi ika edeme diklerinden, bu keyfiyet etvar ve ahlk umumiyeyi grdmz hali esef istimale g t r m e e balca sebep olmaktadr. Bundan baka kadnlar velilerinin emvalinden bdihav mstefit olan miras yediler kabilinden olup vazifei idare ile nefislerini mkellef bil mediklerinden tezyinat ve israfatlar herkesin iktidar ve t a h a m m l n k a t kat tecavz ettii cihetle se-^eti umumiye ve tasarrufat beytiye ka vaidi tabiiyesi halelpezir olarak gerek efrat ve gerek u m u m i m hsn ida resi yolundan km ve baya herkes istikraz ile taayye mecbur ola. cak dereceye gelmitir. Bir de idarei beytiyede grnen suubet ile ahlk nisann gnden g-

40

N A M I K K E M A L

n e fesada meyeln herkeste b - h t i r a z hsl ettiinden, emri izdiva aiialmakta ve ahalii islmiye beyninde nice mevanii muzirreye duar olan tenasl havass bu suretle dahi tedenni etmekte baz esbab tecrbenin rivayat mevsukasmdandr. Ahvali meruhaya msamahann vehameti encam tariften mstani Giup, insann her halde mercii teavn ilim ve terbiye olduundan, k a dnlara terbiyei evlt ve idarei beyt ve hfz dap hakkmda mkellef olduklar vezaifi er'iye ve akliyeyi bildirecek surette marifet ve kisb k r iin hallerine mnasip baz san'at talim edilse mahaziri mezkre az zamanda bertaraf olur. Tasviriefkr 1283

RAMAZANIN TARF AHVALNE DAR BR MEKTUPTAN Bizim u dnyada misli n mehut olan ehrimizi biraz mddetcik olsun grm idiniz. Fakat memleketimizin ramazanna tesadf edememi idiniz; anm ahvaline dair baz malmat vereyim: Ekserisi ayan istih zadr amma yine dinlenir zannederim. Ramazann birinci gn hava pek karl idi. Mbarek yznn akile geldi. Nekadar souk olsa siyam halile bittabi evlerde kalmamad. H e pimiz sokaklara dkldk. F a k a t alktan birbirine saldran baz tirya kilerin cidali bi mealinden baka bir ey gremedik. Bir de akam zeri t t n c dkknlarnn kalabal olduka a yan temaa idi. Malmdur ki ttne ramazanda ekmekten ziyade itina olur. Dnyada byle pek ok ihtiyac gayri tabi vardr ki ihtiyacat ta hliyeye galebe etmitir. Mesel tahsili menaspta ekseri rtbe istihkak t a n messir olduu gibi. Ramazan gnlerinde burada mecmai ns cevamii erifededir. Cami lerden ise birinci derecede Bayezit, ikinci Fatih, nc Ayasofya pek kalabalk olur Geen senedenberi vkelnn rabti zerine N u r u Osmaniyeye de hayli halk toplanyor. urasm maatteessf beyan ederim ki birtakm bed'i diniyenin s neni diniyeye galebesi kabilinden olmak zere camiler mecmai seyyiat h k m n e girmitir. Herkes camie gya vz veya hafz dinlemek iin ge lir. Amma yzde birinin ne vzm ne de hfzm yanna urad vardr. Her kede halka halka toplanrlar. Ve camide lzumsuz sz syle mek men'i er' tahtnda iken kahvehanelerden ziyade trrehat beyhude gy,'rine ve gelip geen genlere imalei nigh mtesall-itane ile vakit ge irirler.

A N T O L O J S

41

Bir takm esafil de papuuya on para vermemek iin kunduralarn ellerine alarak ve una buna srnerek nezafeti er'iyeyi ihll ederler. ki sene evvel knseden p a r s istememek zere papuulara maa tahsis olunmu ve kundura ile camie girilmesi menedilmiti. Hayfa ki bu usu ln dahi bir takm tedabiri mfide gibi hatrlarda yad teessrnden baka bir eseri kalmamtr. Hele dilencilerin tasdiatma takat gelmiyor. Mescitte ser'an tasadduk da memnudur. Hal byle iken iriU ufakl birok arszlar ya imsakiye v e y a h u t bir (makamn cennet ola) kd ahp tahsildar tavrile rast gel. diklerine musallat olurlar. Ve be on parasn alp da gnaha uratmadka j'^akasndan ayrlmazlar. Dilenciler eriat ve medeniyetin hilfnda olarak mlkmzde mevcut olan rezailin birincilerindendir. Hi kimse bulunmaz ki bunlar ikyet etmesin, hi kimse bulunmaz ki izalelerine liimmet etsin. Gelelim vz efendilerin haline; Vaka bunlarn iinde tebyini ahM m din eder baz ulemay kiram vardr. Fakat ekserisi geyik hikyesile imrar vakt eder. Bu zaman marifette yle bir t a k m israiliyata kulak m verihr! "Nasl bu taze maarifle eskiler alalm,,. Vaiz mer'ii lemdir. yle bir vazifenin icras halkn ve zemanenin ihtiyacna ve ahkm di niye ve adab umumiyeye vkf ola zatlara hasredilse ne derece faide b a h olacan tarif iktiza etmez. Ramazann nc gn bulutlar syrlarak ufkumuzda ziyay em sin hayyat zerrin fmile mzeyyen bir etri havay ald; ve miDcetimizin itidali havas reki baharan olacak bir hale geldi. Andan sonra geceleri de evlerde durulamamaa balamtr. stanbulun ramazan geceleri ehryin letafetine benzer. Minareler, nuran kandillerle donanr. Dkknlar alr. Kahvelerde vesair mevakii mteaddidede orta oyunlar, hayaller, alglar bulunur. Hsl esbab tarab mkemmeldir; amma iptidasnda deil. alg ve hayal gibi eylere ancak sekizinde, onunda ruhsat verilir. Bu r u h s a t m t e a h h r n su al buyurursanz "mlkmzde pek kesretti olup da hibir sebebi ma kule hamlolunamyan mnasebetsiz greneklerdendir,, demekten baka sz bulamam. Akla mutabk surette tevcihine muktedir olan varsa sy lesin. alg ve hayal ve oyun gibi eylerin bir mazarrat olduu halde bilmem ki ramazann sekizinden sonra neden risat verilir? Yoksa se kizinden evvel niin menediliyor? te bu memnuiyetten dolay bu sene ramazann ilk haftasnda elence mahalli yalnz iki yere mnhasr kald. Bunun biri Gedik Paadaki (sirk) mahallidir. imdi orada (Sher) namnda bir zat at canbazlg edi yor. Oyunlar pek fena deil amma musik bilenler algsn beenmiyor lar. At canbazile ise nekadar elenilebilir! Hususa ki oyunlarn hemen

42

N A MIK

KEMAL

cmlesi (Sulye) nin zamannda da grlmt. Ana binaen t e m a a s m s rabet olunacak yeni bir ey yoktur. u kadar var ki baz zadegan, h s n ca'lisine meftun olduklar oyunculara karg gsterdikleri e t v a r e h e m Gedikpaanm eski namn, hem d e kendilerinin hreti sabkalarm t e c dit ediyorlarm. Hani siz burada iken Reit Paa trbesinin karsmda bir k r a a t h a n e amt. Bir elence yeri de ite odur. Matbuatm bir mddettenberi gsterdii terakki cihetile kraathanenin ehemmiyeti ve h a l k m b u n a rabeti gnden gne artyor. Sahibi ise mterilerini ljnkile honut e t mektedir. Orta oyunlarnn halini bilirsiniz. Bunlar olsa olsa halkn fesad ah lkta haiz olduu dereceye n u m u n e olabilir. Vaka tuhafl i n k r olun maz. F a k a t ne derece mugayiri edep olduu da meydandadr. Ekseri m e mahki mtemeddinede tuhaf oyunlar oynatlr. H a t t mebahisini en m u teber airler tertip eder. F a k a t anlarn iinde kabih ve kabahati sarih bir kelime yoktur. Ekserisinin temaas intibah ve tehzibi ahlka hizmet eder. Halbuki mekneti mizacn ehemmiyetini lykile takdir eden baz hkem an bile tecviz etmemilerdir. Bizim oyunlarn ise tabirat o d e rece enidir ki kibar meclisinde deil belki tulumbac kahvesinde bile tefevvf olunamaz. Hayallerin hali kezak. Malmunuzdur ki bu o r t a oyunlar yaz mevsiminde baz mesireler de oynar. Ve tarif ettiim halile beraber seyrine kadnlar ve belki mu teber haremler bile gelir. Acaba bundan esna' bir det olabilir mi? n dimizde hereyden ziyade namusa methul olan Avrupallar kzlarna aka dair bir hikye kitab bile okutmazlar.

Ramazanm beinden, altsndan beri zuhura gelen ahvale gelince: Hava alr almaz yirmi otuz senedenberi m u t a t olduu zere k a d m l a r sokaklara dkld. Bab serasker pighmdan Aemolu karakoluna kadar Bayezit meydanile ehzade caddesi arabalar ve Kalpaklar ba arabaszlarla malmaldr. fadem btn b t n tahsise h a m i olunmasn. Muradm ekseriyeti beyandr. Yoksa arda baz arabalar b u l u n u y o r ; meydanla caddede dahi birok piyade kadn grlr. Bu mecmalarn halini sual ederseniz, bir takm ssl beyler ya mey dann bir kesinde karar veyahut etraf get gzar ile gelip geen ka dnlara k n l p dklerek bir t r l mebahisi naz ve niyaz arzettikten b a ka "yetmez mi temaay cemal elde sunarsn?,, tazirine k a t k a t m s t a hak olacak surette italei desti tasalluttan haya etmezler. Birtakm n a zende hanmlar da arabalarn tekerlei lisan hal ile "Takm peine bin mptely,, arksn ararak meydana gelip etrafa erkeklerden ziyade sarkmtlk ederler.

A N T O L O J S

43

Hasl buralarda gezen zlcr ve nisvam edep ve terbiyece bir kayit ile mukayyet deildir. Grlen fenalklar ise en serbest memleketlerin e n serbest yerlerinde bile v u k u bulmaz. Tasviriefkr, Baraazan 1283 VE AVRHM nsan k i k u d r e t t e n hrriyetle mefturdur. Bittabi o atayay ilhden istifadeye mecburdur. H r r i y e t i m m e cemiyet iinde muhafaza olunur. nk ferdi ferdin taarruzundan emin edecek bir kuvvei galibeyi cemi yet hsl edebilir. Bundan anlald zere dnyada cemiyetin lzmeti muhafazai h r , riyet iin <ki beerin bakas ana m u h t a t r ) mutlakulvcup olan yle bir kuvvei galibenin icabmdan ibarettir. te ikamei hak v e reddi batla mekkuvei galibenin icabmdan ibarettir. te ikamei hak ve reddi batla mekkel kel olan hakimiyetin unsuru terkibi o kuvvettir ki efratta olan kuvvetle rin itimamdan husule gelir. Binaenaleyh ferdin kendi iktidarna tasarru fu tabi gibi k u v a y i mtemia dahi bittabi efradm mecmuuna ait olduu iin her m m e t t e hakk hakimiyet u m u m u n d u r . Ummun o hakka m t e r e t t i p olan vezaifi bizzat icra etmesine imkn msait olmadmdandr ki tayini imana ve tekili hkmet zaruriyattan olur; bu ise cemiyetin zikrolunan vezaifini icraya baz efradn tevkil etmesinden baka birey deildir. Bu halde padiahlarn m m e t tarafm dan biat namile ve vkelnn padiahlar tarafmdan memuriyet suretile is tihsal eyledikleri vekletten baka icray h k m e t etmelerine hak verecek sohbetleri yoktur. Her mmet emri tevkili ahlk ve ihtiyacatmm icabna gre vs'atl tutabilir. Ancak kavaidi hkmiyedendir ki " H k m e t her ne zamanda h e r ne meknda her ne suretle olursa olsun efradn hrriyetini en az tak yit edecek yolda olmak gerektir.,, Hibir m m e t mesel bir ferdini teyiden hakimi m u t l a k nasbetmek y a h u t bir ahsn eline k u d r e t i teri* vermek gibi eylerle o kaideyi ihll etmei istemez; istese de bihakkn m u k t e d i r olamaz. nk ne bir ferdin nefsine zulmetmee ne de u m u m u n h u k u k u efrad ihll eylemee hakk vardr. Bir de mademki bh- k a r n n ahvali an takip eden k u r u n a tesir edegelmek k a u n u tabiat iktizasndandr. Hibir cemiyetin ahlk m u t a z a r r r edecek harekt ihtiyar eylemee salhiyeti olamaz. Hkmeti o dairei dilede t u t m a k iin iki esasl are vardr ki bi rincisi idarenin nizamat esasiyesini zmniyetten k u r t a r a r a k leme n etmektir. H k m e t t e n sadr olabilecek te'viller, ihtilflar, inkrlar bu: suretle mndefi olur.

44

N A M I K K E M A L

ikinci usul meevverettir ki o da (birinci nshamzda beyan ol u n d u u zere) kudreti terii erbab hkmetin elmden almaktr. Dev let bir ahs manevdir; k a n u n yapmak ann iradesi, icra etmek ef'ali hkmndedir. Bunlarn ikisi bir elde olduka harekt h k m e t bir vakit ihtiyar m u t l a k t a n kurtulmaz, te uray mmetin lzumu bundan t e r e t t p eder. Bir kere bizim idarenin nizamat esasiyesine bakalm. B u g n elde Glhane hatt var; slahat ferman var. Geenki nutku h m a y u n var. Vaka bunlarn heyeti umumiyesme baklsa baz ibarelerin manayi ha kik ve lmisinden olduka nizamat esasiye denilebilecek bir t a k m ka va it istinbat olunabilir. F a k a t Hibirinde bir mtemeddin devletin esas idaresi olabilecek k a d a r vuzuh ve intizam bulunmadktan baka" kiminde "serbestiyet de recesine varmakszn,, tabiri gibi ahalinin inkr hrriyetini icap eder kuyut; kiminde dahi tafsilt idareye mteallik birok zevait grlr. Mademki h u k u k u beer akl ve nakil ile m u a y y e n d k ve medeniye timizin bugnk hal ve mevkii meydandadr; iktiza eder ki zikrolunan h a t ve fermanlar u iki esas biribirile tevfik edecek surette tashih - yani zevaldi tenk - mpheraat tavzih ve mesel hakimiyet halka ait olmak mnasebetile herkesin hkmete nezareti ve andan dolay muamelt devletin takriren ve tahriren muhakemesinde icab kadar hrriyeti gibi lzm olan kaideler tasrih - olunarak bir nizamat esasiye hatt iln olun sun; t ki Devleti Osmaniyenin idaresi gerekten h r r i y e t ve adalet ze r e messes olduuna emniyet hsl olsun. te b u n u n neticei zaruriyesi usul meverettir ki sadedi bahsimiz dahi andadr. Bir kere evvel .u dillerde deveran eden ark meselesinin hakikatini dnelim: Malmdur ki Rusya Devleti Aliyeyi batrmak istiyor. Dveli garbiye ana mani olu yor. Halbuki Rusyal kendi maksadn hristiyandan bulunan tebeai Devleti Aliyeyi tahrik ile istihsal etmee alp d u r u r ki Avrupa R u s . yann tevikile meydana kan mtekilere yardm ediyor. Badii nazarda bu muameleler ne byk bir tenakuz suretinde grnr. F a k a t hakikatte Avrupallar bu yolda bulunmaa yine bizim devlet mecbur etmektedir. Rusyal hemmezheplerini himaye namile Mencikof'u stanbula gn derdii zaman dveli garbiye ann mdahalesine kar d u r m a k iin bi zimle beraber mallar, canlar telef ettiler. F a k a t nihayeti meselede bize de idarei zalimanemizin slahn teklif eylediler. O vakit Babli esas hk m e t i dzeltip de Avrupanm kefaleti umumiyesine bir devleti meruta suretinde girmek ve bu tedbir ile hem mdahalt ecnebiyeyi b t n b t n men' ve hem de bakamd tamamile temin eylemek lzm gelirken tuttular yalnz hristiyanlara baz msaadeler vermekle Avrupay t a t y i p ettiler ve bu msaadat Paris muahedesine ithal ile beraber h e m hris-

A N T O L O J S

45

tiyan tebeann slah ahvalini nam padiahiye olarak addeylediler; hem de dveli zmineye olbapta bir hakk nezaret verdiler. imdi hrstiyanlar yalan gerek devlete her ne azvederlerse h a k kazamyorlar. nk esas idare fasit; memurlar mstakil, meveret yok. nezareti mmet yok. Bu hallerden dolay slah ahvali mev'ut olan h ristiyanlara nekadar msaadeler verilse ve ne derece refahlarndan bahsolursa, Avrupallar inanmyorlar ve kendileri hrriyetle me'luf olduk larndan bir memleket ki nizamatm tetkik edecek vkelsn mes'ul tutacak meb'usan olmya; asayite mi bulunur ve bir adam ki bir naz r n takriren, tahriren muhakeme! ahvaline muktedir bulunmya h r m olur diyorlar. Bir bel da bu ki erbab hkmetin halkn rahatndan bahsettike ehli islmm lezzeti hrriyetten gafil ve n k b a i zulm altnda bulunmaa mail obnasma zahip oluyorlar. Bu hallerin neticesi nereye varacak; phe yok devlet imdiki usul , Etipdad deitirmezse elbette batar. Vk dveli garbiye menafn ticareti himaye ve Avrupa mvazeneslni imal vahilerinin tasallutundan vikaye iin bizi imdiye kadar mu hafaza etti ve bundan sonra d a elinden geldii kadar eder. Fakat bu mazlumiyet ikyat meydanda iken anlar da bizi tazyik etmemee ve hi olmazsa mdahalede Rusyay mnferit brakmamak iin silere sahip kmamaa muktedir deildirler. Bu bir zamandr ki hi kimse efkr umumiyeye kar duramaz. Memaliki Osmaniyede bulunan akvamn her birine istikll vererek Cermanya gibi cmlesinden bir hkmeti mt-tefika yapmak Avrupada oktanberi hsl olmu bir fikirdir. Vaka bu suretin tefrikadan masun olamyaca ve annla Rusyann karsna Devleti Aliye'nin h k m e t i vhidesi kadar kavi bir sed ekilemiyecei kemali intibahlar malm olan dveli garbiye indinde pheden azade bulunduu iin bu fikre imdilik o kadar ehemmiyet verilmiyor. Fakat urasn da her r.'-il dnr k i devlette bu idarei zalimane durduka mdahalt ecnebiyenin n kesilemiyecektir. Mdahalt ecnebiyenin bakas ise (yalnz Girit ihtilli m , nasebetile hazinenin drt milyon kese zarara uradndan dahi m a lm olduu zere) az zaman iinde devleti bir hale getirecektir ki Rus yann istilsna tasavvur olunan hkmeti mttefika derecesinde bile mukavemet etmee iktidar kalmyacaktr. te o vakit Avrupallar e h . veni erreyni ihtiyar etmee mecbur olacaklardr. Bu bellar defetmee usul meveretten baka are bulunamaz. O zaman herkesin h r olduu meydana kar. O zaman Avrpa bize bir mtemeddin millet suretinde muamele eder. Yoksa imdiki gibi Rusyaya kar dikilmi bir bostan korkuluu nazarile bakamaz. O zaman b i r

46

N A M I K K E M A L

yaletin halk meclisi uray m m e t t e mebuslar mevcut iken mazlumiyet namile silha sarrsa Avrupaya iddiasm dinletemez. Binaenaleyh dev letin haricen ne mehlikesi v a r ise h e m e n b t n b t n mahvolur. imdi bir de meselenin ciheti dahiyesine nazar edelim: Evvel bugnk gnde vatan muhatarai inkrazda bulunduunu vkel bile inkr edemez. B u n u n en bal bir sebebi ise serveti u m u m i yenin tedennii srf halinde bulunmasdr. Eer bizde imdiye k a d a r usu l meveret k a b u l oluiarak meclisi uray m m e t tesis edilmi olsa idi mesel binalar... filnlarla hazine b u hale getirilebilir miydi? Konso lidenin tahvilile yirmi iki milyon liralk d y u n u dahiliye krk milyona i k a n l m a k m m k n olur m u y d u ? Ve bu srada yirmi iki milyon kon solidenin esham umumiyeden bedeli hesapa yirmi alt buuk milyon liradan aa iken yirmi dokuz milyondur diye iln olunmaa cesaret olu n u r m u y d u ? Bin t r l mazarratile bunca memleketleri h a r a p eden tuz, ttn tesviyei tarik nizamlar mevkii icraya gelir miydi? da remiz ise hali hazrmda durduka ef'ali atiyesinin ahvali sabkasma t e vafuk etmiyeceine nasl e m a r a t ile ihtimal verilebilir. Mcerrebi tecr be nedametten baka bir semere vermedii m c e r r e b a t t a n deil midir? Saniyen urasn dahi unutmyalm ki haUsunzda idarei hazraya fevkalde bir nefret, bir itimatszlk var. Lisan resmiden h e m e sdr olsa ona herkes bir medar ifal nazarile balcyor; h a t t devlet Amerika muharebesi mnasebetile eyalta paraszca p a m u k tohumu tevzi ettii vakit bir takm esbab ziraat k a b u l etmediler v e yle bir inayetin red dine sebep sual olunduka idareden hayr gebnez, kimbilir b u n u n a l t m d a n ne kacaktr; biz kabule cesaret edemeyiz dediler. Ya halk nasl itimatszlk haline gelmesin. imdiye k a d a r yz bin ey yapld. Esas fasit olmak cihetile cmlesinden bir mazarrat geldi. K a b u l ammeye mazhar ohnu bunca zatlar mesanidi liyeye geldiler; yine esasn fesad cihetile hibir eye muvaffak olamadlar. B u n d a n son ra ihtimali var mdr ki ahali bizzat idareye nezarat etmedike h k m e t e snabilsin. Bir de bundan akdem Fransa imparatoru G i r i t meselesinden mnasebet aldrarak slhat lzme iin Trkistan halkmn aray u m u miyesine mracat olunmasn Babliye tavsiye ettii zaman BabU "Biz arayi umumiye gibi bh' zehri katil iip de kendi nefsimizi kendimiz idam edemeyiz,, demiti. Halbuki arayi umumiye hakikati halde zehir deil, ayni afiyettir. M e v c u t olan mezalim ve israfat kaldracak ve halkn itimatszln def edecek tedbir ise ancak usul meveretin kabuldr.

TRKtSTANIN ESBABI TEDENNS

Bir insann shhat ve selmeti akla mevkuf olduu gibi bir heyeti aailliyenin d e v a m v e saadeti dahi ilme m e n u t t u r . Nitekim a k h m e r t e bei kfiyede ohnyan insan bin t r l m u h a t a r a t a urayacandan rahat yayamaz. KezaUk ilim ile mtehalli olmyan bir k a v i m cemiyeti m e deniye iinde msterihan m u a m m e r olamaz. Bir zamanlar Osmanl nam iham titretrken imdi berakis oldu. Zi/a Avrupa devletlerinin kuvvei harbiye v e maliyeleri ve idarei mlkiyeleri muntazam ve bizim halimiz h e r yzden ayan esef ve elimdir. Ve zhurdir k i a n l a r m ilerlemesine s e . bebi mstakil ilim ve marifet ve bizim geri kalmamza bais cehil ve gaf lettir. Tedviri deva iin marazn tehisi lzm olduundan bu illeti inhitat bi ze ne zamandanberi rz oldu, ve niin tedavisine h h n m e t olunmad, T r kistann ilmi neden ibarettir, buralarn mevzuubahs etmek iktiza der. Sultan Osman Gaziden Fatih S u l t a n Mehmedin clusuna k a d a r ara da cereyan eden zamann ekseri tevsii mlk meagilile m r u r ettiinden ilim ve maarife b y k bir eser brakmamtr. Lakin Endls ve rak ve randa bulunan dveli islmiye o vakit ekseriyet zere inkraz halinde bulunduklar cihetle birok e r b a b h n e r henz hill gibi terakkii ikbal halinde bulunan rayeti adaleti Osmaniyenin sayesine iltica eylediklerin den vatanmzn t o p r a k l a n d ^ a n kanile sulanp d u r u r k e n her canibe t o h m u marifet ekilirdi. Vaktaki stanbulun fethi ile taht saltanat Os maniye merkezi istikrarn buldu. Bu fethi lian memaliki arkiyede terakkiyat maarif tarihinin bidayeti oldu. Her devletin mddeti m rimde bir asr maarif sayld gibi Devleti Aliyenin maarifi dahi tarihi mezkrdan itibar ile yz, yz elli sene k a d a r srp b a d e h u inhitata meyi etmitir. Baz mellifler Devleti Aliyenin esbab tedennisini taharri srasn d a Sultan Sleymanm mevkii icraya getirdii k a n u n u idareyi vesaili inhitattan addederler, lkin bnyan ulumu tesis ve teyit maksadile tariki ilmi meratibi medarise rapteden Sultan Sleymandr. Avrupa ile ihtilt muamelt ve ftuhat ve gazevat cedide zerine (virdi emrssultan) mesnedile tevsii mesaili er'iye eden Sultan Sleymandr. Bunca esfarda bizzat ihtiyar meakkat eden ve en sonra alil v e hasta ve piri fan olduu halde Sigetvar nnde can veren Sultan Slejrmandr. Asrnda b u l u n a n ulemayi envai eltaf eden ve h a t t Ebussuudun tefsirini

48

N A M I K K E M A L

alay vl ile saray hmayuna getirip bizzat kapdan istikbal ve tazim, eyliyen Sultan Sleymandr. Mlkn ekser ehir ve kasabatnda cami v e medrese ve imaret ve kpr ve mektep gibi milletin husul saadetine mteallik bunca ebniye ve asara muvaffak olan Sultan Sleymandr. Bunlara ve bunlar gibi asar tarihiyeye nazar insaf ile bakld halde Sultan Sleymann harektnda birok muzir eyler olmakla be raber medeniyet ve marifete pek byk hizmetleri dahi sabit olur. H u susiie kendinden sonra tesis ettii usul sui istimal olunmu ise a n d a n kendisi mes'ul olamaz. Zira ebediyet ancak zat Ahadiyetin andr. Elha sl Sultan Sleyman devleti hali vukufa getirdi, inhitatna andan sonra, gelenler sebep oldu. Her asrda ve her devlette maarifin ilrlemesi ve geri kalmas h k metin rabet ve muaveneti nisbetinde ola gelmitir. Cennetmekn Fatih Sultan Mehmet Han bizzat envai fnun ve maarifle mtehalli oldunx gibi olu Sultan Bayezidi sani ve ann olu Sultan Selimi evvel ve anm olu Sultan Sleyman bilcmle ilim ve marifetle m a r n bilbenan idiler ve bu drt padiahn saltanatlar yekdierini teakup edip birinin asrnda naks kalan tedbiri halefi ikmal ve itmam eyledi; ve bu vehile bu drt padiahn asr 120 sene kadar zamandr gya miikemmell hasail bir pa diah maarif penahn mddeti saltanat misill mtemadiyen u l m u n n e sir ve tevsiine mahsus oldu. Zira bu padiahlarn herbiri ran ve Horasan ve M'.sr ve sair ekalim ve bldandan hretini iittikleri ehbab fezadi v e ulumu envai mevait ve taltifat ile celbettiler. Her bir telif iin rtbeler, terakkiler, ihsanlar, taltifjer ile yekdierine istirkap ettirecek yolda tefadllerine gayret verdiler ve tahsili ulmu teshil iin medreseler v e imaretler ve vakflar ve turuku kaza ve ifta tesis ettiler. Sleymann vefatndan bugne gelinciye k a d a r yz ylda y i r m i yirmi padiahn braktklar asar hayriye nisbet olunsa ve u y r yirmi ylda iraze bendi telif olan k t b ilmiyenin hariklerden ve h a riklerin kk kardei bulunan hafz ktpler ellerinde telef olanlar dan maadasile beriki yz ylda yaplan mellefat kyas edilse ikinci takm evvelkinin nsfna kamaz. Vaka seltini ahirede dahi Sultan Selimi Sani, Sultan Ahmedi Evvel, ve Sultan Murad Rabi ve Sultan O.sman ve Sultan Ahmedi Salis ve Sultan Selimi Salis gibi ulm ve m a a rife ragp padiahlar geldi ise de bunlarn ekser rabetleri canibi e'ara mail olmakla zamanlarnda fenni nazm pek ok ilerledi ve hususile A h medi Salis ile Selimi alisin iir ile beraber fenni musikiye dahi itibar lar olduundan o fennin ihyasna sebebi nstakil oldular. Ancak nazm ve e'ar ve fenni musikar dorudan doruya devlet ve milletin menafii asliyesine hizmet eden ilimlerden olmadklarndan anlarca kat' faydas .olmad ve rkn devleti islmiye olan ilmi fkh ve tefsir ve hadis v e

A N T O L O J S

49

kelm gibi xlmu liye bin tarihlerinden sonra tedrile nazar itibardan sakt oldu. B u n u n dahi asl sebebi aranldkta ehzadegun terbiyesi maddesi zahire kar. n k bh tarihinden sonra erike niini saltanat olan m lki Osmaniyenin terbij^esi mlik salifeye benzemeyip kafes iinde ve baltac ve h a r e m aalar ellerinde bymek kaidesi esas h a r e k e t itti h a z olunmakla bu terbiye ile byyen ehzade taht saltanata getike ilim ve h n e r nedir ve ne makule im ve h n e r m l k millete naf idir ve anlarm ilerlemesi iin ne esbab ve vesaite teebbs iktiza eder ve ilimlerin ashab kimlerdir; bu dekayiki ecdad izam k a d a r dnmek tekellfn e rabet etmediklerinden Sultan Sleyman m e r h u m u n mcerret erba.. b istihkakn t u r u k u m a i e t i n i tenvi' ve zemin ile ulumu maarifi tevsi maksad zerine bunca zahmetlerle tesis ettii t a r i k i tertibi az zaman iinde bozulup r u s ve medaris kbera ve ulema mntesiplerine me'kel ve erbab ilmin evki tefadulu yeis ve ftura mbeddel oldu. Asrmzda yaz okumak bilmiyen vali ve mutasarrf ve hakim ve mftiler bu za mann malisul deil iki yz yz sene evvel balayp gelen usul muzirra netayicindendir. Devleti Aliyenin tenezzlne bais olan revac cehalet ehzadegn jzamm usul terbiyeleri bozulduu t a r i h t e n bed' etmitir. Bir a d a m m hilkati zatiyesinde nekadar zek v e fetanet olursa olsun mademki nice bin senelerdenberi tecaribi asar ve telhuk efkr ile tedvin edilen ulmdan behresi olmaya; elbette temyizi u m u r u mhimmede ekseriya h a t a d a n salim olamaz. Devlet u m u r u ise di bir ahsm zatna mteallik ilere benzemeyip devlete zuhura gelen h a t a n m zarar u m u m a dokundu undan mesel padiahlarn bur k t adam mevkii iktidara getirmesile bir koca m l k n yklmas m m k n d r , tarihlerde bunlarn emsali a d i . desi grlr,
**

Osmanhlar vaktile ikbal ve saadetin aksasna varm bir m m e t iken b u g n k gnde ittisai memleket ve kesreti kabiliyet ve mevkice ke mali ehemmiyetlerile beraber m u h a t a r a i izmihlalde bulunmalar n e ga. r i p haldir, bahusus ki b u n u n en byk bir sebebi klleti mldr. Buna zaruriyat u m u r d a n d r denilmek istenilirse k i m kail olur? Dnyada servet menbadan hs olur. Birincisi ziraat ve ana m teferri olan sair a t a y a y tabiattir. Vatammz yle bir mevkii mstesnadr ki k t ' a m n en m h i m nok. t a i itidallerini t u t m u t u r . Vaktile lemin kileri h k m n d e idi. Hl bir ok memleketlerin pazar makammdadr. Zemini kazlsa her kesinden servet defineleri alr. Topraa t o h u m atlsa h e r tarlasmdan be reket gencineleri salr. Hayfa ki topramz dnyann en mutena, en
4

5C

N A M I K K E M A L

giranbeha mahsultm yetitirmee mstait iken biz bugn yiyecek ek mee muhtacz. Vaktile vaka A v r u p a n m imdiki hali gibi hkimizde medfun olan cevahiri kabiliyatm kffesinden istifade edemedik, fakat yine mlkmzdeki erbab ziraat refah ile geinir ve serveti u m u m i y e hi olmazsa bir hali vukufta dururdu. Vaktaki idarei hazra balad. Bir taraftan sene be sene vergiler tezyit olunarak az zaman iinde ahali g e . rek maiet ve gerek teklifini sermayesinden tesviyeye mecbur olacak bir hale getirildi. Bir taraftan askerlik yalnz alt yedi eyaletin islmma h a s r olunduundan ve halbuki devlet usul mevereti kabul ile haUc ittihad vatandaiye celbedemedii cihetle memlekette isyanlar, akavetler eksik olmadndan h e r sene silh altnda birbiri zerine lakal on be yirmi bin evld vatan telef oldu. Askere baklamamaktan hsl olan zayiat dahi b u n a munzam oldu. Redif cem'inin hi a r d aras kesil medi, o da bunca telefat ve bunca izaei evkat mucip oldu, nihayet ba ya birok sancaklarda ziraat edecek adam kalmad; birok memleket ler dilenci mahallesi h k m n e girdi. Bir taraftan memurlarn zulm, verginin msavatszh, m u a h h a r a n ittihaz olunan tahsil usullerinin tevii t a m cetile ahalinin teklif kadar zayiat bunlarn cmlesine ianelerin ve hizmeti mftehire namile cebren ettirilen teberrlerin inzimam serveti umumiyeyi bitirdi. Pul, ttn, tuz nizamat kimsede k u d r e t brakmad. Bahusus t u z nizamnn netayici fasidesinden olan has talk hayvanat t k e t t i . imdi hal bir dereceye geldi ki hikyelerde bir ylan naklederler, gya kendi azasn yiyerek beslenirmi; birka gn iinde yese telef olacak yemese yine telef olacak bir hale v a n r m , h . k m e t tpk ona benzedi, teklifini t a m a m e n tahsil etse ahalinin iftini ubuunu, yorganm, deini, belki evltlarm sattrmaa mecburiyet gelecei iin bir iki ylda varidat m e n b a l a n b t n b t n kapanr, t a h s etmese imdiki usul ile idare m m k n olamad iin devlet batar, erbab ziraat ise tekliften vakit bulamyor ki refahna bakabilsin. kincisi san'attir, san'at ise mahsul fetanettir, hal byle iken yazk deil midir, Osmanllar gibi zekveti fevkalde ile muttasf bir m m e t giyecek esvabma varmcya kadar hariten celbetmee mecbur olsm. Bir dereceye geldik ki Avrupa ulemasndan bazlar Osmanhiarn san'at kabiliyetinden m a h r u m olduuna zahip oluyorlar, ne sui zehab; biz vaka marifet ve sanayide Romallar ve Araplar k a d a r asar b r a k a m a . dik, fakat anlar gibi deil birka asrlar belki birka sene bile asayite kalmadk. Zaman Sleymaniye kadar vaktimiz tesisi devlet ve tevsii memleket daiyesile geti, andan M a h m u d u Sani ahdinedek mdafaai ecanip ve ihtillt dahiliye halka gz atrmad, be alt yz seneler b . t n memleket bir lekergh halinde idi, bidayeti tanzimattan b e r i ise Boaziindeki sular gibi balda b u l u n a n m e m u r l a r bir tarafa v e zrde

A N T O L O J S

51

kalan h a l k dier tarafa meyeln ederek a r a d a bir tenafr, bir keake pey d a oldu, h k m e t daima zulmetti, ahali daima yeis gsterdi; h k m e t kimseyi bu- eye tevik etmedi, hi kimse de kendi kendine bir eye te ebbs eylemedi. Bununla beraber ziraatte olduu gibi sanatte dahi vaktile kendi y a . mzda k a v r u l u r d u k , hemen her ihtiyacunz ifa edecek destghlarmz vard. Yirmi otuz senede anlarn hemen cmlesi mahvoldu. B u n u n se bebi de hi phe yok ki mahut m u a h e d a t ile Avrupallara verilen h r riyeti ticarettir. Fenni servet melliflerinin kffesi "Brak gesin, brak yapsm,, meselini ki manayi lzmisi ticaret ve san'atin hrriyeti mutlakas de mektir, iar ittihaz ej'lediler, vaka her ne ite olursa olsun menfaat h r riyettedir, nk muktezay tabiat hrriyettir, lkin baz, arzalarla b u hrriyeti ticaret Osmanllar iin ayni mazarrat oldu. "Tesiri bizde zdd n a dt devalarn,, Mddeamz biraz terih edelim. Devlet, h r r i y e t i ticareti yle bir zamanda iln etti ki mlkmzde san'at ve marifet ta mamile inkraz halinde idi. O yolda haizi kemal olan Avrupa halk vata nmza yld, mamulatnn nefaseti ve bahaca ehveniyeti cihetile m L kmzde yaplan eyleri itibardan drd. Destghlar kapand, erbab san'at harap oldu. O esnada devlet herkesi haline braksa ve biraz da maarifin terakkisine hizmet etseydi, alebi ihtimaldir ki h a l k m kabili yeti tabiatin sevkUe birleerek san'atle melf olanlar Avrupaya rekabet edecek yolda m a m u l t hsl edebilirlerdi, ve bir taraftan san'at iin l. zm olan mahsult ziraati vatann feyzi ve bereketi cihetile hariten getirmee mecbur olmadklar gibi bir taraftan dahi mevkiin tabayi ve temayltna vakf olduklarndan belki Avrupaya galebe bile ederlerdi. Nitekim Fransa devleti, ngiltere ile hrriyeti ticaret zerinde bir m u ahede yapt, iptida Fransann hnal tarafmda bulunan mamult kutniye fabrikalarmm h e m e n cmlesi kapand. Ancak az mddet sonra er bab san'at kaffei iktidarlarm sarfederek ngilizlere rekabet ettiler ve kazandlar. Bizim devlet ise byle yapmad, saysz memuriyetler at, k i m geldi ise hizmeti h k m e t e kabul etti, istihkak aranmaymca d n . yada m e m u r i y e t t e n kolay bir ey obnadmdan umumen halk o yola s lk etti, nihayet b y k ehirlerimizin hemen cmlesi devlet hizmetine istihkaksz istihkaksz adamlar yetitirir birer cehil ve betalet mektebi h k m n e girdi, h k m e t i n z u l m ve itisafat, dahi bu bellara ilve olundu, sanayi b t n b t n mahvoldu, bu suretle serveti umumiye bir k a t daha tedenni etti (ilh..) Hrriyet, 1868, Londra.

HUKUKU

UMUMYE

Malmdur ki insan u mihmansaray vcutta mnferit bulunmak lznn gelse kudretten nail olduu hakk hrriyeti her trl kayitten beri. olarak azadeserane icra eder; ortada daima hak grnr, bir vakit vazi fe mehut olmaz. Fakat dnya bir ve insan mteaddit olduka v e bu ab ran mteaddide cemiyet iinde ve biribire rabta halinde bulunduka herkesin hrriyeti sairlerinin hrriyetile mahdut olmak tabidir. te dnyada kanunlarm v e onlarn ahkmna riayet etmekle m kellef bulunan hkmetlerin zuhuruna hak veren sebep efradm o haddi hrriyetten tecavze gsterdii inhimaktir. Bu da malmdur ki ebnayi beer bu maiethanei temeddnde yalmz bir cemiyet tekil etmi olsa o mecmuun amil olduu efrat arasnda hukuk daima yek tavn infirat kalr. Lkin insanlar byle kavim ve devlet gibi mecmulara muukasim bulunduka o mecmularm hukuku mterekesi de biribirile mahdut oL mak zarurdir. te lemde muahitlerin ve onlarn ahkmna riayet ettirmekle m kellef olan esbab satvetin vcudunu icap eden madde dahi insanda mn feriden hkmn icra eyliyen meyeln tecavzn bu mecmularda mtemian gsterdii istidattr. Bir takm mellifler insan iinde hakkn minferit ve mtemi iti-. barUe iki tavr zerine cereyan ettiine bakarak hukuku umumiyenit vcudne zahip oldular ve ona dair fenni mehsus tedvin eylediler. Fakat zehaplan makrunu hakikat deildir. Hak, efrad beerin havassmdandr. Ne irket gibi, hey'et gibi tec ridi ve itibar bir emirden ibaret olan mecmulara izafeti kabil olur; n e de o mecmulann eczasna mrettep olan hukuk, itima etmekle baka bir mahiyet hsl edebilir. Avrupanm vekayiine im'm nazar edilsin. Hep cemiyeti medeniye, de efradm hukuku ahsiyesinden hari ve ondan li bir hak tasavvur olunduundandr ki bir vakit papaslar teslise kail ohnyanlar atee yaktlar. Hep yle bir hak tasavvur olundumdandr ki maarifi siyasiyenin merkezi intiar olan Fransada bir gn "Yaasm krallk!,, drt ay sonra

A N T O L O J S

53

"^'Yaasn imparatorluk!,, drt yl sonra "Yaasm cumhur!,, demek mucibi idam olacak bir cinayet addolunurdu. Hep byle b i r h a k tasavvur olunduundandr ki birinci Napolyon y z bin k a d a r adam itlaf ederek, h a t t m harbe hacet grmeksizin, h a y d u t yolunda b i r h c u m ile Msr zapteyledi. S n g kuvvetile cum h u r u zir zeber ederek imparatorluu itisap etti. On be sene Avru pay kendinin v e azay hanedannn h k m n e esir etmek istedi. B u yolda milyondan ziyade nfusun itlaf ma bais oldu. Hep byle bir h a k tasavvur olundumdandr ki nc Napolyon vatan aleyhine isyan eyledi. H a t t elile adam ldrd. Yine ekseriyet n a z a r m d a m a z u r tutuldu. H e p byle b i r h a k tasavvur olunduundandr k i -Pariste gzmle g r d m . bir zaptiye eshab haysiyetten b: adam almeleinnas t a h k i r etti, dd. H k m e t m e m u r u olduu iin o r a m n uray devletinden baka b i r mecliste muhakemesini ryet etmek kabil olamad. H k m e t m e m u r u olduu iin orann uray devleti tarafmdan beraeti zimmetine hkmolmdu. u mesele hi h a t r d a n kmamaldr; H e r h k m e t bnyesini ter k i p eden azay cemiyetten menfaat veya ilcayi zaruret namna h e r t r l fedakrl ihtiyar edebilir. F a k a t b u talebi efrad beerin havass tabiiyesinden hari bir h a k k a isnat ederse ihtimali y o k t u r k i hukdcu ahsiye taarruzdan masun kalabilsin. M m k n deildir k i bir zalim kffei ama linin meruiyetine hccet tutacak bir bahane bulamasn. bret, No.- 18, 8 temmuz 1872

E F K R I UMUMYE H e r kavim iinde bir t a k m efradn meratrbi mteselsile zere m i r ve m u t a ' halinde bulunmas, m c e r r e t hfz hukiku hizmetine kyam etmelerinden ne'et ederek b u halde ise kudreti umuniyenin idaresi u h delerine m e v d u olan zatlar yine o k u d r e t i n kendi aleyhlerinde dahi infaz hkmedebilmesinden ihtirazdan b t n b t n beri olunca h e r istedikle rini yapabilirler v e o halde ise ferdin ferde taaddisini m e n iin m r a c a a t olman kuvvei m m e b t n b t n maksadn hilaf m a olarak birka ferdin u m u m aleyhine tecavzne let edilmi olur k i b u seyyienin devam h a . linde cemiyete h k m e t i n zarar, hkmetsizliin zararile h e m e n m savi bulunur. Mesel H k i m Biemrillh z a m a m gibi d n y a d a h e r b i r cezay ilm ve h e t k i rz ve msadere! emvale sebep olabilen b i r cemi y e t t e yaamak, aralarnda daiyei menfaatten baka b i r rabtai m t e r e k e

54

N A M I K K E M A L

olmyan haydut frkalarnda bulunmaktan pek de hayirli bir ey deildir. Hkmet her ne suretle olursa olsun ve kudreti dnyada her ne trl kuyuda rabtolunursa olunsm mademki kuvvei ammenin her halde istimalinden emindir, bir tagallb mutlak iktidarna temellkten hibir vakit hali olamaz. Bununla beraber tevarihi ammenin umumu tetebbu olunsa hibir hkmet grlemez ki elinde olan kuvveti bil istisna her istedii yere sarfederek bir mddet tegallb mutlak halinde bulunabilmi olsun. Zira umum nekadar cahil ve nekadar fasid-l - ahlk olsa dnyada hibir eyin riayet ve talebinde ittifak edemiyecek, ve riayet ve talebin de ittifak ettii eylerden hibirini taarruzdan hfzeyliyemiyecek dere celerde zillet haline tenezzl edemedii, nakzm gsterecek her trl delilin fikdanile msbettir. Bir memlekette efkr umumiyenin vcudunu inkr ayni aynine umumda fikrin vducunu inkr ile beraberdir. Mademki herkeste fikir ola, elbette o fikirler birok veya hi ohnazsa birka madde zerine olsm ittifak edebilirler. Herkeste bir fikir olduunu kabul etmemek istiyenler olur ise yalmz kendinin efkr umumiyeyi reddetmekle ibraz ettii fikir kavlinin butlanna burhan olur. Eer kimsede fikir yok ise kendinde niin mevcut oluyor. Eer kendisi kendisinde de fikir olmad na zihip ise davasmn ne hkm olur. Bizde efln umumiye kendi mevcudiyetini bir delili bedih e ityan eyledi. Hatt nmayie balar balamaz gsterdii mekneti mutabassrane btn Avrupay hayran eyledi. nk en evvelki hareketi intikam gibi devaii nefsaniyenin en editlerinden bir hale masruf idi. Onda dahi Trklerin en byk meziyatmdan madut olan vsati havsala ve itidali dem hkmnce intikam yolunda yalnz iln nefretle kanaat olundu. Sair yerlerde de bunun gibi ahvalde mehut olan iddetli heyecanlarn v e mtecavizane muameltn hibirisi vukubuhnad. Henz hab sknetinden uyanmaa baladn grdmz efkr umumiye ki umum ebnayi vatann veledi kalbi ve heyeti miUiyemizin mmiddi hayatdr, perveriinde herkes tarafndan evld hakikasm beslemekte olan gayretten byk bir itina gsterilmee ihtiyac kat' grnr ve bu maksadn husul iin her eyden evvel uras bilinmek lzm gelir ki bir halkta eer ahlk siyasiye bozulmu ise efkr umumi ye, hkmeti adalet dairesinde tutmak iin, daima bir nmayi halinde buhmmak lzm gelir iken Rusyada olduu gibi nihayet derecede ze rine varlmadka kendini gstermee kyam etmez ve bilkis efltn si yasiye yanl bir yola girmi ise efkr umumiye, adaleti hkmet kvvete fie karmak iin nmayiim daima edep v e mutavaat halinde tutmak iktiza eder iken manah manasz her i iin ihlli asayie kyam.

A N T O L O J S

55

eyler v e evvelki halde hkmetin iktidar- haddi lzumu birka bin kat tecavz etmi olur. nk ihtiyar etmek istedii taaddiyatm belki yzde doksan iin karsnda bir mania grmez. kinci halde ise yine hk. metin iktidar lzumu haddini birka kat tecavz etmek tabidir. Zira efkr umumiye yle bir galeyan edit halinde bulunduka seylb bu ruan gibi daima birka ubeye munkasem olmak ve her ube merc kl olan hkmetin dier ubelerini istiap etmesine hizmet etmek zaruridir. Bir kavmin yalmz ahlk siyasiyesi bozulursa ilerinden bir XIV Louis kar "Devlet benim ahsmdan ibarettir,, diyerek her istedi i hkm icra eder. Efkr siyasiyesi yanl bir yola giderse aralarmda bir byk Napolyon peyda, olur, ruyi zemin zere saray saltanatm tesis etmek iin gya Fransanm an v e azametinden tutturarak be milyon nfus kamm ibzar eder. Bir kavmin efkr ve ahlk siyasiyesin. den ikisine de fenalk nz olursa havas mneviyesi sektedar olmu bir vcudun azay maddiyesinde hasl olan ahlat faside gibi hi umulmadk yerden bir nc Napolyon ka gelir, arz olduu vcudu siyasiyi mad d ve manevi inkraza mstait olabilecek bir hale getirir. bret, No: 40, 28 terinievvel 1872

ALE Biz ne zamana kadar akrabamzla daima bir yerde bulunduumuz halde daima halen ve fikren biribirimizden girizan olacaz? N e zamana kadar erkekler haremini decek? Ne zamana kadar kadnlar zevcini yamak, ferace iz'acatile sabahlara kadar uykusuz brakacak? Ne zamana kadar pederler olunun kendi gibi olmasn veyahut mesel kendi ma halle imam iken olu tabip olmak isterse aybn kara toprtklar rtme, sini temenni edecek? Ne zamana kadar valideler kzlarn satlk meta' gibi senelerce her gn bir esirci bakl nazar maayibcuyanesine arzettikten sonra hediyelik cariye gibi bir kerecik rzasn sormaa bile te nezzl etmeksizin kendi beendii bir adamn eline teslim edecek? Ne zaman kadar biraderler, hemireler, kayin valideler, gelinler menfaat iin, nahvet iin, inat iin, zevzeklik iin biribirinin etini yemee, kamm imee alacak? N e zamana kadar yalnz iimizden biri doarsa sevi neceiz; doanlardan biri lrse ahyacaz; sa kalanlar mdmelhayat biribirlerini iz'a edecek? Ebnayi vatanm teksirine ocuklarmz daha rahmi maderden ldr mekle v e doaniarm Krk olu macunu veya afyon urubu ile tesmim etmekle, vcutlarmz mskirat denilen zehri mzmin ile helak ey-

56

N A M I K K E M A L

lemekle mi hizmet edeceiz? ocuklarihzm terbiyesine daha kendimiz evldmzm hakkm renmemekle mi muvaffak olacaz? Kendi istiklli mizi birka kurua feda etmekle mi vatann istikllini hfzeyliyeceiz? Kendi hanelerimizden rahat selbeylemekle mi vatamn rahatna muave. nette bulunacaz? Bir mlkn evleri bir evin odalarma benzer; her odasnda bir nef reti daim ve kavgayi ruzmerre cari olan hanelerde rahat olur mu? Mamuriyet kahr m? Saadet mi husul bulur? ntibah, intibah ki iinde bulunduumuz sefineyi ard aras kesilmez intizamsz hareketlerle bir mehlikei itiraka dryor, sonra rzgra kabahat buluyoruz. bret, No. 56, 19 terinisani 1872

REJ Tiryaki ah eksin hasretle yana yana yz knru verilmez bir kyyecik duliana En byk asar terakkiden biri olmak ve halka br olmakszn hazi neye para hasl etmek zere Reji nammda gayet nafi bir idare tesis olunacan bir ka aylardan beridir idare taraftarlarmm neriyatnda grmekte v e lisam sitayiinden iitmekte idik. Akjbet meydana kt, ne olduunu biz de anladk, Ttn nhisannn evvelki tarz idaresinde stanbul rsumundan ne hasl olurdu bilemiyoruz ki Reji usulnden hazineye bir faide mterettip olup olmadm tayin edelim, lkim "halka br olmakszn,, sznden mrad "reji,, yaplmakla herkesin omuzuna bir denk ttn veyahut ha mam kubbesi kadar bir kanbur ykletihniyeceini beyan ise ona biz de bir ey diyemeyiz. Yok eer bahsettiimiz tbir bu "reji,, kimseye skmt vermiyeceini ifade etmek iin yazlm ise bu iddiada bulunanla rn aflar.n rica e kendimizi bahtiyar addederiz. htimal ki ttn makineye sktrmak v e kyyeyi yz otuz dir hemden ibaret olan kilograma tahvil ederek okkas yz kuru nami le on dirhemi on iki kurua ttn satmak gibi ihtireat mebrure reji halkna hi sknt vermemitir, fakat bir kere de ttn ienlere sonusun! Hele acuze yast gibi yumrukla veya makine ile tklm ve haddi zatmda deniz suyile tavlanm ve cins ve mahiyeti asla dnlmeden ay rlm ym ygm ttnleri pstket iinde veyahut idarenin sonralar merhameten iln ettii usl mucibince terazi gznde grp de ttn i-

A N T O L O J S

57

mekten nefret etmiyen bir tiryaki bularak matbaamza getirmee her kim mu/affak olabilirse bir kehribar takm, bir yasemin ubuk, bir revnak Tophane lulesile beraber rejiden evvel tedarik olunmu v e sa ak saak kylm l yz dirhem gbek ttn hediye etmee hazrz.. Zannmza gre bugn stanbulda rvet cinsine ithal olunamyacak hedaya iinde bundan ziyade makbule geen bir ey de yoktur.
**

Geende vukubulan bir harikde saama ate sarm bir haneden kucanda bir boha ile bir adam frlar, derhal reji memurlar yakasna sarlrlar. Herif balar feryada, reji memurlar balar bohay kartr maa.. Kartrrken iinde krk elli dirhem kadar ttn bulurlar, bir kzlca kyamettir kopar. Herifi tevkife kalkrlar, biare urau:, niha yet ciz kalr: "Aalar, ttn de sizin olsun, boha da sizin olsun, isterseniz Yeni ce, Samsun, Cebel, Bafra filn hepsi siz olsun. Beni braknz, evde bir takm eya var, bari onlar kurtaraym,, demek isterse de reji me murlarndan biri derhal dile gelerek kemali tehevvrle: "Seni hayvan herif, sen mademki yanmaktan baka bir ie yaramyan ttn ateten kurtarn bizim idareye bu kadar zarar edersin, elbette evinde ie yarar ne kadar eya varsa yanmaldr, sen de onunla mutazarrr olmahsm ki fiilinin mcazatn bulasm,, diyerek bir trl biareyi koyuvermek iste mez. Her ne hal ise halk araya girer, bin bel ile mnazaa ts olur. Bir rivayet daha iittik: Reji memurlarndan biri yolculardan bi rinde yz elli dirhem ttn bulur, zaptetmek ister; arada kavga byr, nihayet reji memurunun burnu para para olur, yine ttn brakmaz. m daha mhim bir ciheti var: Reji kolcular Rumelinin devlet postasn bastlar, evrak resmiye antalarnda ttn aramak istediler! Zannmuda hkmetin her hal ve krn nezaret altmda tutmak terakk medeniyetin zami esbab addolunuyor, ya bu muamele o maksad liye vusul iin bir mukaddeme deil midir? Mukaddeme olduu teslim buyurulursa dnyada bundan byk vatanperverlik olur mu? BRET 1872

TERAKK Londray.::! enmuzeci lem denilse mbala deildir. Ruyi arzda mev. cut olan asan terakkinin fotoraf ile resmi alnm olsa medeniyeti hazray ancak Londra kadar gsterebilir.

58

N A M I K K E M A L

Bu memleket reyb ve gman bulutlar iinde mestur olan ikbali be er gibi, ekseriyet zere bir kara duman ile muhat, ve hatt gya ki dat medeniyet ahcar ve ecarma varmcya kadar sirayet etmi gibi, hane leri bile siyahlara mstarak grnr. Fakat bir de o nikah zlmaninin maverasna taliki nazar olunursa, nazenini dilrbayi temeddn, nazar firibi efkr olacak bir ziynet ve saltanat ile arzi didar etmee balar k i bedayi pesend olan gnller iin hsn endamma meftun olmamak ih timalin haricindedir, Londrada bulunan b- adam, ahkm adaletin cereyann grmek isterse nne hereyden evvel merkezi teri olan ve dnyada grd mz kavaidi siyasetten hemen birounun mehdi zuhuru bulunan o ko ca Parlamento kar ki yalnz binasna baklsa efkrumumiyenin deet v e mukavemeti nazar idareye kar bir cismaniyet kesbetmi ve gya ki o cismi hail deme bir sademe ile zevalden masun olduunu gster mek iirt tahaccr eylemi kyas olunur. i.e girilirse yz seksen milyon azadan mrekkep olan ve kemalt medeniyede birinci deilse birincilerden saylan bir mletin en mmtzlarmdan , drt yz mebus grlr ki her biri amali kavme ve metalibi istikbale bir fesahati fevkalde ile tercman olmu, zori bazuyu irfan ile ahkm adalet ve esbab terakkiyi serair hanei tabiatten is tihraca almakta haddi mekna takarrp edecek kadar meharet gs terirler. Bu heyeti mmtazenin kuvvei istinad ise, herbiri vs'atte bir ba ka memleket denilmeye ayan olan umum bir maksat zerine efkrca ittifak etmi, krk, elli ve baz kere yz, yz elli bin kiiden mrekkep encmen'i siyaslerdir ki itimalarmdan bir tecavz veya dadaa zu hur etmek deil, aralarnda cereyan eden mbahasat edibaneden baka skca bir ksirk sesi bile iitilmez. O kadar adam bir yere toplanr, ilerinden bir ka sz syler; ksuru sknetle istima eyler.. Cmlesi birden hulusu niyet ve dab satavaatla hkmetlerine giderler, a r a hacet ederler. stidalarmm yzde doksan hakka muvafk ve bir kuvvei galibe ile meyyed olduu iin makbul olur. Hele parlamentonun verdii ahkm tatbike memur olan mahke melerde, hkimler grlr ki tarafeyne sorulsa insaf ve adaletlerine p e derlerinin efkati uhuvvetinden ziyade istinat ederler. O hkimlere tayini hakikatte hkm vicdanisini ketmetmemeye yemin etrni juri heyeti muavenet ede.E* ki cmlesi iki hasmin dahi can cieri, komusu, akrabasdr. Mahkemede hi kimse edaniin ehaslerinden madut olan bir katVe bile "efendi,, sznden aa bir tbir ile hitap veya iaret edemez. Hi

A N T O L O J S

59

kimse cebir ve iddeti, memuriyet vezaifinden veya izhar hak vesaitin den addeylemez. te adalet bu halde, hele marifet ondan ziyade kemaldedir. Hangi mektebe gidilirse gidilsin, iinde bulunan on, on iki yanda etfal gya ki bym de sonra yine klm gibi adet yirmi, otuz yama girmi adam.lar kadar her trl intizam ve terbiyeye me'luf bulmur. Rdiyeler vardr ki akirdan drt lisan okur ve ulmu liye ve liyeden aU yedi fen bilir. On, on ikier yanda yirmi, yirmi be ocuk bir baheye girerler; kh ellerinde bir gazete bulunur; o vasta ile dnyann halinden haber dar olmaa alrlar. Ve kh birer kede oturarak havanm letafetini ve ecarn teravetini mdrcne bir nazarla temaa ederek bedayii tabiat ten vicdan telezzz ederler. Gemilerinde tayfa grlr ki bo vakit bulduka, mesel riyaziya tn kuvvei cazibe kanunlar gibi en amik mesailini mtaleaya urar. Dkknlarnda yazc grlr ki faraza Almanya hkemasmn hikmeti hukuk hakkmda olan fmirlerini muhakemeye kalkr. Bir nmunehanesi var: Derununa girilse, stad kudret zevervah ve cemadat halk ve tezyine nekadar san'at t>ezletmi v e hayali leer icad bedayide ne trl kemalt gstemi ise cmlesi bir yere itima eylemi gibi grnr. Bir hayvanat bahesi var: Kafeslerinde bulunan nahlkat birer birer nazardan geirilse sefinei Nul henz tufandan kurtularak orackta ka raya vas;l olmu da dernunda her ne mevcut ise kenara uram ta savvurunda bulunulur. Rasadhanesindeki drbnlerle, semaya baksa, insan kendisini bu tabiatn fevkinde bir saika ile avalimi lviyenin seyrine km kyas edebilir. Ktphanelerine girilse, her lisandan iki, milyon kitap ve onla r bulmak iin hemen "allmei her fen,, A^asfna lyk yzlerce haftz ktb mevcuttur. Eshab mtalea ise en hli vakitte sekiz yz kiiden eksik olmaz ve ilerinde doksan yanda hocalar ve on sekiz yamda kz lar bulunur. Parlementoda bir Hizanetlktp var; yalnz bir Lord ona otuz bu kadar b'n cd kitap vakfetmi. Fabrikalarna girilse dehetten vcutte tyler rperir. Bir matbaada elli bin amele istihdam olmduu. bir bira fabrikasnn on be bin araba beygiri bulunduu grlmtr. Serapa yaldzlara mstarak v e saraylara gtptaresa olacak surette mzeyyen otelleri vardr ki iinde bin adam yatar, sofralarnda drt

,0

N A M I K K E M A L

bin kii yemek yiyebilir. Madenlerinden bahsolunmak istenilirse ak kabul etmiyecek bir takm hayalta sapmakla itham olunmaktan ihtiraz olunsa revadu:. (ilh). Memaliki mtemeddine dediimiz yerlerde tabiati beer baya tabiati deme tahakkm etmi. Daima sa'y v e ilim cihetlerine masruf olan fikri hakikat kuvvetile yle bir cihan refahiyet peyda etmiler ki bin tr l mbalat ile muhat olan ran hayalt airanesinin Hint ve Cinde tasvir etlii cevherin kaleler, zerrin saraylar, rengin glistanlar hi hkmnde kar. yle bir ka sene iinde stanbulu Londra veya Rumeliyi Fransa hale getirmek mmkn olmadm biz de biliyoruz. Fakat mademki Avrupa bu hale topu iki asr iinde gelmi ve mademki esbab terakki ce onlar mucid ohnu, biz o ve.saiti hazr bulacaz. etrafl tutulursa hi olmazsa iki asr iinde olsun biz de en mtemeddin memleketlerden saylacak bir hale gelebileceimizde hi itibah var mdr? ki asr ise hayat cemiyete nisbeten lemhai basar hkmnde kalmaz m? Bu maksada vusul ise birok mevamin define, birok haltm tayirine, bir ok esbabn ihzarna tevakkuf ederse de, esasen marifet v e sa'yde olan noksammzm slahna bir are bulmak her ie mukaddem edir. BRET, No. 45, Terinisani 1872 VATAN Akl, murabba bakadr, mselles baka, kaziyyesinin hakikiatine ne kuvvetle hkmeyliyorsa, vicdan da, vatan bakadr, haric vatan ba ka sznn shhatine o kuvvette itnat ediyor. irharlar beiini, ocuklar elendii yeri, genler maietghn, ihtiyarlar kei feragatini, evlt validesini, peder ailesini ne trl hissi yat ile severse insan da vatanm o trl hissiyat ile sever. Bir hissiyat, srf sebepsiz bir meyli tabiden ibaret deildir. nsan vatann sever, nk sebebi vcudu olan ecdadmm makbehavayi vatan teneffsle balar. nsan vatanm sever, nk atayayi tabiatn en revnakls olan na zar lemhai iftitahmda haki vatana taallk eder. insan vatann sever, nk maddei vcudu vatannn bir cz'dr. nsan vatanm sever, nk etrafna baktka her kesijde mr gzetesinin bir yad hazinini tahaccr etmi gibi grr. nsan vatanm sever, nk hiirriyeti, rahat, hakk, menfaati va tan sayesinde kaimdir.

nsan vatann sever, nk sebebi vcudu

olan ecdadmn makbe-

A N T O L O J S

6t:

rei sknu ve neticei hayat olacak evldnn cilvegh zuhuru vatandr. nsan vatann sever, nk ebnayi vatan arasnda itiraki Usan ve ittihad menfaat ve kesreti mvaneset cihetUe bir karabeti kalp ve uhuv veti efkr hasl olmutur. O sayede bir sadama dnyaya nisbet vatan otur duu ehre, oturduu ehre nisbet kendi hanesi hkmnde grnr. nsan vatann sever, nk vatanmda mevcut olein hkimiyetin bir cz'ne tasarrufu tasarrufu hakik ile mutasarrftr. nsan vatanm sever, nk vatan yle bir galibin imiri veya k tibin ka'emile izilen mevhum hatlardan ibaret deil, millet, hrriyet, menfaat, u h u w e t , tasarruf, hkimiyet, ecdada hrmet, aileye muhab bet, yad ebabet gibi bir ok hissiyat lviyenin itimamdan hasl ol mu bir fikri mukaddestir. BRET, No. 121, 22 Mart 1873

HKMET - L - H U K U K T A N Adalet meselesine taliki nazar etmek istiyenler iin hikmeten her eyden evvel hukuku beerin mebnasn taharri etmek lzm gelir. Bu ba histe ise aray hkema pek ok ubelere mnkasemdtr ve maamafih bu teebbs tertibd mantk ile bir ka fasda cemolunabilir. Baz ashab efkr taakkult beeriyenin mutabk hakikat olduun da itibah ve bir takm da insanda ihtiyarn vcudunu dorudan doru ya inkr veya dolayisile iptal ederde evveljkiler kavaidi hakkn taharri sine ve ikinciler ise tasavvuruna imkn brakmadlar, ki bunlar L edriye, Cebriye ve Vahdeti vcut mezheplerinde bultmanlardr. Baz hkema ise memi salife v e haliye beyninde muamelt huku kun derecei ihtilfna nazaran o pertevi hDcmetin byle muhtelif, muh telif renklerde grnne taallk ettii eyanm kabiliyetlerinde olan mugayeret sebep olduundan tegafl ederek hukuk iin mafevkattabiiyattan bir kaidenin fikdanma hkmettiler ki bunlar da hukuku insani yetin dahilinde aradklar esaslar itibarUe refahiye, vicdaniye, brhaniye takmlardr. Bu mezahipten herhangisinin olursa olsun muhakemesi evveliemirde akim temyizi hakikatine iktidarm bilmeye tevakkuf ettii iin iptida l edriyenin efkrn terih edelim,

Hktkiat sence mehul olsa da aklen miberfverdir Gne mlara pinhan ise hnaya rerdir.

62

N A M I K K E M A L

Gariptir ki insan her neye olursa olsun aklle hkmeder. Yine in sanlar iinde hkm aklinin nefsilemfe mutabakatmda tereddt eden lerde bulunur. Bu tuyan efkr talara arpa arpa dalan seyli buruan gibi haki katin mukavemeti karsnda nice frkalara inksam etmitir. Mesel bir mezhep vardr ki hkm aklnin mutabk hakikat oldu una burhan talep edip der ki: "Biz bu aciz ve meskenetimizle beraber bir eye yledir deyivermekle tasdikimiz hakikatin ayni olduuna nasl hkmolunabUir? Acaba terkibimiz bir baka hal v e ekilde bulunsa o za man da imdiki gibi - cisim bir hayyizde itima etmez - kaziyesini bediJ addeder miydik?,, Akkn hkm mutabk hakikat oldtuuna nasl delil gsterilsin ki ci handa akldan baka bir mmeyyiz yoktur. Bu den dnyadan avalimi ulviyeye isali nazar ederek hakikati levhi ezelden taharri eylemek veyahut tasdikart fcrijyeyi imtihan iin ter kibi sumaniyi baka bir kalba ifra etmek kimin elinden gelir? Zevzekliin en tuhaf ciheti urasdr ki bunlara "Siz akn hkm n terdit ediyorsunuz. Halbuki terdid de bir hkm akldir denildike: "Bizim phemizin varit olduunda da phemiz var. Ve ikinci v e n c defa da ve hellem cera tereddt edebilecek behatmzm cmle sinde yine phemiz var,, derler ve bu suretle hem devir, hem teselsl cami ve yabanc cz' asumandan mevve bir hezeyan ayni hikmet ad dederler. fadat maruzaya bakhnca anlalr ki hkema bu frkaya kanaat veremez. nk anlarn kr taharrii hakikat deil, temennii ldir. ukadar var ki ashab hkmet iin bunlarla muaraza da vazifeden deil dir. nk haddizatinde hkm aklnin hakikate mutabakat teslim olunmadka l edriyenin hibir kavli dava hkmn bulmak kabil olamaz. Fenni hukuk ise bu mezhebe gayet sade bir hkm ile cevap verir: Hkm akl ya bizim zannmz gibi hakikate muvafktr. Ya anlann iddias gibi mekktr.. kk evvel itibarmca mevcut olan kavaidi si yasetin _ t butlann isbat ile umuma kabul ettirinciye kadar - hikmete ittiba mecburiyetinde bulunurlar. kk sani itibarma gre ahkm siya setin hakkaniyete olan ekilleri dahi intlerinde mekk olduundan itirezdan kefi lisan etmeleri lzm gelir. Bir mezhep daha var ki bedihiyatm asl olan: "Bir ey hem mevcut hem madum olamaz.,, Kaziyesini baziei efkr nev'inden bir safsata e iptal etmek ister ler de derler ki: "ey, mevcut ma'dum beyninde terdit etmek ma'dum tasavvurunun vcudunu iktiza eder. Halbuki ma'dum dnlemez.

ANTOLOJS

63

tmk bir eyin m u t a s a v v e r olmas dier eyadan temyizine mtevak kftr. Bir ey ise mtemeyyiz olmaymca elbette mevcuttur. Binaena leyh: "Bir ey h e m mevcut h e m m a ' d u m olamaz,, sznde _ bir ey h e m mevcut hem m a ' d u m d u r - veya tabiri aharla _adem mevcuttur - m a n a s mndemi olduu iin h k m mecmai nakziyenin nefyinden ibaret olan bu kaziye haddi zatinde birbirini mnakz iki tasdiki cami ve bi naenaleyh butlanna binefsi beyyinedir.,. Hayalin parlaklnda phe !yok. F a k a t hakikatten beri olduunu zahire karmamak ta g bir ey deildir. Adem gerek m u t l a k olsun ve gerek di olsun mevcut olmamakla tasvirinin intifas lzm gelmez. te Vaciblvcudun naziri ma'dum: tautlaktu'. Fakat biz zihnimizde yle bir t a s a w u r buluyoruz. Bedihidir ki m a ' d u m u dnmek muhal olsayd efkr beerde bu tasav v u r bulunmazd. Tabiat iinde hulvv mutlak deta m a ' d u m iken biz ian t a s a v v u r etmek yle d u r s u n civa ile ie beyninde az bir zaman temeyyz bile ettiriyoruz. Demek ki m a ' d u m yalnz mutasavver deil mtemey yiz dahi olsa yine vcut bulmak iktiza etmezmi. nk ie ile civa ar a s m d a hasl ettiimiz ey yokluktan ibarettir. 1302 HRRYET EFKR nsanm hrriyeti; m u h t a r olduundan; ihtiyar ise sahibi bulundu u n d a n ileri gelir. Bu bedahat gz nne ahnmca tamamile teslim olunmak iktiza e d e r ki her t r l havass beeriyeye olduu gibi h r r i y e t e d a h i esas kuvvei mfekkiredir Ya h e r krmzda vcudunu iddia ettiimiz h r r i y e t fikirden m t e vellit olunca, fikrin vcudmu inkr etmek sfrdan adet teekkl edebilir demek kabinden oUnaz m? Dnyada hangi madde vardr k i kendinin malik olduu bir hassay, mahsul veya tabiri aharle eseri olan dier bir maddede icat edebilsin? Bu kadar delili nazariyeye ne hacet! Tatbikat meydanda duruyor: Bir a d a m m velev talarla beyni ezilsin, fikrince kanaat ettii t a s dikat tayir etmek kabil midir? Velev hanerle yrei paralansm, vicdanmca tasdik ettii m u t e k i d a t gnlnden karmak m m k n olabi lir mi? Demek k i nakli, akl, hkm, siyas, ilm, zevki h e r nevi efkr zaten serbest, zaten tabidir. Deiirse kimsenin icbarile deil, tabiatin ilcasile deiir. bretbin olacak vakayii mehuredeudir ki emsin i s t i k r a n , krenin d e v r i h a k k m d a Kopernikin meydana koyduu kavli h a k i m a n ^ i delili riyaziye e isbat eden mehur "Galile,, , b u itikadmdan dolay

64

N A M I K K E M A L

Heh hakikati muhalifi din suretinde gstermekle maruf olan r u h b a n g r u h u tarafmdan ilhat e i t h a m olunu". Eer taip ve mstafir olmazsa, t a u n u insani denilmee ayan olan m a h u t Engizisyonun pene sine decei kendine ihtar edilir. Akrabas, ehibbasj, akirdan, in lar musallat olurlar; tehdit ve ilhah kuvvetlerinin sevkile kiliseye gider, bir t a k m terifat uzma arasmda kavlinin h a t a olduunu itiraf eder. istedikleri gibi "taip ve mstafir,, olur. F a k a t kiseden karken y i n e efkrmda olan ciheti tabiiye galeyana balar, bir t r l kendini lalaraaz, ayan bir ka kere yere v u r u r da "maamafih yine dnen kredir!,, der. P e k kanl, pek hatarl, pek mteaddit tecrbelerle sabit olmutur k i fikre galebe, yine mcerret fikrin anmdandr. Maddiyat, taaddiyat, efkr zerine taslit olununca, baruta dokunan ate veyahut buhara had den ziyade icra olunan taz.yik h k m n vermek mukarrerdir. Bir kere tarihleri gzmzn nne alalm: Vaktile slmda zindik a kt, h a t kt, tabiiyyun zuhur etti, tenashiyye zuhur etti; hi b L rinin zerine kh ekmediler. Meydan fenni kelma braktlar. imdi memaliki slmiyenin hi bir yerinde onlardan veyahut o kabilden olan birok mezheplerden eser bile grlmyor. Avrupada Katolik i t i k a d m m e n ehemmiyetsiz bir cihetine dokmacak n e k a d a r mezhebi din ve hikem zuhur ettise, zerlerine o dehetli Engizisyon musallat oldu. kenceyi, diri diri adam yakmak, aza e r i mi kurun aktmak hadlerinde bile tultriad, mahsus alet icat etti. Bir t a k m biareilerin t a lm derecesine geflinceye k a d a r her kemiini ayr a y n krdrd; yine mazlumunu, evldma bakarcasma himmetlerle ifay a p eyledi; sonra ikinci, nc, drdnc defaya k a d a r kemiklerini krdrd. Bu kadar ezalar, bu k a d a r bellarla beraber daima galebe K a tolik mezhebinin aleyhinde bulunarilarda kald. Hal d a onlarda kalyor.: Bir ok ukal, b u hakikati pii nazira alarak demilerdir ki: Fikri insande bir garip hassa grlyor. Hrriyetini ahane izhar etmee balaymca, eer pek iddetle zerine varlrsa kendinde olan gulv m a hiyeti birdenbire kemalile idrak eder, karsmda her n e t r l k u v v e t mevcut olursa olsun mukavemetten ekmmez. Haltta yzde doksan nis betinde de galip olur. Tazj'iki iz grd zaman ise h a s m m m zaafn anlar, fare ile oynyan kedi yavrusu gibi elenir yolda bir h a r e k e t e balar. Mesel: istedii bir eyi cidd sylemekte m a z a r r a t grrse kinaye ile syler. Ona da muktedir olamazsa muamma ile anlatr, tasvir ile gsterir; hasl e l b e t t e bir tari!k bulur, maksadna nail olur. Bir amn, Girit fefthini t i r i t kafiyesinden istifade ile bir padiaha menmuiyet hilfma olarak beyana muktedir olabildii m e h u r dur. Her k h n isterse "Girit, tirit,, kafiyesi k a d a r manasz bir mnasebet

A N T O L O J S

65

bularak fikrini izhara muktedir olabileceini d e dnyada hi bir kil inkr edemez. Ahvalimize dikkatle bakalm; hafzamza mracaat edelim; acaba tasavvuru deil, h a t t a neri men olunmu bir fikir bulabilir miyiz k i hakkmda vuku bulan m e m n u i y e t car olmu olsun? Bu halde "Dnyada bir cemiyet iin fevkalde muzr olabilecek fi kirler de vardr, onlarm nerine de m m a n a a t olunmasm m? denilirse biz de deriz ki: Evvel Reit Paa m e r h u m u n Paris muahedesi aleyhinde olan lyihasnda dedii gibi "Herkes mecnun olmadndan,, bir fikir, tamamile h a k i k a t e malcrun olmadka binde bir kere kendini u m u m a k a b u l ettiremez. Saniyen, bir fikrin tasavvurunu veyahut intiarm menetmekten ise sui tesiralna meydan vermemek bin k a t kolaydr. Salisen, her memlekette bulunan kudretti teriin vazifesi memleke tin halini lykile takdir ederek oraca muzr olabilecek efkr v e ef'ale k a n u n u sevketmektir. Mkemmel bir k a n u n yaplnca, kasden h e m y a n h, hem muzr bir fikir neretmek pek gleir. Hataen byle neir vu ku bulursa, ihtiyar edenleri tedip etmekte hi bir mani kalmaz. Kabian, teriin dairesi bir h a d e m a h d u t deildir. Farzedelim k i muzr olabecek bir fikrin bir yolda nerine mni olacak ceza tayin olun mam ta k a n u n u n o ciheti naks kalm; bir mazarratl fiil zuhur edince derhal ona kar d a bir fkrai nizamiye neredilebir. Denilirse ki: "Sonradan nerolunan nizamn h k m sevabka cari olamyacamdan b u tedbir haddi zatinde messir grnmez.,, Biz de yle cevap veririz ki: Bir a d a m fikren, lisanen, kalemen, t a h riren haddi zatinde m e m n u olmas lzm gelecek bir fiili k a n u n u n nok san bulunmasndan istifade ile ihtiyar ederse, mademki o fiilin teker r r n e meydan braklmamak kabildir, hkmete o tedbire mracaat la iktifa lzm gelir. Hele, bir a d a m m , bir defalk olarak bir hatarl fikirde bulunduun dan veya bir h a t a r l fikri nerettiinden dolay itham edilememesi,, bir hkmetin nafi veya muzr veya hkmsz ne k a d a r efkr varsa ile rinden istediini veya tabiri sahihile istemediini neir ve belki tasavvur ettirmemee "lmaallahi Taal, m u k t e d i r kalmasndan, k yas v e nisbeti m u h a l addolunabilecek derecelerde ehven olduunda, zannmzca b r kil y o k t u r ki itibah eylesin. K u d r e t i n byle mafevkattaba bir aray rengrenk ile izhar etti i bediai icaz t a m a a d a n herkes bir suretle lezzetyab safa iken ufukta gayet hafif bir ate b u l u t pe|yda oldu. Ar ar almaa balad. Arasndan p u t p e r e s t l e r nazarmda Alihet l hsn itibar olunabilecek bir nazenin grnd. Gide gide kz dorul5

68

N A M I K K E M A L

di dnyada mevcut olan insan adedince allmeler, fazllar, hekimler, meUifJer, airler, edipler, hatipler z u h u r etmi ve bahusus e n ksa bir sresi fesahat ve belagatta kyamete k a d a r sihr aferinan c i h a m icaza kfi olan Kur'ankerim gibi bir teyidi ilhiye mazhar ohnu. Farrs mlleli mtemeddineye kendini beendiriyor. Lkin anda ehnameler var, hamseler var, mesneviler vir. Nasri Tus gibi, Sd g L bi, Feyzii Hindi gibi, Cam gibi hkemanm, refanm, debanm, zrefann a s a n var. Biz bunlardan neye malikiz ki temeddnle mehur olan A v r u p a hlardan edebiyatta daha gzel eserler meydana getirmee m u k t e d i r olahm?. ... B u zat varakasmda "zamanmzda yazlan hikyeler m i ahlka hizmet edecek?,, dye soruyor. Evet anlar hizmet edecek!... nsan yle k u r u k u r u y a mev'za din lemekle kani olmuyor, elenerek istifade etmek istiyor. N e yapalm,, tabiat lemi deitirmek elimizden gelir mi? tikad acizanme k a h r s a hikye hakikaten insanlar arasnda nail olduu itibara lyktr. nsan elencesinde de faide grecek b i r takm ' nasayih bulursa zarar m etmi olur? Ahlk Aliden terbiye grmek h a piste slh nefsetmee, Telemak gibi hikyattan bir ey istifade etmek ise bir muntazam, bahede ders okumaa benzer. Mahpeslerde, zindan larda ka kii slah nefs edebiliyor? Muntazam baheli mekteplerden nekadar erbab dani kyor? Ahlk Aliyi milletimize edebiyata niL munet ibret addeden zatm tabiatn bilemem, fakat ben o kitab -havi olduu birok efkr hikemiyeyi takdir ile beraber - mtalea etmektenf ise mtaleas iin olan vakit k a d a r mahpeste kalma tercih ederim. Bildiim ashab kalemin hangisine sordumsa anlar da bu reyimi tasvip ettiler. Hindden garbe gemi bir hikyedir ki: "Hakikat,, bir kz imi. F k a t plak gezermi, nereye gitti ise kabul etm.emiler, nihayet bir k u yuda saklanmaa mecbur olmu. "Hikye,, ise dileri dklm, surat burumu, elleri olak, ayaklar paytak, beli kanbur, az koJcar, b u r n u akar bir kocakar imi. Lkin yzn dzgnler, ireti diler, vcudunu gayet ziynetli libaslarla tezyin ettiinden daima grenlerin m a k b u l ol u r m u . Akibet, hakikate bir gn kuyTida rastgelmi. Kendi elbise v r a a i r tezyinatn vermi. Andan sonra "hakikat,, de gittii yerde kabul olun maa balam. iyetle, hikmetle msbet olduu zere mkevvenat ezva olarak y a ratldndan tabiat lem ftraten muhabbetle mehuldr. Binaenaleyh insanm aka meyli hereyden ziyade grlr. Bu sebepten dolay hik-

A N T O L O J I S I

69

yelerin, tiyatrolarn havi olduu hissei hikmeti ekseriyet zere aka da i r birok kssa iinde setrederler. A n n iin biz de u eseri cizanemizin havi olduu bikri hayali bir hikyyei muhayyile e yamaklamak istedik. Bundan baka hikye yazm.iicta bir vazife daha vardr. O da yalnz m u h a t a b slah e t m e k veya elendirmek iin mnasebetli, mnasebet siz, akla ne gelirse sylemek tarz kudema pesendanesini terk ile tabiati beeriyenin tahliline almaktr. Vicdan beerdeki serairi k'iibin en gizli kelerine nazar taallk etmedike bulmak muhaldir. Serairi kalbiye bilinmedike bir adama sylenilen szleri tesir ettirmek ise b t n btn adiml ihtimaldir. nk fikir ne tasavvur ederse bir kere zihnindeki mahfuzat ve gnln deki tesirata tatbik eder, benzerse kabul eyler, benzemezse etmez. Bir iki asrdanberi, hususile zamanmzda Avrupallar ahvali kalbiyeyi te rih etmekte b^r m a h a r e t i fevkalde izhar ederek gerek tiyatro, gerek hikyeyi edebiyatn en b y k ksmlar idadna ithal ettiler. H a t t Fransz Jisannda hikyeye "Roman,, derler. Edeb:iyatm ise vs'ati ha y a l ve garabeti tasavvur cihetini haiz olan asara "romantik,, tbir olu n u r ki akispir gibi Valter Skot gibi, iiler gibi, Lord Bayron gibi, Vikor Hugo gibi, Alfred d Msse gibi h e r kitaplar iki ylda bir k e r e iki yz bin nsha baslmakta olan eazm debann kendi lisanlarmca ihtira ettikleri, ilerlettikleri tarz hastr. Kuvvei hayaliye arkta bittabi garbe galip olduundan ve AvrupaMar -her fende olduu gibi- edebiyatta dahi Kindin, Yunann, Arabn, Acemin mukallidi b u l u n d u u n d a n bu tarz hasm mucidi olmak erefi dahi bizim ecdadmza kalr. u kadar var ki Avrupallar taklit ederken bir eyin hakikaten taklide ayan olan yerlerini ediyorlar. te o kabil den olarak kendilerine bir nmunei edep bi'lmak iin Arabm, Acemin vesair elsinei kadimenin asar muteberesini tercme etmiler. Mantk ve daba mutabk grdkleri yerlerini misali imtisal etmiler, ilerinde akldan hari mbala, hibir .eye benzemez tebih grmler ise sna ittib etmemiler, cinas lfz gibi zevkleri de makbul tutmamlar. Ana binaen biz daim_a Avrupa lisanlarnn edebiyata gerek intihap et tikleri kavaidi klliyeye, gerek 'htiyar eyledikleri tarz taklide tbi ol m a k mecburiyetindeyiz. nk gerek o kavaidi klliye, gerek o tarz tak lit A v r u p a n m evham heveskranesinden kma bir takm hayalt deii srf hakikat ve tamamile sevktabidir. ... Biz dahi a n l a r m b- t a k m asar nefiselerine taklit eder ve ark v e garbin fikri kemal ve bikri hayalini izdiva ettirmee alrz. Mes leimizin istikametini gstermee ise mehut olan rabeti umumiye kiferyat eder. Magosa 1290

72

N A M I K K E M A L

dn ve gnler, olublar, olmamlar Trke olsa da ekUmez, olmasa da ekme/. Salisen, her neden ise lisanen sylediimiz iveyi beenmeyip d e kaleme baka bir Hsan edeb icad etmee alan melliflerimizin tut t u r d u k l a r tarz ifade tekellmmze kyasen mesel Arabiye msbet Borneo lisan kadar sakdir. Raban, lisanmuza ivei Acem galebe ederek tabiatm srf hilfnda bulunan ve muntazam lisanlarn kffesinde bedayiden deil bilkis nekayisten madut olan mbalalar, letafetsiz tebihler, cinas lfzler ede biyatmzn erkn asliyesi h k m n e girmesidir. Sultan Mahmut Sani zama:anda baz eshab kalem iirimizi T r k eletirmek istediler; fakat hibir ey yapmaa muvaffak olam.ad1ar. O zaman d a tertip olunan divanlar m e y d a n d a duruyor. Lezzet inasi edep olanlara gre o a s r m en gzel ve en selis olanlar bile Nef'i v e Nbi devirlerinin en fena ve en mulk aarndan aadr. Byle olmasa bile devri Mahmud uerasnm Trkeletirdiileri ey yalnz elfazdr. Yoksa tasavvurlarmn a s a n acemden yine zerre kadar fark bulunmaz. iirimizde halimiz byle ise de a'sar ahirede nesrimizin inasna iptida eden mtercim Asm ve Akif Paa m e r h u m l a r begatte esf unutturdular. Ve lisanmza yeni bir r almak kabil olduunu gs terdiler. Fakat yine ikisinin mellefat ekseriyet zere asar r a n i y e peyrevliinden hali deildir. H e m d e bu peyrevlik itina ettikleri eserlerin de daha ziyade grlr. ivei Aeemanenin debamz arasnda en ziyade menfur olduu za m a n bizim zamanmz iken yine en m u t e b e r olan eserlerimizi o iveden, beri gremiyoruz. Cevdet ve Endls tarihlerine, Telemaka, R m u z L hikeme, Mebani inadaki mstehedat cedideye dikkat buyurulsun. Fa ris elfaz ve terkip ve ive ve hayalden r hibirinde bir sahifa bulunabi lir mi? Bu mukaddim-at mufassaiadan iki netice karmak istiyoruz: B L rincisi ivei rann lisanmzda m m k n olduu k a d a r klleti ve nekayisi marufesinden beraetile beraber devamnda olan zarureti beyan etmektir. kincisi ise lisanmza nakline iptidar ettiimiz u "Bahar Da ni,, de ibare beibare tercmeyi yalnz bulunduumuz on nc a s n medeniyetin makbul olabilecek rihete hasrederek sair yerlerinde nakli meal ve lzum zerine tagayir suretlerini ihtiyar ettiimizi syleL. mektir. u kadar var ki kitabn lisanmza Farisiden tercme olunduu na bir niane olmak iin evsafa mteallik bir ka ibaresini kusurlu gr dmz halde yine aynen naklettik. Kitabn mevzuu esasen pek g zel dnlm ve fakat t a h r i r ve tertibine baz mertebe mnasebet-

A N T O L O J S

73

sizlik karm ise de elden geldii kadar a n l a r m dahi slhma allm tr. Magosa 1290 MUKADDME! CELLDEN Eski edeblyatmaz hakkmda* Divanlarmzdan biri mtalea olunm-ken insan m u h t e v i olduu ha yalt zimtnde tecessm ettirse, etrafn m a d e n elli, deniz gnll, ayan Zhalin tepesine basm, hanerini Merrihin gsne saplam mem duhlar - felei tersine evirmi d e kadeh diye nne koymu, cehennemi alevlendirmi de da diye gsne yaptrm bardka arl sars lr, aladka d n y a kan tufanlarna garkolur aklar; boyu serviden uzun, beli kldan ince, az zerreden ufak, kl kal, karg kirpikli, ge yik gzl, ylan sal maukalarla malmal greceinden kendini devler, gulyabaniler .aleminde zanneder. Asar kad.'mede i b r e t n m a gibi,' muhaj'yelt gibi, Asl ile Keem gibi bir takm hikyeler vard. Fakat ktphanei adabmzda mevcut olan birka tercmeden de anlalaca vehile romandan maksat gzer a n etmemise bile gzeram imln dahilinde olan bir vak'ay ahlk ve dt, hissiyat v e ihtimalta mteallik h e r trl tafsiltile beraber tasvir etmektir. Romanlara nadiren mevcudat ruhaniye kartrld vardr; lkin o t r l hayallere ne fikir e mracaat olunduu meselenin sureti tasvirinden bedahaten m e y d a n a kar. Halbuki bizim hikyeler tlsm e define bumak, bir yerde denize batp sonra mellifin hokkasmdan kmak, a h ile yanmak, klnk ile da j-armak gibi b t n b t n tabiat v e hakikatin haricinde birer mevzua mstenid ve sureti tasviri ah!k. v e tafsili dt ve terihi hissiyat gibi dabn kffesinden m a h r u m olduu iin roman deil kocakar masal nevindendir. Yeni edebiyat hakknda: Tarz cedidin zuhurundanbsri her fende yazlan kitaplar baka bir vuzuh, baka bir fikri hikmet peyda ettii ve hatt ahbap arasmda tea ti olunan ktlar bile huls narama riyakrlktan edep ve terbiye na mna sahte yaltaklktan k u r t u l a ' a k tercman fikir ve lisan vicdan ad olunacak bir meziyet hasl etmee balad gibi edebiyatta de yeni ube meydana geldi ki biri makalt siyasiye, biri roman, biri tiyatrodur. Edebiyatmz daha mebadii zuhurunda bultmduundan tabi m b a hasat siyasiyede mileli garbyenin binde biri mertebesine varamadk: u k a d a r v a r ki anlar da evaili neriyatta aksam edebin bu ubesince

74

N A M I K K E M A L

biz'n kadar bir. vs'at v e sr'at gsterememilerdi. Hele o yolda elat neriyatm mnasebetlisi mnasebetsizinden ayrlp da bir yere toplan m a k lzngelse zannederiz ki alt yz senedenberi yazlan kitaplar imde bugn kabili istifade olanlarn cmlesine faik bir mecmua vcude gelir. Hikye k:f;m mahsult edebiyemizin en naks cihetidir. Lisannnzd a lezzetle okunacak belki hikye bulunmaz. Elsinei garbiyeden aldmz romanlar ekseriyet zere fena tercme olunmu, asar milliyeden madut olan hikyeler ise nekadar fena yazlm ise bir ka k a t fena dnlmtr. Tiyatroya gelince: Bu nev'i edeb gayet masrafl bir temaagh le ahlk miUiyemize gre pek g meydana gelir bir oyuncu' takmna muita olduumuz halde lisanmzda hikye ksmndan bir ka k a t zi yade terakki gsterdii'meydandadr. Zannederim ki tiyatroya mteal lik yazlan aarda bu terakkiye tiyatronun haddizatnda romana rchanile beraber stanbulda bir temaaghn vcudu sebep olmutur. Bir gzel oyun okumak, oynandn grmek kadar lezzet ver mese bile yine roman mtaleasma mreccehtir. nk oyunda hayat daha iddetli tasvir olunuyor. Mevzua m t e m m i m suretinde gelen tarifat ve avariz ise hikyelerde olduu kadar mufassal ve mevve olmad ndan insann teessrat birtak:m lezzetiken faslalara uramyor. Bir milletin kuvvei nat:kas edebij'at ise timsali edebin natkai zhayat da tiyatrodur. Tiyatro fkrin hayaltma vicdan, vicdam ulviyatma can, cann hayatna lisan verir. Tij'atro aka benzer; insan hazin hazin alatr; fakat verdii id detli teessrlerde de bir lezzet bulunur. Tiyatro oihanm aynidir; insan doya doya gldrr; fakat h a t r a getirdii tuhaflklar bile tabiatin aczini gsterdii iin eshab intibahta glerken alamal iin hliiler tevlit eder. Tiyatro elencedir; fakat elencelerin en faidelisidir. nk teblii meramda, havas zahirenin iddeti infial ve kuvveti intikalde cmlesi n e fiik olan nazar samiaya terik ettii iin fikir v e vicdana iki vasrta ile tesirini icra eder. Bu cihetlerle tiyatrolar elencelik mahiyetinden ayrlmamakla beraber memaliki mtemeddine inklbat ve terakkiyatn-3 ner.yatm cmlesinden ziyade hizmetler eylemitir. Byle maukasndan ders okur gibi insann birtakm ezvak ruha niye iinde mstefidi marifet olmasna hizmet eden bir vasta m u h t e riat fikriyenin en parlaklarndan addolunmaa ayeste deil midir? Avrupada gelen en b y k natka perveran siyaset tiyatrolarn a kirdi feasahati en byk fedakran- hamiyet tiyatro yazanlarn perver^

A N T O L O J S

75

dei himmeti olduu iddia ve isbat edilmektedir. O ne ulv elencedir k i fikiri siyasete fasahat gibi bir silh zafer veriyor; hissi hamiyet iin eserine mecburi incizap olunacak muktedalar icat ediyor! Tiyatronun ahlka o kadar tesiri tecrbe olunmutur ki vaktile bir air, Fransada Echafaud tbir olunan ve hizm^eti zerinde adam idam olunmaktan ibaret bulunan bir leti ma'razda gstermek isteyince muasurlarindan bir hakim: "Aman! O vastai mel'uneyi temaagha kar ma, sonra ahali altna drt tekerlek takar da siyaset meydanlarmda do latrmaa balar!,, demitir. Hele tiy.^trolarn tezhibi lisana olan hizmeti bir mertebededir k i Avrupa talebesi Darlfnunlarda naks kalan terbiyei fasaliatlerini temaaghlarda ikmal ederler. te bu kadar mtenevvi havass cami olduundandr ki m e m a l i k i garbiyede tiyatro aksam edebin cmlesine faik addolunur; h a t t Avru pada en b y k ediplerin en gzel eserleri tiyatrolardr. Oyunlar umumiyet itibarile iki mesleke mnkasimdir; birine klsik dierine romantik denilir. Birinci snf oyunlar baz deba beyninde ta-, yin olunan kavaide, ikinci t a k m ise srf evki tabiata tbidir. Bizde tiyatronun zuhurundynberi grlen oyunlar b t n b t n ikinci tai'zda y.ziim ve meslek ise dnyann her tarafnda olduu gibi Osmanllar iinde de lyk olduu rabet ve makbuiiyeti kazanm ol masna nazaran birinci tarza dair uzun uzad bahislere girimek abes gibi grnr -'se de, baz zevat h.3r neden ise iltizam olunan tiyatro tar zn tabiatsizlik asarndan addettikleri cihetle debamzm intihab:nda isabeti fikri isbat iin iki meslein mukayesesi yolunda baz tafsilt irad olundu: Birinci tarzda mellif iin bir t a k m eraite esir olmak lzmgelir. Bu eraitin biri (Vahdet-i mevi:u) dedikleri kayttr ki tiyatronun tas virinde mevzuun cereyanna dorudan doruya lzumu olmyan h e r trl avarzdan v e h a t t her t r l kelimattan b t n b t n tevakki meakkatidir. kincisi (Vahdet-i zaman) dedikleri tasavvurdur ki naklolunan hi kyenin c;ereyanmca yirmi drt saatten ziyade zamana ihtiya olmamak zaruretidir. ncs (Vahdet-i mekn) dedikleri muzk straptr ki vak'ay m cerret bir odada cereyan ettirmek mecburiyetindedir. Bu kavait vaktile F r a n s a n m e n mehur airleri tarafndan k a b u l olunmu olduundan ta'lil-i bdelvuku'u muahezeyi ekbirden hayrl gren bir takm mellifini edep anlarn fkdan halinde oyun tabiilik ten kar, insan kendini bir sahih vak'a temaasnda gibi tahayyl ede-

76

N A M I K K E M A L

mez iddiasn meydana Icoymulardr. Halbuki bilkis temaay tabiilikten karacak ve tahayyl kra cak ey v a r ise oyunda bu a r t m vcududur. Dnyada icap ettirdii evza ve akvalin her biri yekdierine lzm ve melzum kabilinden olmak ve araya kavli ve fil hibir arza karma m a k arte bir vak'a cereyan etmek ihtimali var mdr ki vahdeti mevzua riayet tabilik levazmndan olsun. B u ihtnalin fikdanindandr k i bah settiimiz arta riayetle yazlm nekadar eser varsa cmlesi h a r i t a k a binden oluyor. Harita bir memleketin mesaha ve arzalarn gster mekle beraber memlekete hi benzemedii gibi o t r l oyunlar d a san m birt,:km hissiyat ve harekt.-n tasvir etmekle beraber gerek mec m u u ve gerek tafsilt itibarile beerin vakayii marufesini andrr ey lerden deildir Vahdeti zaman art bir eserin tabiiliine nasl hizmet edebilir k i neticesi bir mr ve belki bir aile ve h a t t baz k e r e bir koca mille tin ya saadet veya musibetile hitam bulacak bir madde yirmi drt sa at iinde hem balamak, hem etraflanarak, ilerliyerek bir neticeye itti sal etmek btn b t n tabiatn haricindedir. Bu cihetlerdir k i vahdeti zaman kaydiie tertip olunmu oyanlar bizim hayalde Karagzn birka dakikada Samakova gidip gelmesi k a d a r gln m u h a l a t ile malmal grnr. Ve h a t t ilerinde o t r l muhalt ekli imknda gstermek iin teviist d u r a d u r u havi bir ) k lezzet iken szlere de tesadf olu nur. B u n d a n baka vahdeti zaman kaidesi binefsiha butlanna beyyinedir. Vahdeti mekna gelince: Ekser oyunlarda grld gibi bir a d a m maukasile bir odada grmek, padiaha yine o odada arz m e r a m et mek, bir kabile yine o odada mbareze eylemek, hizmetkr v e y a h u t nedimi ile yine o odada esrarndan bahislere girimek cemiyeti beer iinde grlm hallerden midir? Bahsettiimiz tarz iltizam edenlerce bu kaidelerden baka t i y a t r o n u n bir de taksimi olarak o ise o y u n l a r m trajedi v e komedi v e trajedi korrik ttbarile nev'e tefrikinden ibarettir. Esbab tetkik bu taksimi de bir kaidei tabiiyeye mutabk bulama dklar iin kabul etmezler. Hakikati halde ise insaniyetin nasiyei hali Yunan oyuncularmn maskeleri gibi hzn ve srurdan m r e k k e p y a ratld iin dnyada glnr hibir ciheti bulunmyacak k a d a r faci'veya teessr olunur hibir yeri grnmiyecek derecelerde mferreh bir vak'a cereyan ettii yoktur. ekispir: ekispir beyninin mayesi cevheri huridden t a h m i r olunmu zanoluracak kadar parlak bir hayale, kalbinin topra yanardadan a h n m i

A N T O L O J I S I

77

kyas edilecek kadar atein b i r vicdana malik olarak refahiyet-i mr ve bakay-i n a m mitlerini d e meslek - i mnferid olarak ihti y a r etttii tiyatro melliflerine hasreylediinden haiz olduu fikri hiltmet ^e k'ivvet-i t a b i a t m kffesni temaaghlarda tecessm ettii"^ mekle uraa uraa misali lem-i hayalde bile nazarlara kolayhkla ta allk edemiyecek bir cihan- edep ihtira eyledi. Tasvir ettii ahlk ve hissiyat ve araz ve efkr o derece mteaddit, tebyin ettii h k m ve hakayik ve mlhazat ve kavaid o m e r t e b e mtenevvi, nakettii mahasin ve ezvak ve hayalt ve incizabat o k a d a r mtelevvindir ki A v r u p a airlerinden biri "kudretin tabiat- klliyeden sonra en ziyade mahsuldar olan m a h l k u ekispirin tabiatdr,, trasile o harUtai ftratn kemalt-i mevhubesine senahan h a y r e t olmutur. ekispirin tiyatro y a z m a k t a ihtiyar ettii kaide ise huzzarm elen cesi neye mevkuf ise o esbab istihsal etmekten ibarettir k i bu kaideyi yine bir oyun iinde mnasebet drerek "beni elendir,, tbiri mcmelile ifade etmitir. slidrat kabilinden urasnn beyan lzmdr ki tiyatro elence ise de aksam edep dahilinde bir elence olduundan tahririnde vacib-r-riaye bir art v a r ise o da ojrunun iki manasile edebe mutabk olmasdr. t e bizim orta oyunlar birka asrdanberi mevcut ilcen tiyatroyu muhteriat cedideden addediimiz orta o y u n u n u n b u arta mugayereti ceti le tiyatro nev'ine dahil olamadmdandr. ekrspir v h d e t i mevzua riayet etmez, baz kere yedi sekiz vak'ay birbirine kartrr b i r neticeye isal eder. Vahdeti zamr; iltizam etmez, otuz. krk senelik bir hikyeyi ve h a t t baz k e r e bir zatn b t n sergzeti mrn bir oyuna sktrr. Vahdeti m e k n ile hi m u k a y y e t olmaz. Bir tiyatroda yirmi be otuz perde deitirir, m a ' r a z Romadan Yunana, Fransadan ngiltereye nakleder. Faciay mudhikeden ayrmaz; bilkis bir ok eserlerde en hazin meclisleri en mreffeh letaifle takip ettirir.
* *

Cell'in tasvir ve tasavvuruna gelince: Alemum oyunlarm mev zuu ya irf hayal olur; yahut bir vak'ayi tarihiyeye isnat olunur ki sar cizanemden (Glnihal) ve (Akif) ve (Zavall ocuk) birinci, (Si listre) ile (Cell) de ikinci ksmdandr. Bendeniz Cellde vak'aEim cereyan siyasisi itibarile tarihten hi aynlm^dm: Mehmet H a r z e m a h n T a t a r karsndan Abska ceziresi ne firar ile evlt ve ayalinin esir olduunu iitince kederinden irtihai, yine marnleyhin birinci fasda gsterilen sevabk ahvali, T r k n H a t u n ile Harzemah aUesime Cengiz esaretinde isabet eden bellarn

78

N A M I K K E M A L

cmali, Rkneddin'in Firuzkh'daki hikyat celdet ve sureti intikali, Celkddin. Harzem'den ayrldktan sonra Ark ve Azrak sultanlarn Tatarlar tarafndan istisali, Celleddin kahramanl kuvvetile Harzemden Sinde varmcaya kadar T a t a r a kar zuhur eden mteaddit galebelerin s u r e t i istihsali, Seyfeddin'in a t m a bir krba vurulduu iin kfrani ni met ve hiyaneti din ve millet vebali; Celleddin Sind nehrini inaverlikle geerek ve yetmi kii ile Hindde bir ordu tekiline muvaffak olarak raka geldikten sonra muzafferiyat mteaddide ile avdeti an ve ikba li, o zamanlar taht Badadi telvis eden Nasrn Cengizi tevik ve h a n e . h a n Harzemiyi tezlile mteallik olan seyyiat amali, Gyaseddin'in bir sipahi mnazaasndan dolay Melik Nusrat idam ile biraderini de d m a n karsnda tek ve tenha brakarak Badat ve Alamut taraflarn do* latktan ve husul emelden meyus olduktan sonra K i r m a n ' a ittisali, r e d ve kabul nikh mnazaas ve tahriki fesat bahanesi ile gerek Gya seddin'in ve gerek validesinin Kara Hcip yedinde helak ve izmihlali, Celleddin'in Grclere biddefeat zecr- nekli, Tebrizde bulunan ve oyunda Mihri CJhan namile yadcluna'n Melike'nin Celleddine m u h a b betile nikha meyi ve isticali, Ahlattan dolay Konya ve am padiah larnn Celleddin ile Kitali, bu muharebede Cell keyifsiz b u l u n m a k cihetile jstirahit iin bir tarafa ekilince askerin padiah firar e t t i zunn ile etrafa dalmas ve aradan biraz zaman geer gemez T a t a r m slelgafle Azerbaycanl basmas zevme Harzemah devletinin b t n btre zevali tamamile tarihlerden ahnm vakayidendir. Fakat her vak'a ta bi bir ek tahayylt ilvesile tertip ve tafsil olundu. Celleddinin hatimei krna dair tarihlerde iki rivayet gsteriliyor: Rivayetlerden biri, o kahramann T a t a r ile urarken bir de slm h k m d a r l a r tarafndan aleyhine zuhur eden ittifak zerine maksad h a m i y e ' i n : istihsalden meyus olaak u m u r u hkmeti terk ile dervi k yafetine girmi ve o halde maheri havadis arasnda kaybolup g i t m i | olmasdr. kioisi dc son bozgunlukt-m avdet eyledii srada dalarda e k r a d elinde ihraz ehadet eylemesidir. Riv.vetin ikisi birden v u k u b u l m a k ihtimale pek karp olduundan v e b u itima tiyatroya netice vermek iin pek msait grndnden hatimenin tertibinde iki vak'ann cem'ini ihtiyar eyledim; fakat Cellin ehade.'ne hi oyunda grnmeyen bir takm ekrad vasta etmekten ise o mel'aneti de Burak Sahib'in celld olan ahs mefruza isnat ettim. Bir takm mera, Ark ve Azrak sultanlarn yanma itima ederek Celleddine muhalefet etmek istediklerine dair Ravzatussafada ufack bir rivayet var ise d e vak'amm sureti tertibi b t n b t n ihtiradir. Mu-

A N T O L O J S

79

halffette bulunan m e r a n n ise tarihlerde isimleri olmadndan o r e zileyi esnayi tetebbuda hyanetle muttasf birka kigiye isnat eyledim. zbek ile Orhan ve Nureddin Mns'nin yalnz namlarile Melik Nusretin, Gyaseddine bir ka lkrd syledii ve ann tarafndan id a m olundua ve Mihri Cihan'n nikhnda Kvameddini Badad'nin muhalif ve zzeddini Kazvin'nin mrevvic bulunduu tarihte var ise de mevzuun sureti cereyanna itirakleri srf mahsult fikriyeden v e Kutbeddin ve Selman ve Cabir ve Mbarek ehas mefruzadandr. ' Kadnlara gelince: Neyyirenin ahs bittabi tamamile tercmei hali srf muhayyel olarak buna dair baz frenk tarihlerinde grlen rivayet yalnz Celleddinin Sind nehrinden geerken evlt ve ayalini elile telef eylediinden ibarttir. Tarihler Gyaseddinin validesi olan ve oyunda Zahire tesmiye olu. n a n biarenin Burak Hcib tarafndan nikh ile istenildii ve iptida mu halefet ve sonra zarur muvafakat eyledii halde akibet Burak elinde mazlmen katlolunduunu ve yine onyunda Mihri Cihan denilen Melikei Selukinin Celleddine bir grte meftun olarak zevci Atabey'in ken dine brakt ihtiyari istimal ile feshi nikh ettirdikten sonra Celled dine vardm beyan ederler ki bu esaslar baz tayirat ile tasvir olundu. Zahirenin efkati maderanesine ve Mihri Cihann ahvali kane sine dair olan hayalet ile Neyyire v e Mihri Cihan arasnda gsterilen v e oyunun m u h a b b e t e dair her trl hissiyat faciasn yekdierine r a p t ile Celleddinin meak ruhaniyesini t a h a m m l olunmyacak bir d e r e ceye isal eden mabehet b t n b t n mahsul hayaldir. Tiyatrolarm tarihe ve h a t t iki meslekten birine derecei muvafaka tinden birka k a t m h i m bir ciheti vardr ki o da ehasn tasviri a h l . kidir. Z a n m m a gre eseri cizanemde de hereyden ziyade bu mesele ayan nazar grnr.
* *

Bir zamanda k i Cengizin dadaai k a h r v e deheti r a n v e T u r a n halkn zl ve cebanetin esefli derektma drm ve belki u m u m in saniyet Tatarn z u h u r u n u ve d e f i muhal bir bely sman kabilind e n bilmi idi. Celleddin b t n cihandan byk bir kalbe malik oldu unu isbat ederek pederinden bir k u r u ehzadelik unvanndan baka hibir ey bulmad halde Harzemde, Hintte, Irakta, Azerbaycanda drt devlet tekiline muvaffak olmak ve tedarik edebildii cz'i cz'i k u v vetlerle milyon askere malik olan T a t a r devletine yirmiden ziyade galebe etmek ve bir k e r e Seyfettinin, bir k e r e de biraderinin hyanetile esbab meknet ve devleti b t n b t n mahvolmuken aradan bir sene ee_ meksizn bir kerametle m a ' d u m a vcut verir gibi yediden devlet, yenjden

gO

N A M I K K E M A L

ordular peyda etmek ve bir taraftan Tatar ve bir taraftan ekser m l k ve meray islm v e bir taraftan Grclerle urat halde biddefeat byle y a n cihan h a l k m a kar byk byk zaferler kazanmak ve ekser eyyamnda hiyanetten ve ann neticesi olan perianlktan k u r t u l m a m iken yine cihangirler k a d a r memleket teshir eylemek, alt bin senelik lemi insaniyet iinde hi misli grlmemi olan v a k a y fevkaldedendir.

Dini ilhinin erefine bir K a m ahalisinden ziyade hizmet etmi ve bin t r l mesaibi takatgdaz iinde o dinin mcizei z h a y a t addoluna cak kadar hrikalara mazhar olmu bir zat azml iktidarm r u h u n d a k i kudret ve meziyyeti tasvir etmek arzusunu pii nazara aldka fikrin b , ykl gnlm bir aciz ve dehet iinde brakrd. H a t t tiyatro nev' inden olan sair sar cizanemin en byn yazmak iin bir haftadan ziyade uramadm halde b u telif elimde yllarca srnd. Celleddin sureta ark padiahlarmdan ise de hakikatte islm k a h r a m a n l a r m d a n olarak onun ahlkm tasvir, ahlk islmiyeyi t a h r i r de m e k olduundan m e r h u m d a n bahseden bu eserde ran ve T u r a n m efkr ve a d a t m a hasr nazar etmek itikad cizanemde abes grnd. Binaena leyh Celleddinin timsali mahiyeti - ekser ahvali yalnz zamanile k a i m bir asrm sahibi deil -kendi iptidasndan cihann intihasma kadar- d a i m bir terbiyenin hamiyeti diniye ve mesalihi dnyeviyede misali mcessemi olmalt zere tasvir edildi. Memduhun akirdan kemaline n u m u n e olmak ve v a k ' a n m ava rzn biribirine raptederek cereyann teshile hizmet etmek iin n a k ettiim drt timsali hamiyetten zbei mukteday mbareklerinin feda krlndan, Orhan tedabiri askeriye maharetile deniyyat zamaneye k a r iddeti nefretinden. Melik Nusrat deryadilliinden, mrvvetinden, Nureddini idraki hakikat ve fikri hikmetinden mstefit gstermek istedim ve Harzemah devletinin padiahlar, ehzadeleri gibi meras da h e m e n aelmum asahb marifetten olduklar iin szlerini de, tarihe msbet olan meksubat ilmiyelerine tevfik eyledim. Bu drt zatn herbirine bir ayr meziyet verilmekle beraber tefey yzleri erefi islmiyetten v e terbiyeleri bir silki hamiyetten olmak ci hetile birinde mevcut olan fezaili kffesine amil ve fakat herbirinin mahsusatmdan olan byklkleri meziyyat sairsine galip gsterdim. Bir d e tbiler metbua b t n b t n rndan olmamak iin zbein fedakrlm, kahramanln tel v e infial e, O r h a n m mahareti aske riye ve nefreti deniyatm, tertibat harbiye ve cezay mcrimin e m r i n d e ziyadece iddetle, Mehk N u s r a t m mrvvetini, deryadliini serizzval

A N T O L O J S

81

bir tehevvrle, Nureddinin hakikatbinliinl fikri hizmetini kaideye kar faide taharrisinde cz' zf ile tadil eyledim. Cellin sureti tahriri de baz izahata ihtiya gsterir: Yunan mes leine gre umum facialar ve ekispir yoluna gre byle cidd v e mhim oyunlar daima r ile yazmaktadr. ekispir yolunda bile oyu nu nazm ve nesir e mahlut yazmak yalnz ekispire mahsus olan hallerdend-, bu itibarla ise, letafet ve tesirde de iirin msellem olan rhan sebep addolunur. Hal byle iken bizim iirimizde olan msaadesiz, hk cihetile tiyatroya mteallik olan sari cizanemin v e hususile Cel lin manzum olarak tertibine muvaffak olamadm. Malm olduu zere bizde usul nazm lisanm tabiatine tamamile mugayir olarak letafeti ifadeyi btn btn ihll etmedike zebanzet olan tabirlerimizin yzde birini rde kullanamayz; kullandmz tabir leri de ya vezne veya telffuzu aslye tatbik iin huruf ve harektnda htiyar ettiimiz imalt ile btn btn ivei lisandan karmaa muhta oluruz. Vsf gibi iiri stanbul ivesine tatbik etmek istiyenler "Olma Bokak sprgesi kadm kadmck ol yolundaki eserlerinde srf trke olan kelimeleri bile birok imalt ve tayirat ile trkelikten karmaa mecbur olmulardr. O cihetle bizde adi lliirdy andracak bir muha. vere nazmolunabilmek deta muhal grnr. Nef' ivesinde yazdacak bir tiyatronun ise elencelii maskaralna mnhasur kalaca ma lmdur. Trkemizde bir de efail ve tefail kaydmdan ber parmak hesabile dediimiz yezin mevcut olarak, ml e'armz o kaideye tevfik olunmak lzm geleceinde phe yok ise de, parmak hesabile sylenilen eylerde Acem taklidi olan asara nisbetle ahengi letafet gayet az olduktan baka o yol amiyane malyanilere mahsus ve binaenaleyh esasen zevzeklik addolunduundan edebiyatmzn bulunduu dereceye nisbetle cidd bir eser tahririne hizmet edebilmek salhiyetinden beridir. Hatt bu yolda nekadar gzel bir ey yazlsa samianm itUfsz cihetile yine amiyane grnr.
*

Oyunun sureti tahririnde mesel "Tatarlar, ellerindeki krbalan atsalar kalelerimizin hendeklerini doldurur,, veya "Bir Tatar kars alt m erkeimize mukabele ediyor,, gibi srf mbala iin yazlm ad dolunacak eyler grnr. Halbuki bunlarn birincisi Mehmet Harzemahm lisanmdan km szlerden v e ikincisi tarihlerin ittifak eyledii rivayetlerdendir. Mecmuai Ebzziya. cilt 4, 1303

82

N A M I K K E M A L

OSMANLI TARH MUKADDMESNDEN Mverrihini A r a b m kablelislm zuhur eden akvanun vekayiine dair elsinede deveran eden esatiri m u h a k e m e klfetine dmeksizin kaydet m e k t e gsterdikleri msamaha nekadar ayan teessf ise, v u k u a t isl miyenin zaptnda her trl arazdan tecerrt ile icra eyledikleri tetkikat kmilne de o mertebelerde sezavar takdirdir. Bir memlekete, y a h u t bir devlete mahsus tarih yazanlardan baka ahvali umumiyei islmiyeden bahseden mverrihler iinde Taber gibi, bni Esr gibi, Eblfida gibi pek ok ashab iktidar saylabilir. Bu snf celi!, arasnda ise en ziyade isbat imtiyaz eden hakimi li nazar b n i Haldundur. bni Haldunun dveli islmiyeden herbirini ayr a y r nazargh hik metinden geirerek vekayii mhimmesini esbap ve avarzile beraber bu:, ka sayfaya sdrmakta gsterdii kemal ayan hayrettir. Vaka bni Haldunda mevzuu bahsolan asrlarn baz v u k u a t nakstr; fakat bu n e vaks b n i Haldunun tetkik ve tetebbnde k u s u r d a n deil, mehazlar n n t a m olmamasmdan neet eder. Ufak tefek baz yanllar da v a r d r ; lkin n e denilebilir ki hi kimse hakm olmakla insanlktan b s b t n tecerrt edemiyor. b n i Haldun fenni tarihin mkemmili olduu gibi, fenne bir usul vazetmek, vekayiin sahihini kzibinden temyize bir mikyas b u l m a k is-, temi, havi olduu malmatn kesret ve tenevvne nazaran ayrca bir kitaphane laddine lyk olan mukaddemeyi meydana getirmi; bu cihetle hikmeti tarihin de messisidir. Mukaddemede, mesel devletlerin " m r tabisi,, olmak gibi birtakm yanl fikirler de grlr. Fakat o hatalar k i t a b m meziyyetine halel getirmez. Tabiati klliyenin yedi icadndan bile hibir ey mkemmel olarak kmyor. Eseri nekadar nakiseli olsa bni Halduna, yine bir fenne esas vazetmi olmak erefi yetiir; k i b t n ebnay beer iinde yle bir saadet birka yz kiiye ya nasip olmu y a olmamtr. Avrupada iki asrdanberi h e r fen gibi fenni tarih de der yalar kadar tevess etmi, her lisanda yalnz kendi milletinin deil, b t n cihanm v u k u a t m a dair mkemmel, mufassal birok tarihler bulunur. H a t t hikmeti t a r i h e dair yazlan eserler bir yere cemolunsa bir kk k t p h a n e tekil edilebilir. Bizim lisanda ise hikmeti tarihten, filndan kat' nazar, devletimi zin u m u m vekayiini havi bir tarih mevcut deildir. P a r a para baz zamanlarn v u k u a t m havi olan tarihlerin de hibiri ashab mtaleay ina etmez; nk (sair nakayisi bir tarafa dursun) hibirinde m u h a r e b e veya mnasebet halinde bulunduumuz akvama dair l z u m u k a d a r taf-

A N T O L O J S

83

silt yoktur. Mesel bizim tarihler okunurken, T i m u r u n Ankara hdise sinden sonra, memaliki Osmaniye on bir sene kadar fetret ve tefrika iinde kalmken ondan biraz zaman evvel Osmanllar A v r u p a d a n kirmak azmile Sultan Bayezidi Evvel zerine yz otuz bin kiilik bir m k e m m e l ordu sevkeden hristiyan akvammn byle bir frsattan isti fadeye almad nazar hayretle grlr. Bu msamahann hikmeti de bir t r l anlalamaz. Fakat mverrihlerce A v r u p a m n vekayii tahkik olunsa idi pek kolay renilirdi ki Bayezidi Evvel asrnda asl zerimize hareket eden Macar h k m e t i ve onun kuvvetli muini de Fransa zade gan idi. Macaristanm medar kuvveti ise h k m d a r olan byk Sigizm u n d ' u n iktidar zatisinden ibaret olarak, halbuki Sigizmund Nibolu malbiyetinde h a t t ric'atinin akabgirler tarafndan katolunmas cihet e Macaristana geemiyerek Rodos valyelerinin reisile beraber Tunadan Karadenize inerek stanbul tarikile Rodosa gelmi ve oradan Ma caristana avdet ettii zaman h k m e t i gasbetmi olan husamas tarafn dan hapsolunmu idi, te Sigizmund bizim a k d a m fetretin ekserini hapiste geirdii gibi, m u a h h a r e n hapisten k u r t u l m u v e t e k r a r naili h k m e t olmu ise de, o zamanda, olanca iktidarm Almanya imparatorluunun istihsal ve ida resine hasreyledi. Fransada ise Kural Altnc arln mptel olduu cinun gnden g n e tezayt etmekte olduu gibi m u h a r e b a t dahiliye ve hariciyenin de ard aras kesilmedi. O cihetlerle Macaristan h k m e t i n i n n e bizimle uramaya vakti vard, ne de uraacak olsa F r a n s a zadegmndan iane grebilmesine i m k n kalmt. te fkdan iktidar, avarz cismaniye, meagili hkmetle beraber Osmanl tarihi u n v a n altnda u kitabn cemi ve telifine beni tevik eden hal, tarihe lisanmzda mevcut olan noksann ikmaline cizane bir hiz met edebilmek arzusudur. Tarihe balamadan evvel bir methal tertibine mecbur oldum ki bi rinci fasl Roma tarihinin zuhuru islma kadar bir hulsasdr. htimal ki bu hulsanm uzunluu ashab mtaleadan bazlarna kesel verir; fakat daha ziyade ihtisara muktedir olamadm. Evvel Roma bilinmedike inkrazna kadar dveli islmiye ile mnasebet ve rekabet halinde bulu n a n ark imparatorluunun, Endlste mahvolan hkmetin, garpta is m m pii istilsna sed olan kuvvetin halinden bir fikri sahih verebil mek kabil d e idi. Saniyen A r a p t a n evvel zuhur eden devletlerin en by olan Roma devletini A r a p saltanatile muvazene iin erbab mtaleaya bir mikyas arzetmek istedim; lisanmzda ise b u maksatlara hizmet edebilecek bir yolda yazlm bir Roma tarihi y o k t u r ki ona m r a c a a t tavsiyesile iktifa m m k n olsun.

84

N A M I K K E M A L

Mebadii islmdaki cihangirler alaynn birinci sadmesine tesadf eden devleti Sasaniyenin Muhammedlerle mnasebeti devletlerine bir ka sene mukavemet edebilmekten ibaret idi. Maamafih baz hasunlarmzm beyan gibi, bu devletin de islm elinde mahvolduu zaman zaten msrifi inkraz olmu ufak bir cemiyet olmadm gstermek iin ikin ci fasl olarak muhtasar bir tarihini derceyledim. rann te tarafmda fetholunan yerler Trk ve Tibet Hanlarndan alnm idi, o zamanki Hanlarm zaten tarihleri mazbut deildir ki nakle deyim. Vaka bunlar lfz murat bir tbiiyetle in hkmdarlna tbi idiler; fakat kendileri her hareketlerinde mstakil olduklar cihetle i nin Trk v e Tibet mnasebetile olsun hkmeti islmiye Ue muamelesi pek cz' olduundan, o devirde bulunan in hanedan hkmdarsinin tarihini nakletmekte bir fayda grmedim. Methalde dveli islmiyeye dair olan fasllar ihtimal ki bir methale m nasebet almyacak kadar uzun oldu, o da zarurdir, nk lisanmzda "Sahayif-l- ahbar,, tercmesinden baka dveli islmiyenin vekayiini taf sil eder bir tarih yok! Sahayif-Lahbarin mnderecat ise naks olduktan baka tafsiltnm derecesi, vekayiin ehemmiyetilc mtenasip deildir Mesel "Ebu AbduUah-l Berdnin,, fitne muharrikliinden, ekiya riya setinden ibaret olan ef'alile yedi buuk sayfa doldurulmu da uzmayt mcahidinden "ahabeddin Gavrnin,, ahvalinden yalnz iki satr yaz Ue iktifa olunmu. Bu cihetle sahayif-l-ahbar, tarih yazanlar iin baz dev letlerin ahvalince gzel bir mehaz olmakla beraber, tarih okuyanlar iin bir muhtasar tarih mtaleasmdan matlup olan fikri cmaliyi hakkile ha tl etmee msait deildir. Hele Avrupaya dair verdii haberler btn btn hatal, nakiselidir. Dveli islmiye hakknda yalnz bu mehazdan alnacak malmat ile Devleti Aliye vekayiinin hakkile stifhamna fikir ler idat edilmek kabil olamaz. O cihetle bu fasllara, zait grnecek baz tafsiltm dercine mecburiyet grnd. Bu arada muhtasar v e fakat vukuat mhimmenin kffesini cami bir tarihi slm vcuda gelmesinden hasl olacak menfaat de methalin bu kadar uzanmasmca medar itizar olacak hallerden biridir. Asl Osmanl tarihini ise, mehazlarm msait olduka tafsil ettim. Vukuat islmiye naks kalmamak, faidei mukayese kaybolmamak iin her faslda sair dveli islmiyenin vekayiine dair de birer hulsa yazl mak mukarrerdir. Dveli gayri mslime vikuatndan ise, bize mnase beti olanlarn sras geldike dercile iktifa olunacaktr. Ktb islmiyeden v e Avrupa tarihlerinden bir hayli ey tetebbu ettim. Tahkikat cizanemde Devleti Osmaniye vukuatnm en mhim, lerinden bazlar rivayat mehureye mugayir zuhur eyledi. Bu cihetle asl tarihte vukuatm kffesi iin mehaz gstermee m e o .

A N T O L O J S

85

bur oldum. Methalde ise bu kadar tekellfe lzum grmediim iin y a l nz mehaz iraesini b t n b t n yeni veya hilaf mehur olan rivayata hasreyledim. Tarihin tertibince iltizam olunan meslek hususuna gelince: Zamannzm en byk mverrihlerinden biri: "Eer tarih ahvali mmasile iin baz kavait istihrac daiyesile cem olunmu birtakm v u k u a t t a n ibaret kalr ise b u n d a n hasl edilecek m a l m a t h e m naks, h e m faydasz olur, nk hibir vak'a ayni aynine her t r l avarzile b e r a b e r tekerrr et mez. F a k a t h e r v a k ' a y a iradat k u d r e t i az ok vuzuh ile beyan edici bir kelm hikmet nazarile baklrsa o zaman tarihin nekadar b y k ehem miyeti olduu grlr.,, demi! Bu dersi hikmete ittibaen eseri cizanem. de m u h a k e m e ve muahaze yollu hatra gelen b a z ' m t a l e a t irada cret ettim. F a k a t v u k u a t m t a l e a t u n a tevfik etmee deil, bilkis mtaleatm v u k u a t t a n istinbat etmee altm. Muhakemata o k a d a r timat etmem, fakat ashab m t a l e a n m eserde yeni yeni birtakm m a l m a t grmekle m e m n u n olacana mitvarm. Mverrihlik duu k a d a r sade yir baz ibareler yar ediim arzu dandr. vazifesinin mukteziyatna riayeten kitab m m k n ol yazmaa altm. Eer iinde sade tarz ifadeye muga veya kelimeler grlrse itimat olunsun ki o n l a n ihti ettiim fikri baka yolda beyana are bulamadm-

Zamanmzda elsinei ecnebiyeden lisan Osmaniye alman kelimeler Fransz ivesile yazyor. Halbuki Franszlar kelimat ecnebiyenin ek serini kendi lisanlarma aldklar zaman tahrif ederler. Bir ecnebi keli m e y i ise doruca mensup olduu lisandan almak m m k n iken arada franszcanm vesatetine m r a c a a t edip t e doru yazlabilecek eyi yanl yazmakta bir mana gremedim, Mesel Devleti Osmaniyen tarihinden bahseden R u m melliflerinden birinin ismi "Halko Kondilidir,, Fransz lar ise b u ismi "alkondil,, tarzna tahvil etmiler. Lisan kendilerinindir, istedikleri gibi tasarruf edebilirler. F a k a t bizim yle br tahrifi kabul etmekliimizde hibir lzum, hibir mnasebet grlmez. Bu fikre binaen eseri cizanemde bUmnasebe irat olman ecnebi isimlerden mesel (Kayser v e Heraki) gibi b t n b t n elsinei islmiye. ye mal edilmi olanlardan maadasm mensup olduklar lisanda n e t r l telffuz olunurlarsa o t r l yazmaa altm. Bu telifi h a k i r a n e n i n h a t a d a n salim olmasna elimden gelen gay rette k u s u r etmedim. F a k a t d n y a d a binde bir sahibi iktidara nasip olmyan byle bir bahtiyarlk b e n i m gibi bir cize hi myesser olanuya-

83

N A M I K K E M A L

can yakinen bildiim iin ashab mtaleadan belki her sayfada tesa df olunacak nevaks hakknda msamaha niyaz ederim. 15 M u h a r r e m 1305 . Rodos NTBAH AL BEYN SERGZET (ntibah roman, uzun bir bahar ve amlca tasviri ile balar. Rom a n m k a h r a m a n Ali Bey, iyi tahsil ve terbiye grm, yirmi jrirmi br yalarnda yakkl fakat ak hususunda pek toy bir gentir. Arkadalarile yapt bir amlca gezintisinde, srf onlara u y m a k iin, bir araba ya iaret eder ve mukabele grr. Bu iareti veren k a d m kafasmda bir m u a m m a olur, nihayet onunla tanr ve "ulv,, bir sevdaya tutulur. F a k a t bir gn sevgilisi Mehpeykerin fahie olduunu renir. Azaplar d u yar, bununla beraber mnasebetlerini kesemez, Kendisini zevke teslim eder. Ali Beyin annesi, olunu k u r t a r m a k iin eve "Dilup,, isminde gzel, iffetli bir cariye alr. Ali Bey Mehpeykerin hyanetleri zerine evine dnerek sakin bir hayat yaamaa balar. F a k a t Mehpeyker, Ali Beyin peini bralanaz, bir iftira ile Ali Beye, Dilubun namussuz oldu unu hissettirir. Ali Bey, Dilubu dver, evden kovar. Dilubu, M e h peyker esir olarak satn alr. Mehpeyker, Ali Beyin kendisine yz ver mediini grnce, onu ldrtmek ister. Adamlar vastasile onu bir ziya fete artr. Dilup t a ayr bir odadadr. Ali Beyin bana gelecek fe lketleri bildiinden ona haber vermek ister, ve bir frsat bularak b u n a muvaffak olur; Ali Bey d u v a r d a n atlar, polise haber vermee koar, b u esnada Dilup ldrlr. Ali Bey dnnce, kanl manzaray grr ve karsna kan Mehpeykeri ldrr. Hapse athr, fakat teessrnden, kendisi de alt ay iinde vefat eder.) NTBAH'dan "Gel ey fash haharan mayei ramu hahmsn,, "Ensi hatrm kmt dili pr sttrahmm,, Bahar eyyam, bu khne cihanm suph safay nev civanisidir. Bahar eriince topran her taraf serapa taravet kesilerek "Yuhyil arza ba'de mevtiha,, srr aikr olur. O k u r u k u r u aalar . mahere tesadf etmi izam gibi - yeniden can bulmaa balar. Bir halde ki taravetlerine dik kat olursa nazar ibretle vcutlarna sereyan eden hayat grmek kabil dir, - Bir halde ki: en ednasmdaki nev nemaya baklsa lemin h e r zer resinde bir ruh tecelli ediyor z&nnolunur. - Bir halde ki: sahrann h e r

A N T O L O J S

87

tarafna tecessm etmi zevki rutian - belki r u h bulmu safay cisman denilse mbala edilmemi olur. N e v b a h a r m en byk bir bedias, mebzuliyet ve me'lfiyet cihetlerile gayet h a k i r grdmz emenlerdir. Dnyada elvanm haddi itidali olan yeilden daha tatl renk mi olur? Bahar mevsiminde ise gya ki r u y u arzn h e r zerresi yeillenir. (Hatt kendini insan zanneden ve hakikat aranlrsa nebattan fark lar bihtiyar tahvili makama iktidardan ibaret olan birtakm beyleri miz de tede beride rastgeldikleri hanmlarla yeillenmee alr.) Hele bir kere emenler akl koyulu renklerile topra ihata etme e, bir kere ebri baharn in'itaf emenzar zerinde mevceler, hareler tekil eylemee, bir kere sahrann tesinde berisinde yn, yn iekler almaa balar m! Bir kere derya hafif, hafif dalgalanmaa, bir kere nesimi aheste revane gzarile sath m'da bir cebini safa nazireler ya parcasna cinler gstermee, bir kere ufak, ufak mevceler, habablar rzg r m nne derek bir y e r e toplanm semen, etrafa dklm yasemen dkntlerinden nian vermee yz t u t a r m! Sahralar safasmdan ha rekete mecali kalmam derya, deryalar evkinden ihtizaza gelmi sah ra kyas edersin. Gller grndke zannolunur ki birok nevreste nihai cemal, ayar nazarndan kaarak aa glgelerine, yaprak aralarna saklanm, arasra rzgr muvafk bulduka hicab ihtifalarndan karlar, biribirile d u d a k dudaa gelirler; rzgr muhalefete balaynca yine in zivaya ekilirler, biribirlerine mtehassirane arz itiyak ederek hafif hafif glrler. (Sebebi hayalt arkiye ile itilfm mdr nedir? Ben glden bahs ettike blbl bir t r l u n u t a m a m . Vaka gle k olmadn bilirim. Fakat biare kuun t a v n sevdavisine baklrsa o ufack gnlde ne b yk bir m u h a b b e t eseri hissolunur. O muhabbet var ise kendi h r r i y e t i n e , dir ki t u t u l u p ta kafese hapsedilince namekrlk etmesi yle dursun, ekseri yaamas bile kabil olamyor). Llelere bakdika kyas edilir ki geceden emenzarda bir meclisi iret tertip olunmu ta sermestane uy kuya v a r a n ashab meclisin herbiri arap ile dolu kadehini bir keye brakm, kadehlerin kimi havaya veya zemine mail bir vaziyette duru yor, kimi henz yerleememi kh eriliyor, k h doruhyor.

Baharmzn mehtabn da unutmyalrn. Eer h l ise ekseriyet zere etrafa bedir byklnde, bedir eklinde, bedir letafetinde bir hale balar ki, hani "kamer bir mahlktur, baz sehhareler yere indirir ler de sdn saarlar,, itikadnda bulunanlar yok m u ? Anlardan b"i b u hill ve haleyi grnce o sd salan mahlkun hmile (hmil) ol-

88

N A M I K K E M A L

duuna zahip olsa revadr. Eer bedir ise etrafna bir s a n hale datr ki bizim gibi mehtabn da bir lem olduunu benler dahi felekte ak benizli bir kz pencereden aa sarlam, srma salarm ehresinin etrafna datm, zeminin arayii rengrengini tamaa ediyor zanneylese tayip olunmaz. Mehtabm baharda deryaya aksini seyretmelidir ki servi siminin l e . tafetinde olan kemali anlamak mmkn olabilsin. Havalar berrak, sular sf, servi simin ise gya ki nurdan dklm bir peri kz gibi anadan doma plak suya girer, inaverlie balar. Vcuduna dokunan her katre su iken nur kesilir. Derya arasnda gzeram hayal iin minhac hakikat gibi nuran bir cadde peyda olur.

stanbul denilen mecmuai bedayiin havi olduu her trl nevadiri bir bakta gsterecek bir nokta ise amlcadr: Boaziinde byk bir orman veya bir kk krfez yoktur ki amlcann pamali nezareti olmasm! Payitahtmzm Beyolu gibi, Galata gibi, Babli civarlar gibi, Sultan Bayezit gibi hangi mamur ciheti grlr ki amlcanm nazar te maasndan kendini saklyabUsin; stanbulda tesisat atika ve ebniyei mehureden hibiri var mdr ki amloadan tasvirini almak mmkn olamasm? amlca, o nazargh ibrettir ki bahar iinde insan emesinin 3ra_ nna kar da bam kaldrr, etrafma bakmrsa gznn nndte tabi, sna, fenn nice yz bin trl bedayiden mrekkep bir baka lem g rr; baya hadekai basar o lemi bedayn bir mehareti fevkalde ile noktai vahideye sktrlm haritasma dner. Bir de gzn aa mey lettirmek isteyince nuru nazar - cihann her trl ezharm cami bir kfezara dm zunbur gibi - dakikada bir iee ilierek saniyede bir meyva ile oyalanarak aheste aheste sahili deryaya gidinciye kadar tb tvandan kesilir. amlcaya firdevsi lnn yere inmi bir kt'as denilse ayestedlr. Feyyaz Kudret lemde ab hayat icadm irade etmi olsayd o haasiyeti amlca syuna verirdi. Bundan takriben sekiz sene evvel orada bir tul seyretmitim. Se madan zemine nur yerine ruh yayor kyas ettim. Seyir yerleri zevkim deildir. Tatil gnleri her trl bearetten beri bir kuru iaret iin, boyanm cellt kemendi denilmee lyk bir sk boyunba takarak v e ssl tomruk vasfna ayan bir ift dar potin gL yerek, sabahtan akama kadar araba arkasnda devr ile fisk-u hrmam cemetmek ve akamdan sabaha kadar hunnak eziyeti ve nasr cefasUe yatakta inlemek gibi eylerde bir safa gremedim. Hele cuma v e pazar

ANTOLOJS

89

gDeri Unkapanndan bir piyade tutup ta yolda seksen kaya atarak, doksan girdab mehalikten geerek o nazenin Kathane deresine duhul ile tozdan, dumandan yapma bir insan resmi veya - tebihin daha doru su istenilirse: "Hazer, hazer ki ecel nareside metfunum,: Msrama masadak olma iltizam etmiesine mezarm omuzuna al m bir cad (cadu) ekline girmek, sonra da bu halin adm elence koy mak hi aklunm erdii eylerden deildir.

** Bir mddet emenin bamda ikamet ile Ali Bey, tabiatin nice ya bin bedayii rengrengini - beriki beyler, mlevveh ferace ve boyal eh. relerUe mesireyi, aalar batan aa ieklere garkolmu da rzgr e s tike teye beriye salnmaa balam bir baheye hemhal eden - hanmlarm ivesini temaa e yedi buuk sekize kadar elenirler. O vakit ise amlcanm en "civcivli,, zaman olmak cihetile yollar biribiri ardnca akp gelmekte olan yamak kalabalmdan kpkler iin. de kalm birer seyli buruan andrmaa balad. - Beyler de yerlerinden kalktlar. - Hanmlara kartlar. - Herbiri belki bin tanesine iptilsndan, - andan baka kimseyi sevmek ihtimali olmadmdan, _ yolunda lmei canma minnet bileceinden, - hasl dnyada ka trl souk yalan varsa cmlesinden bahisler amaa baladlar, Bu haller ise Ali Beyin ftratma - terbiyesine btn btn mugayir ohnak cihetile bu elenceden baya bir felket kadar mteezzi idi. Fa kat memleketimizin hali malm: Ahbap arasnda kalbin teessratm ha lisane izhar etmemek lfet adabmdan saylr. Elence gibi hi hkmsa eylerde bile beenmedii hali riya ile beenir grnmek insaniyet vezaifinden addolunuyor. Binaenaleyh biare ocuk ekseriyete tbi olmak v e gnlndeki strab safa eklinde gstermee almaktan baka are bulamad, o da arkadalarile beraber teye beriye gezinip dururken, hi iindekilere dikkat etmeden, bir arabaya, rfekasmdan yeni rendii tarz e iaret etti. Lkin arabadan mukabele grmedi. Bu hali ise evveliemirde bir ehli rz arabasma tasallut etmi olmak vahimesile bir derece hicabn mucip oldu ki kannda olan hararet vcudunu eritecek zanneyledi. y l e bir mevkide v e y l e bir hal zrine lisanen istifay kusur iin imkn gremediinden mazerethahane bir nigh hzn-ald ile beyan teessr etmek istedi. Kirpikleri biribirinden ayrlp ta o tarafa bakar bakmaz arabani^ perdesi bir kere add, bilmedii yolda bir iaret grnd; yine derhal kapand. Malmdur k i ciddiyatm birou uysallktan tevellt eder. O kabL den olarak bu biare delikanlmn da yle arkada haturz krmamak iin

90

N A M I K K E M A L

ihtiyar ettii bir hareltet sergzeti mrn bir faciai cangdaza tahvil eylemitir. Arabadan eden muamele nazarmda ismet perdesinden bi ihtiyarane aksetmek istemi bir eseri muhabbet gibi grnerek zihnine, kalbine b t n b t n istil etmi ve birka dakika iinde d n y a d a emeli yalnz al d iaretin manasn bilmee ve sahibini grmee inhisar eylemitL Bununla beraber hazm nefsinde kmilne mcahedelerle rfekasna h a lini sezdirmedi! amlcada bulunduka zahirde herkese elenmekte it tiba eder, fakat zihninde m a h u t iareti anlamak iin - Msrn h u t u t u k a dimesini elde elifbas yok iken okumaa alan h k e m a gibi - her e kilden nice mana, her vazdan birok kazaya istihracile urard. Fakat it'ab fikir ettike hallini istedii m u a m m a ikle der, m u a m m a s ikle dtke zihnindeki yorgunluk artar, hayali ise bu devri fesat iin de h a y r a n hayran dolar d u r u r d u . Akibet! Bereket versin ki avdet srasnda baka bir arabadan yine ayni aynine yle bir iaret z u h u r eyledi de - gya yeni girdii meslekte malmatn ilerletmee alr yollu - iaretin n e mana ifade eylediini arkadalarndan birine sual edebildi ve iaret "etraf a y a r d a n hli olma dka muhabere caiz deildir,, demek olduunu rendi. Bu malmat zerine ise iaret sahibesinin ismetince olan! itikad bir kat daha kuvvet bulmaa balad. (O k a d a r tecrbesiz bir ocuk ismetli bir kadnn yle iaretlerden bittabi haberdar olamyacan nereden id rak eylesin?) ocuk bu fikirle evine gelerek sabahlara k a d a r a r a b a d a k i hanm zihninde bin ekle koymu ve hibirinde gnlndeki arzunu timsalini grememiti. Sabah olunca - zatnda olan fetanet cihetile - kendini toplamaa ve byle, bir gn iinde o kadar senelik mahsul mrn terkettirecek s u r e t t e kalbine h c u m eden endieyi bir tarafa atmaa azmeyledi. Evin kapsmdan k dahi bu niyetle idi. H a t t yolda amlca tarafna b a k m a k bile istemedi. F a k a t biare ne yapsn ki daha arkadalarile amlcaya gittii gn harekt ihtiyariyesinin eceli gelmi ve belki mezar orada kazlmt. nsan her admn mezardan tebat iin atar. Yine her admda m e zara bir adm daha t e k a r r p eder! (Nitekim her nefesini temdidi hayat iin alr, yine her nefeste hayatndan bir nefeslik zaman azalr!!!) te Ali Bey de o kabilden olarak amlcadan uzamak arzusile yol deitir mee balad. Fakat her yol deitirdike amlcaya daha kestirme v sl olur bir sokaa girerdi. Nihayet byle endielerde tabi olan "her i bd bad,, akbeti vahimesine ittisalden kurtulamad. Arabadaki hanmn fikirde hayalini tas vir ile uramaktansa amlcada cemalini taharri daha mnasip olaca-

A N T O L O J S

ma hkmeyledi. Kaleme Beylerbeyi tariki ve irketin m a h u t "dilenci,, v a p u r u ile inmei dnerek yola girdi. Hemen kendini amlcada b u l du. Gya ki aradaki mesafe tayyolunmu veyahut yrd yollar uy kuda gemi idi. "Hicriyle ijte nehri revan oldu gzlerim,, "O nihali hayli zaman oldu gzlerim,, Heyhat!... tnsan iin her gn zuhur eden bin trl amalin kama zafer myesser olur!... Bey amlcaya vsl oldu. Ancak oralarda. gzne tesadf eden ey arabadan ald iaretin y a d hazininden ibaret di. yle bir vakitte kalem kimin hatrna gelir. emenin yanndaki aacn a l t m d a bir sandalyeye oturdu. Biraz vaktini, sevdiini ayar ara smda grm ftade gibi, behti srf iinde geirdi. Bir halde ki: Simasmdaki renksizlie, azasndeiki hareketsizlie baklsa ta kesilmi zan. nolunurdu. Andan sonra birdenbire yz kzarmaa, vcudundaki aza nn herbiri bir baka emele malik imi gibi a y n ayr titremee balad. Yernden frlad. Y r ile mevidi telkisini geirmi k gibi, iddetle, sratle etraf dolat. Bir halde ki: ehresindeki hararete, hareketndeki itaba baksa oralara insan kyafetinde bir yldrm dm, kyas edi lirdi. Kendi hl aradn bulmak ve andan sonra stanbula inmek hl yasnda iken ufuktan doru amlca zerlerine bir karanlk kmee balamt. Bir karanlk ki h e r insan iin mrnde zaman getike zu h u r u tabi olan perdei ek gibi ar ar gelir, fakat dakikla bedakika yaklard. Bey ise o karanl grdke yorgunluktan gzleri kararyor sanu', d. Akbet k u m r u gs gibi her renginden nice rengi dier tevellt et mek anndan olan gurup almat grnmee balad. Ali Bey ise o yaa gelince hibir akam bir yerde kalmaa validesi ni altrmam, sebepsiz bir gn kaleme gitmek nefsinden sadr olma m, hasl kendi detini tabiati lem, kendi fikrini srf hakikat bilen bir ocuk olmak cihetile byle yirmi yllk bir mr iinde hi bana gelme dik bir badireye uraynca o k a d a r tel eyledi ki haline baklsa lm derecesine gelmi bir hastadan fark olunmazd. nsan bir garip h a y v a n , dr ki hereye alr, her almad eyden korkar, h a t t baz kere o kadar korkar k i mevti (mesel) dnyada en ziyade bekaszlkla maruf olan ikbalden ayrlmaa bile tercih eder. (Alebi ihtimaldir ki lm kor k u s u n u n nev'i beere amil olmas da mevtin bir ahsa bir kere geldii cihetle alklk kabil olmadndandr). Bey, o tel ile evine gurup ile beraber vsl oldu ki ehresi gurup

^2

N A M I K K E M A L

zerinde bulunan gne gibi hem teler iinde kalm, hem de sararm idi. Araba eme civarma gelir gelmez, kendisi daha maukasma bir ni gh muhabbetle bakmaa vakit bulmakszn yanndaki encmenin rab tai bendi lfeti olan mahut esmer zat yerinden frlad. Lbaliyane bir tarz inayi ile arabaya yanat. Temennayi visal yolunda gayet tabu ve gayet mitvarane birtakm szler syledi. Mehpeyker ise hemen per delerini kapayarak arabasm sratle bir baka tarafa sevkeyledi. Ali Beyin bu temaa ile damarlarnda nekadar kan varsa bir berki seyyal kesilerek her lemhai basarda bir kere vcudunun her tarafn yaka yaka dolard. Vaka Mehpeykerin iffetine ocuka bir itimad tam halinde bulunduundan kalbine istirkap azab mstevli olmad. Fa kat bir dolgunca vaktinde doya doya yzne bakmaa kyamad mahbU' besinin o kadar kstahane bir hakarete uramas btn btn ihtiyarm elinden alm ve hele kendi itikadnca Mehpeyker namzedi vicdan olmak cihetUe araya bir de namus meselesi karmt. Bu teessratn tazyikile ne yapacan btn btn arm olduu halde iskemleden kalkarak ve iki kolunu gsne kavuturup ellerini koltuklarnm altma koyarak celldane bir nigh ile hasmn yukardan aa szer idi. Beriki zat ise Mehpeykerin evzamdan hi ftur getirmeksizin arkadalannm yanma avdetle "nazenin bir mirasyediye atm olmak gerek, yz vermiyor,, yollu bezleglua balamal isteyince Ali Bey hemen s zn keserek: "Garip ey! istanbul halk eski leventlere rahmet okutu yor, erlerinden kadnlar seyir yerine bile kamyacak,, yollu sylen mee balad. Fakat lkrdy sylerken sesinde gayet vahiyane bir id det, nihayet derecede kalbe dokunacak bir tesir olduundan berikiler bi ihtiyarane kendine doru dndler. Mes'ut Efendi, ki Mehpeykere taarruz eden esmer zattr, mukabele ye ve Ali Bey ise cevaba tesaddi ile biribirile: "Garabet anda da deil, yirmi yanda bir adamm seyir yerlerinde muhtesiplie kalkmasmdadr. Arabadaki kadm mahremlerinizden olayd da taarruz baka ta raftan vukubulayd memnun olur muydunuz? Demek kz sizin akrabamzdan? yle olursa ne lzm gelir? Simanzda necabet eseri grnyor. Bizce teessf etmek lzm gelir. Ne demek istiyorsunuz, itikadmzca o kadn namussuz mudur? Mtehakkimane sorulan ey lere cevap vermei det etmedim,, yoUu baya mcadeleye yakm bir muhavere cereyan etmee balad. Aatf Bey o srada hemen yanlarma gelmi ve fakat bunlar hiddet v e hararetle vrudunu grememi idi. ocuk mnazaamn btn btn

A N T O L O J S

93

alevlenmek zere bulmduunu grnce, zaten akrabasndan bulunan Mes'ut Efendiye yaklaarak: "Day ne yapyorsun,, dedikten "ne beyim ana sor! Bir arabaya lkrd syledik, elinden gelse dilimizi kesecek,, cevabm aldktan sonra "Ali Beyefendi terbiyeli bir zattr. Hani daima size bahsetmez mi idim. Karde gibi grrz, demez miydim,, yollu szlerle itilfa bir are aramak istedi. Beri taraftan: "Maallah! Gzel dost intihap etmisin. Eer senin de her iine byle karr ise lfetinden mstefit olursun,, thmetUe mukabele grmekle defaten daysma sz geirmekten meyus olunca hemen Ali Beyin yanma koarak ve elinden tutarak "Gel kardeim! biz seninle knualun! Derdin ne ise mahremine yle!,, dedi, beyi ald, daysmm bulunduu encmenden uzak bir tarara gtrd. Anlar gider v e beriki takm biribirile fsddaarak arkalarmdars glrler id. Atf Bey gerek yolda ve gerek oturduklar yerde birok mizagrane szlerle yaltaklanarak refikinin heyecanm biraz teskin ettikten son ra "Ya arkada! Bir adam bir arabaya taklm, bizim nemize lzm da mnazaa karyoruz. Ahlk hocas myz? Yahut zaptiye mfettii mi yiz?,, diyecek oldu, Ali Bey kemali tehevvrle yine serapa ate kesUerek "Nas bir arabaya taklm! Takld o... Ann arabasna sz att. Hem krk yllk kapatmsile konuur gibi hakaretler etti de biare kz ora dan kard. imdi anladn m? diyerek ocuu, gya ikyet ettii ha reket andan sadr olmu gibi yzne bararak azarlamaa balad. Atf: "Mes'ut yle mnasebetsizlik etmezdi. Hele sizi ve bahusus anmls lfetinizi bilse o tarafa gznn ucile bakmazd,, deyince Ali Bey bir kat daha tehevvrn tezyit ederek dedi: "Nasl mnasebetsizlik etmez; kz namussuz mu bilrsiniz diye sordum, ana bile cevap vermek iste. medi.,, Szn nsf ahiri azmdan karken sesi titremee ve gzlerinden ufak ufak birka damla ya koparak kirpiklerinde dolamaa balad,. Atf Bey arkadamm bu derece teessrnden v e hususile bu teess re akrabasndan birinin sebep olmasndan dolay pek ziyade dadar ol duu gibi aralarm telife dahi kat'iyyen azmetmekle Ali Beye "Allah akma bu kadar mahzun olma! Ben imdi gider sana sualinin cevabn getiririm,, diyerek henen yerinden frlad ve doruca eme basma vrut e Mes'ut Efendiyi bir tarafa ekerek aralarmda yle bir mbahase cereyan eyledi: Daycun! Niin Ali Beye yle bir mumale ettin? O size sert bir ey sylediyse affetmeliydiniz. Halini grmediniz mi? AkU bamda deil. Yanma gittiiniz arabadaki kz seviyor. Seviyorsa ne yapalm? Dnyada andan baka adam sevmi kim se yok mu? Seviyormu diye yzne kim bakarsa gzn m karacak?

^4

N A M I K K E M A L

yle deil! Ay efendiciim! Hayatndan ziyade seviyor. nsan saadet halini nasl severse yle seviyor. niknn bulduu gibi alacak... Alacak m? Nekadar namusunu vikaye eder delikanl imi! Namusunun yoluna can verir. yle ise bu ocuk delidir zahir! Niin? Nasl niin? Geveze hi insan iine karmam m? Hi k a d m arkasnda gezmemi mi? Bu kadnn halini hi kimseden sormam m ? Nasl birdenbire almaa kalkm? Niin almak istemesin? Sorsa idi ne renirdi? O sevgili nianlsnn y a r stanbul halkndan arta kalma bir fa hie olduunu renirdi. Muhavere ilerledike Atf Beyin hayreti de ilerledii gibi Mes'ut Efendinin bahse verdii hatime b t n btn zihnine veleh getirdiin den akn akn: "imdi nas edelim?,, demekten baka sz bulamaz olmutu. Fakat Mes'ut Efendi cemiyeti medeniyenin h e r kesine soku larak bin t r l v u k u a t iinde vakit geirdii cihetle araz insaniye v e emraz nef saniyece pek ok tecarbe malik olduu gibi t a b ' a n eirraya bir iddeti adavetle beraber mazlum v e hususile mufel olanlar, velev kendi marazilerine mugayir olsun, dtkleri beldan k u r t a r m a k m e r a kna mptel idi. Binaenaleyh Atf Beyi uzun istintaklara ekerek refi kinin zek ve marifet ve terbiye v e haysiyetini v e biraz zaman evvele g e linciye kadar kadn arkasndan gezmek yle dursun, tatil gnleri seyir yerlerine bile kmamak detini etrafile tahkik ettikten sonra " n e y a pacamz ben bilirim,, diyerek v e Atf Beyi nne katarak doru Ali Beyin y a n m a azimet eyledi. Ali Bey, refikinin gzergh amaline tesadf etmi bir bely siyah h k m n d e grd m a h u t adamla beraber geldiini grnce kalbinde olan cerihalar d e f a t e n tazelenerek arzu ettii gibi bir mcadele ile t e s . kini h a r a r e t e hazrlanmakta idi. Fakat Mes'ut Efendi h a l ainal cihetL le beyin y a n m a gelir gelmez sz sylemesine m e y d a n brakmakszn: "Beyefendi, affedersiniz, gerek sizi, gerek halinizi bilmiyerek bir kusur etmiim,, mazeretile bedetmekle Ali Beyi terbiyesi cihetile kendisini hsn kabule mecbur eyledikten sonra "teessf ederim ki bir k u s u r u m iin mazerethah olmaa geldim. F a k a t imdi evvelkinden b y k b i r k u s u r d a h a edeceim. A n d a hsnniyetime balarsnz zannederim,, m u k a d dimesile Ali Bey tarafndan; " N e gibi? sualine mazhar olduktan sonra: imdi Atf biraderinizden iittim. Demin arabasna yaklatm kar y severmisiniz. Ayp deil. Genlikte byle eyler herkesin bana gelir. u k a d a r v a r ki halisane severmisiniz. H a t t baka niyetleriniz d e v a r imi,, deyince Ali Bey, ifay esrarda gsterdii kaytszlktan dolay A -

A N T O L O J S

95

td Beyi bir nazar tahkir ile szdkten sonra Mes'ut Efendiye, m t e h e v virane: "Sizin ne vazifeniz!,, dedi. Ve lku-dsmda devam ile tasmim et tii mcadeleye bir girizgh bulmak istedi ise de Mes'ut Efendi yine sr a t davranarak: "hsan buyurunuz! nsan olana insanca d a v r a n m a k herkes vazifesidir. Anmla istediiniz k a d a r elenebilirsiniz, kimse bir ey demez. F a k a t baka tasavvurda bulunmaynz ki namusunuza yazk tr. Tel etmeyiniz. Lkrdm bitireyim de ne syiiyecekseniz, n e trl hareket edecekseniz, sylersiniz, yaparsnz. O k a d m m ismine Mehpeyker derler deil mi? Hani u ufak krfezin kenarndaki penbe yalda oturur. stanbul elencelerile me'lf olanlardan kimi bilirseniz sorunuz, ite Atf burada duruyor. Emniyetiniz varsa size halini o da tarif edebilir. Mehpeyker o derece mehur bir fahiedir ki memleketin iinde kendle hemmeclis olmadk belki sizden baka bir delikank yoktur, dediini m teakip Atf Bey de: "Vah kardeiim vah! Bu kadar zamandr ektiin bellar ann iin mi idi. Ne vakit istersen iki altn sarfedivermekle e m e line nail olursun,, szlerile daysnn kavlini tejat eyledi. Ali Bey ise arkadann h e r n e iin olursa olsun yalan sylemekten fevkalgaye itinap edegeldiini bin tecrbe ile bildiinden Mes'ut Beyin shhati ifadat h a k k n d a gnln itibaha fevkalgaye icbar etmekle bera^ ber bir t r l muktedir olamyarak Mehpeykerin iffetsizliine bir iki da kika zarfmda kat'is^yen hkmeyledi.

Kzn (Mehpeykerin) cmlei tedabirinden biri de tezeyyn oldu undan yapma beyaz goncelerle ilenmi bir beyaz tel entari giyinmi, bann n tarafma iki yldz ine ile sa bana tirfiUi bir beyaz karan fil, boynuna ortas elmasl birka dizi inciden y a p d m a bir zarif gerdan lk taknm, bandaki gazi, arkasmdaki feraceyi, ellerindeki eldiveni, ayaklarndaki potini hep entarisinin renginde intihap ederek bir hsn mcessem gibi y u k a r d a n aa beyazlara garkolmu ve ehresi ise hsl edecei galebeye itminannn meserretile gayet parlak, gayet tatl bir renk balamt. Bir halde ki sima ve endam bir subhu safay nevbahar iinde henz afaktan kurtulmyan fitab andrrd.

(Mehpeykerin evi) Giya ki bir tendrst dilberin rengi vcudu gibi gayet ak penbeye boyanm olan, b u kk rfler, evketler grselerdi sahUe k u r u l snu bir malikei deryaya ve onun nnde olan krfezciin suyunu, k e n a r beline sarlm t a sair yerleri hiffeti cihetile sath aba yaylm bir ipek petemala benzetirlerdi. O halde ise evki nesim ile kasrn eteinde pey-

96

N A M I K K E M A L

da olan ufak ufak habaplar o petemaln etrafma ilenmi inciler, cev herler hkmnde tutulabilirdi. Kasrm ortasma tesadf eden byk pen cereyi bir nuran sineye, kenarmda ahniin vari harice uram olan iki ufak revzeni ise ay paras gibi iki memeye tebih etseler hayal biraz Acemane olursa da btn btn letafetten beri saylmazd. Hele kk kucaklyacak gibi zerine mstevli olan salkm st e yapraklarnn arasmdan gemekte olan envar mahitap "Bar hasretle beli bklm sevdazededir ki yrinin karsmda pbercay kyam olarak perian salarile hsn n olan mah mnir ise o k ma'uk edann kisuyu taru. gatai hsn n olan mah mnir ise o k ma'uk edann kisuy taru marn anei elmas ile taryor,, tahayyl ile vasfolunsa lyk idi. Odann sandalye takmlar beyaz zemin zerine penbe iekler ile me canfesten yaplm, hals da demenin renginde olarak yalnz ze rine iek yerine tekinin penbesinden daha koyuca birtakm iri dallar nakolunmu, duvarmdaki kdn bilkis zemini penbe, iekleri yaldzla kark beyaz olarak, tavan ise aldan doldurma gayet musanna gl desteler, papaanlarla tezyin edilmiti. Kara tarafma olan duvarm vasa tna ve binaenaleyh byk pencerenin karsna tesadf eden kapdan girildii gibi pencereden hli olan sa duvarn bahe tarafndaki keu sinde ince beyaz tl e rtlm yataklk, yatakla denize nazr olan pen cerenin arasnda birka sandalye, byk pencerenin nnde endam aynasile, ifte fanuslu alar saate muntazam bir ieklik, sola den v e baheye nazr iki penceresi olan duvarm deniz canibindeki kesinde br kanape ve beri doru yine birka sandalye ile kap tarafmdaki kesinde bir aynal dolap, kapmm iki tarafnda dahi bahenin sokak kaps tara fmdaki cihetine nazr iki pencere grnrd. Pencerelerin beyaz brm ck perdeleri yar yerlerinden merbut v e binaenaleyh alt taraflan ak olduundan endam aynasUe mestur olan byk pencereden baka hem denize v e hem de baheye nezaret olunurdu. Kanapenin nne mkellef bir iret takm kurulmu v e zerine baheye nazr olan pencereden alnma bir dal henz alm beyaz gllerile sayesaz letafet olmutu. eri girdikleri gibi Mehpeyker hemen dolaba kotu, iinden bir canfes bohe kard, yanndaki iskemlenin zerinde at, beyi dier bir iskemleye ik'at ile soydu. Sincabi hareden bir gecelikle zerine yine o kumaa kaplanm bir fiyum krk giydirdi. Potinlerim de kendi ekerek ayaklarnn altna "elimin emeid:, lyk deilse de msaade buyurunuz hkipayinize yz srsn,, yollu nkteperdazlklarla herbirinin zerine yn ipeinden gayet resimli bir kabartma tutikuu ilenmi bir ift ter lik vazeyledi. Kendi daha yalya gelir gelmez soyunarak arkasma fistanvari bir be yaz entari giymi v e salarm omuzlarmdan beline doru datm dL

A N T O L O J S

97

B u defa da perianlkta olan gzelliini tamamile gstermek iin scak t a n ikyet yollu birka kelime syliyerek belindeki kuan ikardy Gsndeki dmeleri zd. D e n i z d e n j j u l u n d u k l a r yeri temaa kabil olan pencerenin perdesini indirdi, geldi beyin y a n m a oturdu. Sol kolu nu boynuna att. Azndan r u h dklr k a d a r bir letafetle musahabete balad.

Dilubun salar srma gibi parlak sar, aln safveti vicdann a y i iei in'itaf denecek surette d u r u beyaz, kalar zlfne nisbet biraz kum rala mail v e biraz k a i m olmakla beraber biraz da mukavves, gzleri m u tedil mavi v e fevkalgaye tahriki sevda edecek yolda mahmur, ehresi kane bir soluk beyaz zerine gli ziba penbeliine mail bir renk ile mzeyyen, b u r n u n u n rengindeki safvet ile tenasbndeki letafet almas m a bir gn kalm bir zanbak goncasna benzer, dudaklarnn gerek rikkati ve gerek penbeliinin parlakl biribirine sarlm iki gl y a p r a m andrarak aralarndan inci dileri jale damlas gibi grnr, ene si, daha yapraklar perian olmam bir beyaz k a t m e r gl zannolunurdu. Hele gerdan effaflndan dolay damarlarnn harice akseden rengi ltifiyle bir derece revnak bulurdu ki kamerin kursu mer'isi ekli mstatile girse ancak b u n a muadil olabilirdi. Boyu b- kadna yakacak d e r e cede uzun ve her erkei meftun eyliyecek mertebede narin olarak, beli on iki yanda bir ocuun kolile t a m a m e n deragu olunacak kadar ince idi. Maamafih batan ayaa vcudu bir hafif ahm ile mestur olarak sinesile omuzlarnn haddi ittisalinde bile kemik eseri grnmez ve n a zik p a r m a k l a r n n her boumuna bile bycek birer inci tanesi sabilirdi. *
* *

Abdullah Efendi, Suriyenin en ziyade fesad ahlk ile muttasf edanisinden olarak intisap ettii birka taciri desaysile batrmak sayesinde bir hayli servet peyda etmi v e hususile Msr ile iptida ettii ticarette yamlmaz bir meharet, azalmaz bir ikdam ibrazile zengilikte hrei fak olan zevat m a ' d u d e srasna girmi idi. Sinni yetmii mtecaviz olduu halde muaereti nisvan yolundan kendini alamad gibi ehresi pek zi yade iek bozuu olmakla beraber rengi melezi addolunacak dereceler de esmer, gzleri birka defa ektii remedi Msr bekayasndan olarak h e m perdeli, h e m ipil, b u r n u hibir vakit asarndan kurtulamad firengi beliyesile r m frenk inciri gibi hem iri hem entik birka rk di e irkinlii baya irenlik derecesine vsl olan az, gayet ge ni, by, sakal ise uyuz h a y v a n t y k a d a r seyrek bir ey olarak redaeti a h l k m m stat elinden kma bir tasviri mcessemi h k m n d e olan o 7

$8

N A M I K K E M A L

m s t e k r e h kyafetile, para kuvveti dahi kadmlarca hsn k a b u l n e k i fayet edemediinden musallat olduu facireyi altnlara garketmekle be r a b e r her trl elencesinde serbest brakmak ve yalnz arasra birka saat iltifatile kanaat etmek merebi denaetini rahatl grmt. Bu kabilden olarak eeddi iptil ile esiri olduu Mehpeykeri dahi - senede yalnz iki defa stanbula gelmi ve binaenaleyh ehresini a n cak drt be defa grebilmi olduu halde yine - ayda bir iki yz a l t m sarf ile hanedan naz naim iinde perverde olan hanmefendilere g p taresan olacak derecelerde t a n t a n a v e drtile beslerdi.

**

Diluba gelince esirci zavally arkasna alarak konaktan kard gibi doruca Mehpeykerin yalsna gtrd. kisi d e a y r odada soyun dular. Karnn y a n m a gittiler. Kapdan girildii srada esirci Diluba hitaben bir tarz mtehakkimane ile: "Etek p kz!,, deyince biare o za mana k a d a r kendine hakikati hali teferrs ettirecek hibir almet gr mediinden neye uradn anlyamad. akm akm, kaynvalidesinin ahbabndan bildii acuzenin yzne bakarak: "O n a s lkrd? Biz bu r a y a misafirlie gelmedik mi?,, demek istedi. Mehpeyker esirciye m e y d a n vermeksizin nihayet derecede m n t e k i m a n e ve t a h a m m l olunmaz mertebelerde mstehziyane bir t a v r ile: "Hayr fendim! Adeta satlma a geldiniz. H a n i Ali B e y m konana nasl satldmzsa b u r a y a da yle satlmaa geldiniz. Beyinizden bu muameleyi ummazdnz yle mi? Aa n meyline, muhabbetine, kendinizin gzelliinize, ismetinize m a r u r idiniz deil mi? Teessf etmeyiniz! Beyinizin istedii k a d a r elenip t e kabahatsizce terkettii gzel yalnz siz deilsiniz. nsan nekadar ehli rz olsa, baz kere rrzszlardan rzsz grnecek h a l l e r e urar.,. Yollu can ezici bir mukaddimeden sonra kalarn atarak: "Ne bakyorsun alk! Haydi soyun da arkana bir hizmet esvab tak! Akama gelecek misafir var,, szlerile yldrm patlar gibi srf tehdit iinde bir emir verince Dilup giriban bahtna sarlan pencei belnn ne k u v v e t t e bir ey olduunu tamamile idrak eyledi. Def-ten kalbine h c u m edenhicran ebed ve zilleti daime endielerile bir strab takatkdaza ura d ki hemen o dakikada helakine teyakkun ederek nzule uram gibi his ve hareketten beri kald, bir tarafa ykld.

Derhal Edirnekapsmda bir hli ev ile aifte takmnn - daha Ali Bey derecesine tenezzl eden sfeha meclisine dmemi olan - nazlcal a n n d a n birka kz tedarik ettiler. Meclisi iret o derece mkemmel idi ki bey en servetli zamanlarnda bile mislini pek nadir grm ise de denaet gnlnde h e r t r l hissiyat ulviyeyi mahvetmek cihete mihmanperverlikte refikinden k a t kat d n

A N T O L O J S

90

a l d g iin m a h c u p ohnad. Bilkis bu muhibbi n e v z u h u r u n h a k k m d a gsterdii taltifat fevkalde ile baya kendinde bir meziyyet t a s a v v u r ederek gnlnde bir nahveti hafiye hissetmee balad. Kzlar bir taraftan namesazla, bir taraftan naz v e ive v e n a k l i buse e kadeh dolatrmaa aaz edince aradan bir buuk saat geer ge m e z beyin aylardanberi mayalanm olan sarholuu baya kendini b miyecek derecelere gelip mestane na'ralara, sefihane heyheylere bala d srada Mehpeyker nekadar iveye m u k t e d i r ise meydana dkerek nzan nzan kapdan grnd. Hele elbisesince gzellie ziynet n e k a d a r rterakki verebirse h a s etmek iin haftalarca uramt. Geldi Ali Beyin y a n m a oturdu. Ca'l sitemle setri tecemmle alr .bir tarzda: "Vefasz! Daha evrin, nazn elvermedi mi, Mehpeykerin saj a n e yapt k i b t n b t n feda etmee kyabildin? Mecbur bir h a r e k e l i m e katlanmak, h a t t gerekten bir k a b a h a t i m olsa an b e affetmek a n m d a n idi. te! Sensiz bu hallere girdim? ehreme bak da m e r h a m e t ifit!,, yollu niyazlara dkld. Ali Bey ise srf lkayit ve hal aina bir "hovarda,, t a r z m ihtiyar ederek Mehpareyi ldrc bir nazar t a h k i r ile batan aa szdkten sonra: " H a n m b e n buraya d a v e t l e ' e l e n m e e geldim. Mec l i s t e kz ok. inden birini d e beendim. imdi seni a b p sabaha k a d a r m u a z z e p olamam, efendinin aada hizmetkr var, erkek istersen a u n y a n m a gidebilirsin,, dedi. A r k a s m Mehpeykere evirdi. Kadeh d a t a n kzlarn birini y a n m a ald, annla tatl tatl konumaa balad. Mehpeyker iin b u muamele, yalnz evvel grd iddetlerden d e ;gil, d n y a d a tasavvur edebildii hakaretlerin cmlesinden eni idi. O soukluk, o kaytszlk baya brudeti mevt gibi v c u d u n u n h e r tarafj a yayd. Gnliindeki heves nerede kalr, kabili galeyan olan h e r t r l hissiyatn b t n b t n mahveyledi. Hibir lku-d sylemee m u k t e d i r -olamakszm duvarlara arpm cemat gibi yuvarlanr yolda bir hareketi kasriye ile odadan ekildi. N e iin olduunu bile dnmeksizin h e m e n y a m a k l a n m a a balad. Znince en evvel verdii k a r a r h e r n e suretle olursa olsun beyi kvr"tarmaa almakt. Buna are olmak zere birinci derecede byle haller iin en sade, en tabi tedbir olan feryad istimdad t a h a t t u r eyledi. F a k a t derhal dnd ki etrafa ses iittirmek kabil deil; h a t t kabil olsa bile muavenete a d a m gelinciye k a d a r H r v a t m penei celldanesinden beyi t a h l i s eylemek m u h a l . Kendini o yolda feda etmek indinde ley h k m n d e idi. Ancak asmla da maksadmca imkn husul tasavvur edemedi. Zihninde k a l a b e n

100

N A M I K K E M A L

e n son mit, ii beye ihtar etmek ve iki fikir sayesinde t e d a r i k eylemek idi.

bir arei necat;

B u mit e etrafa a r p m m a k t a iken pencereden Mehpeykerin y i n e o d a s m d a n carak m a h u t Hrvat e konumaa gittiim grnce bu fr s a t kendi iin en byk ganimet bilerek hemen odadan syrld. K e m a l i s r a t l e y u k a r kt, biraz zaman odalar dolatktan sonra beyin b u l u n d u u y e r e girdL Bey DUubu grnce urad hayret cihetile bir lkrd sylemee m e y d a n bulamad. Kz h e m e n y a n m a koarak ve eline sarlarak: " G e l A l l a h akna kar taraftaki pencereden sokaa in! C a n m m u h a t a r a d a . . . C a n m muhatarada...,, Szlerile hazin hazin alamaa, Ali Bey ise d t lemi sefahet iinde mehudu olan bin baziei desayis gnlnde hissi y a t sadkanm tesiratm anlamaa kabiyet kalmadndan elini hm l a Diluptan ekerek: Dnyada beni h e r elencemden m a h r u m ettin B u geceki rahatm da ok gryorsun. B u r a d a n defol! Hazr arzu etti-* i n y e r l e r e dmsn ya! Kimin iin geldinse git an aldat! Szlerebiareyi tahkir etmee balad. Zavall DUup yle sitemler tesir edecek v e beyin necatmdan b a k a hibir ey dnebecek hallerde olmadndan kemali tazarru'la b e y i n ayaklarna kapanarak ve validesinin felket ve vefatn bilmedii cihetle beyin beyinlerinde olan efkat ve muhabbeti t a h a t t u r ve bu h a t r a s m bir definei m u r a t addederek: "Validenizin ba iin kendinize kymaymz! te ayaklarnz altnda yatyorum. Benden bir hile m e ' m u l ediyorsanz v c u d u m u pencereden aa atnz, para para ediniz. F a k a t siz d e atmz. Vallahi cannz muhatarada.. Billahi cannz m u h a t a rada...,, D e r v e h e r lkrd syledike gzlerinden lyenkati yalar dkerdi. Gafil delikanl: "Ne demk istiyorsun? Bana kim kastedecek imi?,, yollu tasdika meyil gsterir bir i n k r ile suale k y a m edince D i l up: "Gel gel de gznle gr! Kualnla iit!,, dedi. Kapya doru y r d ; Ali Bey dahi biihtiyar arkasna mncezip oldu. Sofaya knca Dilup etraf szerek H r v a t m kulbesine nazr b i r pencereye gitti. Bir iki saniye aa b a k m d k t a n v e ses dinledikten son r a h e m e n beyi elinden t u t a r a k oraya gtrd. Pencere ak, gece k a r a n lk, sofa mumsuz olduundan aadan grnmek muhatarasndan emin olarak istimaa baladlar. Kulbenin kaps y a n tarafta bulunduu iin g e r e k Mehpeyker, gerek H r v a t grnmezlerdi. Fakat sesleri anlalmaz derecelerde iitilirdi. Bir m d d e t dinledikten sonra karken aralarnda c e r e y a n eden muhavereyi t a m a m e n anladlar ki u yolda idi: H r v a t Efendim! Beklemee ne hacet! Y a n m a kmakla iinto;

A N T O L O J S

lOI

,t)ittii bir olur. Velev ki barsm! Sokakta adam, etrafta komu mu var -ki duyacak? Mehpeyker Olmaz... Olmaz... Biraz daha dur, o cam skldka irete dalar. Y a n m saate kadar szar. Uyku halinde ahrete gndermek daha kolaydr. O vakit her muhataradan emin oluruz. Ama bak t kalbi, ne vurulacak. T u elimle gsterdiim yere.. Benim zati derdim ann yreinden.. Kendinden evvel yreinin kan topraa dmeli.,, Ali Bey bu szleri iittii ve hususile Mehpeykeri grd gibi u rad belnn ehemmiyetini tamame takdir etmekle hemen sokak ze rinde bir odaya girerek ve deme rtsn tuln yrtarak bir ucuna beline balad ve dier ucunu Diluba tutturdu. Mmkn olduu kadar duvara tutuna tutuna aa indi. Gariptir ki bir ikametgh taharrisile yarm saat kadar teyi beriyi dolat halde tasavvurat btn btn Mehpeykerin hiyanetine mas ruf olarak Dilubun fedakrln ve hakkmda hasl ettii itikadn n e derecelerde sakim bir zulm olduunu hatrna bile getirmedi.
* *

Dilup biaresinin yatt oda mehtaba kar olduu gibi beyin kt pencere de ak v e hele kendi birka dakikadanberi iitmekte ol duu ayak patrts cihetle mevtine kat'iyyen teyakkun eylediinden i l i n i mematnda bulunan hastalar gibi nefes almaktan baka alimi hayattan bir ey gstermee iktidarsz idi. Hrvat kendini o halde grn c e "Deha! te burada szm,, diyerek yanma yaklat. Mehareti cell. danesini, Mehpeykerden ald emrin lykile icrasnda gstermek iste dii cihetle, ba kzm t kalbi zerine saplad. Mazlume yle bir yarei mhlike ile beraber iitilir iitilmez surette bir ah etmekten baka bir eye muktedir olamad, bayld. O srad'i ise Ali Bey, zabta takm Ve mahalle ahalisile beraber ba n etrafna yetitiler. yle bir halin iktiza ettirdii derecelerde edit bir grlt ile duvarlardan atlamaa, kapy cebir e amak iin krmakla uramaa baladar. Hrvat grlty iittii gibi Mehpeykere tel iin meydan brakmyarak: "Bir ey yok! Olaandr. Efendi an da dnmt. u dolab amz, tavanma dokununuz, alr. Yukar karsmz. ktmz gibi ta van kendi kendine kapanr. eride gizli bir oda vardr. Kalabalk def'olmcaya kadar orada oturunuz. Defohnazlarsa zarar yok. Odanm kar tarafa olan penceresinden teki eve geilir. Efendi oradadr, sizi kurta rr,, dedi. Srgn avna tutulmu kurt sratile oda kapsmdan d a n Jrlad. Mehpeyker de ald ihtara ittibaen tavan arama ekildi. Ora dan da civarda bulunan haneye gemek zere iken Ali Beyin: "u o d a . -nm penceresinden indim, Hrvat olsa olsa oradadr,, yollu feryadm iL.

102

K A M I K K E M A L -

tince, beyin vcudunu paltosuna s a r d m grd v e h a t t HrvatiK darbesi a l t m d a nefesi vapesin yolunda ahi dahi istima eyledii halde h i retten avdet etmi gibi yine ba ata edenler a r a s m d a bulunabme-sinden o derece mtehayyir oldu v e bir taraftan fikdam intikam v e birtaraftan da zuhuru mcazat korkusile hakikati haU renmee o s u r e t t e zaruret eyledi ki dier haneye gemek deil yle bir zaman m u h a t a r a da kt mahalli emniyette bile duramad... Yine dolaba indi. Kapsn m aralndan zuhurat gzetmee balad. Vaktaki kalabalk odaya girdiler, herkesin nazarna arpan Dilu b u n vcudu mecruhu idi. A n mahede zabta memurlar iin beyin ifa desini isbata kfi olarak katili aramak iin herbiri ban bir tarafma daldar. Yalnz bey H r v a t m tel ile ortada brakt kanl bak ilepaltosuna sarm bir vcut grnce bulunduu yerden bir hatve i l e r i gitmee muvaffak olamad. Nazar deheti nnde yatan biarenin Dil up olduunu d e f a t e n bildii ve baka biri olabilmesine aklen her t r l ihtimal mefkut olduu halde n e meczumu olan hakikate inanmak is ter, ne de gnln kendi ifaltile drmek istedii hali tereddtten; k u r t a r m a k korkusile n m y a n m a uramaa cesaret edebilirdi. Sergzetleri arasnda Dilubun sadakatine ve kendi phesinis: sakametine dair aklen ka t r l delil bulabilmek m m k n ise cmlesi birden zihnine o dakikada hcum eyledi. Gnlndeki nedamet bir m r faniyi deil b- hayat ebediyi dahi muhal bir ye'si elim iinde geir mee kfi idi. "Yarabbi! Yarabbi! C r m m nekadar byk olsa merhametin yine a n d a n yz bin kat ziyade b y k t r . A h r e t t e her cezaya razym. u da kikada canm al da bana k o r k t u u m bely gsterme,, dualarna aaz eyledi. Gya k i azndan kan u birka kelm teessf nefhai ruh,, gzlerinden dklen o bir iki damla ya b hayat idi. Biare kzn kalbi mtak lm baygnl halinde, helak y a r a l a r iinde iken, yine vcudundaki kuvvei griziye bakiyesine bir letti m e s s i r e verecek derecelerde halecan d u y a r a k yava yava o irin gzleri almaa, o hazin ehresinde bir hafif rengi meserret peyda olmaa balad. Bey, biarenin vcudunda hareketten bir eser grnce mecnunane b i r tel ile y a n m a koarak birka dakika hibir ey sylemee m u k t e d i r olmakszn elini, yzn ptkten v e nefsinde hsl olan d u r g u n l u u alya alya geirdikten sonra "Dilup! Seni bu halde grmektense zebaniler elinde ilelebet azap ekmek bin k a t hayrldr, sana ben kydm, AUah bin trl belm vereydi de dnyaya gelmiye idim. Kr olay d m da vaktile seni grmiyeydim! Yok! Yok! Sana bir ey olmad, in allah kurtulacaksn. ektiimiz bellarn hepsini unutacaz deg mi? A h ! bir lkrd sylemiyor. Niin sylesin? Niin sylesin? Ben an l-

A N T O L O J S

103

d r m e k istedim, o benim yoluma can verdi d e giderken yzne bile bakm a d u n . Dup ben sana m e r h a m e t etmedim, sen d e bana m e r h a m e t etmiyecek misin?,, gibi kesik kesik, garip garip birok niyazlar eyledi. Biare kzcaz ise h a y a t t a n ve h a t t h a y a t m m evvelki lezzetinden ziyade mtehassir olduu byle bir iltifatn tesirile b: hale gelmiti k i lisan hal ile olsun hissiyat neatm anlatmaa muktedir olamad. N i h a . yet beyin eneleri kilitlenerek baylmak zere bulunduunu grnce h e m e n b t n b t n fenapezir olmak derecesinde olan kuvvei hayatnda bir heyecan h e r daha hsl olarak beyin bir k e r e boynuna sarld: "Ah! Ben kimim ki size m e r h a m e t edeceim? Sizden ayrlp ta lmediim m e er yolunuza can vermek iinmi. Ben sizin iin lyorum, siz de sada katimi bildiniz d e ba ucumda alyorsunuz deil mi? Allah akna bana acmaymz! Bin yl yatanzda yatm olsaydm ylece kucanza yas lanp ahrete gitmekten byk yine dnyada bir lezzet bulamazdm. Ba n a hell ediniz. Allah mrnze bereket versin. Allah sizi bir daha by le bellara drmesin. Ah! Bu kim... valideniz... hanmefendi.. Baksam z a yine birletiimize glyor. Geliyorum hanmefendiciim, yine be ni kabul etti. Elbette sayenizdedir. Allah mrnze bereket versin! Be yim, efendim beyim! Elinizi bana verin, sakn halimi hanmefendiye sy lemeyin! Sonra mahzun olurlar; ah! Gidiyorum... gidiyorum. Beyim! Be yim!,, diyerek ve her defasnda d a h a zayf bir sada ile hitabm t e k r a r ederek kollar beyin boynundan zld. Kendi de kucana ykld, irtUal eyledi. Magosa CEZM den dil Giray Cezmiden birka ay evvel bir bahar sabahmda gnele beraber domu, ve da;a doar domaz lemin fenasna, ben demin i p tilsna vkf imi gibi; alama itiyat etmi idi. Gya k i eyh Galip Hsn Akmda ziynet veren ninnisinin bendini Adil Girayn dayas lisamndan sylemitir: (Ey nah uyu hu az zamandr! arlm sana maksad yamandr; Zira kati tnd - - hi manr] Ltfetmesi de eer gmandr! Zanmm hu ki pek harap olursun!) Gya ki (t doduum gndenberi giryanun.) msra bercestesi sa hibinin mutur. hayaline dil Giray pii n a z a r m d a n getii zaman sadr ol

104

N A M I K K E M A L

ocuk emeklemee balad, bir halde emeklerdi ki o zamanlar m a h k m l a r a taklan glleler gibi, lemin mihnetinden bir k e r e y a p m d a ayana raptolunmu zannolunurdu! ki adm att zaman - dnya d o . ' n e r k e n nas bir kuvvei galibenin penei k a h r m d a olduunu gsterir ise - o da hareketine kendi i h t i y a r m m fevkinde bir kudret m n i olageldi ini gsterir idi. ocuk bymee balad, bahelerde oynay bile yine baka o cuklara benzemez idi. Eline bir yaprak alr havaya atard, y a p r a k nesim i n tahrkile ihtizaz ettike zerine tesadf eden n u r u n gsterdii hafif hafif temevvlere bakar, gkyznde de ocuklar yaprak atyorlar, grnen yldzlar o yapraklarn parlakldr, gibi birtakm hayalta z a hip olurdu. Havada atebcei grrd, kamerin bir paras yere dm t e k a m e r gibi uuyor zannmda bulunurdu. Daha ya tahkikat v e malmat ile u ramaa msait olmad zamanlar bile hayali kendine mahsus bir l e m tertip etmee muvaffak olmu, v e belki: Bir tasavvurla sana bin lem icat eylerim!

t a h a y y l n hakikat suretinde gsterecek dereceye gelmiti, nk t a b ' a n airdi. air nedir? Tabiatin en sevdal zamanlarndaki hazin hazin tebes smlerinden yaratlm b i r mahlk!.. Handelerinden - glde ebnem gi bi - girye eserleri, giryelerinden - bulitta kavsi kuzah gibi - ibtisam al metleri grnr. Tabiata h e r m a h l k t a n ziyade esir iken tabiatin fev kine kmak ister, kendi vcudunu lykile idareye muktedir de i k e n krei zemmi zayf kollarile srkliye srkliye baka bir noktai feyze, baka bir noktai kemale gtrmee alr! Bu k a d a r takat gelmez i k d a m ile tabu tvan kesilince y a kafeste siyah perdeler iinde mahpus o l m u olan blbllerin namesi kadar hazin, y a kreden teneffse kfi h a v a foulunamyacak derecede ayrbp, hiddetle aa szlen ahinlerin sadas kadar ac feryatlara balar. te iir o trl feryatlar, air ise o miza ta, o ftratta yaradlan biarelerdir. Yalnz on be heceyi efa v e tefae tevfik etmee, yirmi sekiz kelimeyi biribirine kafiye yapmaa m u k t e d i r lanlar deil.. Sadetten ayrimyalm! dil Giray tab'an bir b y k air yaratld gibi, kabiliyat zihniyesinin sair cihetleri de o nisbette yani fevkalde fcir mertebede idi.
4 * *

O zamanlar on sekiz, on dokuz yalarnda bulunan P e r i h a n tabiatin fevvarei bsdaynden sram ta incimat etmi b i r a m u d u n u r a n vasfna lyk olacak kadar gzel bir vcut olarak, cephesinde mehtaba k a r

A N T O L O J S

105

lutulmu gm levhalar gibi, sf bir pertev ehresinde gnee doru alm gller gibi penbe bir nur ceveln ederdi. Mahmur gzleri, perian salar, sevda gibi, hayali kane gibi h a zin idi. Endamma baklsa, mayas elmas madenlerinden alnm zanno. lunurdu. O kadar nazik, o kadar ruhan bir vcut iinde bir atein fikir, bir ahenin kalp mestur idi ki, o fikri ateini fitabm ziyas, dokunduu yerleri tenvir edebilir, o kalbi ahenin krei zeminin salabeti gibi deme bir hdise ile ezilmekten mam bulunurdu. ehriyar Hanm ise kn*kna yakalm v e fakat genlik taravetini kaybetmemi, ylan gibi rengmiz bir hsiin iinde grnr, ylan gibi zahirde zayf ve fakat hakikatte kuvvetli bir bnyeye malik olmu, y d a n gibi ciz kald zaman yerlerde srnr, ylan gibi vehei maksuduna vusul iin izini setredecek iri br yollara salik obnu bir garibei r u zigr idi. Perihana nisbet gzellii, gle nisbet zakkum iei, ahlk ruhaniyata nisbet sfliyat maddiye arzusu, hayalt yeye nisbet araz nefsiye elencesi, amali masumaneye nisl>et mtehiyat menfaatperestane kabi linden idi. Sin cihetile tecrbesi daha galip olduu gibi harekt da maddiyat ile, menfaat ile uraanlar yolunda bulunduu iin Perihana galebe ede bilmesi - bu dnyay dennin ahvaline nazaran _ tabi grnrd. Fakat ehriyar Hanmda - beerin her nevi iktidarna birka kat tesir vermek anndan olan - cesaret kuvveti nbut idi. Peranda ise o kuvvet byk byk kahramanlara atfolunmas kabil olacal derecelerde mevcut idi. *
* *

Hamza Mirzaya gelince: Bu zat ftraten validesine hi benzemezdi. ehriyar ylan mizacnda i s e kendisi kaplan tabiatinde idi. Ylandan kaplan doabileceini k i m me'mul eder? Fakat kuvvei fatra her muhalin icadma kadirdir. Hamza Mirza fevkalgaye cesur idi. Dnyada hibir mehlekeden e kinmezdi. Askerlike byk bir istidad tabiye malik idi. Hatt aada grlr ki z Timurzade gibi zamanmm en byk ve en tecrbeli askerile uramaa muktedir oldu. Fakat emraz nefsaniyesine fevkalde i n , himak ederdi. Can yakmaktan, kan imekten hibir vakit ekinmezdi.
**

Bir karanlk gecede iddetli bir karayel frtnasile Boaziinde z u hur etmi bir yangn levhas gznne ahnsm! Bir halde ki yangmm al e v i siyahl, krmzl elvan dehetile eski hikyelerde grdmz e j derler gibi, gh eflke kmak ister, gh rzgrlardan bir iddetli mukayemete urayarak aa szlr, denizlerle arpr, maddiyat biribirine

fOb*

N A M I K K E M A L

kartracak bir heybetle sahilden denize atld gibi denizden de karsmdal sahile urayacak gibi grnr. Etrafa yldzlar k a d a r irare s a ar ehaplar gibi tahta paralar, demir krklar datr. Havadan h a t t o atei mehibin k e n a r m a den damlalar dahi buz paras kadar souk, bir bln musibet yaar durur. Aalar, dalar, tepeler k n i kefenile ayaa kalkm ehit cenazesi, kimi zerine bir sefit astar ekilmi fakir tabutu, dmi talar krlm ta zerine ylm eslf m e z a n gibi b e m b e yaz karlar iinde bir dehet, bir garabetle nazarlara arpar. Gecelik esvabile yataklarndan uram birtakm zay:f ve biare kadmlar, ocuk lar hevli can ile lerzan lerzan etraf dolar. Bu halde ise deryann teltumu tufan n m u n u iinde alkanp gelen bir kayktan imdada itap iin bir delikanl deryaya atlr. Kayktakiler bir bar girandan k u r t u l m u olduklarma hkmederler. Kendi selmetleri iin o biarenin emva arasnda yuvarlanp gittiini nefislerince bir b y k inayet bilirler. Dalgadan ziyade onun kaya t e k a r r b n d e n ihtiraz ederler! Haritekiler alevin her tarafma sarlmasna nazaran gya deni ze bile bir t a h t a paras a t s a defile uratklar atei tezyid edebilir imi, korkusile gnll muinlerine ufack bir medar muavenet hediye, etmee cesaret edemezler. Biarenin - frtna atsile biribirine arptk a tyleri rpertecek, sinirleri kuvvetinden kesecek bir tesiri mthi h sl eden - feryatlar da vcudu gibi emva arasnda kaybolur gider. ule nin rzgr kuvvetile titredike dalgalara, kpklere, bahelerdeki, da l a r d a k i aalara, karlara, denizdeki, karadaki ehrelere, libaslara in'itafmdan hsl olan bin dehetli renkler, bin hail ekiller arasnda derya gibi, hava gibi, d a l a n yerinden oynatp t a nne katacak k a d a r edit, btn dnyay ihata edecek k a d a r b y k iki hasm galip ile urar. zerine e h r a m kadar dalgalar ydr. Her taraftan, altnda 5'^anarda galeyan etmi bir mezaristandaki mevta kemikleri gibi havaya beyaz,, beyaz ve fakat mthi, m t h i kpkler fkrr, gh teltumun h e r d a kikada bir iddetine urayarak krei nesimin fevkine kmak istiyen k a s r ga gibi dorulur, gh dne dne yerin dibine geen seyli m.nhadir gibi aaya szlr, hava zerinden tazyik eder, cismini krei zemine b r o l m u hanlar gibi esfelisfiline k a d a r sevketmek ister, yine derya o t a z yka mukabele eder. Vcudunu mezar kabul, etmemi gnahkrlar gibi dar atmaa alr, ate arasra hamlesini biarenin bulunduu tarafa evirir, h a y a t m ifna iin o iki kuvvei galibe ile m.sabakaya kalkr^ her girdaba tutulduka vcuduna bir ceUt kemendi sardr, her dalga iinde kaldca bir k e r e mezara g e r , ala ala sinirleri takatinden kesilir, uraa uraa sinirleri vcudunu tayabilecek k u d r e t t e n kalr, -sular yutar, ii zehr ile dolar, souk canna geer, kan donmaa, h a y a t

A M T O L O J S t

lor

elinden, ayandan ekilmee balar; feryat eder, kimse itmek is temez! istimdat eder, kimse muavenetine gelmez!... Halbuki karsmda gznn nnde boyunun drt uzunluu ka dar bir mesafede vcudunu stacak ate cehennem alevlerile yaryor!! Kendini k u r t a r a c a k insan, oralar maher m e y d a n m m m bir nmunesinlgbsterecek k a d a r kalabalk!!! Heyhat! O ate stmak iin deil, y a k m a k iin itial etmi, o insan larn yzde biri fetin d e f i n e syederse doksan dokuzu can korkusile kendini k u r t a r m a k t a n ciz olmu. Divan Hare gitse h u ^ m d a n m a z h a n gufran olan ibadm h a y a t m a kastedecek, cehenneme atsa t a m a m d a n atelerini koynuna saklyacak k a d a r den olan bir cz' de o bely t a k a t sz iinde yine katillie, gaspla alyor! Nihayet Avni lh imdada yetiir. O sahibi mrvvet, necat b u l m a k t a hzzarn ekserinden ziyade msaadei takdire mazhar olduktas sonra hayrdan tevellt etmi bir er ile lezayizi h a y a t m kaybederse yalnz denize den a d a m m haline, syine hasr mekal etmek byle b i r hengmeyi tarif iin kfi midir? Elbette deil! te denize atlan gnll muinin halini, eklini tasvir iin ateten, frtmadan balsetmek lzun geldii gibi Cezminm sergzetini beyan. iin de yukardaki mukaddimat irat etmek iktiza eylemiti.

**

Cezmi, tmar stanbul civarmda bir sipahinin olu idi. Daha iki y a ma girer girmez validesini kaybeyledi. efkati m a d e r a n e m a l m d u r ; insanda nekadar rakik hisler v a r ise cmlesi o sayede perveri bulur, o sayede daha kkten eserini gstermee balar. Cezminin, validesini bilmeksizin kaybedip te o terbiyeden, o efkat t e n m a h r u m olmas kalbimde m e s t u r olan kabiliyetleri b s b t n ihll etmedi, yalnz bir dereceye k a d a r baka yola evirdi. nk m r e b bisi pederi idi; pederi ise asker olduundan ocuunu askerce terbiye e derdi. ocik mesel kk iken derse ba ucunda alyacak ve alamasile kendisini alatacak bir valide, bir melekssiyaneye malik deilse dtn, kalktn grecek ve etvar masumanesine ve h a t t alay na handelerle mukabele edecek bir pedere, bir hacei tevike sahip idi. Binaenaleyh istidadnn r i k k a t ve efkatten evvel tdam ve cr'et ci hetleri terakkiye balad ve binaenaleyh anadan asker domam olsa bile baba ocamdan olsun asker olarak a y r m a s m u k a r r e r idi. Cenab Hakkn d n y a d a masumlara en b y k ihsan, en byk ina yeti valideler olduunu inkr kabil deildir. Fakat hikmeti ilhiye bir ocuu validesinden m a h r u m eder ise a n m yerine elbette biri k a i m oluyor. Cezminin vaUdesi yerine k a i m olan vcut ise, efkatte valideden pek t e dn olmyan pederi idi.

J08

NAMIK

KEMAL

Baz pederler evldn muhafazada, terbiyede validelere tefevvuk eder. Tarihi beer - bir nazar tetkik ile - mtalea olunursa zuhur eden azmam sar ilmiyesine iki byk, iki esasl sebep grlr, ki biri m e r hamet, biri de cr'ettir. Ekseri m e r h a m e t valide y a h u t kadn kucamda, cr'et, peder y a h u t erkek koltuu altmda perveri buluyor. B u cihetle cennet validelerin aya a l t m d a bulunduu gibi, pederlerin koltuu veya kc sayesinde bulunur. Bir valide ocuunu ifrat efkat le martabilir, fakat elbette maksad martmak de, terbiye etmektir. Bir peder evldn iddetle yldrabilir. fakat elbette maksad y d d r m a k deil, terbiye etmektir. Zaman gibi, adet gibi, bd n a m t e n a h i gibi h a yali beer m n t e h a s m a varamyan b i r t a k m masnuat ilhiye d n l sn, bir de o m a s n u a t m arasnda bir dnya; o dnyann ortasnda birka a r m boylu insan namnda bir mahlk tasavvur olunsun; insan k e n d i n e kudretin mevhibei mahsusas olan hassai akl ile imdiye k a d a r m i l y a r larca ebnayi cinsinin kabri sknu olan - o koca dnyay elinde ocukla r n oynadklar top gibi bir elence h k m n e getirdikten baka eb'ad n a m t e n a h i d e bile h k m n infaz ediyor denilebilecek derecelerde kefiy a t icrasna muktedir olabilsin de yine bir erkekle bir k a d n birleerek a r a l a r m d a kendi v c u t l a r m d a n kopma, kendilerine nisbet h e m e n insa n m dnyaya nisbeti k a d a r ciz ufack bir melek hsl oluverince erkek leri, kadnlar gldrecek k a d a r sadedilne handelerle bir yolda; k a d n lar, erkekleri alatacak k a d a r masumane giryelerle baka bir yolda ftrattan, medeniyetten, marifetten nekadar k u v v e t hsl edebilmiler ise cmlesini o masum zayfn minimini ellerine teslim etsinler, kck ay a k l a n n m altma sasnlar!.. Dnyada tabiati beere medar eref olacak b u n d a n b y k bir bedia v a r mdr?... Bu evki insaniyet, nazar k u d r e t nnde en m u t i a n e b i r mesleki ubudiyete b u r h a n olan temaalardan deil midir? Cezminin pederi, bu hakimane tasavvurlar bir kitapta grmemise d e kalbinde hissedenlerden olduundan, hareminden kendine y a d i g r o l a n ocuu erkeke b y t t . ocuk alarsa kendi gler, an da g l d r r d . ocuk hastalanrsa kendi shhatini ann muhafazasna hasreder, k e n di shhatine halel gelmeksizin a n m da afiyetini iadeye muvaffak olurdu. ocuk daha sekiz dokuz yanda iken salim bir ftrata, lbali bir merebe, rindane bir tavra malik olmak istidadn gstermiti. Bnyesindeki kuvvet, Cezmiye nevcivanlm b i r bahar inirah suretinde gstermek tabi olduu gibi, pederinden grd " d n y a y bir mesire addetmek,, terbiyesi d e gnlne baka t r l istidatlar, b a k a t r l hevesler vermi idi. Ba ucunda yldrm patlasa gkyznde b i r i si glyor kyas ederdi, gznn nnden bir cenaze gese t a b u t u n u b e Ijek sand zanneylerdi.

A N T O L O J S

10''

Derslerini amcasndan okudu. Amcas da babas gibi sipahi yani asi e r olu asker olmakla beraber o zaman hemen her smfa amil olduu = Sultan Sleyman zamanndaki yenieriler arasmda seksen k a d a r air b u lunmasile msbet olan . hevesi marifet kendini fununu mevcudenin u m u m u n u tahsile sevketmiti. Cezmiye lzm olan u l m d a n dersler vermek ve sipahilie mteaL, lik olan talimleri retmek ile beraber sureti mahsusada bir de askerlik fikri ilka etmek ile urard ki o yolda olan terbiyesinin hulsas da: "Askerliin an glerek lmek ve h a t t lrken bile glmektir. Asker gzyam ehit olduu vakit vcudunu tezyin eden yahut dmanm ldrd zaman k h c m d a n o malbun zerine dklen k a n d a m lalarnda grr. Asker, sahihan asker ise mezarnn en karanlk kesinde cennete b i r pencere bulur. Asker, sahihan asker ise cismi topraklar altnda yatarken, r u h u gkyzlerinde, nam halkn lisan iftiharnda gezineceini dnr de yerin altm style msavi ve belki a l t m stne mreccah grr. Asker, gerekten asker ise, r a h a t deinde irtihal edip t e ylece bir mezara atlvermek ile an meydannda ehit olarak mezara bedel bir milletin kalbinde y a t m a k arasnda nekadar fark olduunu pek kolay bilir. Byle li, byle vatanperverane mtalealardan dolaydr ki askerli-^ in en byk bir hasleti de "meydan muharebeyi bile bir gzel mesire, bir gzel gzergh h k m n d e addetmektir,, gibi szlerle ocuun h i s siyat ulviyesini amaktan, b y t m e k t e n ibaret idi. ocuk sinni rte bali olur olmaz pederini v e yirmi yamda iken amcasm kaybeyledi. D n y a y a yalnz bana geldii gibi dnyada yine yalnz bana kald. Takat kudreti Saniin insanlar iin aileden sonra en byk istinatgah o l mak zere halk v e tekil ettii cemiyeti beere karabilecek iktidar haiz olmutu. Ecdadnn klc ekmei olan tmarn k a n u n u devlet kendisine te min eylediinden esbab taayynden de m a h r u m deildi. ocuk denilecek k a d a r gen idi. Fakat bnyesi ihtiyarlamaktan ma sun addolunacak k a d a r kavi, pederinden miras ald kl ise vcudunu dman errinden muhafaza etmee kfi idi. Terbiyesi iktizasinoa d n y a y her taraf mevt ile dolmu bir m u h a r e b e meydan bilirdi. O cihetle hibir eyden ihtiraz etmedikten baka, lm den, beldan k o r k m a k nasl hal, n a s tasavvur olduunu zihnine bile sdramazd. Genlii, hsn terbiyesi, zaruretsizlii, merebi lbaliyanesine

mO

NAMIK

KEMAL

Ijaka bir revnak, baka bir k u v v e t vermi idi. Ahvali: "Amif birer dehan safa her hdbaptan Ahvali dehre handeler eyler arabmz,, -tarifine misali mahhas addolunacak k a d a r r i n d a n e idi. Bir derece k i o k a d a r genlik leminde ak bile, taraveti ezhar veya neat iret gibi birka saat iinde fena b u l m a k anmdan olan hallerden kyas ederdi. te Cezmi ile A d G i r a y m tabiatlerinde bir mugayeret gsteren b u haller olduu gibi, o iki ftrat mtezadeyi biribirine t a k r i p eden citetler de Cezminin AdU Giray gibi tab'an air, ftraten asker yaradlm a l m a s idi. Cezmi dnyann h e r kederinden, h e r gussasmdan v e h a t t cidd bir muhabljetten bile serzade olarak o genUk leminde h e m elen m e k , h e m meyhanede hafz d i v a m okuyan rindler gibi elence a r a s m d a tahsilini ikmal etmek iin stanbula g e l m i t i Kendisi "kalemini klc ile keser, klcn maktasmda biler,, ibaresile tavsife lyk bir asker olarak sureti nekadar mehip ise siyreti o k a d a r mnjs olduundan etvar merdanesi bezlegluklar sayesinde o z a m a n m h e m en m m t a z askerlerinden, h e m e n kudretli airlerinden bir h a y lisine birer birer intisap eyledi. 984 senesi evvalinin k cuma gn M i r h u r F e r h a t Aa baz t a l tifat ahaneyi hmil olduu halde Sokollu Mehmet Paa m e r h u m a ge lerek, konam meydana nazr divan odasmda bir pencereye o t u r m u , Cezmi ise veziri sani Ahmet Paa konamda _ p a a n m tevabiinden - bir bildiini grmee giderek m e y d a n a nazr bir odada musahabete dalm di. O srada saray h m a y u n takm Ayasofya cihetinden z u h u r e t t i ler; vezirlerin daire halk da konaklarm kapsndan grndler. A t o y natmaa, cirit oynamaa baladlar. Cezmi bir mddet temaadan sonra: "Bunlarn iinde atl yok!,, d i yecek oldu. Bu sz konutuu zata pek garip grnmekle: "ocuk, sen n e sylyorsun? Osmanl atlsmm en mmtaz bunlardr!,, deyince, Cez mi: "yle lkrd m olur? Ben bir kl tmara malik sipahiyim, alt m a bir hergele versinler, hepsile urarm!,, cevabm verdi. Daire halk n n konakta kalanlar glmee baladlar. Nihayet bahsi azdrdlar. Cezmiyi meydana kmaa davet ettiler. Rkbu iin paanm ahrndan gayet h a r u n bir yaz K r t at kardlar; binek tama ektiler. Cirit iin lzm olan edevat hayvann eerinde mevcut idi. Cezmi binek t a m a gelince hayvan seyretmek istermi gibi bir tavrla inerek ve atn dizgi ninden tutarak bir iki k e r e teye beriye evirdikten sonra yerden atlad. H a y v a n m zerinde bulundu. Hayvan h a r m idi, serke idi; fakat Cezmi

A N T O L O J S

dizerine atlr atlmaz - efendisini grm acemi kle gibi - rmoldu. Cez:mi de hzzar selmlad, kapdan kt, atllarn arasna kart. Oyunda cirit atmak, kvaladm istedii yerinden vurmak, eer boaltarak g e len denekleri savuturmak, bir elile atn yelesine sarlarak bir elile yerden denek kapmak, belinden yukarsile a r k a y a dnerek zerine a t l a n ciritleri t u t m a k hususlarmda o kadar meharet gsterdi ki seyreden l e r i n cmlesini h a y r a n etti. yle bir gen sipahinin, cindilikte saray aalarma varmcya k a d a r galebesi, Sokollu Mehmet Paa konandan temaa ile me'lf olan Fer h a t Aann nahveti cindiyanesine dokundu. Paa m e r h u m a : "Bu ocuk l a benden baka uraacak kimse yok, msaade buyurunuz!,, szlerUe veda ederek a t m a bindi. O da meydanda ceveln etmee balad. F e r h a t Aa gerekten zamannn e h s v a n idi. Birka kere m e y d a n m bir bandan bir bana gitti, geldi. Cezminin birka k e r e ciridini sa vuturdu, fakat kendi Cezmiye bir denek vuramad. Nihayet melekesi cihetile Cezmiyi A h m e t Paa konanm nnde sktrd. Cezmi e e r boaltmak istedi, a r k a y a dnp t e denek t u t m a k midine dt. F e r h a t ,Aanm at tamamile terbiyeli, kendi bindii h a y v a n ise b t n b t n h a r u n olduundan bir t r l atnn ban istedii yolda idareye m u k t e d i r olamad. Nekadar meharet, nekadar marifet gsterse denek yiyece inden ve binaenaleyh malp grneceinden emin oldu. H a y v a n n birka k e r e denek ile boynuna arparak a h r m ard kapma evirdi. O kap ise vaktin detince yalnz bir h a y v a n girebilecek k a d a r al ak, kapnn zerindeki duvar da bir deil bin ba paralyacak k a d a r m e tin idi. Kapnn genilii ise eer boaltarak geilecek derecede deildi. K a p d a n nihayet at sabilir v e belki geer iken eeri bile srnrd.
*

**

Bu kuvvei klliye 986 ramazannn dokuzuncu gn emahiye gele rek Hanlar Osman Paaya meydan okumaa baladar. P a a n m yann daki kuvvet topu topu on bin kii idi. F a k a t bu frka Osmanl askerinin en mcerrep, en mmtaz kahramanlarndan olarak gerek nefislerine iti matlar, gerek serdarlarna emniyetleri kemalinde olduundan, paa d manla meydan muharebesine girimekten itinap etmedi. O gn ve ertesi sabahtan akama kadar harbolundu, a k a m l a n tabl- asayi alnr ve iki asker biribirinden ayrlrd. Kavgann hali yine yekrenk olarak yalnz bu defa h c u m iranllarda, mdafaa Osmanllarda idi. Osman Paa yine bermutat tabiyede olan meharetile dmann kesretini tesirsiz brakr, asker gsterdikleri gayreti kahramarupesendane ile h e r muharebede ihraz edegeldikleri san hamiyete bir revnak dier ilve ey l e r idi. Cezmi ise, paann imdiki yaverler gibi teye beriye habercilii -hizmetinde bulunarak zabitana evamirini tebli ettikten baka lzum

112

N A M I K K E M A L

grdke tophyabdii ufak tefek fedayi f k a l a r ile dman alaylarms. istikbale alu-d. R a m a z a n m 11 inci, h a r b i n 3 nc gn ise Acemler ya m e v t v e y a galebe azmi kat'ise muhacemelerini bir derecelerde tedit ettiler k i O s m a n l askerini birka kereler yerinden kopardlar; fakat aldklar m e v k Osman P a a n m himmet ve siyaseti kuvvetile bir trl elde t u t m a a m u k t e d i r olamadlar. Askerimiz da paralarna tesadf etmi emvaca benzerdi, dmanla arptka geri ekilir, fakat geri ekildike bir daha. t o p l a n a r a k yine eski mevkiine gelirdi. Cezn biribiri zerine iki gn fevkalde yorulmu olan kheylnn n c gn adrnn nnde brakarak ldr kavgasmda itinam e t t i i "ahbeendi,, ye binmiti. Tarafeynden mbarezelerin iddet bulduu, s r a d a zerine h c u m eden iki Acemi tepeledikten sonra birini d e n n e katm ve nnden firar eden dman ise kendini mzrakla sol omu2xmdan yaraladndan intikam almaa pek ziyade inhimak gstermiti. Ne faidesi var ki "ahbeendi,, kovduu dmana eriecek k a d a r ser d e di. Kendisi Acemlerin ok menziline k a d a r yaklat halde hasm alay l a r a iltihak eyledi. Cezmi kemali tehevvrnden hemen a t t a n aa atlarak ve "sen de sahiplerin gibi kaltaban imisin cehennem ol!,, diyerek hayvan bir taban c a d a helak etti, kendisi yayanca orduya doru avdete balad. Bu h a l i gren Acem svarileri Cezmiyi esir etmek midine dtler, biribirini m t e a k i p bei birden zerine hcum eylediler, Cezn de arkasn b i r a a c a dayad, klcyla mdafaaya k y a m eyledi. H a t t y a n m a en ziyade t e k a r r p eden dmann bir darbede kargsn kesmi, ikinci darbede a t m , n c darbede de kendini helak etmiti. Cezminin mdafaai ranesini g r e n silh arkadalar ve hususile Osman Paann dairesi halk imdat iin t kaldrdlar ve iki dakika iinde aacm y a n m a yetierek Cezmiyi d e >ir hayvana bindirdiler. Anlarn bu savleti Acemlerin de mukabeleye itabn davet ettiinden, alaylar biribirinin imdadna gide, gide iki orduarkadalarn teyit iin yerlerinden oynad, tarafeynden top ve tfek sad a s kesildi, iki asker mzrak mzraa, kl klca, haner hanere, h a t t boaz boaza uramaa balad. r a n l a r n maksad bizim o r d u n u n a r k a s m almak veya tabiri marufile h a t t ric'atini kesmek idi. F a k a t O s m a n Paa yle bir tepeye istinat etmiti ki m e v k h k m n c e O s m a n i t askerinin silhmdan k u r t u l a r a k orasn zaptedebilmek on be, yirmi bin kii feda etmee muhta idi. Keake drt saatler imtidat eyledii halde vaka bizim tarafta h i r inhizam emaresi grnmedi ise de dmann kesretine nazaran b i r g a l e b e husul de me'mul olunmazd. S e r d a r m midi yine a k a m olup d a iki tarafn biribirinden ayrlma-

A N T O L O J S

113

sma ve ertesi g n iin daha baka t r l birtakm tertibat ile uramasma mnhasr kalmt. Nagehan Osman Paann istinat ettii tepenin, arkasmdan, uzaktan uzaa at, silh akrtlar iitilmee balad. Serdar h e m e n n e olduunu tahkik iin Cezmi m a i y e t e bir ufack svari frkas sevkeyledi. Cezmi tepeye knca grd ki kalabalk bir asker yirmi dakikallc bir menzile kadar gehni a r a m ediyor. Gelen asker, d Giray maiyetile Krm Han Mehmet Giraym sevkettii krk bin k a d a r T a t a r m mukaddimesi idi. Adil Girayn biraderi me hur Gazi Giray ve dier biraderi olan ve sonralar Eri melhamei k b r a mda pek byk hizmetleri grlen Saadet Giray ile Hann olu Mbarek Giray dahi b u orduda beraber idiler. Cezn ordunun vaz'mdan ve askerin hayal meyal e t v a r m d a n ge lenlerin Tatar olduuna hkmedince b u ianei gaybiyeyi tebir iin yanmdakilerden bir ikisini Osman Paaya gnderdi. Kendisi d e birka kii ile grnen ordu mevkiine at kaldrd. Mahalli maksuda vsl olunca Ta tarlar arkasmdaki elbiseden Osmanl olduunu anladlar. Hrmeti mahsu sa ile Adil Girayn h u z u r u n a gtrdler. Cezmi adra girer girmez hemen etek pmek gibi terifata bile bak makszn Adil Giraya: "ehzadem! Niin burada a r a m buyurursunuz? u tepenin arkasnda padiah askeri k a n l a r iinde yzyor, on bin kiisdz, etrafmz yirmi be bin Acem sard,, demekle. Adil Giray: "Top ve tfek sadas iitmiyor! Osmanllar byle m i kavga eder?,, sualini irat eyledi. Cezmi: "Efendim! g n d r urayoruz, iki saat evel yakayakaya geldik, topa tfee m e y d a n kalmad.,. Cevabn verince dil Giray hemen kendi yannda bulunan frka ile imdada itap ederek T a t a r l a r do lu dizgin b i r ejrrek inde ma'rekeye vs oldular, v e a y a k l a r m m tozile istimali silha baladlar. ehzade askerin geride kalan f rkalarm d a m a h sus emirlerle davet eylemiti. Buribirini mteakip a n l a n n da biraz ye titi. A r a d a n bir saat geer gemez T a t a r l a r m vrudile b i r k a t daha kuv vet bulan Osmanl askeri ran ordusunu b t n b t n m a h v perian ey ledi. Bu muharebede Acemlerden bir on bin k a d a r a d a m telef ve b i r o ka dar d a esir edilmi v e h a n l a r m ekseri de y a m a k t u l veya giriftar edilmi ti. B u n d a n baka d m a n ordusunda nekadar eya varsa kffesi d e iti nam eddi.

** Adil Giray o imknszlk leminde, o musibet devrinde yine k a t ' a ftur getirmedi. A l t m d a a t l a r m m birka vurulduu, birka d a atlad halde r u h u mcerret gibi oklar, kllar, harbeler, karglar arasmda dolaarak fn-kasmm h e r tarafma yetiir ve akval v e efalile askerinin 8

114

N A M I K K E M A L

mecruhlarna istimalet, muhariplerine gayret verirdi. Mirza Sleyman Tatarm hamelt kahramanisile zaferden me'jrus ol mak derecesine geldii srada tecrbesiz ve fakat askerlike byk bir istidada malik olan Hamza Mirza on be bin kiiden mrekkep bir ran frkasm bizzat idaresine alarak Tatarm sa cenahm idare etmekte ve dil Giraym savleti rane ve metaneti ahendllnesile rekabe' eyle mekte bulunan Gazi Giray zerine hcum eyledi. Gazi Giray ile beraber olan yz kadar dilver yle kenderinin yirmi misli olan bir kuvvetin sadmesile yarm saat iinde hemen btn btn mahvolarak Hanzadenin etrafm dman askeri kat kat ihata ey lemiti. d Giray bu haberi almca hemen kuvvei mevcudesini yanma cemederek yaralanm arslan tehevvrile biraderinin imdadma itap etti. d Giraym bu hareketi ordunun vaziyetini btn btn tahvil ederek ordu mevkiinin canibi yesar Saka menziline gemi olduundan Hamza Mirza bu kargaalktan istifade ederek askerinin sa cenahm tahrik ile Tatarm hem hatt ric'atini kat'eyledi, h e m sol cenahm e virdi. Gazi Giray bulunduu muhiti bel iinde mensup olduu hanedan celdete medar mefharet olacak derecelerde merdane davranm ve ya> nmda kalan birka dilverden pek fedakrane birok mesaii muavenet grm idi. Fakat ecaat nekadar fevkalde olsa yine nisbetsiz bir kesre te mukabil gelebilmek muhal olduundan Hamza Mirzanm biribirini mteakip sevkettii korucular cerihaya, mevte bakmakszm ettikleri muhacemat ile Hanzadeye tekarrp ettiler ve altmdaki at itlaf ile kendini de yere drdkten sonra vcuduna, kollarm, ayaklarma er, beer kii sarlarak daha Ad Giray o meydan mesaibeyetimeden evvel bia reyi esir eyleder. O cihetle Adil Girayn biraderini tahlis iin sarfettli himmet kendisini de anm bulunduu muhataraya drmekten baka bir netice vermedi. Adil Giray biraderinin haberi esareti zerine tehevvrn bir yeis ve gayza tahvil ile, bri askerinin bakiyesini olsun helak ve esaretten kurtarmak emeline dt, iktiza eden tedbire atf nazar ettii srada ya nnda kalan be alt yz kadar fedainin her cihette dman frkalarUe muhat olduunu grnce galeyan hamiyetle serapa bir ateparei gazap keserek kz yamur bulutlarmdan lemean eden y d d n m gibi kanh a murlar iinde yuvarlana yuvarlana yanimas kab gibi grnen bir sa fn zerine hcum eyledi. Hamza Mirza ise hasm sahib ktidarmm bir nazarda niyetini kefederek hemen hcum ettii safm imdadma ihtiyatta buluntm birka alaym sraUe sevkeyledii gibi kendi de yanmda mev^

A N T O L O J S

115

cut olan askerle Tatarn saka v e cenahlarna sokulmaa balad. Hanzade kemali teessrle bu kadar rfekay silhmn cenazelerini igniyerek kastettii safa eritii urada Hamza Mirzanm sevkettii im dat dahi karsma vsl olmutu. Adil Giray o tedbirinden de me'yus olmca ryeti hamiyeti altmda bulunan bakiyei heda ile ya arkaya veyahut cenahlardan birine yr mek istedi, grd ki etraf mda bulunan noktalarm herbirinde piighmdan daha byk bir izdiham var, askerini ihata eden dairei tazyik ise gittike darahp geliyor, kemali yeis e aresiz ne doru hcumunda devam eyle di. Tekmil fieklerini, oklarm bitirdikten sonra yaym bir korucunun bamda ve bae beraber paraladktan sonra yalnk dman saflar arasmda dnmee balad. Dmann ise en gzide askeri olan korucu lardan bir kuvvetli frka ehzade ile tevabiinin arasna sokulduundan reisinden, idaresinden mahrum olan dmana nisbet yzde bir mertebe sinde be kalmyan asker btn btn hareketini ararak birer birer ya ehit veya esir olmaa baladlar. Elmaslar kadar sf ve metin bir kalbe malik olan Adil Giray ise gayreti harikdesile o kadar dmana tek basma kar durmak isterdi Dman ordusu iin her trl muinden mahrum kalm olan Adil Giray bir hamlede ehit etmek esheli umur idi. Fakat kendinin hayyen ele geirilmesi iin Hamza Mirzadan emri kat' olmak cihete korucular zerine silh atmazlar v e anm da Gazi Giray gibi atm vurmaa alr lard. Bir zaman uratktan sonra hayvan telef ettiler. Hanzade eer kayndan zemine srad, fakat amura saplanarak hibir taraftan bir adun be atmaa muktedir olamad. O hal ile beraber az destereye dn m bir kl Ue yine bir eyrek kadar muhacimlerin savletine mukabele eyledi, gya ki o kahraman adimlmislin yar vcudu bir mkemmel ordu hkmnde idi. Akbet bir Acem alelgafle arkasmdan grz ile vurarak o bnyam metini hamiyyeti yz zerine drd. Etrafmda bulunan on kadar ko rucu yanma toplanarak felekle penelemek istiyen yed'i iktidarn tut tular, bir ipek kuakla arkasma baladlar. Yerden ksddrdklan srada ehresi zerine bulaan kan, toprak lekelere ksufa tutulmu fitab andrrd.
**

Osman Paa meagili harp v e siyasetten hli kalmadka biraz tefrihi kalp iin akam st bir lemi tenhaiye ekerek bir mddetik saz iretle elendikten sonra mahremlerinden birinin dizine veya omu zuna ittik Ue bir mddetik uyur ve andan sonra ya i veya badetile meg olurdu (1). Cezmi ise paanm harp gnlerinde yaveri, i zaman(1) Pecevl'dea!

116

N A M I K K E M A L

l a r m d a mstear olduu gibi elence lemlerinde de h e m s o h b e bulu nacak k a d a r mahremiyetini kazanmt. O yolda olan m a h r e m meclislerin birinde idi ki paa m u t a d k a d a r elendikten sonra hembezman lfetine istirahat iin ruhsat verdi, yanm^ d a yalnz Cezmiyi alkoydu; kucama dayand, u y k u y a bedel h a r b i n ilcaa t m a ve memaliki meftuhanm elde edilmesi iin uzun uzad sohbetlere, istiarelere balad. Cezmi, paanm mutad hilfna olarak byle vakitsiz at muhave renin neticesi nereye varacama intizar eyler, ve kendine v a r i t olan. suallere d e yle bir m e r a k a l t m d a bulunan zihninin tedarik edebildii cevaplar ita ederdi. Paa ise giritii meselenin teferruatna atf mekal ederek sohbeti uzatmaa alrd. Akbet bahsi dolatrd, dolatrd: "irvanm tasarrufu atisini temin iin emhal hanedanm bir karabeti shriye ile Osmanl asabiyetine r a p t e t m e k t e n baka are olamaz, m e r h u m peder Msrda haysiyetini hanedan Abbasye mensup olan validemle iz diva ettikten sonra kazanm, ve Yemendeki hizmetlerine de o haysiyet sayesinde muvaffak olmu idi, ben d e emhal hanedanndan bir k a d m alrsam b t n erke v e Dastan halkm kendime can dilden celp ede rim, rann basma b y k b y k iler aarm.,. Szlerinde k a r a r buldurdu. Cezmi badii emirde p a a n m szlerini h e r t r l fikri hafiden r i bur tedbir suretinde telkki ederek: "Re'yi devletiniz ayni savaptr, fakat bilmem emhal hanedanndan birisi v a r mdr?,, demiti. Paa b u sze: "Evet! emhalin biraderi Tocalav Beyin bir kerimesi olduunu ha/her verdiler, ben de hanesinde misafir olduum gece uzaktan yle bir k a r a l t grmtm.,, Cevabile mukabele etmekle Cezminin zihnine k a r a l t grmek meselesinden birok pheler istil etti. Hele gz ucile biraz dik k a t edip t e paann ehresindeki kanszl, dudaklarndaki hafif, hafif titremek almetlerini grnce, kz sevdiine zihninde kat'iyyen h k m e y . ledi. Bu h k m de hakikati hale aynile mutabk idi. Paa daha yirmi ya nda iken meray askeriye silki iftiharnda b u l u n a r a k zaman nev n e m a s m m kffei lezaizini hizmeti devlet v e iktisab hret amaline ma lp etn ve bahar nevcivanisi irkinliin derecei intihasna b i r timsali, mahhas addolunan Cahizin bile:

kt'ase tarif ettii Yemen llerinde soldurmu olduundan tabiatinde n e k a d a r h a r a r e t i sevda, nakadar nairei m u h a b b e t mevcut ise k r k be, krk sekiz y a l a n n a v a n n c y a k a d a r cmlesi kalbinde kapanm kalmt. Nazar i m ' a m arzu ettii ve hi dnyada mislini grmedii bir feti cemale taallk edince gya ki hurdebin olarak nakleyledi ziyay h s -

ANTOLOJS

117

nn iddeti hararetinden gnlndeki istidad muhabbet bir iddetle ilti hap etmiti ki havas v e k u v a s m m her cihetini istiap eylemiti. nsan ihti yarlamakla gnl kocamamalc meseli m e h u r olduu gibi Osman Paa za ten aliki muhabbetten vareste olacak kadar msin deil idi. Hususile mizacmdaki asabiyetle beraber ekser erbab necdetin levazmu tabiatinden m a ' d u t olan galeyan dem, kuvvei griziye, temaylt ehvaniye kendisinde maa ziyadetin mevcut idi. Grd "Rabia Mihridil,, Hanm ise mevlidi olan Dastann yzle rine huridin in'itafile hsl olan elvan letaiften yaradlm zannolunacak kadar bir cemali n u r a n ve eday ruhaniye malik olan gzellikte akrabasmdan olan P e r i h a n ' a tefevvuk ederdi. H a t t o vakitler Yunanler gi bi, Macarlar gibi, talyanlar gibi, erkesler gibi hsn simaca d n y a n m Affei a k v a m m a racih addolunan milletlerin en nazenin gzelleri ile malmal olan stanbula geldii zaman bile payitahtn ifrat hsn ile me h u r olan dberleri - tulu emse tesadf etmi yldzlar gibi . nazardan kaybolmu ve havaperestan zamanenin nanzumat muhabbet ve m a k a mat evak ann hsn lem firibine inhisar etmiti (1). O derecelerde metaneti kalp vie azameti ahlkile beraber yle m kl bir mevkide muhabbetle itilfna taaccp olunmasm! rler say da k t zaman gnee bakarsa gzleri y a a r m a m a k m m k n m d r ? Maa mafih Cezmi muhabbetin daha ciddiyatma uramadndan, fikren paa y istihfaf ile gnlnden Hafzn: "Prne serem ak-- cevnt be ser jtdVan raz hi der dil be nhftem be der ftd,, beytini birka k e r e t e k r a r eyledi. Zahirde ise paaya taarruza cesaret edememekle beraber hal anlamamazlktan gelmei de irfanca bir zl addeylediinden merebi airanesini alarak ve kuvvei natkasma bir kayii dier vererek: "Efendimiz n e bahtiyar imisiniz ki devletimizin m essisi olan namdamz Sultan Osman Gazi mazhariyetinde yaradms.nz! Anlar da haremi mkerremlerini mihman bulunduklar bir dergh liden intihap buyurmulard. Neslerinden u azametli hanedan hUfet zuhura geldi. nallah efesndimiz de ihtiyar eylediiniz cisn nuraniye... Hani u grdnz demin beyan buyurduunuz karaltya malik olur da hanedan hilfetin hizmetinde b u l u n m a k iin dnyaya bir hane dan hamiyet brakrsmz. Tocalav Bey kerimesini halifei islmm ahlar dan haysiyetli bir veziri lianna vermeyip te kime verecek? emhal h e m kendinin by, h e m Dastanm hkimi, hem de Snn iken yine kua ah anm t a h t n i k h m d a bulundu,, yollu iknaiyat e arzusuna m revvic grnmee balad. Paa ise Cezminin imalarn bir hafif tebes(1) Peev, cilt 2 sahife 50.

l\S

N A M I K K E M A L

smle geirerek: "Benim zannuna kalursa emhal t a k m muhalefet e t mez, kz talep iin tarafmdan seni tevkil etmei mnasip grdm, l krdy atm da a n m iin idi.,. Demekle Cezmi paa nezdinde haiz o L duu emniyet v e mahrumiyetin byle bir delili cedidinden hakikaten min nettar olarak memuriyetini mftehirane k a b u l eyledi v e h e m e n ertesi gn y a n m a iki ahit alarak Tocalav Beyin kararghna azimet eyledi. emhal t a k m u iin r a n m t a h a k k m n d e n k u r t u l m a k ehass m a t l a p ve buna ise saltanat seniyenin inayet ve himayeti sayesinde b u l u n m a k arei mnferit olduundan Cezminin teklifini p a a n m inhimakinden b yk bir evk v e tehalk e telkki eyleder. Binaenaleyh Cezmi hizme tini bir hafta iinde kemali suhuletle itmam ederek bir hafta sonra a r u s ile beraber Demirkapya avdet eyledi. Osman Paa b u arzuyu vicdanisi nin husulnden dolay zaten haiz olduu mertebei devlet v e fevzi gali biyetten byk bir ikbale nail obnu ve Mihrid ise bir merebi itidal e mtehaUik olarak r a h a t v e itibarile vakit geirmekten baka bir e m e li olmadmdan, Osman Paa k u d r e t t e bir zevce dtn kendi iin fevkalgaye bir bahtiyarlk addeylemiti. Felek herkesi a n l a r gibi kana at ettii saadetten l>ehredar eylese b u cihan ebnayi cinsimiz iin lemi mihnet deil bir firdevsi k m u r a n saylmak lzm gelirdi. Heyhat!...
*

(ehriyar) birka saatler bir odaya ekilerek Hanzade ile edecei bahsi dhninde bin ekle, bin r e n g e koydu ise de daha badii emirde b a t r m a gelen bir tedbir n a z a r m d a kffesinden mnasip, kffesinden kat'yttesir grnrd. Binaenaleyh o tedbirin icrasma zihninde kat'3ryen k a r a r vermekle Adil G i r a y m huzurma girip t e yanmdaki tevabii defeder etmez birka kelime ile bir mukaddimei idadiye tertibine bile hacet gr meksizin u muhavereyi kuat eyledi: ehriyar Aman, h a n e d a n m z m inayetine sndm! Hayatm mu hatarada, kurtarrsanz siz kurtaracaksnz. Adil (Byle dnyada hibir sebebe isnad kabil olamyacak br hitaba uraynca birdenbire k a d m m cnun getirmi olmasna zahip ola rak burka dakika akm akm yzne baktktan sonra) N e demek i s tiyorsunuz! Anlyamadun? ehriyar Anlataym, safamz, rahatnz mtafaza iin ben bura ya sik, sk gelmiyor muyum? Adil AUah mr versin, terif buyuruyorsmuz. ehriyar Geliyorum ama nas geldiimi bilir misiniz? Ad Sylememi idimiz, nereden beyim! ehriyar ahtan n e vakit istersem sizi gelip grmee mezuniyet

A N T O L O J S

II9

almak iin muharebeye, Kumaa, filna dair aramzda cereyan eden soh betlere bir mklemei resmiye rengi vermitim. Adil A m a n efendim n e k a d a r y a n h bir h a r e k e t t e bulunmusunuz!., ehriyar BUiyorum! F a k a t n e y a p a y m k i sizi h e r istediim vaIdt grebilmek iin baka are yoktu. Ad A y efendim, bendenizi h e r vakit grmei n e d e n o k a d a r il tizam buyuruyorsunuz? ehriyar (Muhabbet v e sitemden mrekkep bir nazar hazin ile yzne bakarak) htiya v a r idi!... Adil H e r n e h a l ise bir k e r e olmu, b u n d a n sonra iin arkasm kesmek lzm gelir. Artk bendenizden cevab r e t aldmz m beyan buyurursunuz, n e sylersiniz, oralar sizin iradenize muhavveldir, fakat iin arkasm kesmeli; k o r k a r m ki neticesinde bir fenalk zuhur etmesin. ehriyar Korktuunuza uradk, h e m yle bir fenalk zuhur e y ledi ki iin arkasm kesmee d e imkn brakmad. Adil N e gibi fenalk?... ehriyar Bilmem malmmuz m u d u r ? ahn Perihan isminde bir hemiresi vardr ki gerek b y k kardeinin, gerek b u n u n cluslarnda kanl kanl b i r t a k m hizmetlerde bulunmutu. Ad yle bir ey iitmitim. ehriyar a h bugn bizim m e v h u m olan mzakerata an erik etti. Adil te asl iin a r k a s m kesecek zaman imdi gelmi y a ! Ben gjra mklemeye a d a m terik olunduuna canm skm gibi grn r m bahiste devam etmem. ehriyar Siz P e r i h a n bilir misiniz? Nahvetine o kadar dokmulursa insan yeryznde deil, yeraltnda bile. r a h a t brakmaz. Adil Bir kadn n e yapabilecek? ehiyar O sizin bildiiniz kadnlardan dedir, Haydar Mirzay clus ettirmek iin saraya gelen birka bin Grcnn t e k basma yaln k l zerlerine urayacak k a d a r cesur, smaili Saniyi eytann bile habe r i olmakszn bir m e h a r e t l e a h r e t e gnderecek k a d a r hilekr bir hmzlr! Velev ki k a d m olsm, insana n e yapamaz? Hda bilir bir kere suikaste balad surette bin canmz olsa birini elinden kurtaramayz. Adil Bendenizin hibir eyden korkmak detim dedir, fakat mademki siz ihtiraz buyuruyorsunuz, baka trl d a v r a n m a k kabildir. Bir iki gn c a l i mklemeler edereiz, nihayet iki tarafm teklifini kabili tevfik olmyacak bir dereceye getiririz, iin tabi arkas kesilir, maksat ta iin arkas kesUmektir. ehriyar O hi olmaz, nk imdiye k a d a r m e v h u m mzakereler

120

NAMIKKEMAL

gya devam edip d u r u r k e n P e r i h a n ie dahil olur olmaz kesiliverirse P e r i h a n m kendisine edilen istiskali anhyacamdan hi phe yoktur. dil O ciheti idare ederim. ehriyar Edemezsiniz! Fakat farz m u h a l olarak diyelim k i P e r i h a n idare olunmu, sizin zaten b u r a d a kalmz, bu rahatnz hep arada bir sureti ittifak has etmek midine mebni idi. An da ben yaptm, im di o mit bertaraf olursa b t n b t n rahatmz mnselip olur. dil Tek u iin arkas kesilsin de ben h e r t r l rahatszla r a zym, kardeim gibi Kahkahaya gnderecek deiller mi, ne h k m olur? Ben esir olduktan sonra ister sarayda oturaym, ister zindanda buluna ym, ikisi de nazarmda msavidir. Belki kardeime refiki mihnet olaca m iin kahkahay b u r a y a tercih ederim. ehriyar Ben leceimi bilsem sizin bir dakika rahatszlmz mucip olacak bir hareketi ihtiyar edemem. dil Niin? Bahis buraya gelince ehriyarn sevdasna gelen galeyan ve husu sile dil Girayn muhaverede souk bir metanetle iin arkasn kesmek lzmdr szn ifadelerinin hemen h e r cmlesine n a k a r a t gibi v e ey lemesinden dolay gnlnde hasl olan strap b t n b t n sabr v e t e m kinini mahvetmekle ehresine h u m m a gibi atein bir kzllk, m a n z a r m a mecnun bak gibi bir dehet mstevli olarak arkasna doru bi ihtiyar ar ar bir iki adm att, birdenbire minderin zerine ykld, yeis v e meftuniyetten mrekkep bir nazarla yukardan aa dil Giray sz dkten sonra: "Niin mi?.. Gnlm yerinden koparp ta nne mi ata ym? Seni seviyorum da ann iin!...,, dedi, ellerini yzne kapad, k e mali iddetle alamaa balad. yle m e ' m u l n haricinde bir bahisten byle bir istilzam tabisinin de haricinde bir netice zuhur edince biare dil Giray kendini k r e i ze minin haricinde bir baka leme dm kyas edercesine behti srf iin de kalarak bir hayli zamanlardan sonra terbiyesinin icbare kendini toplyabildi: "Efendim... imdi., m u h a t a r a meydanda... ocukluvm, alama nn sras deil! Tedbir ne ise an dnelim!,, demee m u k t e d i r oldu. Bu hitap zerine ehriyar da sturabm bir dereceye kadar refederek a r a da yine yle bir muhavere balad: ehriyar Yaplacak bir tedbir kald, o d a P e r i h a n bvuraya gel dii zaman gerekten bir mzakere, bir mkleme yolu amaktr. d Nas bir m k l e m e yolu aacaz, benim yle bir m k l e meye girimek iin n e padiahtan r u h s a t m var, n e de biraderimden. Hanzadesiniz! Gnlnzde hrs cah yok m u d u r ? mun, b m u n ' mezuniyetini ne dnyorsunuz? Bir m k e m m e l ordu tertip ediyoruz,

A N T O L O J S

121

birka aya kadar yine irvan zerine gideceiz. Sizi de beraber gtr rz, Osmanlnn s e r d a r m a galebe myesser olursa maiyetinize lzumu k a d a r asker veririz, K u m a gider hanlk m a k a m n a clus edersiniz. O za man ister bizim tarafa, ister Osmanlya tbi olmak, veyahut bir tarafa tbi olmamak elinizdedir. A m a bozulur isek imdiki halinize hibir t e gayyr gelmek ihtimali yoktur. "Esir iditn, beraber tadlar,, dediiniz zaman size k i m bir k a b a h a t terettp ettirebilmee muktedir olur? dil Neuz billah! Neuz biUah! H e m halifei islma, h e m karde ime hyanet edeyim, de dnyada bulunan erazilin en ala b e n mi ola. ym? K r m hanl deil, saltanat lem iin yle bir denaeti irtikp edemem. ehriyar Ne garip tabiat! Ben kendi ikbali iin, kendini kaybe dip te hasretile helak olmay gze alyorum da o Osmanlnn hatr iin burada esir kalma K r m tahtna tercih ediyor!. dil syan ile gelecek t a h t a esirlii deil, mezar bile tercih ederim. ehriyar Efendim, sizi Krma kadar r a n askeri gti'p te tahtmza icls ederse zor ile geldiinizi iln etmekten ciz m i kalrsmz? Istiyerek isyan ettiinize k i m n e ile hkmedecek?.. dil Ben kendi vicdanmm delletile hkmedecek deil miyim? Hem isyan, hem riya hkmdarla nekadar lyk sfatlar!... ehriyar k i gzm! Siz halinizin ilcasile, ben kendi sm'umla bir belya tutulduk. D e f i n e baka are yok. Hi olmazsa yalnz vdedin, uradan orduya k a d a r gidelim, n e yaparsam, yaparm, sizi karrm. Ben d e canm k u r t a r m a k iin beraber gelirim. dil Yapmyacam bir ii nasl vdedeyim? Necabetime lyk grdnz dolandrclk nudu:? ehriyar Siz bu k a d a r inat ederseniz iin eticesi nereye varr? Ad (Gayet m u t m a i n ve ciddi bir tarz ile) Kader ne ise o zuhur eder. eriyar (Yanma koup kollarn omzlarma atarak) Yok! Al lah akna etme! Kendine acmyor musun? K a h k a h a zindanm gze a l u yorsm, b a n a m e r h a m e t et! H e m namusum, hem canm m u h a t a r a d a ol duunu grmyor musun? Ben sevdiinin elile lmei baka bir lezzet b e n kadnlardan deilim! Bu k a d a r muhabbetimin zerine b a n a kymak pek gaddarlk olur. Seni v c u d u m a r u h u sani bmitim. imdi ruhma eceli kaza m olacaksm? Hi insaf etmez misin? Ah! H e m lmek! h e m de sevdiinin elile lmek t a h a m m l olunur musibetlerden midir! Bri mu habbetinden, kskanlndan ldrse, o da de!.. Kaytszbmdan, inad m d a n , kibrinden mevtime sebep olacak...,. Szleri bir eday hazin le

122

N A M I K K E M A L

b i r e r birer jzmdan dklmee balad. Pederinin, zevcinin sayei i n a yetinde t ocukluundanberi y a n m a uramam olan gz ya y o l u n u kaybetmi vreler gibi ehresinin her canibini dolar dururdu. Bu temaay hazin ile dil G i r a y m rikkat ve merhameti yalnz k a L bine deil, fikrine dahi galebe ederek: "Cidd bir mukaveleye girimek elimden gelmez, fakat aresiz yalan syliyeceiz, bakalun felek n e gs terir,, dedi, ehriyarm mzakerat mevhumesini sahih suretinde g s t e r e r e k zevahirata intizaren P e r i h a n ile bahislere girimee muvafakat eyledi. Hanzadenin bu muvafakati ehriyar m u h a k k a k b i r beldan kurtard ve dil, Giray ile grmek lezzetinden istedii k a d a r istifadesini temin eyledii gibi kendisince muhabbetinin hsn telkki grdne de bir delili zmn h k m n aldndan, mre birden ma lik olmu k a d a r memnuniyetini davet eylemitir. ehriyar uzun uzadya teekkrlerini bitirip te dil Giraydan a y rlaca urada P e r i h a n a atf k e l m ederek eytana dersi fsun retir bir mekkrei zaman olduuna, ve hibir szne itimat olunmamak, v e meclisinde gayet ihtiyatl davranlmak iktiza edeceine dair r a k i b a n e birok ihtarlar, tenbihler iradnda da kusur eylemedi. dil Giray tenha kalmca zihnine garip garip hlyalar, mthi m t hi tasavvurlar h c u m etmee balad. Odann bir bandan bir b a s m a dolar kendi kendine gh hafi, gh cehri olarak: "Herif n e de garip ah imi! Zaten nazar basireti alil iken biare nin gzne mil ekmenin n e lzumu v a r idi? Koca milletinin iinde u m u r u devletini eline teslim edecek iki k a d m d a n baka kimse bulama m! Kadnlar da ne kadm! tekini bilmem ya, u grdm k a d m ! n san Hamza Mirzanm validesi olduunu dndke k u d r e t i F a t r a n m mucizelerine h a y r a n olup kalyor. Zahir sprntlkte iek bittii gibi byle kadnlardan da yle evlt vcuda gelirmi!... Tuhaf ey! Esir iken urada olduka ikram gryoruz, k a d m bize nzbnmzm zevcesini ka rma, n a m u s u n u berbat etmei teklif ediyor! Halifei islmin bir koca m l k n d e saltanat sryoruz, k a d m bizi yle bir velinimete isyan ettirmiek istiyor! H a n m sayesinde Krnm ikinci padiahyz, k a d m bize a n m mesnedine ve beUd h a y a t m a kastettirmei dnyor! N e k a d a r alak mahlik imi ki bir insanda bu k a d a r alakla kabiliyet teisavvur e y l e mi! Gnl ireniyor, insanm ldraca geliyor. Ya son k a r a r a n e di yelim? Hanmn hatr iin hayalbazhk edeceiz, hi yoktan m k l e m e ler t e r t i p edeceiz, herkesi aldatacaz, z u h u r a t m nne t u t u l u r da geri gidemiyecek bir mevida dersek n e yapacaz? Orasm ben d e b e m e m . Niin bu muhataralar, bu maskaralklar ihtiyar edelim? unm iin k i h a n m bir yalan sylemi, imdi yalan sahih gibi grnmek iktiza eder-

A N T O L O J S

123

mi. o da bizim tasdikimize m u h t a oluyor. Yalmz tasdiki kfi de, ya lana itirak da lzm geliyor. Ne ihtiya hissetmi ki kendisi yle hat a r h bir yalan irtikp eylemi? (Hafif bir tebessmden sonra) Bizi s e viyormu da ann iin y a l a n sylemee zaruret hissetmi. Bedbaht! B_ mez ki validem sa olsayd a n d a n gen bulunacakt. Ya sevip d e n e ya pacak? Firarmza are bulacak, kendi de arkamzdan gelecek. Tuhaf ey! Gnlmz elendirmek iin krler bakiyesine m u h t a itmiz. Ba mz k u r t a r m a k iin kocal k a n karmak mecburiyetinde bulunaca z yle mi? nsan hayal ettike tyleri rperiyor! nsan dndke duraca geliyor!... N e yaparsn iin hakikatini meydana koymak kolay. Fakat kary ldrrler, vaka gebertmee de mstahak, fakat gnl -velev dolayisile olsun- celltl bir trl' kabul etmiyor,,, yollu bir hay li zaman sylendi, dnd, h e r cihetle imalei fikir eyledi; e h r i y a n he ladan k u r t a r m a k iin kendini belya a t m a k t a n ibaret olan k a r a r a i t t i badan baka bir are bulamad. Akam olup t a P e r i h a n ehriyar ile bulunduu zamanlardan dala mestur, daha ziynetsiz air hal ile odasma girince A d Girayn yiae infialt kalbiyesi birdenbire galeyan eyledi. Bdii nazarda P e r i h a n m o ka dar ziynetsiz bir tarzda gelmesinden m e m n u n olmak istedi, sonra o h a l iin d e bir kat d a h a gazab ziyadelemee balad. P e r i h a n herne yapar, h e r n e sylerse gnlnde kapanmaa yz t u t m u olan cerihanm bir ta rafm yarmak, tazelemek kabilinden idi. B t n b t n inkita lfetle ek tii strab d e r u n d a n k u r t a r m a k iin heribdabat k a r a n meyusanesini gze alarak P e r i h a n m en nazik, en m l a y i m szlerine, baya terbiye sine yakmyacak ve hususile bulunduu hal ile hi mnasebet almyacak derecelerde, irkin mukabeleler ederdi. P e r i h a n bu hakaretleri an cak y a n m saat k a d a r ekebd; nihayet b t n b t n sabr- sknetini kaybeyliyerek ve alamak meyline bin bel ile galebe ederek u yolda bir mcadeleye balad: P e r i h a n ^ Sanrm ki b e n imdiye k a d a r size riayette kusur etme dim. Hakkmda b u muameleniz nedir? Bir kabahatim varsa syleniyiz. Adil Ey b e n size ne yapyorum? P e r i h a n u szlerinizden de n e yaptnz anlamyor musunuz? Adeta h a k a r e t ediyorsunuz. Adil Estafirullah, ben esir bir adamm, bir ah hemiresine h a

karet ne haddimdir!
P e r i h a n M n i de, h a k a r e t e bir d e istihza ilve edebilirsiniz. Mert olanlarm an ciz k a d m l a r a yle muamele etmektir! Adil Af buyurunuz, bendenizi sz sylemee mecbur ederseniz

soBia belki terbiyenin haricine kanm.

24

NAMIK

KEMAL

P e r i h a n Syleyiniz, tabahatim n e oluyor? Sylemezseniz m e r t deilsiniz. Adil (Biraz tereddtten sonra) Elfendimiz, ben de k a n dktm ama kavgada dktm, gizli odalar iinde deil. Perihan, cevaptan. dil G i r a y m maksadna intikal edince ellerini bana koydu ve kemali nefret ve hiddetle bir ah ederek: "ah smaili benim telef ettirdiime sizi de inandurditar. Yanmza geldike karmzd a pusudan vurucu bir h a y d u t d u r u y o r farzediyorsunuz. Bana ettiiniz h a k a r e t l e r gnlnzn nefretinden geliyor yle mi? smaili, kendi h a y a tm m u h a t a r a y a koydum da jen ah ettim; halk, byle eylerde biraz nfuzum, iktidarm olduunu bir. Biarenin katili bilinmedii iin zi hinlerinde yle kabahati bana isnat ettiler, yoksa Billahilkahhar idammda n e reyim vard, n e de kendine kastolunacan zerre k a d a r teferrs edebilmitim. (iddetle yzn aarak) yzmdeki nikah hicabmdan r t l m m d r sanyorsunuz? Bakmz! ehremde hain kyafeti, gzm de cellt bak, bir tarafmda k a n lekesi grebilir misiniz? Ben giderim, b u n d a n sonra yannza da gelmem, a h m m k a n m ien bir canavar size kimbilir neler yapma:^? , dedi. Kapya doruldu. Son l k r d a r m syler k e n ise gzlerinden baran bel gibi yalar dklmee balanut. B u su r e t t e ki hiddetle al al olan ehresi zerinde akp giden girye tanelerile ehaplara garkolmu bir afak b u l u t u n a benzemi idi. Perihan, filhakika ah smaU meselesinde bignah olduundan, k a L bindeki itminan kuvvetile h e r sz ve belki h e r vaz' masumiyetine bir b u r h a n bedihi kesildi. dil G i r a y m nazar ise fehmi hakayik iin l i sam halin o k a d a r itlakma m u h t a olmadmdan gnlndeki pheler, nefretler tamamile enmiyete, meftuniyete inklp eyledi. Perann yle bir mehareti dilikrane e nikab alp ta dil Giray birka gece evvel perde altndan hayal meyal temaa eyledii m e h cemalini her trl hailden m c e r r e t olarak grnce h a muhabbet t e n a r z u y u peresti derecelerine yaklam idi. Hele o hali hazin ile oda d a n kmak istediini grnce b t n ihtiyar elinden gitti. H e m e n nn keserk: "AUah akna m e r h a m e t buyurunuz, c r m m n nekadar b y k olduunu bilirim, gzlerinizden bigayri h a k k i n a k a n bir d a m l a y a y e r i n e son katresine kadar kanm dkseler yine azdr. Lkin beni h a l k m gft gsu aldatmt. Merhamet mezhebinde h a t a y a ceza ohnaz, kabahatimi affetmeden gitmek Hda bilir beni ldrmekten bin k a t betterdir,, y o L lu birtakm niyazlara balad. dil G i r a y m b u m e r t e b e tel teessr v e nedametten ziyade sevday m u h a b b e t e dellet eylediinden dU Girayn azmdan kan h e r lkrd P e r i h a n a b i r nefhai r u h gibi tesir ederdi. Pe,. rihan, byle h e m m a u k a s m m phesine galebe etmek v e h e m d e m u h a b b e t i n e itminan hasl eylemek gibi kendince herbiri dnyalar deer

A N T O L O J S

125

iki muhabbete nail olduu halde yine fevkalde bir ikdam ile, kendini zaptederek s r r n k e t m Ue: "Misafirainiz, riayete borluyuz, aldan makta d a size k a b a h a t bulamam. nk beni de, h a l k m hayalt ve mfteriyatm d a tamamile bilmezsiniz, bu hdiseyi de keen lem yekn hk m n d e tutalun,, dedi, yine bir keye oturdu. Bu srada yalnz evvelki hallerine getirdii t e g a y y r u n u t m u gibi nikabm ak brakmaktan, ibaret idi. Yine mklemeye baladar. dil G i r a y m meftuniyeti bir de receye varm idi k i hemen P e r i h a n m h e r teklifine muvafakati gze al m a k ister idi; fakat yine hafif hafif muhalefetlerden geri durmazd. Ana sebep ise hep P e r a n d a n ayrlmak mtaleas idi. P e r i h a n da d Gi r a y d a n o k a d a r m l y e m e t grd halde tekliflerini kabul ettirmekte srar etmez idi k i a n m sebebi de aynile ma'ukundan ayrlmak korkusmdan baka bir ey deil idi.

dil Giray da P e r i h a n gibi o kadar dehetli, o kadar canhira bir mcadele arasmda h e m ma'ukasmca olan phesini refetmee ve hem d e ettii bir b y k mnasebetsizi affettirmee muktedir 'olabdii iin iki dnyasmda birden n a i saadet olmu derecelerde m e m n u n idi. F a k a t bir emeli vard k i has olduka dnyada hayatn bir lezzetinden m s t e fit olmaa imkn tasavvur edemezdi, o emeli ise Perihana muhabbetini kabul ettirmekten ibaret idi. Adil Giray en m u h a t a r a l zamanlarda h a y a t m k u r t a r m a k iin l m gze alanlar gibi bu e m e n i de h a s etmek temennisile bir tecrbei t a e kyam etmekten ekinmedi. P e r a m t e n h a olarak birinci defa gr d zaman bir mnasebet drp te kendisine vermek iin maceray muhabbeti havi olan u manzumeyi tertip eyledi:
'SURET MANZUME,,

Maderle peder olup behane Hanzade idim veldetimde Uryaru sefil idi vcudum Bir katre sde dehan aard Benzetse beni hata deildi Zincirde inliyen esirin Ftratta tesav zuhuru Etfalde gsterip dururken Bilmem ne sebeple vardt daim

evketti kaza beni ciha'oe Dodum yine pek kalenderane Muhta deilse ah nane Me'lf idi girye v figane Bir fcTTUsc bakp ta arifane Koynundaki tfl n tuvane Bu hal ile hhki yegne Bin hccet ile cihanyane G^mda u hatifi terane

Yksel! fei yerin bu yer deildir Dnyaya geli hner deildir

?26

NAMIK

KEMAL

" Oldu yrmek te baka det Geldi bedeni zaife kuvvet Doruldu semaya doru kamet Yerlerde srnme vakti geti Elenceye, zevke geldi nevhet Mahvoldu beik, bebek, salncak Her halime ayn ayn dikkat Yammdaki dayeler ederdi Amma yine kendi lemimde Mahsus idi kendime hkmet Rya gibi gese de ocukluk Birdir gze hab ile hakikat Hl o zamane talihim ben Dndrmee mr olsa kudret Etrafm seyreder sanrdm tnsam melek, cihan cennet Derdi yine muttasl hasmda Amma ki o hatifi hidayet Yksel! ki boyun kndar kalrsn Sy eyle ki hi hner kalrsn Geldi demi rabeti maarif Her ilme ki sarf dikkat ettim Herhangi kitab ders edinsem drakime syim oldu yaver Bir hahs unutmladm cihanda Eylerdi fuhule her kelmm rfan ezel mesailinde Tahkiki sfat hlk ettim Durmaz yine i'ty cahe Oldum nice fenne ben de vkf Bir mkle olmadm msadif Gya ben idim ona mellif Tahkikime hafzam mradif Bir asi ile drr^edim muhalif To'yini makand- mevakf Fikrimdi yine hana muarrif Esrarna olmadmsa arif Bu heyt ile sevkederdi hatif

Yksel! hnerinle kani olma hsan Hudaya mni olma Han oldu Knma bir birader Oldu hevesi ehap metruk Olmutu mukallidim cihanda Azmetmi idim kalemrevimde Bir re'yime bulmadm mvara Devrimde ibad Kihriyamn Herkesteki handei neattn Hkmmde safft. sren raiyyet Amma ki yine ederdi hatif ekti beni ta/Una beraber G e l d i yerine umuru kiver Adli mer, atay Ca'fer Terketmemee harap bir yer Bir emrimi grmedim mvhakkar Dilsiri s r r i d i seraser Aksile aard dilde gller Evsafm vird ederdi yer yer Gnlm bu itab ile mkedder

Yksel! fci ci?um sefil- dndnr Rabet ana deta c n u n d u r H a r p at aduya I. Osman Evrengi ehametmden ettim Tir olmuidi elimde rze Meydane girince zannederdim Tanmda kaza d u r u r d u dpim Merdim diyene grnd meydan At srtna naMi merkezi an Benzerdi kemane seyfi herran Her berki bely verd-i handan Bamda ecel dnerdi her n

A N T O L O J S

127

Top olsa atlsa barma arz Can korkusuna deer mi bir mr Gsterdiim iktidar- necdet Hayfa ki yine saday gaybi

Olmazd yine gnl herasan Baki mi olur cihanda ingan Etmiti btn cihan hayran Bir byle meal ederdi ityan

Yksel! ki bunun da fevki vardr nsanln ayr zevki vardr Bahtm ne siyah imi ki bilmem Bir arsai girdara dtm Bir hizbi kalil idi muinim Bir tie bedel gelirdi bin tr Halimce ecelle peneletim Seyfim krlp atm vuruldu Ne hre yarar sinan. haner Geldi demi zilleti esaret Agrep k yine ederdi tekrar Halimle deiti hali lem Hi mislini grmemitir dem A'da ise lekeri aremrem Bir atee kar bin cehennem Ettim o kadar aduyu dirhem Dtm yere vard gsme dem Ne canl gezer muin- hemdem Mevt zler iken dl-i mellem Hatif bu sz bana demdem

Yksel! bu da ivei Hudadr Esrarm sorma kim hatadr Yksel ne demek nedir bu tahMr Dmanlarma esir idim ben Maksut ise rtbei ehadet T kalbime olmad Halide Hakkn dahi itinas varmi Dnyada da bir melek yaiiatm dil gibi bir esir tuttu Yksel ne dernek ki hatifi gayh Ykselmee kalmad mecalim Hatif neden eyler emri tayir Boynumda eeri yoktu zincir Ben hazr idim kim etti tehir Destimdeki para para imir Ef'alim eylemekte tasvir Vermi ona iktidar takdir Gnlm gibi mlk etti teshir Sensin hana gnlm etti takrir Bul derdime varsa baka tedbir

"Biniinerru ser be pii payet Ber hizem- can knem fedayet. M a h u t maceradan sonra P e r i h a n odasna birinci defa olarak t e n h a geldii gece dil Giray da mahsusan manzumesinin tebyizile megul b u l u n m u idi. P e r i h a n : "Eer m a h r e m deilse yazdmz b e n de gre bilir miyim?, deyince dil Giray: "Benim m a h r e m ne iim olacak, le mi tenhayide imatei zaman iin bir ki beyit syledim,, cevabn v e r d i Perihan: " r a n h isek te biraz t r k e d e anlarz, e'annz grmee cevaz v a r mdr?,, Szlerile manzumeyi istedi. Adil Giray kd iki k a t b k e . rek: "u nshasm efendimiz iin yazmtm, bir hli zamnnzda okur

sunuz dedi, t a k d i m e y l e d i
Perihan

Adil G i r a y m gerek evzamdan. gerdc szlerinden iirin ken.

l<8

N A M I K K E M A L

diine mteallik olduunu yek nazarda teferrs eyledii iin o mecliste okmak istemedi. Ald, koynuna koydu. Bir zamanlar mutad olan soh betleri t e k r a r d a n sonra odasma ekdi. iiri okuyunca dil Girayn sahifei vicdann tamamile mtalea e t mi ve h e r harfinde kendi muhabbetini mi^nderi grm gibi bir emni yetlere, bir saadetlere mstarak oldu. F a k a t gerek o gne k a d a r s k t u v e gerek birka gece evvelki muamelesi iin dil Giray zp t e kane bir intikam almak hevesinden de geemedii iin u garip mukaddimeli mektubu yazd, t a r a f t a n olan nbetilerin biriyle dil Giraya irsal eyledi: SURET MEKTUP

" iirinizi okudum. Hareketinizin neticesini biliyor musunuz? Sevk kaza sizi esir etmi, y i r e b u g n koca rana hkmeden bir ah liamn saraymda oturuyorsunuz. Mizbannz size kendi ehzadelerinden, akrabasmdan ziyade riayet ediyor. Sizinle resm mukavelta girimek isti yor. Haremini, hemiresini emniyet ediyor, tenhaca odanza gnderiyor. Siz ise o padiahm hemiresine harfendazla, muhabbetperdazliga k a l kmaktan ekinmiyorsmuz. Mutlaka dnm ve dndnz hal de elbette yakin hasl etmisinizdir ki bu hareketin cezas K a h k a h a zin dan deil, mezar ademdir! Bu k a d a r muhataralar ihtiyar ettiinizi tasavvur ettike hayretim den n e syliyecein bilmiyorum. Fakat ne yalan syliyeyim, sevincim den de ldracam geliyor. Dnyada hibir gniU olmasa gerektir k i muhabbetine bundan messir, bundan bedihi delil gstermi olsun. K e n di tecrbelerim meydanda duruyor. Zanneder misiniz ki yanmza birinci defa tenha geldiim gece n i k a b u n m hiffeti, c r u m n zijmeti tesadf k a bilinden idi! Sanr msnz ki geen akamki macerada nikahm atk tan sonra kapamak hatrma gelmedi! Bir k a d m a gre i m k n m nihayeti addolunacak derecelerde m u h a b b e t i m e deliller gstermitim, nazarnz da hibirinin h k m olmad. Siz, bana tevecchnz benim iin nefsi nizi m u h a t a r a y a ilka etmekle gsteriyorsunuz. Ben de size esareti vic danm inallah yolunuzda lmek, kucanzda teslimi can etmekle isbat ederim. Heyhat! Acaba bir biareye r u h u hakikisi olan c n n m m kuca mda teslimi can edip te mevtinde h a y a t t a n ziyade lezzet bulmak nasip edecek kadar felekte insaf v a r mdr? Ah! Sen niin bu memleketlere dtn! Cismi l t i n u r u tecelliden mahlk bir melein bu k a r a topraklar iinde n e ii v a r idi, b e n i m iin mi geldin? AUah akma syle! Benim iinse kudumma n e t r l pike1er isar edeyim? Cana cevher demiler, fakat senin gibi b i r m i h m a n azizin kudmuna ihda olmmak iin o cevherin de kymeti yoktur. Bak?

A N T O L O J S

129

Nekadar deli deli sylenip duruyorum, y a n e yapaym! Muhabbetin in sanda idrak mi brakyor? Daha sana malik olamadm, elimden karmak korkusile helak olacam. Gnlm sinemden ayrlp ta r u h a n i meclisinin nedimlii hizmetinde bulunmak, r u h u m bedenimden kp ta nuran v cuduna sayelik etmek istiyor. Bir n u r u letafetsin, d e r n u n d a o kadar h a r a r e t nedir? iirinin hayaltm atele mi terkip ettin? her harfi gnlme yapm, can yakmak ta muhabbetinle yaryor. Havay muhabbetinde enfas sa hasiyeti mi vardr, cemalin gzm den dr olduka dakikada bir kere helak oluyorum da hayalin nazarm dan getike v c u d u m a bir r u h u dier ifaza ediyor. rayii rengrengile tecessm etmi nevbahar msn, aksin gnlm de cilvesaz olduka gzlerimden nisan katreleri gibi giryei meserret d klyor, gnlm riyazi cennet gibi bin trl ezhar letaifle mlml oluyor. Muhabbetin dnyada en byk bir lezzet olduunu iitirdim. F a k a t azabnda bile d n y a l a r deer bir baka lezzet olduunu bilmezdim. N e syliyeyim, dehanmdan ruhlar cn olsa, kalemimden nurlar cereyan etse yine ezvak vicdanm tasvire m u k t e d i r olamyacam. Gel gel, sine m i a gnlme bak! Gr ki akm ne garip bir keramete, ne byk bir i'caza malik imi. Avalimi ruhaniyenin nekadar ezvak, nekadar bedayii v a r ise nasl bir noktaya cemetmi, nasl bir levhaya nakeylemis! Ah! Gel diyorum, nasl geleceksin, felek gaddarlkta bir t a v n dier icat et mi, lemi fyuzatna garketmek iin yaradlm bir fitab bir zindan zulm iinde saklyor! Zarar yok, sen ruhsun, velev ki mestur ol, A m a lin seni arayarak ayana gelir! te bu gece P e r i h a n m geliyor, mlakatta zarur ehriyar da bulu nacak. Of!.. Meclisine geldike zihnimdeldi k a r a kara hlyalar bile ya nmza t e k a r r p etmee cesaret edemiyor da baucumuzda dolaan o kbus nedir? Acaba benim her ann bir mre mraccah bildiim o ruhan ezvak muhabbeti uykuda m geiriyoruz? Birletiimiz zaman bahsi ksa keselim, erken dalalm, ehriyar ile mzakereye h i t a m verdikten sonra ben t e n h a geleceim, zerre gibi fitab cemaline incizap ile kendi kendimi kaybetmek, n u r lemlerine karmak iin geleceim. Mektubumu getiren korucu mahremimdir, bu gece sabaha k a d a r si zi o bekliyecek. Saat beten sonra a n d a n baka saray iinde ak bir gz, ayakta bir vcut kalmaz. Yoksa sen de o zaman u y u r musun? Uyuma, ben r y a m d a n hibir zaman ayrlmyan misaline hayalinden ziyade mtak olmasam bir da kika gzlerimi k a p a m a k istemezdim, b t n m r m tahayylne hasre9

130

N A M I K K E M A L

derdim. Bilir misin ki seni bir dakilcack dnmek vcuduma saatlerce u y k u d a n bin kat ziyade rahat, bin k a t ziyade sknet bahediyor. F a k a t ryada misalin hibir zaman gzmn nnden a y r m y a n hayalinden dala cisman, daha ruhan, h a t t daha nuran, daha vicdan grnyor da uykuya rahat etmek iin deil, seni istediim gibi grmek, yolunda rahatm kaybetmek iin yatyorum. Mektubuma cevap istemez! Y a n m a davetsiz gelmek meziyetini ba na brakursan Perihann bir kere daha ihya etmi olursun! r syle mee muktedir deilim ki sznz tanzire heves edeyim. Maamafih hareketim hakikati halde cretinize bir garip naziredir. iiriniz, sizi m e zar ademe isal edebileceini m e k t u b u m u n iptidasmda yazmtm. Siz ise zaten kefeni boynunda gezen k a h r a m a n l a r d a n olduunuzu filiyat e isbat etmi olduunuzdan tabi sizin iin lm pek korkun bir ey ola maz. Lkin ben imdiye kadar bir lhzack hayat grdm. O da iltifat n a mazhar olduum zamanlardr. Bu cr'etim beni o iltifattan m a h r u m edebilecei iin daha dnyasn yeni anlamaa balad vakit irtihal et mi masumlar kadai' acnacak bir musibete urama gzme aldm. Bir mezbeleye gnein ziyas der, fakat insann nazar gnl, bulandrmak korkusile taallk etmek istemez. Siz surette gne, siyrette insan de misiniz? Kadnlara lyk olmyacak yolda arzettiim itiyaklardan ihti mal ki., ah ihtimal ki., istikrah edersiniz, n e yapaym! Riyay arz m u habbetten daha fena buldum, Mademlti halimi herne vakit olsa syliyeceim, kabahatimi bir mddetik perdei riya a l t m d a saklamak tabi h e m senin, h e m benim kadrimize mugayn^ olur. Hareketim nefretini davet ederse helak olurum. Halbuki derdimi arzetmemi olsam yine helak olacam. ki t r l lm a r a s m d a kalm bir biarenin hayatn k u r t a r m a k ufaclc bir nazar iltifatnza m u h t a tr. Baki: Bilmem n e sihir ettin... "Reide kr' be cy ki kfr eer nehved Tura perestem. gftem Hudayi men inest,, Perihan Adil Giray, mektubu almca mukaddimesini bin t r l lm azaplar iinde bitirebildi. Zihnine rz olan veleh, gnln ist eden halecan e odann bir tarafma yarak saatlerce vcudunun bir cz'n t a h r i k e muktedir olamad. Nihayet ektii ezalardan k u r t u l m a k iin zehir imek istiyen hastalar gibi hayat ve lm h a y a t m m h i t a m m tesri eder midUe kd bir k e r e d a h a eline ald, aalarn okumaa balad. Birdenbire gzlerine inanmak istemedi, t e k r a r t e k r a r mtalea etti. Zihninin idraki meaniden aczine h k m e t m e k istedi, y l e bir mukaddimeden byle bir neticenin zuhuru n a z a r m d a mezardan riyazi cenneti temaa e t m e k kab-

A N T O L O J S

131

linden olduu iin bu lemin ahvalinden hari bir nimet gibi grnrd. Mektubu yirmi, otuz k e r e okudu. H e r kelimesinin havi olduu ma n a y a ayr a y n dikkatler etti. Akl sahihan P e r i h a n m arz m u h a b b e t eyle diine hkmederdi. F a k a t bir t r l gnl emin olmak istemezdi. Malik olduu o merebi airane, o kabiyeti muhabbetle beraber yine alkay erkeklere mahsus addetmek, kadnlar yalnz sevilmek iin yaratlmtr kyas eylemek isterdi.
(Akam, ehriyar, Perihan, d Giray bulutrlar, grrler, dalrlar, Perihan tekrar yalnzca gelir. Bu arada Perihan i deil, Snni olduunu tiraf eder. Birka gn sonra dil Giray kendisine bir mektup yazar. Perihan buna da yle bir cevap yollar.)

PERHANDAN A D L GYAYA Merhametsiz! Beni kendinden daha r a h a t bir halde m sanyorsun ki hicrandan o k a d a r ac ac ikyetler ediyorsun Ben kendi strabma t a h a m m i d e n cizim, senin mahzunluundan gnlmde acyan yarelere de nasl takat getireyim!... Yok!... Syle!... Syle!... Ne derdin var ise ba na syle!... Tek senin gnln biraz hiffet bulsun da isterse btn lemia br lm benim gnlme ysn!.. nsafsz! O istinalarn nedir? Sea b e n i m iin zayflarsan eklindeki, tegayyr, muhabbetimin inkta n m icap eder? B a n a ait ufack bir tesirini gnlndeki hayalinden ky m e t t a r beceimde phe mi edersin? Ya hele! vcuduna biraz zaaf rz olmakla ne olacak, hsnne zeval mi terettp edecek?.. Mehtap bu k a d a r ekillere giriyor, hangisinde leta fetine halel geldiini grdn! Haydi bu istinana d a katlanaym, m a k s a d m sitem olsa bile an da bir byk iltifat addedeyim! O m e v t gibi, hicran ebed gibi hail hail sz lerine nasl takat gelir!... Bana acmazsan kendine de acmaz msn? Tee'mden kim ne faide grm? Tutalm ki faidesi olmad gibi zarar da olmasm. Kalbe vermesi tabi olan beyhude eziyetlerini ihtiyar etmek t e n e letafet vardr?... AUah gstermesin sana bir hal olursa benim sa kalmaklma ihti mal v a r mdr? Velev mezarm ayrsmlar, felein penesi bile gnlle rimizi koparamaz. Hayal ile, yaz ile elendi kendin itiraf ediyorsun. O halde bir ka gnlk tahassrden o k a d a r ikyete hak bulabilir misin! Hicran kendimiz ihtiyar ettikse i h t i y a n m z kalbimizin arzusundan m ne'et etmiti! Meydanda olan m u h a t a r a m e v h u m mudur!.. Bir h a i nenin errinden s a k m m a k iin be g n l k tahassrleri ihtiyar etmi-

132

N A M I K K E M A L

yelim de biribirimize cavumadan kendimizi mezarlarm koynuna m atalm? Of, niin mel'uneyi hatruna getirdin! Yanma gelsen de vcudu m u n hararetini, hareketinin halini grsen! Odama insan kyafetinde b i r yldrm dm kyas edersin. Seni seviyormu!!... Divane bilmez ki irin canna kastediyor. Sen den saklamam, gnlme hakl bir gayz mstevli olursa arslanlarla yr tclk yarna kalkmak isterim. Hayr! O benden senin bir nebze g u bar paym almaa muktedir deildir. Of!! Bana yle eyler dndrme! Billah hinziri ayamn a l t m d a ylan ezer gibi tepelerim! Muhabbet n e dir bilirsin! Kskanlk nedir bilmezsin!.. Vcudumun her zerresinde ay r ayr ateler yanyor, ayr ayr hanerler saplanyor; yine byle iken sabrediyorum. Senden de sabr niyaz ederim. Eer beni seviyorsan, ba m iin hmzire renk verme, bir ey syleme! Ana malp olmaktan h a sl olacak neticeyi bilmiyor musun? H e m biribirimize doymadan fena bu lacaz, hem de yzne bir kere bakmakla atee atlm cz' madeni gi bi batan aa edebileceimiz bir alam penesinde zebun olarak telef olacaz. Bu gece y a n m a geldiimi istiyorsun, ayaklar atein zin cirlerle bal bir biareyi cennet kaplarn ap da nzhetghlarma davet etmek ne byk gaddarlktr! Hi gelmee muktedir olsam senden dave te mi intizar ederdim, insan ehass amali eline geer de itinam iin t e k life mi muhta olur!.. Bu akamki nbeti bildiimiz de! Nasl gizli geleyim? Aktan gelecek olsam ne behane, ne vesile bulaym? Yalnz bana kyacak olsalar y a r u n saat zevkin iin mahere k a d a r hicranna kailim. Fakat sana d a kyrlar. Seni zerre kadar m u h a t a r a d a bulunduracak bir teebbs senin iin, senin emrinle de bir trl zih nime sdramyorum. Y a r m gece frsat bulur gelirim. Allah akma sabr et, halimden tafsilt vermek istemem, teessrnn iddetinden k o r k a r m . Baki: "Ber levhi mezarem binvisend pes ez merk Ey vay zi mahrumu ddar dier h Perihan
**

Perihan, "siz mzakerenize baknz, ben etraf dolaaym,, diye sy lenerek odadan ekildi. Cezmi e Adil Giray tenha kaldar, u yolda sohbete baladlar: Cezmi, P e r i h a n m "emhal beni meradan birine v e r m e k zere gelecek,, yolunda olan lkrdlarn syledii zaman. Adil Giraym ehresinde ha sl olan korkun korkun tegayyrden gnlndeki strab ak d e f a t e n anlamt.)

A N T O L O J S

133

Cezmi Cezmi bendeniz nazarmozda yine evvelki Cezmidir. Adil Kymetin bin k a t ziyadeleti demek istiyorsun. Cezmi Arasra mnasebetsizlik edersem infial buyurulmaz ya!. Adil Ne gibi mnasebetsizlik? Cezmi Byle bezm iinde rezm tertibatile uramaa bir trl ak lm ermedi. Adil Bezm deil, mzakere meclisinde idik. Cezmi K a d m l a r l a mzakere..,. Adil Evet! Biraz garip grnr ama Perihan anladn kadnlar dan deil. Bundan evel ah olan smailin clusuna o sebep olmutur. Yal nz tedbir ile deil, hem tedbir, h e m imir ile. Cezmi Arslanlar refikasn yine kendi cinsinden intihap eder. Adil Sonra ah smaili d e o telef etti diyorlar ama iftiradr. Yal lah i yle deil. Hi ne mnasebet! Cezmi Efendimiz, iftiray eden ben deilim, hsn ehadet yo lunda bu k a d a r tela ihtiya yok. Adil Hayr, ayet sen de iitirsen teebbste gnlne bir souk luk gelir diye sylyorum. Cezmi Bendeniz hl teebbse snamadm ki gnlme souk luk gelmesini tasavvur buyuruyorsunuz. A d Niin? Cezmi Evvel teebbs bilmiyorum. dil Syliyeyim, b u r a d a erke takmnn hayli kuvveti var; ah bir alil adam. Hamza Mirzann meziyeti yiitlie mnhasr, dnyada baka bir eyden haberi yok. Abbas h e m burada deil, h e m drt yanda, vezarette bulunan Mirza Sleyman olduka k bir ey ise d e edaniden gelme olduundan gerek hanlar, gerek asker kendisinden pek mteneffirdir. U m u m randa P e r i h a n m binde biri kadar infaz h k m e muktedir kimseyi bulamazsn. Etrafe dndk, herkesi ayaklandrmak pek ko lay olacak. Hem ahlkna, hem dirayetine itimat olunur bir vastamz yok idi de seni ann iin getirttik. imdi Safav hanedannn azasn u radan toplayversek te stanbula gndersek makbul olmaz m zanne dersin? Cezn Anlamadm ehzadem! Safav hanedannn aleyhine isyan tertip ediyorsunuz da o hanedann azasndan bir kadn ile nas mttefik oluyorsunuz? Adil Evet, lemin hali bu kadar garip olduunu ben de bilmez dim. Sylediim, akln haricinde grnr, fakat sahihtir. Cezmi O k a d a r da dirayetiniz, irfannzla beraber gsterdiiniz safderunlua insan h a y r e t t e kalr. Kendini biraderi aleyhine sizinle m t tefik gsteren bir kadna nasl inanrsnz? Kardeinin hanedannn salta.

134

N A M I K K E M A L

n a t m ykma tasavvur etmesinden ise sizin hayatnza kastetmesi d a h a melhuz deil midir? (dil Perihandan bana hiyanet tasavvurunda bulunma! Cezmi Niin? Adil Pek ince ince sual etmee baladm. Cezmi Msaade b u y u r u n u z da sual etmiyeyim, vicdannza ter cman olaym, seviyorsunuz da a n m iin deil mi? Adil Farzet ki seviyorum, n e lzm gelir? Cezmi Ne lzm geleck. Ma'ukay h e r fenalktan tecrit e t m e k muhabbetin anmdan olduundan szne inanr, byle tehlikelere d ersiniz. Adil Sen insana her srrn syletmeik mi istiyorsun? O da beni seviyor. Cezmi Vay! iki k ma'ult bu tenha meclisi lfetlere, bu gece lerce muhabbetlere kanaat buyuramadnz. Efendimiz a n a hayatnz m i h rimeccel tayin ediyorsunuz, o d a efendimize cihaz olarak bir koca t a h t saltanatla gelmee alyor yle mi? Adil Gzel hulsa ettin, bir yerinde eksik var. P e r i h a n da benim gibi Snndir. Ne dersin Cezmi, airane bir teebbs deil mi? Cezmi nsann hayalini avalimi lviyenin en yksek tabakalar na kadar sevkediyor. Hayalin parlakl k a d a r icrasnda da kabiyet olsa!... Adil Sultan Selimin, SokoUumm, biri karalar zaptederek, biri deryalar birletirerek hsl etmek istedikleri ittihad islm m a k s a d m iler elinde esir iken Snn bir kzn yardmile vcuda getirebirsem, gerekten sylyorum, airane bir h a y a l deil midir? Cezmi Efendimize arzettim, eer kabiliyet olsa!... Hayalin airane olduunu zannederim ki kulunuz da hemen efendimize yakin bilenlerde nim. Bendenizi hayali airanede kudretinize ikna iin biare Sadk ile Ibrahimi feda ederek bin bellar iinde buralara k a d a r getirmee i h t i ya yok idi... Anladk efendim, bendeniz de ashab hayaldenim, siz de... imdi ciddiyata geleUm. Eer bir mni yoksa nasl olup ta iin bu d e r e ceye k a d a r geldiini renebilir miyim? Bu sual zerine Adil, Giray: " V a k ' a n m sureti zuhuru aslndan daha gariptir,, mukaddimesile sze balyarsk ehriyar ile olan maceray v e mecburiyetle yalandan balad bir iin bin renge dkldkten sonra nasl bu k a r a r inta eylediini bertafsil hikye etmekle Cezmi iki k a d m kuvvetile bir devlet fethetmek Adil Giraya mahsus h a r i k a l a r d a n oldu una dair baz latifelerden sonra iki rakip arasnda bulunmak, iki a t e ortasma dmekten daha m u h a t a r a l olduuna, t r a n m mezhep daiyesS husul emele sureti kat'iyyede mni olacana, t a h t saltanatta T a h -

A N T O L O J S

135

masbn olu oturup d u r u r k e n ehzade Beyazit vak'asm tanzire tdu hrcasma bir teebbste bvdunmak k n kil ohnadma dair zihninden geen tasavvurlar b i r e r birer arzeyledi. Cezminin lkurdilarmda ise Adil Girayn dnmedii hibir sz yok idi. Fakat o mataralar zaten kendi zihnine geldii zaman tesir etmedii halde bakas tarafmdan ihtar olunduu zaman da hkmsz kalmak tabi idi. Bir mddetik P e r i h a n dan iittii, ve mcerret andan iittii iin ayni hakikat grmek istedii, deli ki, yukarda beyan olunmutu, Cezmiye kabul ettirmek istedi. Muhatabndan k a n a a t grmeyince: "Bu dereceye varldktan sonra geri gidilmenin ihtimali yoktur. htimali olsa da ben dnmem, hatt maksadm yalnz Perihana temellk olsa idi, yine yolunda feday an etmekten ekinmezdim. imdi canmdan ziyade sevdiim bir masume bana mezhebim namna ittihad islma bir hizmet teklifinde bulunursa teebbsn m u h a t a r a s midine, velev ki bin kat galip olsun, tereddt gstermekliimin ihtimali var mdr? Muharebe meydanlarnda her dakika gzmn nnde dolarken kirpiklerimi krpacak k a d a r bir heyecan verememi olan lmden mi kaacam da yirmi yamda bir kzm, iler elinde kalm iken benden ziyade kendi mezhebinin ily ann dnen bir melein yannda rezil mi olacam?,, diyerek azmi kafisini beyan ile y z n e baklmaz derecelerde bir gazep peyda ettik ten sonra: "Sen Osmanl ordusunun ehsvar celld addolunan Cezmi de misin? Bir dmann k u r t a r m a k iin atldn bel girdabmdan bizim i daha m tehlikelidir ki b u k a d a r muhteriz davranyorsun? Maksadmuzn... _ haydi senin dndn gibi syliyeyim - hayalimizin kutsiyetini ve h a t t airaneliini bilmezken irvandan b u r a y a kadar geldin de b u r a d a m vehme deceksin, ie mi halel getireceksin?,, Szlerile asab ecaatini tahrik eylediinden Cezmi: "Muradm efendi mizin m u h a t a r a d a olduunu gstermek idi, yoksa bendeniz hibir va kit beldan, fetten korkar, can esirger takmdan deim,, dedi; pen ceresinden aa ekildi.

(ehriyar, Mirza Sleyman ve Rstemle anlap, Perihan ve dil aleyhine bir fesat tertip eder. Pe-ihanm, dilin odasma gidecei bir gece ikisini de ortadan kal drmaa karar verir. Bir korucuyu bu birlemeyi gzeterek, ataca bir silhla haber vermeye memur eder. O gece, ehriyar son defa dili grmeye gider. Baheden gzetleyen korucu Perihan geldi zannile vaktinden evvel silhm nian alaralc bahede bulunan Cezmiye atar. Cezmi yaralanarak topraa serilir..)

Rstem takm b u iareti iittii gibi s a r a y m h e r kapsmdan hcu ma balarlir. Ali Kulu Hann korucular bu k a d a r kalabala kar dur-

136

N A M I K K E M A L

makta olan acizlerini bildiklerinden herbiri bahenin bir kesine gizlen dii gibi tfei atan mahut korucu ile arkada, Rstem H a n takmama kartlar. Ashab ittifaktan mevkii sebatta yalmz Abbas kalmt k i o da aalarm yapraklar arasna saklanarak Cezmiyi gzetirdi. ehriyar byle vakitsiz tfek sadas iittii gibi tertibinin b t n b t n heba olduuna ve belki korucular hanzade ile beraber bulunduk lar zaman odaya girerlerse kendini Perihan zannedeceklerinden v e h a t t ehriyar olduunu bilseler de gece vakti bir gen adam ile b u lunduunu grnce gayretlerine yediremiyeceklerinden kyamet kendi bana kopacan anlad Dehetinden tyleri rperdi. Salarnn gL gesi ehresinin her tarafma aksetti. Omuzunun zerinde ba yerine kirpi eklinde bir ey grnmee balad. Kemali sratle arafm ar kasma ald, dil Giraya bir sz sylemee muktedir olmakszn, kap dan dar frlad. dil Giray ise, kadnn hi umulmadk bir zamanda kendi yanna gelmesine, gelir gelmez kandan, lmden bahsetmesine, h u s u s e byle mnasebetsiz bir vakitte saray ahi iinde iitilen tfek sesi zerine o kadar tel ile oradan yklp gitmesine bakarak, arada kendi aleyhi ne tertip olunmu bir suikastin vcuduna kat'iyyen hkmetti, h e m e n yerinden kalkt, silahlanmaa balad. Beri tarafta biare Perihan, hayali ikbal ile lemi tasavvurda bile misli g bulunur bir saadet iinde, o gece giyinmek iin getirttii k o rucu esvabn vcuduna u y d u r m a k l a urarken tfek sesini iittii gibi samiasma Sru Maherin saday hevl engizi gelmi gibi, bulunduu gafleti skndan birdenbire kendini alarak rehgzar emelinde yine bir vadii bel, belki bir lemi azap aldm d e f a t e n anlad. Varl b t n b t n aradan kayboldu. dil Giray ile ehriyardan baka dnyada bir mevcut bulunduunu t a h a t t u r edememee balad. Yerinden srad. Haydar Mirza vak'asnda istinatgah iktidar ola ve o zamandanberi odasndan bir dakika ayrmyan. Horasan kc kapt, arkasna bir cr alma bile t a h a t t u r etmeksizin, bir beyaz gece lik libasile dar urad, ehriyarm dairesini dolat; kendini orada bulmaynca, saydm kaybetmi ri derende gibi kemaU dehetle Adil Girayn kkne doruldu. P e r i h a n ile ehriyar yolda n u r ile zulmet gibi biribirine kavutular. ehrelerme baklsa vicdanlarndan akseden hal e biri saffeti fedakraneden gzel, biri hiyaneti kindaraneden irkin grnrd. Perihan, h a y a t saadetince eceli kaza h k m n d e bildii mel'uneyi rehgzar azminde grd gibi: "Ah! ehriyar! Bak u mel'uneye! Bu vakit nerelerde geziyor da yerden yzne cehennem alevleri frlam yor, gkten bana gazep yldrmlar yamyor!..,, diye bararak bir

A N T O L O J S

137

tarz hail ile zerine y r d ; fakat berti habise, dt telikenin ehemnyetini lyke t a k d i r ederek, karanllctan istifade etti, aala r m yapraklar a r a s m d a kayboldu. Rstem han takm, dil Girayn dairesinden kan ehriyar olduu nu ve P e r i h a n m ise an arayp geldiini grnce, gayz ve tehevvrlerini b t n b t n ehriyara hasrettiler. Hemen mel'uneyi taharri ede ede aalar iinden urattlar, o kemali tel ile saraya doru gider, korucu larn en cr'etli, en mtehevvir g r u h u da arkasndan takip ederdi. ehriyar doruca ahm habghma snd. Zavall alil! u y k u d a n uyand, zevcesini himayesine ald, korucularn d e f i iin birtakm kelimat iknaiye irat etmee balad. ehriyar ise Perihanm, Adil Giraym fitne tertibile uratn, devlet, iiyet m u h a t a r a d a bulunduunu an latmaa alt. Fakat szleri, gayreti, zoru, namus daiyesile deta cnm haline gelmi olan korucularn utumu galiza ve teniat kstahaneleri arasnda, muharebelerde dadaai silh iine karrm mecruh indemei gibi, kimsenin kulana girmedi. Kary ahn yanndan ayr dlar, gya k i koruculardan herbiri seyyiatmdan birinin azabm icraya mvekkel zebani idi. Koilarma, salarna sarldlar, yere vurdular. Ku duz kpek, zehirli ylan gebertir gibi vcudunu parelemee baladlar. Habise bir feryad istirham ederse mukabilinde yz darbei nefrine u rard!... ah ise e h r i y a r m h k m e t e miiteallik desayisinden, iz'acatmdan bizar idi. Fakat alil olmadan hsnne hsl ettii meftuniyet gnlnde tamamile baki idi. ehriyarm Perihana syledii gibi kendini zenciden farketmemek nerede kalr! Son grd zamandaki dlini ayniyle zihninde sjklam ve h a t t yl getike simasma rz olabilecek tegayyrleri hayaline bile getirmemiti... Dnyada bir byk e lencesi kald ise ehriyarm, h a t r m d a olan hayali hsn idi. Vicdannm en son tesellisi, m r n n en byk saadeti olan ehriyar k u r t a r m a k iin etmedii vaatler, vaitler kalmad. Fakat sadas daima k a r m m enini istirham, korucularn feryad tehevvr arasmda kaybo lup giderdi. Biarenin alil olmas h e r zaman iin byk bir musibet ise, o gece yanbamda cereyan eden haileyi gremediinden dolay, ken dince bir nevi bahtiyarlk addolunabilirdi. ehriyar, kendi ef'alile Cenab H a k k m gazebini davet eden henemiler gibi, azab ahretin en iddetlilerini dnyada geirerek feryad me'yusiyet, bin strab hurman iinde belsm buldu. ^ r e k m d d e t t e r u h u n u maliki cebime teslim eyledi. Fakat o cenin faciai cangdaz b u n u n l a da hitama ermedi.
*

ce_ bin Bir ge

Korucularn, reisi fitne olan, Rstem handan aldklar emir: "Sa-

138

K A M I K K E M A L

ray ahideki kadnlardan bazlar geceleri Adil Giray e grerek ha nedan Safavnin n a m u s u n a halel verdiklerinden bahede tfek sesi iitildii gibi hemen Adil Giraym oturduu kke hcum ile orada b u lunanlar parelemekten ibaretti.,, H c u m a hazrlanr hazrlanmaz k a r d a r m d a ehriyar buldular, thmeti ana mnhasr grdler, tehevvrlerini, gazeplerini de a n a hasretti ler. ehriyar, Adil Girayn odasmdan kmakla beraber nazarlarna habrede tesadf ettiinden anmla megul olduklar srada hanzadeyi hatrlarma getirmeder. Hele P e r i h a n d a n k a f a n pheleri b e yok idi. Kzm merebi cihandaverne ve etvar merdanesini, Haydar Mirza vak'asmdanberi, tamamile bildiklerinden y a l m k bahede bulunmasn, kendile ri gibi h a n e d a n m m namusunu vikaye maksadma hamlettiler. P e r i h a n kimesnenin Adil Giray'a veyahut kendisine taarruz halinde bulunmad m grnce, bir aacn altna ekildi, encam kra intizar ile beraber, bahenin bir tarafndan bir tarafna alkanmakta olan halk a r a s m d a inayet didelerinden hangi korucuya tesadf ederse y a n m a arr, vak ann sebebini, mahiyetini renmek isterdi. Korucularn ise kffesi, iin hitamma k a d a r kimseye ifay esrar etmemek iin yeminli bulundukla rndan, "buraya emir ile geldik,, sznden baka bir cevap vermezlerdi. Kendi bir lemi hajrret iinde v e hele iten zerre kadar olsun m a lmat abnak endiesinde iken sol tarafmdan biri b i r seday mehip ile: "zerinizde ahnzn hi h a k k nimeti yok mudur? Velinimetinizm m i safiri olduu, esir iken ehzadelerden ziyade inayet ve iltifat grd halde, rzna kasdeden Tatar olunu hl m yaatacaksnz? diye korucular tazire baladn iitince tertip olunan dam hyanetin m a h i yet v e ehemmiyetini t a m a m e anlad. Birdenbire cevherindeki ulviye tin havass lzimesinden olan mekneti fevkalde ile, bir hazinei maa itlkma ayan olan vicdanmda nekadar kabiliyeti azm iktidar v a r ise bir y e r e toplyarak v e sesinden emrin sahibi Rstem H a n olduunu derk ederek gayet tesirli bir sada, gayet dehetli bir vaz' ile: "Mel'un! Os manl, m l k n yarma istil ediyor, seni ahn e m r e h a r b e gnderdi ler, kavgadan kamak, kahpeliir setretmek iin baka bir are bula madn, devletin idarene verdii askeri a r z m m icrasna let ettin. a hm harimine girmee, belki canma kasdetmee alyorsun yle mi?..,, dedi, yaln kl Rstem H a n n zerine urad. Daima v e hele byle v e k a y azime hengmelerinde nfuz v e tahak km a l t m d a bulunmaa alm olan korucularn b i r takm, m e c r a y kadimini bulmu seller gibi, Perihann etrafma a k p gelmee balad. Vak'anin mebadisinde, Rstem H a n t a k m h m kesretuden korkup da bahenin tesine berisine saklanan Ali K u l u h a n korucular da P e r i h a n m etrafmda bulunanlara tihak ettUer.

A N T O L O J S

139

Bunlardan yalnz Abbas, korucularn ahlkn tecaribi adide ile pek gzel renmi olduu cihetle nasl olsa galebe Rstem Han t a k m m d a kalacana hkmeylediinden, beyhude yere can vermekten ise bir can k u r t a r m a daha hayrl grd. Cezminin, ara sra vcudnde grnen hareketlerden h a y a t t a olduunu a n l a m a k iin, tabiisine bir are bulmak niyetile y a n m d a n ayrlmad. Bir de tfei atan m a h u t korucu, galiba hiddet adanu olmad gibi kavga adam da olmadndan, bir mevkii s e lmette bulunmak iin evvel Rstem H a n korucularna kart hal de, as kavga zuhur ederse anlar arasmda kacana, m u h a t a r a var ise anlar iinde b u l u n m a k t a olacama hkmederek, kargaalk arasnda bir suhuletle kalabalktan ayrld, arkadan da yanna ald, tfei att, mevkide ihtifa eyledi. Rstem Han, v a k ' a n m kesbettii hal ve ekli grnce, baya btn btn veleh getirmiti. P e r i h a n m havf imirile ne maksadm na ks brakmaa, ne de icraatnda d e v a m etmee cesaret edebilirdi. Zihni, iki miknatis arasnda kalm maden paras gibi, bir mevkii t e r e d d t t e saplanm kalmt. Yalmz, marikten ziyay seher daldka ar ar garp tarafma ylan karanlk gibi, P e r i h a n etrafndaki izdiham ske ske y a n m a t a k a r r p ettike, tevable beraber, k a d e m kadem geldii cihete doru ekilir d u r u r d u . Byle Rstem H a n iin havfi can mit galebeye bin kat faik grn d bir zamanda idi ki koruculardan dairei sabiye kadar h c u m v e orada e h r i y a n idama cret eden erazil, maktuleyi salarmdan s r k . liyerek baheye kardlar, cismindeki maddiyatn da ayrca bir takm cinayetleri var imi gibi, azasnn her birini kllar, baklarla birbirin den ayrmaa baladar. Rstem H a n o h u n h a r l a n n bulunduklar tehevvr akuraneyi, ca, n m k u r t a r m a k ve belki teebbsn i t m a m etmek iin, bir byk frsat ittihaz ederek; "u divanelere bak! Cansz kalptan ne istersiniz, hyane tine erik olan Perihan, bir kapta yemek yediiniz, bir bayram altmda can alp can verdiiniz arkadalarnza kastediyor, ahnzn n a m u s u n u lekeliyen Tatar olu u kkte oturuyor!,, diye avaz blnt ile k o r u d a n ikmali fitne iin tahrike balad. Zaten tehevvrden k u d u r m u , kan dkmek arzusile drmak de recesine gelmi olan k o r u c u l a n bu szler, iki adam ldrmee deil b t n memlekti yakmaa, b t n r a n h a l k m mahvetmee sevk iin bile kfi idi. Ashab t e h e v v r e h r i y a n n sad paresini braktlar, iki frka ol dular, bir takm, R s t e m Hann y a n m a bir takm AdU Giray'n kk ne doru itap ettiler. Perihan, Adil Giray'm kkne doru vukubulan hcumu grncer "Ah bu adamlar Allahm gazap atelerinden yaradlm bir eytan ldr-

140

N A M IK

K E M AL

dler, ne derece me'cur olduklarn Bilmiyorlar!... imdi n u r d a n m a h l k bir meleki masumun camna kastedecekler d e eytan gibi kyamete k a d a r BTiel'n olacaklar!.. Nereye gidiyorsunuz? ahmzm misafirine kastedip de hanedanmz ilelebet halkn lisan nefrininde mi brakacaksmz?...,, feryadile Rstem Han yerinde brakt, dil Giray'm dairesine itap eyledi. P e r i h a n m dil Giraya gsterdii taraftarlk korucular nazarnda Rstem Han tarafndan ann da ehriyara eriki thmet olduuna dair i r a d olunan szleri bir delili bedih ile isbat eylediinden P e r i h a n m et rafma toplanan korucularn bir t a k m namus gayretile, bir t a k u n da asafilin hali olan oklara katlmak, galibe muin obnak denaetile yi n e Rstem Han tarafna gemee baladJar. P e r i h a n m yannda k a l a n lar, Ali Kuluhan korucularile Rstem Han takmmdan kzm meziyyat celilesine meftun olan, yetmi seksen k a d a r saiibi celdetten ibaret idi. Bunlar P e r i h a n m Rstem H a n takm da bunlarn etrafn ihata ederek cemiyet kzn hareketine ittiba etmee balad. Perihan korucularn zlm tahad arasnda, beyaz elbisesile bu lutlu havada domu bedri mnir gibi, kh grnerek, k h kaybolarak kkn n e r d b a n m a yetiti ve klcnn arkasile u r a ura nndeki kala bal aralyarak kke atld. Perihanm, o zamana kadar etrafn ihata eden, taraftarlar kke mteveccih olduklar halde P e r i h a n ieri girince nerdbann alt t a r a . fmda durdular. Birdenbire yzlerini Rstem H a n a evirdiler, eer taar ruz grrlerse mukabeleye hazr olduklarm gsterir bir vaz' hasmne ile saf baladlar. Rstem Han bunlar: "tki bedbahtm halvethanei sefahetini mi bekliyeceksiniz?.. Gnlnzde hi gayret yok m u d u r ? . . Veli nimetinizin n a m u s u n u byle mi gzedirsiniz? gibi bir t a k m iknaiyat ile kendisine meylettirmek ve bu suretle asker arama kl dmeksizin maksadn i t m a m etmek istedi. Fakat beri taraftan karanlk cihetile kim olduu ve hangi takmdan bulunduu binemiyen bir korucu: "Di rayeti fevkaldesi dnya nazarmda msellem olan P e r i h a n deil h a t t bir divane olsa bu kadar kalabalk arasnda sefahet maksadile hanzadenin odasna giremez!.. Sefahet arzusunda olanlar, ehriyar gibi, mevidine kimse grmeden gider. Sevdiinin yanndan kimse grmeksizin kamaa alr. Biz ahmzn hemiresinden eminiz, devletimize ettii hizmetleri inkr edersek hak nimeti gzlerimizde durur. P e r i h a n m na musuna zerre k a d a r halel verecek imdiye k a d a r kimseden bir sz iit medik. ahn sadk bendesi isek hemresinin Adil Giray ile beraber bulunduunu syleriz, arr, sual eder a n d a n sonra bizlere n e e m i r verirse an icra ederiz,, yollu m u h a t a b a y a balad. Rstem Han, korucunun tarz ifade ve sureti istidlalinde olan k u v -

A N T O L O J S

141

veti grnce, m u h a v e r e uzad takdirde oradaki haaratn azmine b t n b t n halel geleceini, ve bir kere ah P e r a m y a n m a arr, asker a n m ilzamiyatma t u t u l u r ise kendisi iin dnyada hibir midi necat kalmyacan dnerek ve bir saat sonra celltlar nnde b trl eziyetle telef olmaktan ise orada terki can edip gitmei daha hayurl grerek b a h t m m bir son tecrbesi olmak zere hemen selli seyf ile; "Bu gayretsizler sefahet rehberliinden lezzet almlar!... Kapnn nn d e beklete beklete bizi de kendilerine benzetmek isterler. Biz buraya vezirin emrile gidik Tatar olunu da yaninda bulunan k a n l a r da idam deceiz. ahn ferman olmasa hi vezir byle emir mi verir?.. Yry nz!... nnze hail olanlar urunuz!...,, dedi. Yerinden hareket eyledi h a t t koruculardan karsna d u r a n bir biareyi kendi klicile telef etti. Perihan takm h e r nekadar Rstem Han avenesine nisbet kabul e t m i . yecek derecede az ise de her biri bir frkaya mukabil addolunur feda krlardan idiler. Mevkilerinde sebat etter, hasmlarile kl klca gel diler, bahede bir b y k hengmei girdar ald. P e r i h a n ise Adil Giraym y a n m a girdii gibi klc yere frlatt, han zadenin boynuna sarld. Ak ve meyusiyetden mrekkep bir nazar ga rip ile yzne baktktan ve birinci defa olarak bir defa azn ptkten, sonra: "Adilciim! Senin helakine ben sebep oluyorum, bir dakikalk hayatna b t n m r m feda etmek isterken h a y a t m mrn izaa edi yor!,, dedi. Gayet hazin bir ah ederek gznn ya bir letafetle dam lamaa balad ki her kirpiine bir elmsspre talik olunmu zannedilirdi. Adil Giray zaten lm azabn geirmi, zaten teslimi r u h eyl,emi. de dnyada baka bir kuvvei maneviye ile kalm gibi bir mekneti fev kalde ile: "Ne oluyorsun iki gzm!... Bu teessrn faidesi nedir?... N e zaman olsa yeraltna girecek deil mi idik?... Dnyada h a y a t m lezzetini biribirinden ayrlmamaktan ibaret bilen iki yr sadk iin bir zamande, bir meknda ikmali hayat e t m e k t e n byk bir saadet mi olur!... Hususile h e m masumuz, h e m maksad mukaddes yolunda feda oluyoruz, a r a d a bir de devleti ehadete nail olacaz...,, dedi. P e r i h a n m kalbindeki meyli maal, r u h u n d a k i byklk bu szlerle birdenbire incil etti. lm kor kusu, dman tehlikesi fikirleri b t n b t n aralarndan zayi oldu. Bir elence meclisinde imiler gibi, nazar kanelerini biribirinin seyri ce. maline, kalbi sadkanelerini biribirinin ezvak muhabbetine vakfeylediler; m a s u m a n e tebessmlere, mstaniyane sitemlere, neatperverane latifelere baladar. F a k a t mrlerinin hemen birka dakikadan ibaret kalan u devrei hitamn sohbetten ziyade doya doya biribirini grmee sarf ederlerdi. Bir yirmi dakika mddet a n l a r bu hali istirak iinde elenmekte, bahedekiler ise can bazarile uramakta idiler. P e r i h a n m ekser avene-

142

N A M I K K E M A L

S, birka dman telef ettikten sonra vefat ettiler, Ektlliyet azaldka ekseriyet etraftem dklp gelen galip taraftaranile oalrd. Akbet P e r i h a n m t a k u m , kkn methalini muhafazaya iktidarlar kalmadm g r n c e ehzadelerini muhafaza iin geri geri kkn dahiline ekilme e baladlar. Silh sesi, asker amatas kapya doru t e k a r r p edince, Perihsm bir mddettenberi bulunduu gaiy halinden kendini toplyarak: " H a n . zadem!.. Niin bu mel'unlara beyhude yere kendimizi telef ettireceiz!.. D n akam Cezmiye sipari ettiimiz ipek merdiven gehnedi mi? u pencereden aa ineriz, belki Cezminin orada adamlarn buluruz, bulamasak ihtimal ki talmiz vardr. Gecenin karanlndan zerimize bir perde ekilir, dman gznden mestur kalrz, bir semti selmete ka rz.,, deyince Adil: "Evet merdiven gelmiti, bakalm bir tecrbe ede lim!,,,, Szile pencereye yaklap t a merdiveni takmak iin harice ha gsterince zerine yirmi k a d a r tfek birden atld. Hatt bir k u r u n sa omuzunun stnden syrtarak esvabn paralad. Bu badire zerine biarelerin ikisi birden: "O taraftan mit kalma d, dediler. Yine kemali metanetle katillerinin zuhuruna, ecellerinin h u lulne intizar eylediler. Grlt yaklaa yaklaa oda kapsmdan ieri, Perihan taraftarlar m d a n bir on, on iki kadar, herbiri birka k a h r a m a n a bedel, fedakr Ue elliden ziyade gzlerini k a n b r m sfel ve mtehevvr korucu atldUar. Kendi nefisleri iin h e m e n silha mracaati tenezzl addedecek bir hali vekar v e tevekklde d u r a n iki ehzade yoUarmda can v e r e n fe d a k r l a r n halini grnce mevkilerine lyk, meziyyat celilelerine m u t a b k bir t a v r esdikaperverane ile ufack frkalarnn riyasetine getUer, e n byk muharebelere n u m u n e olacak, en byk seraskerleri gptaya drecek bir tarzda mdafaaya baladlar. Adil Girayn talimile ashab mdafaann herbiri odadaki eyadan birini nne siper ederek d e f i sU e urar, Hanzade e P e r i h a n ise biribirini muhafaza etmekle beraber ciz kalan askerlerm de imdadna yetiir idi. Ne faidesi v a r ki mdafilerden telef olanlarn, fevt olmu fr s a t ikbal gibi, telfisi kabU olmaz, siUerden helak edilenlerin, hazr lanm ft semaviye gibi, biri def'edildike yerine ikisi gelirdi, P e r i h a n taraftarlar bir saatten ziyade kendilerinin on be yirmi misli dmanla uraarak, hayfa k i tarihlerde bile yazlamam olan namlarm, kyamete kadar elsinei sitayite dolamaa ayan edecek k a dar m e r d a n e v e fedakrane bir i k d a m Ue efendilerinin pii n a z a r m d a b i r e r birer feday can eyleder. FedayUer odadaki eya ile kendilerini muhafazadan ziyade kendi

A N T O L O J S

143

v c u t l a n n efendilerine siper eyledilderinden bunlarn u m u m u kurban oluncya kadar ehzadelere b i r ceriha bile dokunmam idi. Vakta ki ehzadeler t e n h a kaldlar, k a n grm bir ift arslan gibi, biribirine zahir olarak ve mdafaay b t n btn terkederek haeratm zerine savletler gstermee baladlar. Silh kullanmakta olan meharetleri cihetile dmandan lakal d a d a m tepelenmedike vcutlarna bir y a r a d o k u n d u r m a n m ihtimali yok idi. Yirmi dakikadan ziyade uratlar, bir iki kere muhacimleri odadan dar urattlar. F a k a t erazil, khsara arpan dalgalar gibi, geri ekildik e savletlerine bir k a t daha dehet vererek avdet ederlerdi. Adil Giray, P e r i h a n m tesinden berisinden seylp eden kanlar g rnce, vekar merdanesini b t n b t n kaybederek sillerle muhatabaya tenezzl etti: "Bu masume ahnzn hemiresidir!. Siz h a k k nimeti by l e mi gzetirsiniz?,, diyecek oldu. P e r i h a n hemen lkrdsm keserek: "Sus hanzadem! B u kpekler hakk nimeti de, velinimeti de ekmek gibi kesilir, yenir bir ey zannederler. Bunlarla m u h a t a b a amnza yak maz!..,, dedi. Nazar o srada k a p m m nne gelen Rstem hana taallk etti: "Ah, zerimize sarlan ejderin ba gzmzn nnde duruyor da biz hl kimlerle urayoruz!.,, diyerek han tepelemek iin kapya do r u urad. O zamana k a d a r P e r i h a n m tedenberi gnllerde brakt nfuzun tesirUe zerine bir yed-i redar ile silh eken korucular serd a r l a r m tehlikede grnce meslek gayreti ve bir dereceye kadar da m cazat tiye korkusile b t n b t n havf insaf kaldrdlar. Perihan sol memesinin altndan arca yaraladlar. Biare kz cerihasnn tesiri takat gdazUe vcudunu idareden ciz k a l a r a k ar au: birka adm geri ekildi. Adil Girayn ayaklar ucuna devrildi. Korucular halin dehetile birka dakika beht iinde d u r d u k t a n sonra a h l a n n m hemiresini m e m a t halinde ve dmandan aldklar esi rin yine hayatta b u l u n d u u n u dndler. Serapa gazep, seraya tehev v r kesildiler. K a t ' bir azmi h o n h a r a n e e dil Giraya birka taraftan h c u m eyleder. Biare P e r i h a n r u h u sanisinin de can gibi mehlikede bulunduunu grnce cisminde n e k a d a r h a y a t kalm ise bir yere top lad: "BinTiem- ser be pii payet Ber hizem- can knem fedayet,, beytini okuyarak yerinden davrand, yaral arslan gibi bir savleti m u k a vemet ikenane e , k a h r dya balad. Adil Giray ise mukasmda grd atei hamiyyetin tesirile, b t n b t n b i r barikai celdet kesUer e k v a k t e herbiri elli altm kiiye mukabU olan Tatar kahramanlar nn nesli necibi olduunu t a m a m e isbat eyledi. yle ki iki ehzade

144

N A M I K K E M A L

birka yerlerinden mecruh olduklar halde ayaklarnn ucuna on be k a dar korucunun aesini serdiler. Rstem han telefatn tekessrile btn btn bir lehibi gazep kesi lerek: "Klla urar durursunuz! Tfeklerinizi hangi dmana sakl yorsunuz? Ate etseniz e. diye feryada balad. Korucular v a k ' a n n hevl garabetine munzam olan can korkusile dtkleri gafletten mtenebbh oldular. ki biarenin zerine elli altm tfek birden boaltarak ikisini de bir anda ehit ettiler. Rstem han o zaman odaya girebildi, Perihann kanl vcudunu bir nazar gayz ve t a h k i r ile szerek: "Be bahri fena reft- niz d Felek gjt handan hi in niz d! beytini irat ile honharane bir de hikmetfruluk ederek odadan ekildik tevabii de arkasna dtler.
(Abbas, bir yolunu bulup cenazelerin naklim zerine alr. Bunlar mezarla tatt, gmdrmeye baslar. Yaralanp baylan Cezmiyi de bu frsatta nakleder.)

Meydanda Cezmi ile dil Giray ve P e r i h a n m n l a n n d a n baka b i r ey kalmaynca arkadalarn da ehre iade eyledi. Biraz su buldu, Cez minin yzne seri)erek baygnln izale etti, yarasm ykad, sard. Bir me'alenin altma oturdular, vak'ay Cezmiye etrafile nakleyledi. Cezminin azndan kan lkrd: "ehzadeler gitti de beni niin lmee brakmadn?...,, Sznden ibaret idi. Abbas: "Hi yle lkrd m olur! Bir vasta telef olmakla bir maksattan el ekip te hemen l vermek insan kr mdr?.. Yarn frsat drrsek Gazi Giray ile bir i grrz, velev k i elde bir baka P e r i h a n olmadmdan o suret m u h a l olsun! Kar tarafa geeriz, mezhebimizin ily anna alrz. leceksek midi g a lebe melhuz olan bir m u h a r e b e d e lrz!..,, yollu birok szler syledi. Cezmi b u szlere kani olmadise de kalbinde zf, zihninde tel gsterip t e metanet ve hamiyete hizmetkr m e k a m m d a bulunan bir Dastanl ko rucudan aa kalmak korkusile mlzem grnmekten baka are bula mad. ehzadelerine son hizmetlerini ifa iin bir gzel mezar kazdlar, ehitleri kaldrmaa gittiler. Biarelerin sebebi mevti olan cerihalar iki sinin de bamda idi. O cerihalardan seyeln eden k a n ile ehreleri b t n b t n afak rengine boyanm. dil Girayn hresinde yldz kadar b i r nokta ile, Perihann enesinde iki tarafa doru hill k a d a r bir aklk kalm idi.

A N T O L O J S

145

Cezmi bu temaay grnce tabiati airanesi her trl hissiyat h z n m a t e m i n e galebe etti. ehitleri biribirinin koynuna getirdi, Adil Giray ile P e r i h a n m balarn, yzlerinde kalan beyazlklar ay yldz ek li hsl edecek surette, biribirine yaklatrd. ehidenin kan iinde olan salarile ikisinin ehresinden mstatil hr ekil hsl eyledi. Abbasa tevecch etti: "Bak temevv etmi, ular yaralanm Os manl bayrana benziyor! Yed-i kudret, yek vcudu muhabbet y a r a t t , iki ehidin simalarnda hizmet ettikleri maksadn ne parlak, ne gzel bir nianesini tasvir eylemi! Ben Vallahilzm bunlar kabrlerine b u vaz'da defnederim! Melikei suale m a k s a t l a r m m nmunesile grnsn1er!.. dedi. Abbas ile birletiler, kazdklar mezara iki biareyi o vaz'da tevdi eylediler. Abbas are var! Ben imdi uradan giderim, bulunduumuz y e r e y a r m saat mesafede olan, tekkeden y a r m altn veririm, iki k a t dervi esvab alrm. O hrkalar sayesinde k e k l bedest olarak istediimiz y e r e kadar gidebiliriz. Ceznrd Git, getir! Dervi oluruz da yine Ali Kulu Hann yanna gideriz. Bu m u h a v e r e zerine Abbas, iki can muhafaza edecek bir cismi zahiri aramak, bir sahibi vicdana gre ne derece gayret verirse o derece evk itap ile Cezminin y a n m d a n ayrld. Cezmi o kadar dehetli, o k a dar hilaf m e ' m u l birtakm vekayi ve fecayi karsmda tek t e n h a k a lnca ranllarn tede beride gezinen k o r u c u l a r m k a b r i s t a n m servile. rinden tefrik edemedi. Sayelerin y k s e l m ^ i cihetile kendini bir gulyab a n i dehetgh iinde grmee, bir y a m y a m l a r memleketi a r a s m d a zannetmee balad. htifaya bir mahal arad. Badii tasavvurda Osman llk gayreti hatrna geldi. P e r i h a m n makberede olsun y a n m a atlmak istedi, o mertebeye lyk olmadn dnd, hicap etti. Bu hicap ze r i n e ftratn kendine ihsan eyledii celdeti m e r d a n e hatrna geldi, v e b u grnen sayelerin herbiri bir cellt olsa cmlesine kar durmak ve o yolda ehit olup ta. Adil Girayn aya ucunda olsun bir m e z a n mefha r e t bulmak fikrine dt. Nihayet o ehidin intikamn almak, byle bir beyhude fedakrha mraccah olduuna hkmeyledi. B u iki mtalea zerine teslim ve t e v e k k l ile Abbas gelinciye k a dar beeyyi hal bir y e r e ihtifaya zihninde k a r a r verdi. Yldzlardan den, snm me'alelerden kalan hafif hafif ziyalarla etrafn arad, ba t a r a fnda km bir mezar buldu. Uraa uraa iine girdi. Telkini i m a m a veya v r u d u m n k e r e y n e muntazr b i r meyyit gibi zand. Elini bir tarafa att, souk, k a t bir eye ragtgeldi. Mesh ile insan kellesi olduunu anlad. Vcudundaki y a r a oraya gelinceye k a d a r v e

10

146

N A M I K K E M A L

hususile mezara girinceyedek ruhan ve cisman ektii meakkatlerle almak ve belki kendini imate ile o ftratta olan bir sahibi h a m i y y e t iin mezarndan firdevsi mkfattaki makamna bir manzara olmak d e recesine gelmiti. Bir taraftan ise birok muziyat vcudundan, esvabmdan bir eyler koparp t a taayy etmee alrlard. Eline ald kelleyi biraz d a h a evirdi, evirdi, sevabkm kubhiyatn idrak etmekle beraber itiraz i n saniyete mutabk grmiyen veya tbiri herle: "Bize nisbet sabklar n e kadarda ise bizden sonra geleceklere nisbet biz de o kadarda kalacaz!,, itikadnda bulunan feylesoflar gibi, irkinliini, kokmuuunu d n m e k istemiyerek yine yerine brakt: "Acaba sen de benim gibi bir i n san m idin! Acaba dil Girayn, P e r i h a n m o Yusfe, Zleyhaya sani addolunacak k a d a r gzel olan, ehrelerinin iinde de byle irkin b i r kemik mi var idi? Acaba hsn mcerret, adli m u h a k k a k olan h u z u r u lhiye bu kadar irkin, bu kadar iren bir ehre ile mi gideceiz?. y le olmayp ta ne olacak?. Daha dnk gne k a d a r biare dilin, zavall P e r i h a n m tasvirleri gzmzn nnde hep hayalttan ma'dut deil m i idi? O hayaller bugn hakikat oldu. H e m de ne kanl hakikat! Ya bugn hakikat bildiimiz lem yarn hayal olmyacak m ? ola cak! Y a r m olmazsa br gn olacak, phe yok ki olacak! H e m de n e kor kun hayal! Hayr, hayr, insaniyet elbette bu cisim deildir. Mezarda r u h b u lunmaz; bir kere r u h u grebilsek kimbilir nekadar gzeldir! Byle ke mikten, etten yaplm bir vcudu hakire nekadar ziynet veriyor! D n yada niin kimse en gzel ressamn yapt tasviri bir irkin kz k a d a r sevemiyor! Deil, deil! Baka bir lem var, insaniyetin zevki o lemdedir. t e bu lemde grdmz ikbalin, icIlin, zevkin, evkin neticesi bu meza r a girmektir. htimal ki imdi biri gelir, kabileceim delii kapar, h a yatm zail olur, Melikei sual bama ker, dnya iin anlara da bu c e vab veririm, evet! bu cevab veririm. Ah, fakat dil Giraym, Perihann, hele uratmz u m b a r e k maksadn byle bir netice vermesi adli lhiye tevafuk eder mi idi?!. Sus habis!! nsan korkusundan mezarlar iine saklanyorsun da y i n e levhi mahfuzun tahkiki esrarile uramaa cesaret ediyorsun!..,, Yollu, kendi ahlkn musavvir olmakla beraber bulunduu halin ilcaatn da gsterir, birka sz sylendi. Syrla syrla yine m e z a r d a n ban kard. Abbas ise o srada mevkiine gelmi, koynundan br em'a kararak yakm, Cezmiyi aramakla megul, bulunmutu. e m ' a n m zi yas Cezminin bana dp te sayesi uzadka ve Cezmi kmaa al:, t srada sayesinin uzamas dahi bydke kabirden, eski itikatlara

A N T O L O J S

147

gre, yaklamakla b y m e k anmdan olan bir cad kyor zannetti. Biraz, r k t , geri ekildi. e m ' a n m ekilmesile saye d e bittabi eklini deitir di. Abbas oralarda yle cad filn olmadma hkmeyledi, yine m a k s u d u n u arayabilecei d a e n i n haricine kmyacak kadar ykseke bir s e s ile: "Cezmi, Cezmi!,, diye sylenmee balad. Cezmi bu saday iitince, hatiften gelmi bir niday davet istikbal edercesine sratle mezardan vcudunu b t n btn syrd, A b b a s m yanna itap eyledi. Dervi hrkalar hazrd. Ne faidesi vard ki Cezminin yaras k a b r e girip kmakla ald, bir k e r e daha sarmaa m u h t a oldu. Abbas b d l i tedbirleri icra e urat, Cezmi y r m e e m u k t e d i r olabildi. kisi birden arkalarna hrkalarn giydiler. Abbas parman uzatt, Cezmiye Mark gsterdi. Subh kzip Adil Girayn, P e r i h a n m midi k a d a r p a r lak bir ziya gstermee balamt. Cezminin fikri ise teebbsnn n e ticesinden kanl, kendi girdii mezardan korkun bir halde idi. A b b a s s u b h kzip kadar sratle oradan kaybolma tavsiye ederdi. Cezmi m e z a r gibi bulunduu y e r d e k a l m a k reyinden geemezdi. Nihayet Cezmi Abbasa tevecch etti: "Benim fikrime gre insan olan:

kaidesine ittiba etmelidir. Ya b u r a d a Adil G i r a y m kadrini gsterecek bir hareket edereiz, y a h u t mezarlar hazr duruyor, u k a r a toprak bizi d e kabul edecek kadar bir kucak b u l m a k t a n hibir vakit ciz k a l m a z . Adil Giraya felek vefa etmedi. Bize d e mi bivefalk edecek! Ben vazife m i bilirim. Bann ucuna, velev tahtadan olsun, bir iaret dikip t e ze r i n e ann i'l edecek, ayarn ramna, t a r a f t a r l a r m m gayretini gste recek bir ey yazmadka uradan uraya kmldamam. H a t t yazacann eyi kanmla yazacam!..,, dedi. ki refik gayretle o leylei musibet arar^ snda bir tahta buldular. Mezarn zerine diktiler, bir k u r u m u dal p a r as kestiler. Cezmi o dal parasn eline ald. Cerihasndaki s a r g a r m zerine bulam ve hl k u r u m a m olan kanile o tahta parasmn z e rine irticalen syledii u birka beyti tahrir eyledi: CEy zvh,zx sa.rCaU ildHi (Cari idi her rmamelende (Fikrindi zekya maa nur {Azminde nosip olayd frsat (Takdiri Cenah Kibryada '(Gnlndeki saik.i hamiyyet ^(Tarihini g eder de gafil nsan idi fvtratvn kemahi) Ahkm evamir-nevahi) Kalbindi ecaatin penahi) Bir gnde geda ederdi ahi) Ulviyyetinin budur gvahi) Gsterdi cihana jeyz-i rahi) Aniaz yine em.i intibahi)

148

N A M I K K E M A L

(Ykselmee sevkederdi hatif (Gelmezdi ehadet olmjosayd (YksMi o rtbe kim makamn

Gesen bile evci mahr-- mxihi}cIline t ebet tenahi) Ar oldu serir.i ihtiamn)

Bir halde k i yazy bitirmek iin bir taraftan k u r u m a k zere olart k a m sabahm, lemi hayat birka saat grmekten veya daha dorusu k e n dini lemi hayata birka saat gstermekten m a h r u m olduu iin ettii, giryei elem denUmee ayan olan ebneme slatmaa alr, bir taraf t a n d a vakit gememek zere iirini: "Ellfiladtka ben sze balar hcu^ma varidat yle kim takat getirmez n takrire zeban,, vasfna lyk olacak kadar ser syledii halde kalemini k a n t u t m u k a tillerin harekt mezbuhanesine tebih olunacak derecede bati bir yolda grrd. L e v h a n m tahririni yle bir zamanda ikmal eyledi k i midi hayalt m a y n i olan, subh kzip , hakayiki lemin misali olan subh sadk nok tasna tahavvl etti. Markta bir kanl bulut, o bulutun etrafmda toprak rengine t a h a v v l etmi bir korkun pusu, o pusunun altnda b y m mezar ekli gsterir birka irkin da, o dalarm altnda kimi yeni domu d a fni olduunu bilmedii iin tebessme balam birka iek, kimi fena buL. d u u halde yine fni olduunu anlyamam be soluk yaprak g r n r v e bu levhai temaann kffesinde azameti ilhiye tecessm eder dururdu,. Cezmi air idi. airlerin bir h a h de vardr ki: nazar hayalini sevketti bir y e r d u r u r k e n tabiat, hazaini bedayiin nekadar cevahiri v a r s a kffesile beraber ayama gelse yine hibirini gremez. O cihetle blda arzettiim levhay tamaa eden yalnzca Abbas idi. Cezminin itigali yazmaa mnhasr kald. Yaz bitti. ki arkada arkalarndaki korucu libasndan s o y u n d u lar, musibetten zahirde kalm bir n u m u n e olmak iin, bir m e z a r m s t n e attlar. Dervi esvabile Mirza Sleymann ordusuna gittiler. A l t K u l u h a n n adrna misafir oldular. Abbas arkadalar arasnda, Cezmi de, bir iki gn sonra vatana a v d e t iin yine dervi kyafetinde yola girerek lemi ihtifada kayboldular,
(Birinci cilt burada biter; Namk Kemal ya ikinci cildi yazamam, yahut bu^ ikinci cildin msveddesi kaybolmutur.)

A N T O L O J S

149

BAHARI DANTEN ocuun ismini bir vakti mea'utta (Sultan Cihandar) kodular. B a h t iyauk b i r devletli k a d m d a dayelik hizmetile ser blent ettiler. Drt sene, drt ay, drt gn d a y a s m m kucamda kaldktan sonra d e t i erifei islm zere ilm kemale intisap etmesine vasta olmak iin e d i p ve m n e v v e r bir stad tali yaverin terbiyesine tevdi olundu v e a h l k m slah ile e v k a t h m a y u n u n u candarlk fnnunun tekmiline ve cihangirlik levazmnn tahsiline sarfettirmek v e dab hilfet v e k a vanini saltanat kendine retmek iin mahsus danili mvekkeller ve zeki mrebbiler tayin klnd. Cenab H a k dergh azametiade m n t a h a p ve makbul olan k u U a r m zelde b i r cevheri k a b y a r a t t m d a n ocuk on drt y a m a girer girmez maarifte, hsn ahlkta, hasl d n y a s m m devletine, ukbasnn saadetine l z m olan kaffei halatta teferrt eyledi. Bir g n deti mabudesi zere ndemasndan birka kimse ile ikra azmettiler. Maiyetinde mevcut olan ahinler k i sratte cva tabiatli fkr, dak m a h b u p l a r a v e doanlar k i kanatlarrun akl, karal rengi o m a h b u p l a r m emi k r b a l a r m a benzer id. Rastgeldikleri m r g a m h a v a y , penei m j g n m gerdeni uaka takm dilrbalar gibi, blk blk s r y e r e k cemettUer. V e tiz n a h n pelenk heyet tazlar v e gerdeni zerrin avklarla mzeyyen kelpler sahray ceyln ve geyikten hli braktlar. B u h a l ile nsf n e h a r eriti. Cihandar Sultan ise glcemali naz ile p e r verde olmak cihetile gnein tesiri h a r a r e t i n e t b v e r olamadmdan s a r a y devletine avdet etmek istedi. Esnay r a h t a ehirden hari bir b a a rastgeldi. yle bir ba k i k e m a l i letafet v e taravetinden serv ile imad k mauk gibi biribirine a r k a vermi, snbl v e gl henz mlki olmu gelin gveyi gibi biril)irine sarmap kucak kucaa oturmu. Z m r t renk sebzelerinden emenistan sabah b a h a r a msadif arh atlasa benzemi. K u l a r m nlei dilke meclisi glde nevay e r g a n u n d a n d e m v u r m a a balam. B a d a sermesti safa olanlar kadehi s r r e nevelerini blend etmi .Kalender m e r e p olan k u m r u k l renginde hrkasile sem etmee aaz etmi. H a va sebzesine ebnemden cevherler sam. Gya k i z m r t l e inci biribi r i n e karm. H e r kesinde birok kokulu iek peyda olmu. A n l a r m zerine de iret sofralar k u r u l m u . Benefesi b k m b k m kklleri ni arkasna salvermi. Hava zlf a r u s u n u n kpelerini zm. n k S u l t a n Cihandar bahenin letafetini ve gl v e reyahinin taravetini sey r e rabet eyledi. Gl. gibi handan, serv gibi h r a m a n olarak etraf t e m a a e t m e k t e iken su kenarna ekilmi, p e j m r d e h a l b i r civan m a m u m grd. yle b i r civan k i servzt gibi ser ekmi, zlf siyahn etrafa

150

N A M I K K E M A L

p e r i a n salm. Tebessm irini nice Ferhadn c a m irinine ate salm, Kerkisi caduy dilfiribi blbln emene fitne vermi. ehrei b a h a r e f a m riyazi giUene rekendaz olmu. Gl d a b n t u t m u , kane ga zelhan oluyor. V e karsmda, ashab cinanm libas gibi yeil renkli h l l e l e r e brnm, sof dny mcerret gibi mu'tekifi hcrei halvet ola r a k sktu ihtiyar etmi h d h d Sleyman misal eker ile p e r v e r d e olmu, rengmiz kularn padiah denilmee lyk skkern makal bi t u t i duruyor. Cihandar Sultan, civann etvarile tutinin tarzndan gayet hazzeyled v e kemali evk ile yanlarna yaklaarak deti islm zere selm v e r d i . Lkin civan terennmle megul bulunduundan asla etvarn tebdil e t m e d i . Hatt Cihandar Sultana tevecch ve reddi selm dahi eylemedi, Tutii dn, efendisinin istinasndan dolay ehzadenin nasiyesinde t e g a y y r hasl olduunu derkedince h a t r m ele almak iin b i r t a k m s u h a n insane mklemata balad: Tatl tatl o kadar sylendi ki e h zadeyi m e m n u n eyledi. ehzade tutinin kelimat irinine h a y r a n olarak bir saat miktar t a s vir gibi sakit kald. Bu yeil cameli, gzel szl nazeninin m u h a b b e t i n vahitte gnlnde k a r a r ettiinden kemali tel ile kolunda bal olan k y m e t t a r y a k u t u zerek tutinin kendisine verilmesini iltimas eyledi. Civan ise tutii d n n m firkatine t a h a m m l edemiyeceinden iltimasn reddeyledi. B u n a kar ehzade dedi ki: "Budala ocuk! Bilmiyor musun ki bif m e m l e k e t i n tac ve tahtna vris benim? Gnlm bu kua ziyade meyl e t t i . Eer b a h t m yr ise b u verdiim y a k u t u - ki harac memlekete b e d e l d i r . alrsm v e bir avu toprak kabilinden olan bu kutan vazgeer sin* ve ill nedamal ekersin. lerde mezellete duar olunca hezar ni y a z ile vermee talip olursun!,. Civan bir zaman teemml ederek bildi ki re'yi seltine muhalefet c m irinden el yoymaktr, h a h n a h a h tutiyi ehzadenin h d d a m m a t e s l i m eyledi. ehzade ise tutiyi ele geirdiinden o derece mesrur oldu k i g y a yedi iklime fermanferma ve rub'u meskna mutasarrf olmu idi.
Mellifi: Hintli eyh nayetullafe;

Magosa 1290!

A N T O L O J S

15}

VATAN YAHUT StLSTRE'DEN BRNC FASIL (Perde alnca kenar sokaa nazr bir oda grnr. Zekiye Artut" vutlua mahsus hir Uadm elbisesile mindere uzanm, elinde bir] kitap, nnde bir mum. slm Bey de sokakta gezinir.) "BRNC MECLS,, ZEKYE (Kitab sandn stne brakarak)

Ah!., nineciim! nmeciim! Gnlme niin bu kadar rikkat verdin! Fikrimi niin bu kadar atm? Sen de imdi kzm grsen, okuttuuna piman olurdun... Benim gnlm yle byk byk hlyalara nasl da yansn! Benim beynim yle geni, geni tasavvurlara nasl t a h a m m l etsin! Yreim nekadar arpyor! Sanki gsm yerinden koparacak t a dar frlyacak... Beynim nekadar sklyor! Sanki bam paralyacak t a etrafa dalacak... (Eller7ii yzne kapayarak) Nineciim! Nineciim! Daima babam dnmek iin atn, hazr ladn fikirde bakas geziyor! Daima seni sevmek iin terbiye ettiin, b y t t n gnlmde bakas hkmediyor! Seni b a b a m okutmu, a n m yoluna ldn. Beni sen okuttun. Yoluna lmek deil, ldne alamak bile hatrma gelmiyor! Ah!... Daima o! Gzmde o! hayalimde o! aklmda o! o! o! o! Bir k e r e sokakta grdm... Keski yzne baktm zaman gnlme den ate gzlerimi erideydi... Daha bir bakta vcudumda nekadar kuvvet varsa toplayp ta gz lerimi baka tarafa evirmek istedim. Eyvah! Ne vcudumda kuvvet b u l dum, ne gzlerime h k m m geti. Sanki mrmde grdm, iittiim, okuduum, dndm nekadar gzel ey varsa hepsi bir yere toplan m ta bir insan ehresi olmu, karma kmt. (Biraz dndkten sonra) Hayat n e garip hal imi! Birka gn evvel yanmda biri alasa g znn ya safasndan dklyor zannederdim. Bugn kulama kahka halar m a t e m sadas gibi geliyor! Birka gn evvel m a m u m m a m u m bulutlarda imek aktka biri glyor gibi grnrd. Bugn yeni al m gllerde iy grsem birinin gz ya dklm zannediyorum! Birka gn evvel y z m glyordu... Sanki her ey de benimle beraber glyor du! Bugn gnlm alyor. Sanki herey de gnlmle beraber alyor!

152

N A M I K K E M A L

Yine sabah oldu. Yine gzme, bir dakika uyku girmedi... (Mumlar sndrerek) Zavall mum! Acaba ben de senin gibi yana yana tkenip gidecek miyim?... Be dakikack uyuyabilseydim... Belki ryada g r r d m d e ayaklarna kapanr, gnlmn zehrini dknceye k a d a r doya doya a lardm... Allahm! O mektup neydi?... Atele yazlsa insanm yreini o k a d a r yakmaz. Okuduka gzlerimden sanki yzme, gsme doru damla damla alev paralar sad... Seviyorum. Sevmekten bir trl kendimi alamyorum. O da beni seviyor. Sevdii mektubunda yazl.. Kendi yazsile yazl.. Elbette ger ektir.. Hayr! Elbette gerektir... Allah o kadar gzel bir vcudun iin d e hiyanet saklamaz a. (Biraz teemmlden sonra) K i m bilir? En gzel ieklerin arasnda ylan bulunur. Yarabbi! Yarabbi! nsann yz gibi gnln de meydanda yarataydn ne olurdu? "KNC MECLS,, slm Bey. Zekiye Hanm SLM BEY (Pencereden girerek) Ben gnlm meydana karabiliyorum. N e yapalm ki iindeki e s r a r yine sana grnmez. ZEKYE slm Beyi grnce nihayet derecede bir tel ile yanma komak is ter, fakat yine kendini toplar. Bir sUtu mteesiraneden sonra kendi kendine hitap ederek ve fakat szn iittirerek) Ya imdi her gn AUahtan lmm istediimde h a k k m yok m u ? Biri grdyse bana ne der? SLM BEY Kimsenin grmek ihtimali yoktur. Bu kadar gnler, bu k a d a r gece lerdir kendimi gstermemek iin topraklarda yuvarlanyorum... Sabah alyor, gzler hl almaa balamad. Gece bitiyor, u y k u daha y e n i balad. Her gece buralar dolayorum, tecrbeme itimat et. ZEKYE (Memnuniyetini setrederek barit barit) Sizi davet eden mi vard? SLM BEY Allah akna ellerini yzne t u t m a . Dnyay topu bir gn grdm. n k dnyadan m u r a t sensin. Bir daha grecek miyim? Orasm ABah bilir.. Demindenberi casus gibi pencerenin altmdan szlerim dinledim, (Zekiye izhar infial eder)

A N T O L O J S

153

Kabahatimin bylt olduunu biliyorum. An biri bana yapsa in d i m d e kyamete k a d a r alaklktan kurtulamazd. (Zekiyenin injiali tezayt eder) Haydut gibi pencereden bir eve girdim. (Zekiyenin infiali daha tezayt eder) Benim b u r a y a girdiim gibi biri bizim eve girse kanm hell sayar -ldrrdm. Ne yapaym ki ihtiyar elimde deil! Seni seviyorum.. Senden a y r lacam... Bugn azndan beni sevdiini iittim..". Bugn sana veda edeceim... te gnln benden kamak istedike ayaklarn bana doru geliyor... Ben de kendime malik olaydm, elbette kendimi zaptederdim.. Elbette senin y a n m d a olsun m t t e h e m olmamaa alrdm. Merhamet! Merha m e t ki byle n u r d a n dklm vcuda tatan yaplm gnl yakmaz. ZEKYE (Gnlyle dvrcesine birtakm tel ve tereddtten sonra ken. kendine) Bu k a d a r zamandr lm azabma t a h a m m l ediyordum... Olmad, olmad... Yine olmad. (slm Beye hitaben) Muradn nedir? Ben kendi halimle urap duruyordum... Birden b i r e peri gibi nme ktm. Beni kendimden aldn. Uyusam r y a m d a sen! U y a n s a m hayalimde sen. Yalnz kalsam karmda sen! Dainia sen! daima sen! daima sen! Vcudumu m u istersin, ite esirgemem. Canm m is tersin? Al d kurtulaym. SLM BEY Beni grdn zaman gzlerini evirmek istemisin... yle mi mer hametsiz? Ben seni grdm vakit gnlmden ne haller getiini bilir misin? Gz kapaklarm bir kere y u m u l u p alncaya kadar arada b t n m r m kayboluyor zannediyordum... AUaha bin kr olsun ki sen d e benim gibi ihtiyarsz seviyorsm. "Gnln sana galebe ediyor. Sen beni bir kere grdn. Ben seni bir k e r e grdm. te gnlmz ikiz yaradlm. te Allah seni bana vermi. te sen can, ben vcut! Sen muhabbet, ben gni! Sen hsn, b e n ak! Sen gne gibi y z n e baktka gzlerimi ya iinde brakyorsun. B e n glge gibi senin - yalmz senin - a y a m m altmda srnyorum! Biz biribirimizden b u r a d a a y n l r s a k tede birleiriz, bugn ayrlrsak yarn brleiriz. Gel.. Yanuna gel.. Bana yemin et ki gerek ayrlahm, gerek ayrlnuyalm, dnyada hirette benden baka kimseye y r olmjacaksn.. di

154

N A M I K K E M A L ZEKYE (Kendini tutamty<a'ak) Vallahi.

(Kendini toplayarak) Meramnz anlyamadm? (cbar nefs ile) B e n kendi kendime syleniyordum... Siz grndnz... Ben... ben... b i r ey... sylemedim. Syledim mi?.. Yoksa... ne diyecektim?.. (Yine ihtiyarn kaybederek nihayet derecede mtehakkimane) H e m beni seviyorsun, h e m niin ayrlacaz? SLM BEY Gideceim. nk... ZEKYE (Hiddetle szn keserekj Zihnimden b a b a m m , ninemin muhabbetini kardm. Kardeimin m e z a r gnlmde idi. An da u n u t t u r d u n . imdi hayali de kendi gibi k a r a topraklarda yatyor. Mezarn grmeden hatrma gelmiyor!? Ne u y k u m kald, n e ihtiyarm kald... Ne bir eyde a r z u m kald... K e n d i n d e n b a k a gnlmde bir ey brakmadm.. imdi de kendini elimden alacaksm. H e m de mjdesini kendin getiriyorsun. Kalbini y a r a c a k t m da b a n a b u merhameti, bu insaf m gsterecektin? (Kendi kendine hiddetle sylenip gezinerek) Skjnunda n e olacak? O bu memleketten gider. Ben de b u d n y a d a n g i d e r i m m r m n h e r lezzetini kaybettikten sonra k a r a topran n e s i v a r ? Birka dakikalk can acsndan m korkacam? SLM BEY (Kendini zaptedemiyecek surette br tehalkle) Gideceim... ZEKYE (Yanna hcum ile lkrdsn keserek) ptida beni ldr. SLM BEY itniemi gibi) Gideceim... ZEKYE (Yine lkrdsn keserek) Sende o k a d a r erkeklik yoksa ben kendimi ldrrm. SLM BEY (Bir mekneti niusrrane ile Gideceim... Gideceim... Gideceim... Yoluma cehennemin ateleri salsa yine gideceim... Gsme A z -

A N T O L O J S

155

railin penesi dayansa yine gideceim... B a b a m m mezarm inemek l-zm gelse yine gideceim. Ninemin vcudu a y a m u n a l t m d a ezilecek ol sa yine gideceim. Gerekten benim iin leceini bilsem yine gideceim. ZEKYE (Hiddetle gezinerek sesi iitilecek surette, kendi kendine) Ah inanmyor... Kendi iin leceime inanmyor... Belki ldm vakit t e inanmaz. (Hiddetle slm Beye dnerek) Gideceksin... Gideceksin... Niin gideceksin? SLM BEY rMefconetle; Kandil geceleri kabristan ziyaretine gidersin a? ZEKYE (Hiddetle) Giderim... Sonra? SLM BEY Hi benim ocamda oralarda y a t a r adam grmedin mi? Ecdadm dan krk iki ehit ad biliyorum. Rahat deinde lm bir adam iitme dim. Devlet harp am- Dman serhadde ehitlerimizin kemiklerini, top raklarn inemee alyor. Hi nasl olur ki h a s m m silh vatana ev rilsin de karsnda iptida benim gsm bulmasn? Hi nasl olur ki v a t a n muhatarada bulunsun da ben evimde rahat oturaym. Hi nasl olur ki devlet yerinden oynasn da ben mhlanm gibi burada kalaym. Hi nasl olur ki vatan muhabbeti bugn hereyden mukaddes olsun da ben yalnz senin muhabbetinle uraaym. Hi nasl olur ki dnyada hereyin ilerlediini bilip d u r u r k e n ben babamdan, ecdadmdan aa kalaym. Vatan! Vatan! V a t a n m u h a t a r a d a diyorum. itmiyor musun? Beni Allah yaratt. Vatan bytt... Beni Allah besliyor. Vatan iin bes liyor. Ben anamn k a m n d a n vatana geldiim vakit atm. Vatan k a m m doyurdu. Ah vatann sevmiyen adamdan sana nasl muhabbet m e ' m u l edersin? ZEKYE Ah!... Vatan!.. Vatan olunca... Ben ne derim? Ben.,, ne diyebilirim? Git!.. Git beyim!.. D n y a n m bu hali de varm! Ben vatan bilirim. Ben vatan lkrdsn iitmitim... Lkin iki kalbi biribirinden koparr san mazdm! Meer koparrm. Benim gnlm kopard... Hl iime k a n l a r akyor. Gzmle grm gibi biliyorum. stedii k a d a r aksm. Git beyimf Ben olsa olsa bir iki damla ya dkerim. zin vermezsen a n da dkmem. Gnlmde saklarm. Kavgaya gideceksin deil mi? V a t a n m iin gidecek sin deil mi? Beni de unut, dnyay da unut...

nS

NAMIK

KEMAL.

(slm Bey Zekiyenin odasndan kar, sohakta toplanan maiyetine bir hitabe syledikten sonra: "Beni seven arkamdan gelsin,, der, pene, resinden bunu duyan Zekiye de erkek kyafetine girerek gizlice onu ta. kip eder. kinci fasl Silistre kalesinde geer, vatan iin lmek ister). KNC FASIL, KNC MECLS (Gnlller, neferler, Abdullah avu, Zekiye, Miralay) SITKI BEY Kalede kalmak istiyenler bir tarafa ayrlsn. BR GNLL H e p burada kalmak istiyoruz ki b u r a y a geldik. Biribirimizden niin ; ayrlacaz? SITKI BEY (Hi kimseye iltifat etmiyerek) Aalar! Dman suyu geti. ehrin br tarafmda herkes biribirine giriyor. Memleket bir iki gne kadar b t n b t n m u h a s a r a y a uraya.ak gibi grnyor. Allah zeval v e r m ^ i n , devlet kalesini kendi a s k e r e de muhafazaya kadirdir. inizden her kim b u r a d a bulunmak istemezse paadan izin var. Hemen bugn d a n ksm. BR GNLL Dman ok. Asker az. Bizi azaltmak m istiyorsunuz? ABDULLAH AVU Asker az olmakla kyamet mi kopar? Azdan az olur, oktan ok. SITKI BEY Kyamet mi kopar? Kyamet mi kopar? Sen sus ta biraz unlar syllesin. ABDULLAH AVU Ay ben syleyince kyamet mi... SITKI BEY (Lkrdsn keserek) Sphanellah! Aalar.. Muhasarada kurundan, glleden baka a lk, susuzluk ta var.. Kim kendini k u r t a r m a k isterse... BR GNLL (Miralayn karsna gelerek) Bey, bey! Biz bui'aya kendi iradetimizle geldik. Geliimiz ancak b u gn iindi. Siz bir elinizle bize dman gsteriyorsunuz. Bir eUnizIe kapy! Sama, sakalma ak dtne mi bakyorsun, b e n yaadum kfi gryorum. Kefenimi boynuma, ehitlii gzme aldm. Badattan b u r a ya o niyetle geldim. ABDULLAH te hepsi de byle syliyecek! Hepsi de bu aklda., Ay, ne darihyorisun? Bir kere d e i benim dediim gibi kersa kyamet mi kopar?

A N T O L O J S

5T

SITKI BEY (Hibirine iltifat etmiyerek, gnllye Birader szm size deil. BR GNLL Hangimizedir? BR DER GNLL

hitaben)

Hangimizi daha kavga balamadan dmandan yz evirecek kadar alak zannediyorsunuz? SITKI BEY Pekl! Siz de bizim gibi vatan yolunda hnek istiyorsunuz. S y i n i t Allah indinde zayi olmaz. Hayatmz giderse admz kalu*. tnsan olana l dkten sonra bir gzel nam bu-akmak belki hi lmemekten hayrldur. (Zekyeye hitaben) ocuk, sen kimsin? ZEKYE Efendim SITKI BEY (Bir garip naaarla yzne bakccrak) Sen kimsin? ZEKYE (Tella) dem. SITKI BEY Adn nedir? ZEKYE (Kendini toplyarak) Adem efendim. SITKI BEY (Kendi kendirve) Ne mnasebetsiz hlya! (Zekiyeye hitaben) Kaleden kmaa mezunsun. ZEKYE Kalede kalmaa izin yok mu? SITKI BEY ocuum! Ne ie yararsm ki seni alkoyaym? ZEKYE Vatan iin leceim. Baka ne hizmet istersiniz? SITKI BEY Sen daha silh kullanamazsn.

:58

NAMIK

KEMAL

ZEKYE Ben size canm arzediyorum. Siz bana yamn kkln syJ y o s u n u z . B u r a y a adam ldrmek iin mi geldiniz? lmek iin mi? ldrmek iinse beni de ldrn. lmek iinse emin olun ki sizden daha kolay, daha r a h a t lrm. ABDULLAH (Miralaya yaklaarak) imizde u zavall ocuk kalmca kyamet mi kopar? SITKI BEY Sen galiba bir vakit olacak, kale elden giderse yine kyamet mi k o par? Diyeceksin. ABDULLAH Hayr beyim. Ben lmeden kale elden gitmez. ldkten sonra da l k r d syliyemem a? Nasl kyamet mi kopar? derim. ZEKYE Benden ne istersiniz? Vatan bir Allah tekkesi deil midir? Tekkeye gelen kurbann semizliine, zayflna baklr m? Ltfedin, ocuklar nza da devlet yolunda lmee izin verin. Bu kadar genler vebadan, veremden lyor. Bir iki de kurundan, glleden lrse ne olur? ABDULLAH u sanki ne olur? Kyamet mi kopar! SITKI BEY (efkatle Zekiyenin yzne bakarak) ocuk.. ^Kendi kendine) Byksz lmek ister, ak sakalls lmek ister. Ne diyeyim? Allah cmlesini vatana balasn.

(Kalenin kktmandan Miralay Stk Bey, Zekiyenin ld veya kay boldu sanlan babas Ahmet Beydir; evvelce orduda bir hakszla ura. yarak "Kee klah,, edildikten sonra, mazisini gizliyerek neferlikten tek rar miralayla kadar ykselmitir, nc faslda tslm Bey yaral, hasta olduu halde, kalenin pek skmas zerine. Zekiye ve Abdullah avula beraber dfman cephaneliini atelemee giderler. Drdnc fa slda muvaffakiyetle dnerler, Miralay Stk Bey kzn tanr ve fcjahramon slm Beyle nianlar, perde zafer ve dn neelerile kapanr).

A N T O L O J S GLNHAL'DEN

153

BRNC FASIL. BRNC MECLS (Sancak beyi Kaplan Paa ok zalim bir adamdr; halk tarafvndfm .sevilen amclpzadesi Muhtar Beyi kendisi iin tehlikeli bir dman say maktadr; onu hapsettirecek ve sevgilisi smet Hanm cariye olanak ala. aktr. smet Hanmn vefakr dayas Glnihal ok ekmi, ok grm biY esiredir; ona tecrbelerini ve bandan geenleri anlatyor). GLNlHAL Gzlerimi atun. Kendimi gemide... Elimi ayam: zincirde buldum. Meer beyimin canna kyan mel'unlar beni de esir diye cellt ehreli b i r herife satmlar. Denizin dalgalar gemiye doru ylp geldike sanki bir mezarlk yerinden oynam, beni iine almak iin alkana, alk a n a zerime atlyordu. nk beyim mezarda idi. Zihnimde lmekten baka bir arzu bulamadm. nk dnyada beyimle beni bir hale geti rebilecek bir lm kalmt. Kendime en y a k m lm denizi buldum. Elle rimdeki zinciri diimle kemirmee altm. Ben nekadar arpmdm.., jS^ekadsr abalandmsa esirciler de o kadar dvdler. Bir vakitler d a y a k a l t m d a lmei d e c a m m a minnet bildim. A n l a r dvdke arpnmaktan, a b a l a m a k t a n geri durmadm. Akbet eziyetten takatim kesildi. Vcudu m u n zayfl canmda da kuvvet brakmad. K h aladm... k h bayl d m ; kh kendimi kaybettim. Nihayet eziyetten eziyete, d a y a k t a n daya a, hakaretten hakarete... Beldan belya derek buralara kadar geldim. Dnyann bin trl felketi gnlme bir katlk getirmiti. imdeki y a r a l a r gide gide k a b u k t u t m a a balamt. H a m u r d u r d u k a nasl ekir, kkrerse vakit getike gnlmde olan keder de yle tabiatmi degitirnnd, btn, b t n kine., intikama tahavvl etmiti. Elimden geleni yaptm, -Konaa s a t d u n m on beinci gn beni b u r a y a getiren esircinin, g z m n nnde, boynunu v u r d u r d u m . SMET A h zalim! O zavalldan n e isterdin? GLNHAL Ne mi isterdim? Kzm! Sen esirci nedir bilmezsin. Elinde iken o k a d a r eziyet altnda idim ki yedi ay kendimi ldrmee bile m e y d a n bulamadm... Sebep olup ta d k t r d m k a n yok m u ? H e r gn b e n i m gzmden alev damlalar dklrd, yine o kann souk cehennemin dereleri gibi bir dakika yz zlmezdi. H e r gn benim azmdan ate l e r sard. Yine o k a n habisin damarlarnda mercan dal gibi t a kesi lir d u r u r d u . Bilmezsin, d m a n k a n kzgn kzgm kpkler saarak a d a mn ayama doru dkld vakit n e k a d a r lezzetli seyrolunur!... Allah o lezzeti yine sana bildirmesin. nsan bir k e r e k a n a alt m, g n l n n ;her pasm kemla ykamak istiyor... te ben... Ben esirciyi ldrttkten

160

N A M I K K E M A L

sonra cad gibi insan kan grmekten, insan aesi koklamaktan baka: b i r eyden lezzet almaz oldum. Paalk Kaplann babasnda iken h a r e m de k a n dklecek ilere benden ziyade m a h r e m kimse yoktu. Buraya, geldiime bakma. Geldim, d a y m n lmn hazrlamaa geldim. SMET imdi daymn lmne sen sebep oldun yle mi? GLNtHAL Ah, dayn beni dinlese, benim szmle i grseydi bugn Kaplanre yerinde otururdu. Hi ben daynn helakine sebep olaydm, ninen bir t a necik kzn benim elime teslim eder miydi? Rahmetli bir dikkatli h a n m idi. ki gnn iinde gnlmn perdelerini birer birer am gibi asl tabiatimi anlad. Hainliimin sonradan gelme bir ey olduunu b i l di. n s a n m bazsnda bir h a l olur, arslanm yanna gitse a v kpei gibi h k m n e alr d a kulan eker, stne biner. Hani geen sene b u r a y a gelen delikanl firengi u n u t t u n mu? Arslanlar nasl zaptediyordu, t e ninende yle bir hal vardL Yzme mahzun mahzun gzlerile baka ba k a gnlmdeki yaralar btn b t n k u r u m a a balad. Tabiat yerinden oynad. Gnlmde mutlak bir muhabbet lzm oldu. Bana beyimdet sonra dnyada kimseyi sevmek m m k n olmaz sanrken nineni sevmee baladm. nsan bir belya dt zaman imdadna biri yetise n e k a d a r sever? Ben de nineni o k a d a r severdim. Ninenin hizmetine girdiim zaman gnlm h e m kendi yanar, h e m dnyay yakar bur ate gibi idi. O ateleri h e p ninen sndrd, Gnlmden o azaplar hep ninen kaldrd. Biare k a d m ! B e n beyimi andka o sabah bulutu renginde mavi gzlerinden iy taneleri gibi yalar dkerdi. V c u d u m ktan kurtulmu aa gibi yeniden can bulurdu. Bilir m i s i n ? nsan haline alar bir adam grmek n e b y k tesliyettir! *
* *

(Muhtar Bey, smetle grmek iin konaa gelmitir, etrafn saran tehlikeden haberi yoktur; Glnihal, Kaplan Paann ona kar olan d mamlm ')a.nlatyor), MUHTAR Acayip ey! Ben kime ne yaptm ki nmde ecel tuza k u r u l a c a k ? GLNHAL Kime m i ne yaptmz? B u n d a n evvel pederiniz memldcete h k m e d i yordu. B u n d a n sonra siz hkmedebilirsiniz. Halk sizin mrnze d u a e diyor. Paa niin lmnze almasn? Daha syliyeyim mi? Siz a n n l a e n b y k arzusunun arasmda bir setsiniz. Vcudunuzu d n y a d a n kaldr m a k istemez d e ne yapar? Herif smeti seviyor. smeti alacak; a n l a d mz m? (smet br saday nefretle mindere yttr).

A N T O L O J S
MUHTAR

161

(Muhtar

smetin

yamtia

koarak Glnihale

nihayet

derecede

hiddetle)

Ne syledin? GLNHAL Sizin sevdiiniz gibi seviyor demiyorum. Kpek tavan nasl sever se yle seviyor. Tutacak, kemiklerini kracak, kann yalayacak. Kasap koyunu nasl severse yle seviyor-. Canma kyacak. Etini satacak. Y nnden para kazanacak. O imdi iki ey dnyor. Biri sizi telef etmek. Biri smeti almak. O vakit bu memleketi istedii gibi esir eder. O vakit btn hanedannzn mal ana kalr. O vakit topraklar doyuras gzleri belki doyar. MUHTAR
(Ac ac glerek)

u serseme bak! GLNHAL Beyim! O kadar kendine gvenme. Senin gnlnde muhabbet var. Ellerin arslan penesi. Vcudun yldrm alevi kesilmi, daima aktan uramak istiyorsun. Daima meydanda dvmee alyorsun. Anda zalim sevdas var, ikbal delilii var, mal tamai var, haset illeti var, kin bels var, elindekini kaybetmek korkusu var, smeti elinden alp ta se ni kederinden ldrmek hlyas var. Bu hisler gnlnde yedi bah ej"derha kesilmi, kimi sokar, kimi snr, kimi yutar, kimi sarar, kimi kopa rr, kimi vurur, kimi zehirler. Bu kadar kuvvetle uralmaz, bu kadar hyanetle baa klmaz. Beyim! Kendini sakm beyim. smete merhamet et te ihtiyatl davran.
SMET

Kadn! O kpek benim beyime ne yapabilecekmi bakaym. Beni mi alrm, cenazemi mi alr?.., GLNHAL Beyinle senin cenazeni almaktan byk daha ne yapsn?
MUHTAR

smetiim, sen hi merak etme! Kesip attm namaz. GLNHAL

trnaa bile doku

Kesip attnz trnaa niin dokunsun? Vcudunuzun en can ala cak tarafna d t ^ n u r .
MUHTAR

(HiddetU) Ne yapar? 11

162

N A M I K K E M A L

GLNHAL (Hiddetle) ldrr. MUHTAR Be k a d m ! Halk hi dnmyor musun? imdi herkesin bana n e kadar muhabbeti olduunu sen sylyordun. GLNHAL (Ac ac glerek) Halk m?... O size kymak isteyince halkn ortasnda m telef eder zannedersiniz? Biz ok halka kendini sevdirmi beyler grdk. Ziyafet ler arasnda, meveretler iinde paraladlar. Halk, bazs lr lmez unutmad, aramaa kalkt. Arayanlarn zerine beylerinin bam atverdiler. Arkasndan da birka kese altn serptiler. Beyi a r a m a a gelen ler ba bu-aktlar, altn kapmaa baladlar. lerinde iki saat evvel tapt adamn kellesini kanla boyanm pereminden t u t u p ta altn ya masna yer amak iin tekinin berikinin zerine atanlar da vard. N e hacet; imdi paa u kapnn nne iki cellt saklasa da siz karken v u r dursa halk ne yapar? SMET Ey! Kadn; bizi bu gece sabaha k a d a r zehirleyip duracak msn? bir are dnyorsan syle. Yoksa sesini kes... Artk elverir. GLNHAL Dmanlk bu dereceye geldikten sonra dmanca d a v r a n m a k t a n baka belnn nn almaa are yoktur. Halk ayaklanmaa hazr d u r u yor. Zalimler kiminin babasn ldrmler, kiminin olunu asmlar, kiminin haremine dokunmular, kiminin kzm karmlar. Kimini dv mler, kimine svmler. Hepsini soymular. Herkes dt b e l d a n k u r t u l m a k istiyor. Kimse rahata yaamak iin camuu ortaya k o y m a k t a n ekinmiyor. nlerinde bir adam arayorlar. Beyefendiye geliyorlar, yz lerine bakmyor. SMET Dad, sen ldrdn m? Beyimi kurtaracam diye atein t azna atmaa m alyorsun? GLNHAL Ah!... Acaba Allah bana o gnleri gsterecek mi? Ben bir k e r e beyi b u kadar mazlumun nnde greyim, bir k e r e yz binlerce a d a n u n c a n m , rzn, m a l m k u r t a r m a k iin atein azma atlsn. Hi phem yok t u r k i Allah muini olur, melekler yardmna gelir. Memleketten bu Be lnn vcudu kalkar. Senin canndan, r a h a t m d a n gnlm emin olur. B e n d e o vakit trbe ziyaret eder gibi her gn ayaklarna kapanr, alya alya mrne, devletine d u a ederim. A m a AUahm iradesi baka imi t e

A N T O L O J S

16e

hey bu yolda gidermi. u ufack ieyi grdn m ? indeki su d, r u h u d n y a meakkatinden k u r t a r m a a kfidir. B u n u ben yanma alr, seni d e elinden t u t a r m e z a r m a gtrrm. Kzm! Felek zerimize bir canavar musallat etti. Burada insan y a adm istemiyor. K r k saatte bir ucundan bir ucuna varlmaz bir k o ca memleketi padiahm mlknden kopara kopara ayrmak istiyor. Bu k a d a r insanlarn arasnda bir kahraman, bir melek peyda olmutu; padiaha mlkn, erkeklere haremini, kadnlara kocasn, ninelere ocu unu, ocuklara babasn, herkese h a k k m vermek iin canm ortaya k o y du. Hepimizin urunda ehit oldu. Vcudu topraa girse dahi ar l d a n seni bekliyor. Kendini yle bir k a h r a m a n m , yle bir melein kadrini, ann bilen kz arkasndan yaamaz derdim, koynumdaki zehrin yarsm elimle sana iirirdim, yarsm da ben ierdim. ocukken beiine gtr d m gibi bu yata iken de kucama alr, glerek, oynaarak k a r a top raa indirirdim. mz bir gnde lrdk. mz de bir gnde b u den dnyadan k u r t u l u r d u k . MUHTAR Glnihal! Nekadar mnasebetsiz lkrdlar sylyorsun. imdi s i zin keyfiniz gelecek diye padiahm zabitine isyan m edelim? GLNHAL O kadar hrmetli b i r ismi ortaya atyorsunuz. Padiah an bilir m i ? A n n padiah tamd v a r m? O kendini b u memlekette mstakil h k m d a r zannediyor. O herkesin maln kendinin, rzn kendinin, c a n m kendinin biliyor. Padial olal iki yl oluyor. Bir gn gemedi k i on b e m a z l u m ldrmesin. Mbarek b a y r a m gn biri on , biri on be yan d a iki masumu atnn nnden getikleri iin inettirdi. P a d i a h m b u n l a r d a n haberi v a r b? Olsa kail olur mu? MUHTAR Kladm sus! Ben lrm de unu b u n u telef edip t e cenazelerine b a s a r a k sandal h k m e t e kamam, a n l a d m m? GLNHAL (Barit bir tazirle) yle ise beyim, Allah yardmcnz olsun. Bundan sonra bana d u a d a n baka yapacak bir ey klamad. KNC PERDE (Hkmet konamn arz odas) BRNC MECLS (Kaplan Paa "iki tarafnda yaln kl iki cellt,,. Hilmi Efendi "Ad. kim,,. Zeynel Bey "vcuhtan,,. Muhtar Beyin arkada. emsettin Bey ^'vcuhtan,,. Zlfikar Aa (tfekiha,,. Kara Veli (Paann dairesi mafu. Temlerinden,,. Ashab mesalih. Sonra bir kar ile iki ocuk).

164
Bu herif ne istiyor?

N A M I K

K BM A L

KAPLAN PAA ZLFKAR AA Hareminden ilcyeti varm efendim. KAPLAN PAA Y a n n mahkemeye gnderin. Efendi icabma bakar. O niin zincire girmi? KARA VEL Cellt Tayyar kulunuza yalanc demi te... KAPLAN PAA Tayyara ver, dilini kessin de benim adamma yalanc demei rensin. MAHPUS Aman efendim. Padiah baii in olsm. KAPLAN PAA Gtrn kpei. Bak! Zabite kar duruyor. HLM EFEND Efendim, ihsan buyurun. KAPLAN PAA te mahkemeye gidecek ii size gnderdik a! Burann zabitliini benden sorarlar... O kyllerin ii ne imi? ZLFKAR AA Efendimize arzuhalleri varm. Merhametinizi niyaz ediyorlar. KAPLAN PAA Artk sunardlar, fesat kaldrmaa baladlar. Tayyara syle de un lar s<Aak balarna assmlar; memleket birka gndr enlik grmedi. HTYAR KYL Zati iki senedir kadmlanmzm, ocuklarmzm sayende alktan inliyerek ldn gre gre yaamaa takatimiz kalmamt. Hepimiz l mee karar verdik. ehit olma arzuladk ta buraya anm iin gelmitik^ Voksa senden kim merhamet umar! AUaha kr olsun. Muradmz y e rini buldu. Yarn maher divanmda grrz, HLM EFEND Efendim bunlar m katli mucip olacak ne crmleri var? stidaya gel miler. Merhamet kaps kaptand m? KAPLAN P A A Buramn zabitliini benden sorarlar dedik a! zerinize lzm olm yan eylere karyorsunuz. (Bir ka^n %fa7>nda iki ocvkla ieri girer). Kadm ne istersin?

ANTOLOJS KADIN

165

Efendim, aziz bamz iin olsun, u iki ocua merhamet edin! Baal yetim kaldlar. Elimde ne varsa sattm. Hepsi bitti. Tatan yastkta, klden dekte yatyoruz, Dndenberi aciz. Kocam sekiz aydr zindanda; .azat edin de yine kleniz olsun. KAPLAN PAA (Zlfikar Aaya) Herifi niin hapsetmiler? ZLFKAR AA (Kadbtia) Kimdir kocan? KADIN Terzi Mustafa ZLFKAR AA Bilemiyorum efendim. KARA VEL Zorbadur. Hani kahvede ekmekler hamur kyor demiti de tutmu tuk ya, KAPLAN PAA Vay o mel'un daha sa m duruyor? Sekiz aydr yatyor yle mi? imdi zindann nnde boynunu vurun. u kpei de yambama asveTin. Buraya zorba karmaa gelmi. u ylan yavrularn da ezin! Ya atmayn! Byrlerse anlar da babalar gibi olur. (Kadm ile ocuklar feryada halar, sekbanlar n de srkliye ^rkliye dan gtrr). HLM EFEND Sizin bugn ecel dudamzm arasnda duruyor. Zihninize bir ey dokunmu. Hi ekmek hamur kyor diyen adanun boynu vurulur mu? Hi kocasm hapisten kartmak iin yalvarmaa gelen kadn aslr nu? Hi alt yamda masumlarn canna kylr m? Artk illallah! Memleket t e nekadar adam varsa hepsini mi ldreceksiniz? eriat tarafmdan emr ediyorum. imdi lme gnderdiiniz masumlarn hepsini birden bra kacaksmz. imdi! KAPLAN P A A Herif, sen eceline mi susadm? zerine lzun olmyan ilere karma dedim. Anlamyor musun? HLM EFEND Seni Allah dman, padiah haini. Delilik bende ki yanma geliyo rum da gzmn nnde bu kadar binaullahm ykldm gryorum, Meclisinize de lanet olsun, konamza da, sana da, Yarabbi! u haini seyfi adaletine havale ettim, eriatinin izzeti iin

166

N A M I K K E M A L

b u k a d a r mazlumun h a k k m zerinde brakma! KAPLAN PAA Ben senin yaknda sakaln kannla ykarm. (Vcuha) Siz ne duruyorsunuz? imde sizinle meveret m edeceim? B a n a atlm kalarnz, sarkk burunlarnz, dikili azlarnz gstermee m i geldiniz? Cehennem olun uradan... Salm hakk iin hepinizi yerim.. Hepinizi kahrederim. (Vcuh yerlerinden kalkp kmaa halar) ZEYNEL BEY (Paaya iittirecek surette emsettin Beye) B u g n b t n btn ldrd! EMSETTN BEY (Zeynel Beye) Ne vakit akl bamda idi ki bugn ldrsm? KNC MECLS Kaplan Paa Sonra bir sekban Ah! ldrm diyorlar. Tahkir ediyorlar... Gnlmdeki hm d u r u yor, d u r u y o r da pencereleri kapal odada sklm alev gibi patlyor. S n d r m e e k a n ister. Kan... kan... Gel! Kimse yok m u ? (Bir sekban girer) Kapya bugn nekadar davac geldise syle hepsini ldrsnler.. Sormasnlar. Syletmesinler. Birini sa brakmasmlar. Ah! Ninem lmmden baka bir ey dnmyor. Yine camn y a k a m y o r u m . nk elimde andan kuvvetli letim yok! smet yzme kar azma gelen edepsizlii ediyor, yine dilini ekipt e koparamyorum. nk intikamma o hizmet edecek! Halayk beni aldatyor, benimle eleniyor. Yine gln zaptedem i y e n dudaklarm, sevincinden ince ince oynyan yanaklarn koparp t a s u r a t m etleri dklm s n t g a n kelleye benzetemiyorum. nk smeti o kandryor! H k i m zerime lanet okuyor. Penemi atp t a grtlam yerinden' skerhiyorum. Sksem, yar memleket "si oldu,, dij^e zerime kalkacak.. Beyler hakaret ediyorlar. Balarn ayamn altna alp t a ezemiyorum.. n k herbirinin yolunda lecek kadar budala be yz a d a m var. M u h t a r alacam kzn yannda tutuluyor. Ah!.. Az kald an unutacaktm. Dayansm! Gnlmde n e k a d a r kin^ n e k a d a r gazep varsa ateleri hep ann basma dklecek... Zehirleri h e p a m n yreine dolacak. DRDNC FASIL, BENC MECLS (Kaplan Paa., Muhtar Beyi zindana atar; smet Hanm, Muhtar Be-

A N T O L O J S

167

yi kurtarmak iin, Kaplan Paa ile evlenmee - zahiren - raz olur. Muh, tar Bey hu haberi duyar, hakikati bilmediinden tidriicak hale gelir ve lmek ister. Glnihal, para ile adamlar elde ederek, evvelce kendisite k olan tfehiba^ Zlfikar Aaya evlenme vdi vererek Muthar Beyi kurtarr. Yerine baka hir adam ldrlr. Muhtar Bey, vcuhla birle mek zere mezaristana gider. Kaplan Pa^^adan intiham alacaktr. Sahne kabristanda geer). Muhtar Bey, sonra mezarc MUHTAR BEY ntikam!... Ne sevilmez sz! Ne iren lkrd.. ntikam alnacak ta n e olacak? Kaybolan saadet geri mi gelecek? Kaplan geberecek te ne kacak? Yerine smet gibi - meydandaki smet deil, on be gn evvel benim hayalimde olan smet gibi - bir melek mi doacak? Ah! Ben bu dnya iin yaratlmamm... Kimseyi de sevmiyorum. Kimsenin cann yakma da sevmiyorum. MEZARCI Sen lrsen anan alar tvzavr iskatm balar Kurtlar, kular, krlar, dklar Etini yer, lmeye gr MUHTAR BEY Bir sersemin azmda ne hikmetli sz! MEZARCI Kazmay vurdum mezare Kemik kt pare, pare Can verip aldanma yre Senden geer lmeye gr MUHTAR BEY (Hiddetle) Zalim, mezarc kyafetine girmi. Aklm btn btn almak i l i y o r . Mezar iniltisi gibi sesler karyor. MEZARCI (Muhtar Beyin sesinden korkarak) Ah! Cad msn? Halime ac! Seni ben gmmedim. Gmdmse elbet incitmemiimdir. oluk ocuum var. Krmz da kesat. MUHTAR BEY Krnz m kesat? Kefen soyucu herif, her gn cellt elinden kan adamlar yetimiyor m u ? MEZARCI Cellt elinden kanlar kimin grd var. Sekiz gndr l yz n e hasretim. Paa mezara bir a d a m gnderniiyor. Bilmem mutfakta h a r ca m srer, ne y a p a r ? MUHTAR BEY Niin?

168

N A M I K K E M A L

MEZARCI Hani! Amcasnn olmu ldrtm idi y a ? te mezar d a u... O m b a r e k galiba d n y a s m a doyamam. Gece mezardan karm. Paa n n ryasna girermi. Sanki yle a d a m m ryas mezardan daha r a h a t m olacak... Bey bu ya.. O da o kadar bir. MUHTAR BEY O beyin mezar u m u oluyor? MEZARCI O... MUHTAR BEY Ann y a n m d a bir mezar kazmak ister misin? MEZARCI Sizin iin mi? Bir mezar kazaym ki kenarndan cennetin baheleri grnsn. MUHTAR BEY Kendin iin. MEZARCI B a n a bizim evden iyi mezar m olur? MUHTAR BEY yle ise var kuvvetini ayaklarna verir de uradan evine k a d a r gider sin. (Tabancasn ekerek) Bir a d m m a n d a n evvelki admndan ska derse t iki k u l a m m a r a s m d a bir telli kurun hakkn olur. MEZARCI Gidiyorum aa! Azrail midir nedir? Mezarcy da ldrecek. ALTINCI MECLS MUHTAR BEY (Yalnz) uras bizim mezar oluyor!.. Gya iinde biz yatyormz. " H a y d a r P a a zade M u h t a r Beyin r u h u iin fatiha,,. Amin!.. Eer zahirine bakp t a hkmettiimiz her hakikat byle ise.. Mal matmza ne diyecek kalr? Byle oirnayp ta nasl olacak! u tedeki mezara d a Ahmet Beyin mezar demiyorlar m? A h m e t Bey, ben doduum sene lm. T a m yirmi be yldr! Acaba o vakittenb e r i bir kemii salam kalm mdr? Kalrmsa bur salam kemik A h m e t B e y midir? Burada yatanlar lm! Dnyada kim lmiyecek? B u r a l a r kabristan! D n y a n m mezar olmadk neresi vardr? (Mezarnn stne yatarak) T a m a m da benim boyum kadar! imdi stnde yatyorum, iki saat sonra a l t m d a yatmyacam kim bilir? Hayr? Benden vasiyet, l d m vakit b u r a y a gmmesinler. ki kere yaadm. ki mezar isterim. R a h a t yer. Elbette alt b u n d a n daha rahattr. Oraya girenler hi o l m a s a

A N T O L O J S

169

insan azmdan gemi, insan yreindeki mezarlklara s r n m h a v a i l e yaamaktan k u r t u l u r . insan ne idraksiz m a h l k t u r ? Herkes kimsenin sa kalmadm bi lir de kendinin leceine inanmak istemez. Bari yaamakta lmden korkmaa deer bir ey olsa... Her lezzeti bir zaruret d e f i n d e n ibaret olan h a y a t m herkes nesine mpteldr? Bu k a d a r a d a m grdm. le r i n d e n hibiri d n y a d a n honut deil! Hibiri d n y a d a n gitmek istemez! N e delilik? Sanki bir avu topraa can vermekle h e r grdn, her iittimi, her dndn ister. Bir istediini hasl edemezse bin meakkat eker. Hasl ederse edinciye kadar yine bin meakkat eker. Bir kuvvete esir etmekte hi lezzet m i olur? Hi vcudun asl toprak olduu mey danda iken topraa girmesinden mi korkulur? nsann ahrete alaya a laya gittiine niin taaccp ediyoruz? Dnyaya da alaya alaya gelme d i k mi? Kimbilir?! Dnya dediimiz u mezarlk ne iin yaratlm? Kimbilir! O mezarlm daima biribirinin lsnden geinir nice yz bin l e r c e yz bin t r l mahlklarla dolmasmda hikmet nedir? Ezelden insanm doduu gne kadar bir tkenmez karanlk var?.. A r a d a b: h a y a t zam a m var?... - ld gnden ebede k a d a r yine tkenmez bir karanlk yle bir h a y a t k i h e m nefes almakla duruyor, h e m nefes aldka azal y o r . O t r l yaayta n e ruhaniyet bulunsun! Acaip deil midir? Herkes lmden korkar. F a k a t kimse akibeti mevt olan yaamaktan korkmaz. H e r k e s lmden kaar. Fakat kimse her adm attka mezara bir adm d a h a yaklatm dnmez. Dorusu gzel dnya! Bir a d a m n e vakit .son menziline varrsa o vakit rahata yatabilir. Acaba u d n y a u t o p r a m altndan bakanlara nasl grnyor? Elbette benim grmden ehven deildir. Ah! smet!.. smet!... N e y a p tm sen d e bilmezsin. Bana vaktile dnyay bir r u h lemi, bir meserret nevbahar gsterdin; sonra bir bel kabristan, bir musibet zindan e t l i n . Nasl b u n a m u k t e d i r oldun? Of!... Of!.. Hayalin inam kin gibi, intikam gibi mezarmda b e ge lip buluyor. K o r k a r m beni a h r e t t e de r a h a t brakmyacaksm. (Mezarlkta toplanan ihtillciler, KapUm Paann laynan basarlar; Kaplan Paa az evvel Cilnihali hanerlemtir. Kendisi de jerman mucibince idam edilir; halk zulmden fcurfruli'. Muhtar Bey, gnahsz oL duu belli olan tsmetle evlenir).
1292

170

NAMIK

KEMAL

A K F BEY'DEN (rksuda hir bahriye zabiti olan Akif Bey, Kvnm muharebesine: itirake hazrlanmaktadr, pek sevdii kans Dilrhadan aynimak ona zor gelmektedir. Bununla beraber vatanperverlik hissi galebe alar, ar kada ahine vasiyetlerini syler. Fakat kans Dilrba, sahte hislerle ko casn aldatan bir aiftedii-', Akif Bey gider gitmez, incilerini taknr,, zevk ve saf ay a halar). BRNC FASIL BRNC MECLS AHN Birader! Allah bilir k i haline bakan seni lala kucanda b y m b i r ehri hoppas zanneder; ne oluyorsun? Validenin kucandan yeni a y rlp t a m gurbete kacaksm? lmden korkuyorsan niin asker oldun? Yediin nimeti kendine hell etmek istemez misin? Ah! Acaba bir kere buralar fetheden ecdadmz mezarlarndan k a l k salar da bizi bu halde grseler n s derlerdi? Mutlak kendi nesillerinden geldiimize inanmazlard. Anlar byle gn mrlerinin e n saadetli z a m a n bilirlermi; anlar byle gnde can vermek iin yaarlarm; anlar k a v g a zaman evlerinde kalmaa mecbur olsalar kederlerinden can verirlermi. Biz imdi kavga meydann grmeden korkumuzdan helak ola cak derecelere geliyoruz, devletimiz iin birka ay evlerimizden a y r l m a k istemiyoruz. AKF Bey! Sen lkrdya hi ehemmiyet vermiyerek balyorsun da insa n a deta hakaret ediyorsun. Kavgadan k i m korkuyor; fahir olmasn, ben: gerekten o sylediin kahramanlarn ahlkna vris olan evlttanm. Hi insan vatannn uruna lmekten ekinir mi, hi b e n bugn iin doduumu, bugn iin asker olduumu bilmez miyim? Hi ben devle timden can m saknrm? Akifi yeni mi reneceksin? Nazarmda d n yann nekadar kymetsiz olduunu bilmez misin? Geenki hcumda si zinle beraber bulunmak benim vazifem mi idi? Deildi ya! yle iken yi n e o kanl anl bayramz dmann tabyasma iptida diken ben fleil miydim? Sen imdi n e hak ile bana korakk diyorsun? A m a b u r a d a n a y rlrken biraz mahzun oluyormuum. Ne yapaym? Vatanm nekadar sevsem haremimi de a n a yakn seviyorum. Ayp m? Haremimden ayr lrken kederle ayrlrm. Yine devletim iin lrken meserretle l r m . Vatann seven adam dnyada baka bir ey sevmemek mi lzm: gelir?

rodadan kar)
AHN Ben seni belki senden iyi bilirim, lkin... Haydi... haydi. Bana e m a -

A N T O L O J S

17t

net mi vereceksin? Ne yapacaksm? te bir iki saate kadar kyorsun. AKF Dur getireyim. (Odadan kar) AHN Mel'une, bu yiidi nereden d m m a drd? Zavall adam! Hl dul b u l d u m da aldm sanyor. Bylesi Firengistanda deil cehennemde bile g bulunur; melek yapl eytan, bilmem rksuda nereden peyda ol du! Kpek sadk ta duruyor; aka, muhabbete bile taklide muktedir o l u yor. Bir eve girince eyann en kymetlisini paralayan gelincik gibi d e v letin en gayretli, en namuslu bir zabitini penesine drm! Hakikati hali Akif e kim syliyecek? Mbarek szn iitir iitmez." alev kesiliyor! Aleve kim sz anlatabilir?.. AKF (Kapdan girerek) te emanetler... AHN (rkerek) Ha! Sen misin? Getir bakalm? AKF Dnyada nekadar m a l m m l k m varsa hepsinin senetleri, h e s a p lar u zarfn iindedir. u d a babama bir mektup, ite st de yazl.."Eyipte iskele civarnda Tersane mtekaitlerinden velinimetim p e d e r i m Sleyman kaptana,,. Alemde her hal bizim iindir. Bilirsin a. K a v gada dnya ile ahretin aras bir sng boyu yerdir. Eer Cenab Hak; nasip eder de ehit olursam, y a h u t baka trl bir kazaya urarsam (yine ehit saylrm a. Kavgaya o niyetle gidiyorum) zarflarn ikisini d e pederime gnderirsin. Ben mektubumda yazdm, sen de ayrca, mah susa yazarsn. Beni severse arkamdan bir k a t r e gz ya dkmesin! Va t a n m iin ldme iftihar eylesin! Bu bir... Mektuplarm kardeime okusun da desin ki ahrette kendini bekle rim, vatana benim kadar olsun hizmet etmeden gelirse yanma kabul et-mem! Bu iki... htiyarlna bakmasn, rahatn dnmesin, buraya gelsin, hare mimi alsn, stanbula gtrsn, her tarznda, her muamelesinde benirav yerime koysun, benim yadigr h a y a t m bilsin, kz sefil bn-akmasm, bena n a gerekten oulluli ettim, sonra ahrette hakkm hell etmem! Bu .., AHN Allah Allah! AKF Birader! Babam imdat etmezse Dilrba sefil kalr. Sen halini biL-

372

NAMIK

KEMAL

jmezsin. Benden sonra kimseye varmaz. AHN Sizin mektepte keramet te m i retirler? Dilrbanm senden sonra Jcimseye varmyacam neden bildin? O kadar vefal imi t e eski kocas m m zerine acaba sana nasl v a m u ? AKF Biareyi iptida zorla evlendirmiler. Sen de bural iken bilmez gibi :sylersin! Ben almcya kadar neler ektim? Bereket versin tabiatinde ef k a t galip. Yoksa... H e m senin n e vazifen? Dostluun yalan deilse v a siyetimi icra edersin. O kadar. AHN Ben vasiyetini icra edeceim; hatt o yolda lmek lzrm gelse y i n e ekinmem. Lkin senin haline taaccp ediyorum. Bir kadn.. Akifi b u k a d a r kendine esir etsin! AKF Sus!.. AHN Bir kadm.. AKF (Lkrdtsm keserek) Sus! diyorum. Bir daha bana h a r e n m d e n bahsetmiyeceksin! Y a h u t dinim hakk iin seninle bozuuruz. H e m yle bozuuruz ki belki kya m e t t e bile biribirimizin yzne bakamayz. AHN Ey canm! Ey.. te sustum. te gidiyorum. inallah b u ema netlerini elimden kendin alrsn. A m a b e n de h a r p zerinde de miyim? Jayet ehadet nasip olurmu, emin ol ki vasiyetlerin yine harfi harfine icra olunur. Ben senden evvel ahrete gitmekle, senin iine zerre kadar haJ e l gelmez. imdi gider pedere, biraderlere, akrabamn, ahpabmm c m l e s i n e ayr a y n tenbih ederim. Vasiyetin elbette yerine gelir. AKF Teekkr ederim. AHN Bugn kyorsun a? AKF Ana phe mi var? AHN Gemiye ne vakit gideceksin? AKF Bir saate kadar.

A N T O L O J S

173^

AHN imdilik Allaha smarladk. Artk gemide veda ederiz. AKF Beklerim. KNC MECLS AKF Engin mi? Furtna m? Anlardan ne olur? Denize binmemisin.. Frtnaya tutulmamsm ki bilesin. Deniz bizim vatanmz, velinimetimizdir! Sayesinde gezeriz, sayesinde yeriz, sayesinde yaarz. Ah! byle bir havada seni yanma alp ta engine kmay isterdim. O zaman grrdn ki denizde ne safa varm. Bir kere gemi mtevekkil bir gnl gibi biperva rzgrm nne der, felein her evrine kendini hazrlam bir merd gibi safa ile bir tarafa yasalnr da en istidatl g nllere urayan sevdalar gibi kararsz, ramsz dokunduu yerleri yara rak ileri dorulur mu? B: kere ufak ufak dalgalar, ilk alamaa bala m bir felketzedenin kirpikleri ucuna gelip te acemiliinden gidecei yolu bilmiyen gz ya gibi teyi beriyi dolamaa balar nu? Bir kere her grnen seyyarenin, her byk sabitenin ziyas denizin iine doru trl renkte kandillere gark olmu minarelerini salverir mi? Bir kere denizde mehtabn aksi Allah yolu gibi nuran bir cadde peyda eder mi? Huda bilir, gkyzn yldzlarile, kehkeanile ayama inmi veyahut denizi seninle, yol arkadajla semavata km zannedersin. Engin tp k hayat gibidir! nsann nazar dnyada olduu gibi enginde de yalnz bir daire iinde gezinir. Ufuk midin aynidir. Sen daima yaklayorum zannile gidersin. O daima senin ilerlediin kadar uzaklar. Niin yle hayran hayran duruyorsun? Yine sana, anlamyacam eylerden mi bahsediyorum? DLRBA Ah! Daima zihniniz safada, elencede, Hatrnzda sakin denizler, meh tapl havalar dolayor bak! Hi frtnay dnyor musunuz? Ben ge mici deilim. Lkin buradan denizi seyrediyorum. Vakit oluyor ki u ufack dalgalarn herbiri kabaryor, kabaryor da bir da paras kesili yor. Sahile doru arpma arpna gelirken o kadar heybetli inliyor, o ka dar heybetli inliyor ki bir, hamlede btn memleketi batracak sanyorum.

AKF
ocuk! Hi insan birka bardak suym atsmdan, iniltisinden korirar m? tiin sulan bir yre toplaalar e n byk dalgalarn,yirmiim otuzu kadar olur. Dilrbacm! Frtna ak havadan safaldr. Vallah yalan deil, im di ufuktan bir siyah buluttur kalkar, hcum kolu gibi toplanr, toplanr

174

NAMIK

KEMAL

da umulmaz bir sratle ileri doru yrr. Yerler, gkler, dalar, talar inil inil inlemee, geminin her makaras, h e r ipi, yelkenlerin her dikii, h e r delii bir baka havadan feryat etmee balar. Deniz felekle y a n a kal kr da ier ier, her dalgas bir k a r a bulut ekline girer, h e r dalga nn atlndan, arpndan, adsndan bir baka frtna peyda olur, gkler gznn nnden, yerler ayann altmdan kaar. Bir dakikada ylselirsin, ykselirsin, ykselirsin, kollarn uzatsan eline bir yldz ge ecek sanrsn. Yine o dakikada alalrsn, alalrsm, alalrsn. Denize gz gezdirirsen dnya yerinden oynam, dne dne esfeli safiline doru ekilip gidiyor gibi grrsn. H e r bakta Cenab Hakkn kudreti, aza meti drt tarafndan meydana kverir. DLRBA Ah, vcudumun her zerresi ayr ayr titremee balad. Frtnann saf as m olur? AKF Meydan brakmadn ki syliyeyim. Frtna vakitleri Cenab H a k k n kudreti, azameti denizin halinde bir derece ise insanm halinde bin derece grnr- Bir kere kendini, bir de senin cinsinde olanlar dn! Biz neyiz! ki a r m boyunda bir mahlk! Elimizde nedir? N e olduu bize d e mehul bir akl ile birka lokma etten, birka damla k a n d a n yapdm bir gnl deil mi? Y a biz bu akl ile, bu kalp ile n e l e r yapmz, neler yapyoruz. Birka tahtay bir yere toplam z, bir tekne haline koymuuz, zerine birka aa dikmiiz, k e n a r l a r m a birka arn bez balamz, o sayede su gibi bulunduumuz dn y a n m drt yann tutmu, hava gibi oturduumuz krenin her t a r a f m ihata etmi iki mehip kudretin ittifakna galip geliyoruz! Hava n e k a d a r kuvveti varsa meydana karyor. Mesel u taraftan esiyor, aalar kknden skyor, tepeleri biribirine arpyor, denizde nekadar su var sa nne katyor. Ana da k a n a a t etmiyor, deryann k a ' r m kartryor, rastgeldii talar, t o p r a k l a n su yzne karyor, bu tarafa doru s r y o r . nne h e r n e tesadf ederse yutacak gibi grnr, biz yine aa krklarile, o bez paralarile karsma, zddna gidiyoruz, urayoruz, r z g r yoruluyor, iddetinden, kuvvetinden kalyor, insan yine yorulmuyor, bir frtma daha istiyor, arpacak bir dman daha bekliyor! Ah, sana sylememitim, belki korkarsm da beni bir daha y a n m d a n brakmak istemezsin diye sylememitim, geen ay Trabzondan ge lirken bir frtma geirdik. DLRBA Sanki o frtmanm serpintisi buralara uramad m? AKF Serpinti baka... Frtna baka... Gece idi, ktmz geceydi, h a v a -

A N T O L O J S

175

d a bir b u l u t t u r peyda oldu, etrafta h e r n e varsa kyamete tesadf etmi Allahn gazebini grm gibi korkun sadalar vermee balad. Deniz b i r taraftan, bulut bir taraftan, gece bir taraftan... zerimize karanlk bir d e n kt. Deniz ykseldi, ykseldi gklere kavutu, bulut alald, alald, deta yeryzile birleti, arada bir zulmet, su mudur, hava mdr, farke t m e k iin k e r a m e t ister. Sola gitsek engin... Adam, Varnay t u t t u r a y m derken mesel Hocabeye decek. Saa gitsek her taraf sahil, her taraf kayalk, her taraf dman. (Bilir misin? Gemicinin en byk dman topraktr. sterse vatan topra olsun.) Geri dnsek "neuz Billah,,. n san mttefik devletlerin k a p t a n l a r m a gln olacak. leri gidilecek h a v a deildi; fakat aresiz gittik. Grmeliydin k i havada, deryada n e kyametler kopuyordu. Grmeliydin ki altmzda koca korvet kasr gaya tutulmu kt paras gibi nasl iddetle, nekadar sratle uup g i diyordu. Meer biz o karanln iinde iken stmz gayet n u r a n b i r m e h t a p ihata edermi. Gya geminin direi dokundu da bulutun bir t a rafn paralad. Mehtap, revnakile, saltanatile grnmee balad. H a n i seni ilk grdm zamanlar geceleri bin trl k a r a k a r a hlyalar a r a s m d a Mn t r l karanlk karanlk mitler iinde bu evin etrafm dner dururIcen arada merhamet ederdin de bir dakikack pencerenin siyah perdesini a r a l a r , gne yzn gsterirdin ya. Mehtap t a hep hatrma o gecelerin lezzetini, ruhaniyetini getirmee balad. DLRBA Of... Cannz m u h a t a r a d a iken yle eyleri nasl dnrsnz? AKF Bizim halimiz odur efendiciim! Enginde deniz gklere karken gemimize bir m a r t konar, hepimiz birden ninemizden, babamzdan, h a remimizden, sevdiimizden, ahpabmzdan, akrabamzdan m e k t u p getir mi gibi sevine sevine etrafma koarz. DUIBA yle ya! Size engin olsun, mehtap olsun, ku gelsin d e a r k a n z d a i a l a n l a r m gz yam, gnl arpmtsm k u n dnecek? AKF Arkamdan niin gz ya dkeceksin? Niin gnlne halecan geti receksin? Denizi, frtnay zihninde gerek bytyorsun. Ah bir kerecik beraber bulunsan da denizde nasl saltanat sryorum, havann, su;yun iddetine n a s kar d u r u y o r u m , seyretsen! DLRBA Yok... stemem. AKF O nasl lkrd! Benimle beraber bulunma m istemiyorsun?

176

N A M I K K E M A L

DLRBA (Kendini toplyarak) Ben mi?... Sizinle beraber bulmma istemem de dnyada ne iste rim? Benim dnyada baka ne emelim, ne muradun olabilir? Gemideki saltanatmz, byklnz grmek istemem. Sonra belki "beni Dilr ba mesnedim iin, ikbalim iin seviyor,, dersiniz, BENC MECLS KAMER (Odaya girerek) Efendim! DLRBA Kz, incilerimi dizdin mi? KAMER Hayr! DLRBA Hay Allah cezam versin! Ben imdi kardaki dime incisiz nasl giderim? ICAMER A hanmefendi! bugn bey gurbete kyor. Biribirinize bu kadar muhabbetiniz varken anm kavgaya gidecei gn sizin de dne gide ceinizi ne bileyim? DLRBA Sen evimize saflal ka yl oluyor? KAMER Sekiz... DLRBA Evde ka erkek grdn? KAMER ok.,, DLRBA Ben acaba hangisini sevmitim? KAMER Hi... DLRBA yle de biribirimize muhabbeti nereden kardm? KAMER Anlar baka... DLRBA Niin, anlar erkek deil miydi? KAMER A hanmefendi! Bu kocanz...

A N T O L O J S DLRBA

177

Budala!... Koca muhabbet aacmda m yetiir? Karmda a h k a h k bakmp d u r m a ! (Gayet barit ve telsz bir tamr ile) Git! ncilerimi diz! abuk ol, d n e gideceim. (Dilrba kahkaha ile glerek bir iskemleye oturur). P e r d e kapanr. (Akif Beyin harpte gemisini patlatarak ehit olduu ^yicm kar; Babas Sleyman Kaptan gelinini almak iin rksuya gelir; fakat DL rba, sahte ahitlerle Akif Beyin ldn ispat ettirerek. Ktip Esat Efendi ile evlenmek zeredir). KNC F A S I L KNC MECLS Sleyman ahin Dilrba SLEYMAN {Dilrbaya koup kucaklamaa alarak) Evldm! H a n m kzm! DLRBA (Elile Sleyman kaptann gsne dayanarak) Siz kimsiniz?! SLEYMAN Cierparemin sevgili Dilrbas! Beni bilemedin mi? Yzme b a k . yorsun d a bilmiyor m u s u n ? Hibir tarafm sevdiin bir adam andrm yor m u ? DLRBA Bilemedim. SLEYMAN Kzm daha birka ay evvel ehit olan beyini u n u t t u n mu? Akif in bir ihtiyar babas yok m u idi? "Ne vakit olsa gelir seni arar,, diye ocuk sana bir lkrd sylemedi mi? DLRBA Ha! Sleyman K a p t a n siz misiniz? SLEYMAN Benim, camm kzm! Kocan ehit oldu ise baban sa duruyor. Ne is tersen, n e arzu edersen emret! Akifi diriltmek m m k n olsa nekadar a lrsam, en kk bir m u r a d m vcuda getirmee de o k a d a r alrm. B a n a ocuk ayrca m e k t u p yazm: "lrsem Dilrbanm imdadna y e ti!,, demi. te geldim. Seni stanbula gtrmee geldim. Bak, payitaht t a neler grrsn? N e k a d a r kendini avutacak, gnlne teselli verecek eyler bulursun? N e vakit emredersen gideriz. Ne vakit emredersen... Ben imdi senin esirinim, hereyde senin emrine bakarm. 12

178

N A M I K _ K E M A L

DLRBA Ar ar bir iki adm geri ekildikten sorrn dikkatle Sleyman Kaptann yzne bakarak) Siz soyca m delisiniz? SLEYMAN (Hayretle) Ne dedin kzm? DLRBA Kendiyle yedi ay geindik. Bir gn mnasebetsiz muhabbetinden ba alamadmi. A h r e t e gittii meydana kal daha gn olmad. imdi de yerine siz mi peyda oldunuz? SLEYMAN Hanmefendi! Babasna gnderdii vasiyetnamede bile sizden baka bir ey dnmiyen kocanzdan o k a d a r bizar mydmz? DLRBA Oras benim bileceim ey! Siz bir kere ettiiniz teklifi dnn! Hi dar tanesi kadar akl olan a d a m m b a t r m a gelir mi? Benim gibi yir mi y a m d a bir k a d m bir m e v t a n m hayaline balanr, k a l k a r k a y n a t a s u n m arkasna der, memleketini brakr, gurbetlerde kendini bir evin kesine hapseder, yle mi? SLEYMAN (Kendi kendine) Ne zerre kadar Akife acyor, ne benim ihtiyarlmdan, m a h z u n l u umdan utanyor. nsan de, sanki felek m e r m e r d e n bir put yapm, iine bir eytan oturtmu t a biare ocua musallat etmi. (Dilrbaya) H a m m ! Benim buralara kadar gelip te sizi gtrmek isteyiim olu m u n vasiyetinden, olumm vasiyeti d e sizi sefil olur korkusundan ile ri. Yoksa... DLRBA Tuhaf zihni varm! nsan mektepten kma olduunu dnr d e h a y r e t t e kalr. Ben bu yamda m sefil olacam? Acaba d n y a d a ken dinden baka erkek yok m u zannedermi? Sizin merhametiniz lzun de il. Beni dnecek a d a m var. imdi y a n m r d a n kverdi. Daha d n n i khna girdim. Akif gittiyse Esat sa olsun. SLEYMAN Ah! Daha Akifin gmld toprak k u r u m a d a n yerine a d a m da bul musunuz! DLRBA Sanki topra kurusayd dirilecek miydi? Bir daha erkek yz gr m e k iin beyin maher gn mezardan kalkmasm m b e k l i y d i m ? te.

A N T O L O J S

179

iddetim kt ya! Geti bile... Gideli t a m yz gn oluyor. Aa peder! Olunuzun maa, irad ayda bin kurua bile varmyordu. O kadar para ile ne izzetler grdk, ne saltanatlar srdk ki lnceye kadar arkasndan alyalm, geberelim? SLEYMAN Anlald hanm! Anlald, ah! indimde hl mukaddessiniz, zih nimden geen lkrdlar syliyemem. ocuk belki ahrette d e mahzun olur. Hakknz var. Biz deli imiiz, soyca deli imiiz ki o sizi kendinden sonra erkek dnmez zannetmi t e bana vasiyetname yazm! Ben de elli altm sene dnyay tecrbe ettikten sonra sevdal bir gencin hayal t m a ihtimal vermiim d e kalkm b u r a l a r a gelmiim! Vefatn haber aldktan sonra ocuun terekesini yazdrmtm. te kassam defteri. Si zin de hisseniz iindedir. DLRBA stemem. Ben o mirasa da m u h t a deilim. SLEYMAN Yok. Hisseniz yz doksan drt bin kurutur. Malnz deil mi? Niin almyacaksmz? P a r a y h k m e t e gnderdiler. (Bu srada Dilrha yava yava yanar, istemez gibi grnerek def teri eline nlr). O defteri gsterdiiniz gizi verirler. Muhta deilseniz fkaraya sa daka verirsiniz. AHN Hanm niin fkaraya sadaka edecek? Elmas alr da yeni kocasma gzel grnr! DLRBA O kim? Ha, sen misin? AHN Evet, bilemediniz mi? DLRBA Be adam sana ne oluyor ki her iime kanrsm? Ne yapsam kar ma karsn. Senden kyamete kadar kurtulamyacak myun? AHN Ykl uradan! imdi o jKiz bm kiiye dattn gnln yz bin par a olur. imdi o bu kadar adamm kanma giren suratn sokak kpekleri nin azma der de anlara da biribirini paralatr. DLRBA Alak! AHN Edepsizlik etme! Yk uradan diyorum. Ben de seni bilirim, sen de beni bilirsin.

180

N A M I K K E M A L

SLEYMAN Bey, Akifin vasiyetini u n u t t u n m u ? B a n a ktlarm gndererek, sz lerini yazan sen idin. Ben b u n u n e halde olursa olsun himayeye mecbu r u m . Bilmiyor musun? Haydi kzma! Haydi hanm! Kocal kadn e r k e k ler arasmda yakmaz.

(Dn

ziyafeti esnasnda

Akif Bey kagelir,

kendisi yokken

ve

imdi olup bitenler karsiTU^ sukutu hayale urar, ve Dilrbay boar). NC FASIL DRDNC MECLS Evvelkiler Sonra Uak Sonra Akif Bey AKF ((Darvda) Sersem herif! Ziyafet olmakla n e lzm geUr. nsan misafir olsa da vete kabul ederler. Sen beni kendi evime girmekten mi menedeceksin? AHN ('Kendi kendine) Akif... geliyor. Hemen AUah m u i n i olsun. BAHTYAR O nasl ses! SELM "kla dolu hane helalar mbareki,, ESAT O grlt nedir, Salih? SALH (eri girerek) Efendim. ESAT D.arda ne oluyor? SALH Bir zabit, k a p t a n mdr, nedir? Zorla ieri girmek istiyor. "Beye so raym,, dedim. Bir t r l raz olmuyor, k y a m e t i koparyor. ESAT Ben sana "gelen olursa bana sormadan ieri koyuverme,, demedim mi? Ka oldu tenbih ediyorum. Bir d a h a yle terbiyesizlik edersen ama rzkndan olursun. (eri giren Aldf Beye) Buyurtm; b u y u r u n beyefendi. Affedin, k u s u r a b a k m a y m . Bu hayv a m bir t r l terbiyeye muvaffak olamadm. stanbula gidersem Ayvansaraydaki ustalarm birine vereceim. B u y u r u n , safa geldiniz. AKF Safanz daim olsun. AHN

A N T O L O J S

181

Akif kardeim... Benim iki gzm Akif im! ESAT Akif mi? SELM Birader! k r olsun, Cenab H a k kavuturdu. ESAT (Telta Halim Efendiye) Bu zat kimdir? Bilir misiniz? H A L M EFEND (akm akn) Evet... Bilirim, Akif Bey... Bizim ld zannettiimiz Akif Bey. ESAT Ya! Bizim ld zannettiimiz Akif Bey yle mi? Bizim ld zannet tiimiz Akif.... (Kendi kendine) Of, gnlmden yle haller geiyor ki tasavvurile beynim eriyiverecek. AKF (Bir tarafa otvrp/p selm verdikten son'^) N e tuhaf ey! Bendeniz geldim, meclise bir durgunluk geldi. Bizim eve d e b u kadar bigne miyim? Ben evimde daima byle elenceler ol d u u n u isterim. urada drt zat v a r ki herbirini karde bilirim. Hele H a b m Efendi Hazretleri, pederimdirler. Bendenizi ilk grtmz gn evltla kabul ettiler. (Esada) imdiye kadar yalnz zat vlnzla mlakat nasip olmamt. Bir kere grld ya, inallah b u n d a n sonra ok muhabbetler, uhuvvetler ederiz. ESAT (Gayet akn ve harit hir tarzda) nallah! nallah!. AHN Kalk gidelim, kalk! Biz gidelim. AKIF Ne oluyorsun? ehrene b a k a n vcudunu gamdan, beldan yaplm zanneder. Bir kederin varsa bu elence meclisinde niin bulmdun? Bey, 3em safaikenlik edecek, h e m de beni kendine terike alyor. AHIN Yarabbi, sen bilirsin! Nasl m e r a m anlatmal? Kalk! Kalk gideUm, diyorum. Szm dinlersen beni de herkesi de m e m n u n edersin. AKF Beyin titizlii t u t a c a k z a m a n m a tesadf ettik, otur! urada otur da

|g2

N A M I K K E M A L

biraz zevkimize bakalm! Szm jdinlersen beni de, herkesi de mem n u n edersin. AHN Zavall! Dnyadan bihaber! AKF (Hi ahin Beye iltifat etmiyerek Bahtiyar Beye) Bahtiyar! Sen ne oldun? Evvel byle meclislerin ziyneti, enlii sen din. Hani o eski kahkahalar? Bir kere gelip te arkadana, kardeine^ Akif ine bir selm vermek yok m u ? AHN Gel! Defolahm, uradan gidelim. AKF Sen insana byle musallat olma yeni mi peyda ettin? Bahtiyar! Gzlerin yala dolmu! Alyorsun, bu yatan sonra ocuk mu oldun? BAHTYAR Birader, sen galiba sevdiin adam ehit oldu diye iitip te arkasn dan aylarca matem tuttuktan sonra karnda grmemisin. AKF Nasl? BAHTYAR Grm olaydn, o kadar anlardn ki alamak ocuklara mahsus d e ilmi. Baz kere erkekler de alyor beyim! Baz kere erkeler d e alyor. AKF Anlald. Biz Sinopta dmana teslim etmiyelim diye gemiyi atm tk a. Herkes bizi ehit oldu zannetmiler, bunlar da iitmiler, imdi yanlarna geldik, l grm gibi gnllerine bir hzn, bir dehet kt. Gelin! Gelin uraya oturalm da Sinoptan nasl kurtuldum, herkesin l sand Akif nasl karnzda duruyor da hepinizle konuuyor size n a k l edeyim! AHN Daha burada m kalmya alacaksn? Daha szm dinlemiyecek misin? Allah akna gel! AKF Brak efendim! Siz beni lm bilmekle, ben de kendi v c u d u m u n bu kadar shhatile beraber mevta, bir iret meclisini bu k a d a r safasUe beraber mezar kyas eder d e k o r k a r m yle mi? Ben saatlerce suyun, atein arasmda kaldm, saatlerce lm etrafmda dolat, korku bir daki ka hatrma gelmedi. imdi yle hayal ile, hikye ile mi gnlme hvf decek?

A N T O L O J S

183

(Gizlice

ahine)

Ben ahbap meclisine bozgunluk vermemek istiyordum da bir dakika y a n m d a bulmma bir mr tabiye muraccah grdm haremimin y a n m a gitmiyorum. Sen hi dnmeden beni kendi evine gtrmee alyorsun. AKN Ah!.. AKF Yzme nekadar h a y r a n hayran bakyorsun? Yoksa Dilrba da m beni lm biliyor. nsaf edip te havadisi andan olsun saklamadnz m? AHN Haydi bizim eve m i geleceksin! Sinop hikyesi mi nakledeceksin! Ne yapacaksan yap ta yanmdan ayrl! imdi beni ldrtacaksn. AKF (Kendi kendine) Sahihan beyin tutarana tesadf etmiiz! Dilrba beni lm bilse evde bu enlik olmaz a!. SELM (Pencereden bakarak ahine) Sleyman K a p t a n geliyor. imdi hakikat btn btn meydana kacak. Sana uradan defolalm, gidelim! dedim, anlatamadm. AKF Allah akna size bugn ne oldu? Hepiniz yzme acayip mahlk tan bir ey grm gibi bakyorsunuz. BENC MECLS Evvelkiler Sleyman AICF Babacm! Efendi babacm! Siz de beni ehit olmu sandnz da vasiyetimi yerine getirmek iin buralara kadar seferi ihtiyar ettiniz yle mi? (Ah, ldkten sonra da bu derece hatr saylacand.an emin olmak insana lmden k u r t u l m a k t a n daha lezzetli geliyor.) Yok babacm l medim. Ben vatanmn n a m u s u n u muhafaza etmek iin canm feda et mek istedim, kadere muvafk gelmedi. Cephaneyi attm, etrafm bir d u m a n brd. G r l t n n dehetinden biraz zaman kendimi kaybetmiim. Ayldm, baktm ki denizdeyim. Yanbamda da bir tahta paras yz yor. Hazreti Musaya bir beii N u h teknesi cay mn eden Rabbm be ni de o kadar atein, o kadar dalgann arasndan o tahta parasile k u r tard. Yanma dakikada bir glle derdi de sanki eli kll bir T r k e rastgelmi dman gibi ekine ekine etrafmda dolard, bir tarafma dokunmazd. Drt kere denizin t dibine gittim, herbirinde iki avucum akl taile dolu, tahta paras elimden frlad, yine aradan bir dakika

Xg4

N A M I K K E M A L

gemeden Hakkn sevdii, k u U a n n a gnderdii hidayet gibi beni araya rak zerime gelmee balad. Denizin yzne yine o t a h t a ile ktm. Meer karaya yaklamm. B i r delikanl (ah! zavall yiit! Siz daima: "Bfeki Osmanlarda baka mrvvet, baka fedakrlk v a r idi. imdi dn y a d a o mertler kalmad,, der idiniz a. yle deil, babacm! imdiki Osmanllar d a onlarn h a s evld imi; frrsat derse hakikat anlalyor). O delikanl beni grd gibi bir kere: "Batyor!,, diye bard, soyuna bildii kadar soyundu, denize frlad, beni k u r t a r d , h e m kendi canm feda etti de yle kurtard. Ayamz k u m a basmt, bamz ucunda bir k u m b a r a patlad. Yiit zerine kapand da kendini bana siper etti. A n a da kanaat etmedi. Vcudundan dklen k a n l a r etrafnda d a l d a l mercanlar peyda etmee balamken hi halini dnmiyerek iki e l e belime sarl d, nekadar kuvveti varsa bir y e r e toplad: " A l m arkadalar! Bir can verdim, b- can kurtardun!,, dedi, beni kaldrd, k e n a r a furlatt. Sahile ktm, baktm ki biare b t n btn t a k a t t e n kalm, dalgalara t u t u l m u gidiyor, batyor! Allah bilir, an o halde grnce k u r t u l d u u m a bin kere piman oldum. AHN (Kendi kendine) Daha kimbilir ka yz bin kere piman olacaksn. AICIF Ah! bmezsiniz, insana kendi yolunda bir can telef olduunu grmdc, nekadar giran geliyor! Hemen, o dakikada soyundum, yalnz b e n deil, birka kii daha hazrlandlar. Ne faide! Biz daha karadan iki arn ayrl madan ocuk gitti.. Dalgadan bir trl kendini k u r t a r a m a d . Vcu dunda mecal kalmam, yine yz glyordu. Bize de elile gelmeyin, gel meyin! yollu iaret ediyordu. Bilmem gl dnyada kendisi gibi ba kas iin can verecek adamlar grdnden miydi? Yoksa lmden bir adam kurtardma memnuniyetinden miydi? (Sleymana) Ah babacm! ehit olamadm. Lkin o kadar mteessif deilim. Siz... daha bakalar a r k a m d a n teessf edecektiniz, alyacaktmz. K u r tuldum, Allah kurtard. Kimbilir hikmeti nedir? Babacm! Size de bunlar k a d a r durgunluk km. Devletim iin hayatm nekadr tehlikelere attm syledim, gnlnze tesir etmedi! Ecelin penesinden ne trl mucizelerle k u r t u l d u u m u syledim, y i n e gnlnze tesir etmedi! Belki tesir etmitir; lkin ehrenizden anlaL myor. Vcudunuzda can, kalbinizde hareket kalmam gibi duruyorsu nuz. Syleyin! bir lkrd olsun syleyin! D u d a k l a n n z bibibirinden ayrlsm k i bri ben de sizin hayatta olduunuza inanaym! Gemiyi a t t k t a n sonra size sa olduumu mektupla bildirmediime gcendiniz ise a n d a

A N T O L O J S

185

vallah k a b a h a t i m yoktur. Denizde fena bir souk almun, ba h u m m a s m a uradm, daha drt be g n e gelinciye k a d a r yatakta, kendimi bil mez bir halde idim. Kyafetimden anlalmyor m u ? SLEYMAN (ahin Beye) Demek b u n u n bir eyden haberi yok! Hibiriniz cesaret edemediniz, biriniz syliyemediniz, yle mi? AHN Aa peder! Sen bizi musibet tellal, virane baykuu, karahaber m j decisi mi zannettin? Kim haber verecek? (algclara) Ne bekler durursunuz? Burada hl dn var, hl enlik olacak zannmda msnz? Defolun uradan, iinize gidin! AKF ahin! delirdin mi? AHN (Ayaiyle iret takmna, vurarjak) Kaldrn unu ortadan! Dn, safa byle gn iin midir? AKF ahin! n e oluyorsun? AHN Haydi beyler! u garip ihtiyar biraz kendi haline brakalm da o luna derdini anlatsn. AKF Allah akna n e oluyorsunuz? Cephanesini atelemi, gemisini hava ya atm t a yine k u r t u l m u bir adam m e r a k t a n m ldreceksiniz? ALTINCI MECLS Sleyman Akif Esat SLEYMAN Brak gitsinler, brak gitsinler, olum! Benden baka kimseden bir ey renemezsin. Gel bakaym! Kelle alacak k u r u n a gs verdiin, ateten, sudan korkmadn gibi kedere, belya da metanetle kar durabir misin? Asker olan, kalbine alacak yaralardan da mteessir olma m a k lzm gelir. Asl mertlik odur. AKF Syle babacm! Dnyada ben hereye dayanrm. Kalbimi y a r a y a dayanmakta v c u d u m d a n kavi bulursun. Lkin bu tereddde dayanamyacam. Evde alglara bakan dn, ehrenize bakan cenaze var zanneder. SLEYMAN Dn var olum! Haremin, senden sonra sefil kalr, kimseyi dn-

186

NAMIK

KEMAL

mez zannettiin haremin vefasz kt, eliadetini iitir iitmez bakas n a vard. AKF Ah!... SLEYMAN Grdn ziyafet ann dn idi. Nikh eden zat ta u beyefendi imi. AKF Mbarek olsun! Yarabbi! Meer o kadar riyay, o kadar hyaneti yle gzel bir vcut iinde setretmek te hikmetine tevafuk edermi! SLEYMAN Gel olum! Bu menhus evden, bu ylan yatandan kalm da se ninle bir keye ekilelim, hizmetimizi, devletimizi dnelim. ESAT Aa peder! ihsan buyurun! evden kmak bendenize der, evin sa hibi, (evin deilse sahibesinin sahibi) beyefendi olunuz iken neden k mas lzm gelsin? AKF Mbarek olsun dedik a! Ev de, sahibesi de mbarek olsun! ESAT Beyefendi! o nasl lkrd? Hanm hl nikhnzda.. AKF Ha! Meraknz a n d a m kald? Deil efendim! Nikhmda deil. l, dm iitir iitmez bakasnn nikhna girmekten baka bir ey dnmiyen k a d m bendenizin nikhmda duramaz, imdi talk kdm gnderirim. Daha meraknz bertaraf olmadise, emin olun! Tatlik ettim. Dilrbay talk selse ile tatlik ettim. SLEYMAN Benim mert evldm. ESAT Bey, ltfedin! Sabahtanberi uradn hissiyattan kalbim o k a d a r iti k i atlayacak. Ben kimsenin haremine gz atmadm; dul zannet tiim bir kadn nikh ettim. Davet ettiim ahbap, pederiniz, siz b a n a k ma'uk engeli, rz ve namus haydudu gibi bir nazarla bakyorsunuz! AKF Ne vazifeniz efendim! N e nazarla bakarsak bakarz. Gzlerimize na zar dersi vermee bir memuriyetiniz var m? SLEYMAN (Akif Beye) Akif sus! Babann bir lkrdsn kabul etmez misin? (Esada)

A N T O L O J S

187

Estafirullah beyefendi! Elbette size iptida Dilrba arz muhabbet etmitir. H a t t bunun iin yemin etsem hanis olmam sanrm. ESAT Eleniyorsunuz, bu kadar fevkalde bir hal iinde de istihzadan ge emiyorsunuz, yle mi? Durun! durun! Ben imdi Dilrbay b u r a y a ge tiririm. O vakit anlarsnz ki iptida ben mi an istemiim, o mu beni is temi? AKF Ah!... SLEYMAN Hacet yok! ESAT Hacet var aa peder! Hacet deil, zaruret var. Namuslu iseniz be nim namusumu, nazarnzda ikmal etmeden buradan gitmezsiniz. ' SEKZNC MECLS Evvelkiler Esat Dilrba (arafla) ESAT Buyurun, b u y u r u n efendim, arada baz izahat verilmek lzm geldi de sizi ann iin taciz ettim. (Akif kendi kendine) Of! bilmem nasl gebermiyorum. Canm da vcuduma, benim buna mptel olduum kadar mptel imi. DLRBA (Biraz tereddtten sonra hir metanet ve azimetle) Buynrun, n e istersiniz? ESAT (akn akn) Gryorsunuz, beyiniz, Allah balasn, sa. itilen haber yanl imi. Zarar yok, nasl zarar yok, sinirlerime fenalk geldi de syledii mi bilmiyorum. Teekkr olunur. Allah babasna bir oul, devletimize bir zabit, size... size de bir bey balad. SLEYMANBizi burada hezeyan dinletmek iin mi alkoydunuz? unun ektii hallere bakn. Size zerre kadar bir fenal dokunmyan adama bu ka dar da eziyet edilir mi? Cellt neslinden mi geldiniz? ESAT Sabredin aa peder, Allah bilir ki benim ektiim felket andan noksan deildir. Namusumu, insaniyetimi kurtaracam. Sizin, yalnz si zin mi , bir memleket halknn tarizinden kurtaracam. (Dilrhaya) Syleyin, Allah akna syleyin, sevdiinizin ba iin syleyin! u

}g3

N A M I K K E M A L

n i k h iin benden bir ifal, y a h u t bir i b r a m grdnz m? DLRBA Neye aldanacam? Niin ibram greceim? AKF Ah!... DLRBA Bey benim zevcim idi. Hl zevcimdir. Ne are n i k h m d a y u n . AKF Ah! Ne are mi? Hayu"! hayr! n s a n bal ylan! nikhmda deil sin, muradn serbeste syle! Azndaki zehri etarfna istediin gibi sa! Seni demin tatlik ettim. H e m de talk ile... DLRBA imdi bakn! Ben kendini ehit olmu zannettim, bu gen yamda ciz kaldm, yalnz dtm, H a k k m emriyle birine v a r m a k istedim. San k i ben a h r e t e gitmi olaydm, o kyamete kadar b e k r m oturacakt? B a k m d a h a sam, bakasna nikh oldumsa o da sahih deil. nk kendi sa duruyor. yle iken bir dakika beni grmeden, bir lkurd sy lemeden tatlik etmi. Muhabbetinin derecesine bakn! (Sleyman kendi kendine) Yarabbi yz bin kere krolsun ki kuUarma eytan yerine bunu mu sallat etmedin! O buna nisbetle deta bunam bir alile kalyor! AKF (Biraz zaman hayretle Dilrbay szdkten sonra) Demek n e beni seviyordun, ne de bu adam seviyorsun? Sana bir koca, bir vekilhar lzm, kim olursa olsun, yle mi? DLRBA Siz beni seviyor muydunuz? Haremini seven adam hiddetine feda etmez. Size hiddetiniz benden kymetli olunca bana rahatm niin sizden makbul olmasn? AKF Allahm, bak bu kar sylyor da hl sa duruyor, kullarn nekadar hain olmal ki Sabr isminin himayesinden m a h r u m kalsn. Babacm, babacm, beni bu k a r katil edecek, beni bu kar mel'a n edecek, beni kurtar, kendi elimden kurtar, gnlmn elinden k u r t a r . (Sleyman Kaptann kucana yklr) SLEYMAN (Esada) Bu hallerden ibret almazsnz a! ESAT Orasm ben bilirim. (Akif Bey teessrnden kcTidim ikiye verir; drdnc fasl mey.

A N T O L O J S

189

geer; beinci faslda Akif Bey Dilrbay ld'ijnee gelir.) BENC FASIL BENC MECLS Evvelkiler Akif AKF (Rvelver elinde olduu halde ieri girerek) Burada... Burada kpek! Syle! Yzme kar syle bakaym! DLRBA Ah! ESAT (Koynundan bir bak karp ikisinin a'^ftsna girerek Akif e) k dar! AKF ekil nmden! Beni rahatmdan, muhabbetimden, aklmdan, na musumdan, iimden, h a y a t m d a n m a h r u m ettin. ntikammdan m m a h r u m etmek istiyorsun? ESAT Ykl oradan!... k dar diyorum. Lkrd d a anlamyor. Sen b u r a ya mutlak gebermee m i geldin? A z a s m m biri kmldamyor, karmda ta kesilmi samrsm. nsann haremile yataca odaya girilir mi! Seni evli iken yle m i altrdlar? AKF (Dilrbay tahrik ederek) Meydana ksan a! Hani y z m e kar syliyecektin? ESAT Korkma! Ben sa iken seni ecel bile elimden alamaz. AKF (Tabancasn Dilrbaya skar; fakat Esat vurulur). Bak nasl alyor! Bak nasl alyorum. ESAT (Bakla zerine koarak kalbine vurduktan sonra) Bak! Alabildin mi? Yalnz beni ldrdn. Zarar yok. te sen de geberiyorsun. Ben... b e n hl ayakta duruyorum, sen sar'aya uram k pek gibi yerlere arpma arpma geberiyorsun. Dilrba! Gel efendim. Bak ikimiz de senin iin lyoruz, gel! Yan m a gel d e aramz lm bile ayrramyacam u katile d e anlatalm. DLRBA (Ar ar hir iki adm atarak) Bu behane ile olsun kendimi bir dar atabsem! AKF (Can hhviile yerinden snyardk Dilrbaya hcum eder) Ah! B e n daha sa duruyorum. Kolumda hl senin t a yreini p a -

hanede

190

N A M I K K E M A L

lalyacak kadar kuvvet var. (Esat araya girer) Bu a d a m da mezara girse cad olacak, yine nme kacak. Al! Sen insann lecek yerini bilirsin de ben bilmez miyim? (Akif yarasndan ba kararak Esada vurur) Biliyorsun. Lkin insan bam yarasmdan eker de dmann yije ldrr. Orasn bilmiyorsun. Al! a l nasibini. ESAT Ah! DLRBA (Hi teessr sz, fakat korkmu bir hlade) ki kapy iki deli zaptetmi, nereden karsn? ESAT imdi... imdi iyice geberdin mi? te ite Dilrba benim olacak! Gel, gel efendiciim. Gryor musun? Sen gremezsen cehenneme giden ruhun grr a. Gel! gel bari elimi tut! Ben gelemiyorum. Ruhum vcu dumu idare edemiyor, ldm... Ah! merhametsiz, canm t azma gel di. Bari ayaklarna kapanaym da sahibine orada teslim edeyim. DLRBA (Esadm da yklp dtn grerek) Hele ikisi de ykld. Selmetle uradan canmu kurtaraym. Ah, kapmn nnde de bir silhl duruyor! Etrafm katiller, haydutlar alm! Can kurtaran yok mu? ALTINCI MECLS Evvelkiler Sleyman Kaptan SLEYMAN KAPTAN (KSfipdan ieri girerek) Yok... alglarmz, elenceleriniz iitilmesin diye bahenizi o kadar geni, duvarlarnz o kadar yksek yaptrmsmz ki barmak deil, k yameti koparsanz mmkn deil dardan kimse iitmez. DLRBA Ah! SLEYMAN KAPTAN Buyurun! oturun da sizinle beraber konualm! DLRBA Lzm deil, benden ne istiyorsun! SLEYMAN KAPTAN urada yatan kim? Benim olum! Rabbimin bana en by kihsan, hayatmm dnyaya en aziz yadigr, gnlmn lemde en kuvvetli mitgh olan olum.. Bak ne halde yatyor! Akif bu halde yatyor da hl bana senden ne istediimi soruyorsun, yle mi? Hayatmm en sonra ka-

A N T O L O J S

191

cak nefesini, k a n n m en sonra dklecek damlasn istiyorum. Szmn hulsasn m syliyeyim? Seni geberteceim. DLRBA Nekadar da sakin sakin sylyor. Sanki iltifat edecek, sanki can yok ta hayat ne demek olduunu bilmiyor. Siz soyca n u katilsiniz? O lunuzu ben mi ldrdm? SLEYMAN KAPTAN Daha ikinci tabanca patlad zaman ben u odann kapsnda idim. DLRBA Odann kapsmda idiniz de niin gelmediniz? Beni ldrmeyi d neceinize olunuzu. k u r t a r m a dnse idiniz ohnaz m idi? SLEYMAN K A P T A N (Hi lkrdsna ehemmiyet vermiyerek) Gzmle grm gibi biliyordum ki ieride adam lyor. Hem ieri deki adamlarm biri de olum idi. Yine kurtarmaa gelmedim. Bir peder, bir odada tabanca sesi iitir, olunun orada olduunu bi lir de kolay kolay kapnn nnde bekilik eder mi sanrsn? <Hi evld m oldu mu, hayr. Mutlak olmamtr. Allah senin kadar alak bir mah lkuna da kucanda kendi vcudundan ayrlnu bir melek grmek nasip etsin de sair kullarna ne mkfat ihsan eylesin)? Kurtarmaa gelmedim. Bak ls urada yatyor. Kanlar iinde yatyor da gzlerimden bir dam la ya kmyor. Bir kere dnp te yzne bakmak istemiyorum. Niin dersen, ben an daha buraya geldii vakit lm buldum. Se nin gibi AJlahm gazep ateinden yaratlm bir eytan Azrailden evvel davranm, canm kabzasne alm! Bugn kuriarabilsem y a n n yine le cekti. Senin iin bugn katillii irtikp etti. ldrd adam yamnda yatyor. Yarm, ihtimal ki, ben, sebebi hayat babas iken cann kurtar dm iin benim canma kasteder, mel'un olurdu. Anladn m hanm? Sen ldrdn. Gemi iinde, deniz stnde, d man karsnda birka yz okka barutu atelemi iken lmiyen delikan ly sen ldrdn. ehit olmaktan baka bir arzusu olnuyan Akifi sen ka til ettin. Biareye put oldun, itikadmdan ayrdn. Ben o putu kracam. Beni kymetli evldmdan mahrum ettin, ben de seni kymetli canmdan mahrum edeceim. DLRBA Allah akma, gznn nnde yatan ehidin can iin bana dokunma! SLEYMAN KAPTAN Bak hnzra! Kendine efaati peyda etmek iin adam ehit etmek nereden batrma ge]xii? Git ayaklarna kapan bakaym. Hi olmazsa ce nazesinin yanmda olsun nekadar rezil, nekadar alak olduunu greyim. Sylyorum da daha karmda duruyor. Yakasma sarldm da hl

192

N A M I K K E M A L

cellt iplerine nasip olacak boynunu imek istemiyor. Penemi k eli mi zannettin? Sr! O cehennemin en korkun kelerini ziynetlendirmee lyk olan jrzn biraz da yerlere sr! DLRBA AUahtan korkmuyor musun? Bu yatan sonra kana gireceksin. SLEYMAN KAPTAN Bak mel'una! Hl Allah adn lisana almaktan haya etmiyor? Al lah korkusunu bUiyor da yine AUahm en mukaddes binalarn ykmak tan ekinmiyor! DLRBA Bey! Bey: Beyim, gzn a ta bak! Dilrbana ne trl eziyetler ediyorlar. AKF (Kalkmaa alarak) Ah! Dilrba... DUrba... Allah! (Ruh teslim eder) SLEYMAN Akif! Akif! Mel'un! Telefine sebep olduun adam grdn m? Se sini iitince ahretten imdadma gelmee alacak! Sen ldrdn an ladm m? Bu kadar hyanetinden, bu kadar mel'anetinden sonra yine son nefesine varmcya kadar dilinde senin adm dolat. (Dehetle yerdeki ba kaparak) Al. DLRBA Ah! SLEYMAN ocuun kann gz yaile sileceime senin kannla ileyim. DLRBA Bey! beni kurtar! ldm, lyorum. Kurtar! Yine senin olduumu istemez misin? SLEYMAN (Kemali hiddetle) Geberiyor da hl adam aldatmaa alyor. Al !al! O can mahiye tine girip te vcuduna istil eden eytan cehenneme bir saat evvel git sin. Geberdin mi kpek? Cana kymak nasU olurmu. Anladm m fahie?. Akif! Bahtsz ocuk, yerinde rahat yat! Helakine sebep olanlar da seninle bir gnde mezara giriyor. Ah, ne olurdu, birka dakika daha sa olaydm da yoluna ldn ne iren bir ehre imi greydin. Greberdi, rengi kf tutmu peynire benzedi, yz de kalbi kadar irkinleti. Vah biare Akif! Bu kadar alak bir fahie iin hem sen katil oldun.

A N T O L O J S

193

hem beni bu yatan sonra katil ettin. Gaza yolunda, devlet hizmetinde sarfettiimiz emekler hebaya gitti, iki dnyamz birden harap oldu. yle mi?
(Biraz dndkten sonra bir meknetle)

Estafirullah! Sen hayatna kasteden bir adam ldrdn, mazursun. Ben iki delikanly zehirlemi, helit etmi bir yana rastgeldim, ezdim, mahvettim, ecir beklerim. Perde kapamr.

ZAVALL OCUK'tan
KNC FASIL BRNC MECLS Halil Bey Tabire Hanm HALL BEY Hanm! yle sylyorsun ama, kzn halini grmedin mi? TAHRE Halini ne greyim? Biraz alad; biraz nazland. O kadar deil mi? Hangi kza anas, babas seni filna vereceiz der de kz sevin gsterir. efUca o kadar terbiyesiz mi ki bizden utanmasn? Hangi kz babasndan, anasndan ayrlacan iitir de memnun olur? efika o kadar mer hametsiz mi ki bizden ayracama hi teessf etmesin? Bey, size bugnlerde bir ey oldu. Kzm evden gideceini dndk e aklnz da banzdan gidiyor. O giderse evltsz m kalacaksnz? AIlaha emanet, Ali yok mu? te o da on yana girdi. HALL BEY Deil iki gzm, efika sa olsun, rahat etsin de nereye giderse git sin. Ben orasn dnmem. ocuk nekadar ilidir, bilirsin. Evlenmek lkrdsm sylediimiz vakit ben de istemem dediine, aladma bak madm. Fakat bilmem dikkat etmedin mi? Senin srarm grd, mahzun mahzun bana bakt. Benden de yz bulamad. ehresine bir karanlk renk geldi. Gzlerine bir hafif duman kt, hl o renk gitmiyor, hl o du man gemiyor. O kadar zayflayor ki baya her gn vcudunun eriyen yerleri gzle fark olunuyor. Gzleri daima topraa bakyor, yzndeki renk yaptrma gibi duruyor. On drt ya.nd ocuk senden benden bitap olmu. Biareye bir hal olmasndan korkuyorum. ocuun gnlnde bir sevda hissediyorum, TAHRE AUah Allah! O yata ocuk sevday ne bilecek? Zahir, on drt ya mda masumlar da brakalm, istedikleri gibi evlensinler, istedikleri adama varsnlar, yle mi? Sonra dnyada ninenin, babanm ne lzumu kalr? imdi mesel efika kasabn ran seviyorum derse kolundan 13

194

N A M I K K E M A L

tutalm da koynuna m atverelim? HALL BEY Kasabm ram deil; lkin akranmdan birini severse niin ver_ miyeyim de senin krk yamdaki paana vereyim? TAHRE Bey, Allahm seversen yle mnasebetsiz mnasebetsiz lkrdlar syleme! Paa krk yamda imi. Deil a. Velev ki olsun. efikanm vara ca adam sanki hi lurk yana girmiyecek mi? Akranm o nerede bulup ta sevecek? Biz nerede bulup ta vereceiz? HALL BEY Mesel imdi Ata... TAHRE (Lkrdsn keserek) Ben biliyorum. Sizin asl meramnz kz Ataya vermek. Hi dn myor musunuz? O bir ksz ocuk. Akrabanzdan olduu iin siz yan nza aldnz. efika ile imdiye kadar karde gibi bydler. Hi evlen dikten sonra aralarnda dirlik olur mu? Kim akrabasmdan birini alm ta rahat etmi? Hem nasl geinecekler? Ata mektepten yzba kacak de mi? Bir yzba maandan ne olur? Kzm halaykha m vere ceksin? NC FASIL BENC MECLS efika Halil Bey Ata Bey HALL BEY Gel olum! Gel! Tabendeye bugnlerde bir hal oldu. ldracak m dr, nedir? Sabahtanberi dnyann mnasebetsizliini ediyor. efika Bogaziinde de olum! Hasta. ATA Hasta m? HALL BEY Hem arca hasta. Baksan a. Baygm baygm sermi yatyor. ATA Ah! HALL BEY Daha yeni de nikh ettik. ATA Nikh m ettiniz? (Kendi kendine) ocuu ldrdler... ocuu ben ldrdm. (Yarnna koar, usul Ue nabzna bakar, oturur, bir reete yazar) Beyefendi! unu kapmm yanmdaki eczacya gnderir nsiniz? im-

A N T

J 1

195

yaptorsmlar da getirsinler. HALL BEY Gndereyim evldm! Belki Cenab Hak senin vastanla ifa ihsan eder. ATA nallah, inallah. Ne yapacak diye sorarsa tecrbe edecek desinl^.: l sertedir, belki vermez. HALL BEY Peki olum! Yarabbi! Sen halimize merhamet et! ATA (Setresini rkanp hir tarafa atarak) Azap iindeki cana vcut nas br olursa, azap iindeki vcuda da. esvap yle skmt veriyor. Bmem felek byle on drder, on dokuzar ya nda masumlarn bu kadar eziyetlerle canma kymaktan ne lezzet bur Sur? Of... EFKA (Kollarm aaialc ve davranmak istiyerek) Ata!... Ata!... Ah! (Ata kucana yetiemeden yine der baylr) ATA (Nabzlarm yokhyarak) Daha... daha bir iki nefeslik hayat var. Nabzlar sekte iinde. Az, s a tarafa maU... Gzler gitrrii.. Allah hastalma da gzellik vermi k yzn gren vereme k olacak.. EFKA Beyim! Sen misin beyim? Hayalt grmyorum a? Yanmda sen oturuyorsun a?. ATA efikacm! Efendim efikacm! EFICA Beyim! Acaba nekadar mrm kald? Acaba d saat seni grebeek miyim? Ah! Bari Isaygmlk gelmese de yzne doya doya bakabilsem. Doya doya... ATA AUaha emanet. EFICA. (Lakrdsn keserek) Yalan istemem. Hekim syledi. Demin beni uyuyor zannetti de ba-yrnp ucunda aikama ya kar, ya lcmaz, dedi. Teselli lzm deil. Sena in, ah senin yanmda diyecektim. Senin yamnda lyorum Memnunum. S e n sakm sikma. 'Sen sakm bana alama. Sonra beni ahrette rahatsz

1^

N A M I K K E M A L

edersin. Sakm, sakm, senin iin ld derlerse inanma. Vcuduma hastade geldi, insan bu ya, kader byle imi. ATA (Kapdan elinde bir ujak ie ile giren Tabendeye) Getir! abuk ol! (ieyi aldktan sonra) Haydi iine git! Defol oradan. (iedeki suyu hastann ba ucundaki fincana kor) EFKA O il benim mi beyim? ATA Hayu:! Biare ock! Seni birine zorla nikh ettiler de benim iirs verem oldun, lyorsun yle mi? EFKA An sana kim syledi?.. ATA Canmla urarken yine Ataya acyorsun, yine Ata kederlenmesin,, y i n e Ata alamasm diye zihninden teselli verecek szler buluyorsunHer nefesin hayatnn bir byk parasn gtryor. Ecel cierlerini paralyor. Azrail o nazik vcudunu penesine alm, eziyor, sen yine A_ tan dnyorsun; hem de Ata senden sonra sa kalr, Ata senin karat topralarda yattma tahamml eder zannediyorsun yle mi? (Fincandaki suyu ier. Fincan yere atar, paralar. EFKA Ah! Ne yaptn? ATA Hi! Arkada deil miyiz? Yola hazrlandm. A yatamda yerimi ver! Sakmma, kim grrse grsn. lm deine AUahtan baka kimse karamaz. Benim senin kadar bile mrm kalmad. Bari ruh teslim e t tiim vakit yanmdan uzak dmiyeyim. EFICA Atacm! Kendini mi zehirledin? Atacm! Bu bellarn hepsi b e nim iin mi? Bak talihsiz efika senin bana neler getirdi? ALTINCI MECLS Evvelkiler Biribirini mteakip Halil Bey Tabire Hanm erife Hanm Tabende, TAHRE N e oluyorsun kzm? EFKA Bakm! te... Ata.. Ata kendi kendini zehirledi. Benim iin zehirle-

A N T O L O J I S I

197

idi. Biz biribirimizi severdik. Ben., ben anmun.. Ben amn haremiyim. Paanm deil. Paanm haremi olmyacama. Kim ne derse desin, tlcimi?! Allah biribirimiz iin yaratm. Yaratt vakit biribirimize nianlam. Huzuruna da beraber ard. Gelinlik odamz kendi divannda, kendi cennetinde hazrlam. Gryorum ite.. te gzmle gryorum. Kara toprak deil. Her tarafma giU denmi., her tarafma.. Bey babacm, .gel beni bir kere p! Gel! Ahret hakkn hell et! Nineciim! nineciim? Sakn! Sakm! Canmz iin lokma datmaym! Dn erbeti verin? Fkaraya dn erbeti verin! Kzm, kymetU kzm, bu gece gelin olu yor.. te... ite beyim yatyor.. Beni ana Allah vermi,. Allah... Kimse ayramaz... Kimse Allahm hkmne kar duramaz... Beyim! Beyim! Be ni mi aryorsun? Geliyorum, geliyorum. (Yataa ylarak) Bak, bak, yanma geldim de glyor. Ahrette de efikam m gr yorsun. Geliyorum, ge kalmam; korkma, korkma. Ah! Benim gibi lmek nekadar lezzetli imi bilseniz, dnyada br (dakika kalmak ister misiniz? Ay... cemaline ne gzel de nurlar iniyor. (Ataya sarlr, yzm kokliyarak teslimi ruh eder) HALL BEY ."Zavall ocuk! (Gidip nabzlarn yok^dktan, nefesini dinledikten sonra) Alahm, bize bugn de mi gsterdin? (Tahireye) Kadm mari|etini grdn m? TAHRE Sus! Aman... Sen de adam azarlyacak zaman m buldun? Benim c i g;erparem u hallerde yatyor, senin lkrdarm bana kzmn hinsB den ziyade mi tesir edecek? Kzm.. Bey babasm bortan kurtarmak iin ehit olan kum... HALL BEY Ah.. Ah.(Perde iner)

198

N A M K K E M A L

KARA BEL'DAN
(Behrever, Hint ahlarndan birinin hzdr. Hadm zannedilen Arap lala Ahidm eline verilmitir. Serdar Husrev Mf^ Behrevere ktr; fdkat Ahit te Behreveri iinden iddetle sevmektedir. Mirza ile hanm-nt grtrmee tavassut eder grnerek Behreverin cehren rzna ge er. Bunun zerine kz kendini zehirler; Husrev Mirza Ahidi ldrr^ kendisi de intihar eder). KNC FASIL ONUNCU MECLS Ahit Mihridil Behrever (Behrever, kapdan girerek Ahde) Lalacun, odamda yattm, bir trl rahat edemedim. Gnlm ie takm kebap gibi hararetle dakikada bir kere teye beriye dnyor. (Mihrdile hakarak) Bu hmzr k a n hl burada m? AHT Merhamet buyurunuz! Dayamzm szleri efendimizi himayeden b a . k a bir ey iin deilmi. Yalnz ne trl rahat edebileceinizi zihnine sdrramam. Konutuk, biribimize meram anlattk, ittifak ettc, karar serdik: Yarn akam Husrev Mirza buradadr. BEHREVER CTelIa ikisinin ortpsma koarak hir kolunu birinin br kolunim dierinin boynuna atar) Dayacm!... Lalacm!... Dayacm!... imdiye kadar benim raha tm, elencem senin elinde idi. Bundan sonra lalamn elindedir. O ne sy lerse itaat et, sakm emrine kar durma.f Grnlm, canm, vcudum hep a n m elinde... Yreimdeki tel biraz kaybolmaa balad.. Haydi daya cm! Beni odama gtr de biraz uyuyaym, sanrm ki imdi uyurum. JDn gecedenberi uykusuzdum. Siz ittifak ettiniz m? Hah, hah! Gece Ue gndz benim rahatma almak iin birleti mi? imdi gndz daya cm, ann iin beni odama sen gtr diyorum. (Daya sultann koltuuna girer. Odadan dar kmaa halar. Kapnn nne gelerek Ahde hitaben) Gece kyafetli lalacm! Yarm akam iin olan vadini beklerim. R e n gini dn de gecejd utandrma! AUahma krler olsun. Gnlmdek arpmt savutu. imdi biraz ltife edebiyorum. Lalacm hep senin isayendedir. Beni lmden kurtardn. Nasl lmden? Belki cehennem azabndan. Yzne bakyorum da Husrevin nuran cemali kadar gzel grnyor. ldrm gibi zerine koup ta saatlerce peceim geliyor. (Behrever, Mihrid cihar} ON BRNC MECLS (Ahit, kendi kendine gezinerek) Yz aarttk deil mi? Efendimiz Husrev kadar bizi de seviyorlar-

A N T O L O J S

159

m. Meer beyaz olmak, memleket fethetmek, vezirzade bulmmak; l fete vasta olmaktan byk b- ey deilmi! u aynaya bakyorum da kendi kendimden ireniyorum Acaba sultan efendimiz beni nas Husrev gibi sever? Hl ben nefsimi Husrev kadar sevmee muktedir dei lim! Kimbilir? nsanm gnln, nihayetine vardmaz bir gayya kuyusu na benzetirler, ihtimal ki tenin beyaz olmasna mptel olanlar sata, gzbebeinde bir habbe grmek istemedikleri gibi bu nazenin de benim rengimi sevmitir! Yarasalar geceyi gndze tercih etmezler mi? air Kutsi vefat edinciye kadar gndz uyumak, gece oturmakla vakit geir medi mi? Uyku zamam gndzler de gece kadar kara deil midir? Budala! Seni sultan, Husrev kadar seviyorsa ana sebep yarm gece Hsrevi getirmee ettiin vait dedir de nedir? Ah, rakibime vasta olacam, anmn iltifat greceim. Andan sonra da byle hayallere d eceim yle mi? Olmaz... Olmaz. Ben sa iken Husrev bu saray gre mez; gremez de ne olur? Ben bir iki gn iinde geberirim, ettiim ted birlerin hepsi hkmsz kalr? Nihayet Hiisreve nasip olmak.., Ah!.. Ol maz... Elbette malik olacam... Yarm akam grrz. Perde kapanr. BENC FASIL DRD)l%t: MECLS (Behrever, yalmz. Elindeki zehir iesine hakjarak) Hmzr fellh! Hazrlad zehir de kendi gibi insanm eline dokunsa helak edermi... Nerede ifendi gibi olacak? Zehir vcut telef eder, o can yakyor, namus helak ediyor! Bu zehir insann eline dokunsa telef eder mi, benim mideme girecek! Kimbilir her damlas bana ka bin kere lm eziyeti ektirecek? Kimbilir cehennem azabna dnyada nekadar zaman tahamml edeceim? Fakat isterse saniyede bir lm geireyim, isterse cierlerim para para olsun; yine bu zehiri ieceim... eceim! Ben bu hal ile Hsrevin yzne nas bakarm? Hele koynuna nasl gire rim? smet yata kalmyan bir kz iin vuslat kuca haramdr. Ben Husrevimin olamadktan sonra dnyada niin yaayacam? Husrevden a y n yaadka alacam nefeslerin hangisi zehirden tesirsiz olur? Cie yi dvdana gtrdkten sonra yere atarak) Yok, yok... Hi insan zehir ier mi? Hi cierler yakacak bir atei elile alr da can evine dker mi? Bu yata, bu genlikte dnyanm rahatm, mrn lezzetini, Husrevimin kucan brakp ta kara topraklar altmda; yanlar, akrepler yannda m yatacam? Ah... stemem, istemem. Ben bu zehiri imiyeceim; ben gelinlik deimi lm yata etmiyeceim? fiddetle, alaya alaya bir taraja yklarak) lm yata etmiyeceksin de o gelinlik yatana ne yzle gireceksin biare?... Bir kokmu Araptan arta kaldktan sonra Hs revin koynunda nasl yatacaksm bahtsz? (Yerinden kalkp iedeki ze. hiri hirdenVire itikten sonra) Ah bitti; kaza klc kalbime dokundu...

2(X)

N A M I K K E M A L

lm her trl dehetile grmn nnde dolayor. (Ac ac glerek) Deil, lm de o mel'un cehennem kt kadar korkun deil... Tuhaf ey; zehir itim gnlme bir ferah geldi! Eziyeti de yok... Acs da yok... lmn azab yalnz bu ise hayatm en kk belsmdaa bile ehven g rnr. Magosa 1292

CELLETTIN HARZEMAH'TAN
(Harzem padiahlandan Mehmet Alettin, Cengzle yat bir mu harebede bozgunc urayaf\ak AbsHn adasna snr. Olu Celleddin babasnn bu hareketini korkaklk ve alaklk telkki ederek, frsat butdulda yzne vurTiaktan ekinmez. Yine byle bir mnakaa karcsnda ktmandanlanndan zbek gelir. ehzade Rkneddinin, firuzkhta Tatar larla arprken ehit olduunu haber verir; Mehnet Alettin meraya ve askerlere kzar: "Arslan gibi b'cne ahin kanatlan yetimez bir kaleyi Tatara teslim etmileri hainler padiahlanmn validesini, eulddin d mana satmla!',, der; zbek mdafaa eder). BRNC PERDE BENC MECLS ZBEK Vebale girmi olursunuz. ln gazilerine iftira etmeyin. Anlar ki nefsinizden ziyade, kendi kalbinizden ziyade sadakat ettiler. Tatar her taraflarm sarm, yiyecekleri bitmi, felek zerlerine misH grlmedik bir hararet musallat etmi. Kalenin sahrnlarmdaki sular kurumu. Biareler, dman klcmm vcutlarndan kopard azaya varmcya ka dar yemiler, yaralarndan dklen kana varmcya kadar imiler, gayreti imknn nihayet haddine gtrmler de andan sonra teslim olmular. Ka le teslim olunduu gn ben yanma toplyabildiim bir ufak frka ile Horasan kapsnm karsmda pusuda idim. kanlar gzmle grdm. Sanki kyamet kopmu ta ller rm kemikleri, kurumu derilerlle mezarlarmdan kyor zannettim. kanlar topu otuz, otuz iki kii idL Anlarm da birou dman ordusuna gelinciye kadar alktan, mezel letten birer ikier ykldlar, helak oldular. Bir vezirin kurtuldu. Meer AUah onu da iki masum evldnm Tatar klc altmda paraljndm gr mek iin saklam. MEHMET Ah!... ZBEK Biare kudurdu, drd, dilerile omuzlarndan et koparmaa ba lad, bir trl kendini helak edemedi. Akibet Tatarlar bam talarla ezdcr de yle ehit ettiler.
CELALEDDN

Biare adam! Kimbilir padiahndan biraz gayret greymi, ne hiz-

A N T O L O J S

201

metlerde, ne fedakrlklarda bulunacak imi! MEHMET Sus Cell! Allah akna sus! Her lkrdn bir ok kesiliyor da gnl mn en yaral yerlerine batyor. ZBEK Bir validen kurtuldu. Biare kadn ne de bedbaht imi. Dnyada iken cehennemden ziyade azap ekiyor. Her gn kapsmda birka bin fakh- besliyen sultan, imdi, Cengiz yemek yerken kpek gibi, deta av k pei gibi karsmda zincirini sallyarak bam iki elinin arama koyuyor da o hnzrrm, o mel'unun att ekmek paralarile taayy ediyor. MEHMET Cell! Cell! Kutbeddinin, Neyyirenin ba iin beni unun lisann dan kurtar. CELALEDDN Baylacak!. Zavall kederinden, korkusundan bayacak.. Gznn nnde bu kadar musibet tasvir ediliyor da ehresinde, hicabmdan, gazebinden olsun bir para krmzlk payda olmad. Damarlarma kan ye rine safra dolmu sanrsn. ZBEK ki hareminiz kurtuldu. Elbet imdi onlar da biri Cengiz Han haz retlerinin sa kolunda, br de sol kolunda yatar. MEHMET Ah Cell, meer makkm varm. Meer ben dnyanm lanetine, Hak k m her trl gazebine lyk olmuum ki bu kadar felketler gryorum. Bulamaz myz, intikam almya olsun bir are bulamaz myz? Ben de kimden istimdat ediyorum, dnyada vcudumdan en ziyade istikrah eden varsa (Celli gstererek) bu deil mi? CELALEDDN Ben mi pederim? Velinimetim, padiahm, metbuumsn, senden nefret eden AUahm rahmetinden dr olsun, padiahm, bir ker6 meydana k! Kiverler doUsu halk nnde can vermee hazr duruyoi". En birinci aske r i n yine Cellindir. Bir klma vcudumun her zerresi a y n a y n kurban olsun. Allah akma, azminde sebat et! Din hrmetine reyinden dn me!. Biz istersek o mel'undan intikam almya elbette are buluruz. Biz gayret edersek o kpei ehitlerimizin kanile olsun boabiliriz. MEHMET Ah kolum!. Bu nas sanc? Sanki kader pene atm ta sa kolu mu yerinden koparyor. Galiba felek vcudumda Cengizden intikam aL mya bir vasta bulunduunu istemiyor. Kolum kopuyor. O kadar ac y o r ki tmaklanm yanmda grmesem cierime saplanm zannedeceim.

202

N A M I K K E M A L

ZBEK (Kendi kendine) Nzul m geliyor? Yarabbi, zannrm yanh kar, Yarabbi bize bs felketi de gsterme!.. MEHMET Ah, o kim!. O karmda duran kim? Ah!... Cengiz Han!. Cengiz mel'ununm resmini grmtm. Kyafetini de pekl bilirn. CELLEDDN Padiahm ne oluyorsm? Allah akna kendini topla, karmzda kimse yok. MEHMET Nasl yok, gzlerin perdelendi mi? te ite grmyor musun? Klca bak, ucundan dklen damlalardan adrm ii kan deryas kesildi. Gzle rinden etrafna alevler sayor. Ah Rkneddinin ba dilerinde... T ahdamarlarmdan srm. Hl azmdan koyu ko5ru kanlar dklyor da kara ylan gibi vcudunu saryor. ZBEK Padiahm, siz burada oturun, rahat edin! Onunla biz urarz. MEHMET Ah, zerime doru geliyor. Ben sol kolumla da o kpein cierini skebilirim. Bir kl, bir kl yok mu? Ah kolum!... Ah ko... lum!... Ko lumu Cenab Hakkm intikam kc paralyor... Ondan baka k yok... Yok... Allah... (Der, teslimi ruh eder) (Cell bahasnn lmnden sonra padiah olur. Tatarlara hcuni eder. Kumandanlardan bazlar, Cellin kardei Ark Sultann etrafnda toplanarak. Celle hiyanet etmek isterler). KNC PERDE (Harzem saraynda gayet mkellef bir oda, sa tarafta yine mkel lef kk bir oda, hyk odada Ark Sultan Burak Hacip Bedred. din Amid madlmlk Hadim Han Emir Nvitekin Melik Nust Kk odada zbek Orhan Nureddin Mni Neyyi~ retl kbal). NEYYRE (Kk odaya girerek zbeke) Muradm ne ise syle: Bana saray m dolatrtacaksm? ZBEK (Nureddine) Efendimize arzediniz. Melike hazretlerinin kenderine lar varm. imdi buray teriflerim niyaz ediyorlar. mhim lkrd

A N T O L O J I S I

203'

(Nureddin kar, Melikeye) Yaklan da dinleyin, (Byk odada madlmlk, Ark Sultana) Padiahm, biraderiniz Rkneddin merhmm ehadetinden sonra kulunuz Irakta olan devletimi, rahatm terkettim. Buraya mcerret efendimizin hizmetinde bulunmak zere geldim, biraderinize esir olmak iin deil. NEYYRE Ah!... ZBEK yice dinleyin!... BURAK HACP Pederinizin hkmetsiz kahm bu kadar mlk varken Celleddin bi lemem ki niin hissei verasetiniz olan Harzem kivertne hasr emel etmi te buraya gelmi, hanedanmzm ekberi ise sinnen kendinden kk olan kardelerinin devletine hasetle mi isbat rt edecek? Btn cihandan l olduunu btn cihana galebese meydana koymu olan Cengiz handan olsun ibret almal deil mi idi? Cengiz kendinden sonra saltanatm en kk olan evldma vasiyet etti. Kendinden byk olan kardeleri yar ciham zaptetmiler iken pederlerinin salmda bile k k kardelerine Cengizden ziyade hrmet ve itaat gsteriyorlar. NEYYRE Mel'un!. Cengiz btn cihandan byk ise indinde ha Allah tan; da m byktr ki onun vasiyetini eriatin hkmne tercih ediyorsun? BURAK HACP Hi mitsiz, askersiz padiah m olur? Bu saltanat bizim itaatimizle kaim olacak ise biz Celle itaat edenlerden deiz. NEYYRE Ah!.. Meer eytan, kpek kyafetine girermi. ARK SULTAN (Burak Hacihe) Sznz hakl grnr. NEYYRE Ak sakallar oyunca olmu bebek.. Sen de mi hakly haksz farketmek davasmdasm! NYTEKN Eer Celleddin zamanm hkmne vkf olsayd dnya kurulal in san aya basmam bir adaya ekilip te bu kadar kymetli zamanlar kay bedeceine daha o vakit frsat elde her trl teebbs ve tedbir imknda iken mlkn bir tarafm tutar, zerimize musallat olan belnn define'

204

NAMIK

KEMAL

'hir are dnrd. Byle bizden ciz bir adamn hkmne dahU olup ta ,;ne kazanacaz? NEYYRE Mel'un!. Dilin cehennemin atelerinde dvlm kllarla doransn! AZRAK SULTAN Birader ne yapsn? Abskne pederinin, padiahn emrile gitmiti. .Peder de oraya ekUmedi mi? NEYYRE Anladm m kpek? Szlerin on be yanda bir ocuu bile aldata:myor. MADLMLK Pederiniz baka, onun vcudu leme lzm idi. Cezireye bizim itti fakmzla ekdi. Sinniniz daha kemale ermen. Her hakikati lykile dnemezsiniz de onun iin mazursunuz. Yoksa sylediiniz szler ba kasndan sadur olsa isyanma hkmolunur. Celleddine taraftarlktan bi raderinize hiyanet kmaz m? AZRAK SULTAN Bana niin yle eyler isnat ediyorsunuz? Hatrma bir lkrd geldi, r syledim. Kabahat ise biraderimin affn istirham ederim. NEYYRE u padiahzadeye bak, bir kpein karsmda titriyor. EMR NVTEKN Celleddinin evvelki halini, ef'alini muhakemeye hacet yok. imdi bu saltanatm erkn biziz. Harzemah devleti klcmza dayanm, o sa yede duruyor. NEYYRE Hay klcn cierine saplansm!. MADLMLK Ana kim itibah eder? EMR NVTEKN Hal byle iken Celleddinin huzurunda zbek kadar, Orhan kadar < olamyoruz. Ama zbekin vcudunda on sekiz yaras varm. Benim hkmmde otuz bin kl var. Orhan ordunun nnde dmanm okuna gsn siper edermi. Ben ordumuzun nne boylu boyunca zrhl sva riden bir demir set ekebilirim. Byle yaray ktan, ehidi askerden hayrl gren adam padiah m olur? Celleddine itaat edip te ehirleri:mizi, hastahanelerimizi kabristan m yapalm!.. HADIM HAN te imdi bahis, meselenin en mhim cihetine intikal etti. NEYYRE Bir ylan daha slk almya balad. Bakalun onun azndan ne tr-

A N T O L O J S zehirler dklecelc...

205=

HADIM HAN Celleddinin bu mlke tamai, bize muamelesi, bundan evvelki tedbir, sizlii velev btn btn hkmsz olsun, velev Harzemah hanedam anm vcuduna mnhasr, Harzem devleti ann zatiyle kaim bulunsun, velev islm iinde Celleddinden baka padiahla lyk bir fert calmam olsun, biz onun itaatine nas girebiliriz? Mbarek Tatarla harbet-mee hasr maksat etmi. imdiye kadar ecdadmzdan bulduumuz, khcunzla kazandunz mlk, mal elimizden alp ta o yola sarfedecek. Bilir misiniz, Tatar ile kavga nedir? kafa ile glemek, kader e harp amaktr, Tatar di insan deil, filden heybetli, kaplandan hunriz, karn cadan kesretli bir kavim. Ordusu hareket ettii zaman bir memleketin zerine bir lem ykp geliyor gibi grnyor. Yrdkleri vakit ayak larmm altnda dnya inliyor. Skletlerinden rub'u meskn yere ke cek. Bu kesretlerile beraber dev cinsinden midir, Allahm gazebinden mi mahlkturlar, nedir? Bir frkalar elli memleketimizi mahvetmee ki fayet ediyor. B kadmlan altm erkeimizi itlafa muktedir oluyor. Her biri bir bely mcessem, herbiri bir mevti zihayat. Muharebe alal da. ha nekadar zaman oldu? Etraf alt ayda g dolalr bu kadar mamur memleketleri, cihan vcuttan ayrdar da, adem lemine ilhak ettiler. A . yaklarmm tozu getikleri memleketlerde Allahn gneini gstermiyor. Vcutlarnn kokusu uradklar yerlere lm datp geiyor. Atlarmm Azrail yedeini ekmi, cehennem, kuyruklarnda bal srklenmi gibi bir kere grndkleri tarafta mezardan, yangn yerinden baka bir ey kalmyor. Ben ilk gelen Tatar ordusunun karsnda bulundum. Huda bilir ki herbirimiz bir Harzemah saltanatna malik olsak yine Cen giz bizi ssz llerde, hayrsz adalarda alktan lmee mecbur eder. Kim ocuklarnm vcudunu kurt, ku azmda, karlarnn gerdenini dman zinciri altmda grmek isterse Celleddine o tbi olsun. Gabr Hanm sergzeti gnlmde nakolunmu duruyor, ben Cengiz e mu harebeden cizim. NEYYRE Ah, o ehidin tercmeihali, senin gnln gibi cehennem kayasna m yazmya lyk idi. Gabr Han ifal edip te Cengizi zerimize ge tirmee sebep olan mel'unun imdi syledii lkrdlara bak. zbek! Ben dayanamyacam, bu kpeklerin birer birer dillerini yerinden kopara cam. HADIM HAN Ne dnyorsunuz, kavga taraftar msnz? ZBEK Dinleyin! Niyetlerini teuname renelim; andan sonra kabilir-

206

NAMIK

KEMAL

:^iniz. Sarayn iinde eli kl be yz mert emrinize muntazr duruyor. HADIM HAN Kimsenin azmdan bir lkrd kmyor. Biz bu skt, bu hayretle libir eye karar veremiyeceiz. N e vakit Tatarm kc bamuza, i a r g s gsmze dokunursa biz de o vakit bu gaflet uykusundan u yannz. EMR NVTEKN Ben Cengiz e muharebeden kurtulmya bir are bulamyorum da ..anm iin susuyorum. ARK SULTAN Evet, bir kere harp alm, bundan sonra ne yapabUiriz? HADIM HAN Harp amsa Allah msalhann imknm da dnyadan refetme:mi a... BEDREDDiN Ben taahht ederim, Cengiz hem kendince ,hem sizce hayr bir sul h a raz olur. Eminim ki riz olur. NEYYRE Casus kpk!. HADIM HAN (Melik Nusrata) Siz bir ey sylemiyorsunuz. MELK NUSRAT Demindenberi hangi sznzn daha ziyade hayrete ayan olduu n u dnyor da a m tefrikten hayran oluyorum. Bugn Celleddin, padiahmzn ekber evld deil midir? MADLMLK Olmakla ne lzm geUr? MELK NUSRAT Ne lzm gelecek, er'a mutabk her emrine itaat lzun gelir. NEYYRE Bu kim? ZBEK Melik Nusrat, bunlarm, padiahmza suikasdine hepimizden evvel hkmeden de o idi. ARK SULTAN Padiah o ise ben neyim? MELK NUSRAT Padiahunzm en byk biraderi, en yakm bendesisiniz. Hakkjjaa, -kaderine riayet etmek hepimizden ziyade size yakr.

A n t o l o j i s i

207

MR SrVTEKN Celleddine itaat edelim de kapsmdaki kpeklerden alak nu o. lalm? MELK NUSRAT Sen imdi itikadmca kpekten alak deilsin yle mi? NEYYRE Aferin!... EMR NVTEKN mm cesaretine bak! Bilir misin, ki edebi meclis mni olmasa in san bir kdta iki para ederler. MELK NUSRAT Hani yle bir himmet edecek bir zat olsa.. Ya anm vcudu kalkar da dnyadan bir hain eksilir, ya benim vcudumun bir paras olsun ha in arasmda bulmmaktan kurtulur. HADIM HAN (Araya girerek Nvitekine) Birader, imdiden mi tfa balyaeaz? (Melik Nusmta) Melilc bizi Tatarm kc altma m drmek istiyorsunuz? MELK NUSRAT Sizin muradmz nedir? Dnyada ahrar mslinnden nekadar m a h . lk varsa Allahm emrine. Peygamberin snnetine, insaniyetin erefine kar dursunlar. Kendi hrriyetlerini kendi ayaklarnn altma alsnlar, nefislerini, ayallerini tav- rzalarile Tatar mriklerine esir etsinler mi demek istersiniz? ocuklarnz kurt ku yemesin diye Tatarm aki lik hizmetine vereceksiniz; kararmz zincir altmda grmemek iin genlik esvaplare dman kucama teslim edeceksiniz yle mi? Allahtan korkmak, halktan oknazsa nefsinizden utanmak sizin iin deil midir? HADIM HAN Bu hayalta nice bir vcut verip duracaksnz? Msebaktan ibret aL mak sizin iin deil ndir? Cengiz daha bir airet beyi iken felein hk mne rm olmam bunca vahi kabai klcma ba edirdi. in melikini dnnz. u dnya kurulal hariten kimseye malp olmam; s kender gibi bir cihangiri uzaktan haline hasretle nigeran eylemi, klarmm ucu arktan garba kadar erien Hulefa devrinde islmm evketi yar cihan tutmu iken Kuteybe gibi bir zaferi mcessem payitahtn topram uvallarla harice tatniadika ayak altma alamam olan in ml kn yalnz basma btn cihandan ma'mur, btn cihana yakm kalaba lk olan in mlkn dnnz: Cengiz o mlkn bile bir hamlede umum ahalisini mezellet topraklarma yz srdrd. Ayamm bast yerlere secde ettirdi. Maverannehrin ne hale girdiini bilmiyor musunuz? Top-

208

NAMIK

K E M A L

Taklar ate, sulan kan kesildi. Padiah hayatta, btn mlk elde, askerht itminan, meramn ittihad kemalde iken mukavemet edemediimiz d mana mlkn yans harap olduktan, ma'mur kalan yerlerinin herbirinde bir baka hkmet vcuda geldikten, dehetle, herkesin ittihad d e i l eczay vcudu bile tarumar olacak dereceye vardktan sonra nu kar duracaz? MELK NUSRAT Uradmz bellarm sebebi hep bu sehif itikat deil mi? Hi insa nn hayat mevcut iken dinini, dnyasn muhafaza iin baka vastaya ihtiya m olur? Dmana kar duramaz isek karsnda mahvolmak t a m elimizden gelmez? Gayretiniz yoksa akimiz da m yok? Tatarn mz ra gznzden kmyor da Celleddinin klc hi hatrmza gelmi yor mu? HADIM HAN Merammz ifada mana nedir? Celleddinden korkuyorsunuz deiL mi? O kadar tela hacet yok. Bize lzm olan tedbirlerin birinde kusur etmedik. imdi penemi skversem trnaklarmdan Celleddinin kans damlamya balar.!... NEYYRE Ah!... MELK NUSRAT yle bir zamanda Azrail cann kabzetmek lzm gelse Halikmm huzuruna iki elinde ne gzel hediyeler gtrrdn. Meer Kfe yannm nifakta, hiyanette teferrd srf yalanc bir hretten ibaretmi. unda bir deri ile birka kemie brnm ervah habise var ki insan hallerim dndke vaktile mam Hseyni mektuplar, niyazlarla Iraka davet edip te sonra Kerbelda mbarek vcuduna kasteden mel'unlara ha rah met okuyacak. Bak u insanlara, bak u meraya!. Dinimiz, dnyamz harap oluyor, memleketlerimiz bayku yuvasna benzedi. badethaneleri mizde "Lfzai Cell,, levhalarn ayak altna alyorlar da Cengizin ismine tapmyorlar. Siz de bir taraftan olanca himmetinizi, velinimet zadenizin vcudunu dnyadan kaldrmak iin are tedarikine mi hasrettiniz? slmiyetin, insaniyetin yeryznde Celleddinden baka istinatgah kalma d. Ona da eytan sizi musallat etmi, hayatna kastediyorsunuz. m m e ti Muhammedin btn btn yetim kalmasna,, btn btn garip olmasma alyorsunuz yle mi? BiUhilzim Kbeyi harap etmiye kyam eden Ebrehe'ler, Haccalar da sizden ziyade nefrine lyk deillerdir. BEDREDDN (Kahkaha ile glerek) Emin ol, Celleddinin kymetini biz senden ziyade biliriz. Hakkm var, dnyann andan baka istinatgah kalmad. Biri canma kaste-

A N T O L O J S

209

decek olsa yolunda lrz demem; nk deli deiz. Lkin, kastedenle rin vcudunu kaldrmaya kendi hayatmuz mdafaaya alu- gibi aliu-z. HADM HAN Ona phe m var?... MADLMLK (Hadm Hana)
Siz de Tni?..

EMR NVTEKN Yalnz o deil, ben de o itikattaym. BURAK HACP (Klcnn kabzasna dayanarak) Maksat bizi syletmek idi, dme tutulduk yle mi? BEDREDDN Korkma, korkma, yanm ylana zehiri kr etmez. ARK SULTAN Ne aemek istiyorsunuz? Demindenberi aznzdan kan szler ne idi, bana m bir kasdmz var? BEDREDDN Estafirullah padiahm! Hadm Han, Emir Nvitekin bendeleriniz le evvel mzakere etmitik. Hakikaten biraderinizin vcudu bize elzem dir. Saltanatmz amn sayesinde kurtulacak. Cengizin kuvveti, evketi meydanda... Devletinize, hanedannza olan husumetinin derecesi de ma lmu ahanenizdir. Bununla beraber kulunuz ann tabiatinde fevkalde bir byklk grdm. Bizim tarafta kadrine lyk bir muamele, kendini dostluumuza kani edecek bir hareket grrse yine sulha raz olacan dan eminim. Fakat merhum padiah zamannda geen vak'alar zerine yine meveddeti ahanenize kuvvetli deliller gstermek icap eder. imdi lemde Cengizin Celleddinden baka gayz ettii bir dman kalmad. Onu kendine teslim buyurursanz hem Cengiz taraf hmayununuzdan me'mulden ziyade bir riayet grm olur; hem de NEYYRE (Kapy tekmeleyip ieri girerek) Siz de byk kardeinin, padiahnn kanma girmi bir divaneyi keye oturtur da anm namna randa, Turanda saltanat srersiniz, deil mi? Kpekler, size arslan zerine kacak kadar cesaret nereden geldi? Hkmdarmzm klcna hanginizin gs siper olacak? Kolunu iinizde hangi yiitin penesi bkecek! Siz Celleddini rzmz, namusunuz, dininiz, imannz gibi hkmsz bir ey mi kyas ettiniz ki hemen istediiniz gibi Cengize teslim edivermek itkadmdasmz! Alaklara bak! Ta kesildiler. Yemin ederim ki hangisinin vcudunu yarsalar damarlarndaki kan, gebermi kara yandan souk bulunur. Vcutlarmm bir kl, ' bir zerresi 14

210

N A M I K K E M A L

hareket etmiyor. AUah belnz versin. Bu mezelletiniz, muhannesliinizle beraber uzaktan uzaa mehtaba havhyan uyuz kpekler gibi anm arkasmdan sz sylemee cesaret ediyorsunuz yle mi? Nikhmzda olan fahieler elbette sizden bin kat merttir. EMR NVTEKN Bu hakareti ne vakte kadar ekip duracaz? HADIM HAN Sus! Grmyor musun, zbek kapnm arkasmda duruyor. Oda cep haneye benzemi, ne tarafa baksan kltan baka bir ey grnd yok. EMR NYTEKN Korku, her teebbsn lmdr. byle grlmez. Yapacamz ne ise imdi yaparz. Cengize, bu saltanat, bu gzellii, bu fesahatile me like hazretlerini gnderirsek elbette Celleddinden ziyade makbule geer. NEYYRE Ab!... KNC MECLS EvveUcer Celleddin (Celleddin bir kapdan girer. Melikenin feryad birtakm askerler teki kapdan hcum CELLEDDN Bu grlt nedir? NEYYRE Gel padiahm.. Seni buraya Allah gnderdi.. Bu hainler, bu mel'un lar; Melik Nusrata bakma, o deil! lerinde bir sadc adamm varm; un lar, u kpekler, seni tutup ta Cengize teslim edeceklerdi. CELLEDDN (meraya) Saynz mekr olsun. NEYYRE Ah! BUlhilzim eytan da bunlardan alak deildir. Vcutlarmm her zerresi hanedammn nimetinden hsl olmu iken yalnz nefsine de , rzna bile hyanet etmek isteder. Beni, Neyyireni be o Tatar mel'ununa hemen gndermee kalktar. CELLEDDN Ah! Ervah habise gibi pederimin damarlarmda dolatnz, kalbini ist ettiniz. Tatarla harp atrdmz. Sonra kuvvei vahime gibi beynine sokuldunuz, tabiatine galebe ettiniz. Yirmi iki sene anile, hrete muk teday lem olmu bir padiah ecelin, kazann kolaylkla bulamyaca bir kei hafaya sakladnz. Yar cihanm harabna, yar cihan dolusu in sann telefine sebep oldunuz. ehirler ateten cehennem derelerini, sahra lar mevtadan maher meydanlarn andryor... Analannm rahmmdaki zerine ederler). zbeh,

A N T O L O J S

211

ocuklar, mezarlarmm kesinde ller Tatarn klcndan, kargsndan emin olamyor. Bu bellarn cmlesine siz sebep oldunuz. Som-a ninesinin aesini taksime dan kpek yavrular gibi herbiriniz mlkn bir parasuu sardmz. Herbiriniz Cengize kassam olmaktan baka zenecek bir ey bulamadnz. Kpek iken kaplan mukallitliine kalktnz. Herbiriniz ibadullahn basma Tatar aratacak kadar bel kesildiniz. Hl dileriniz den trnaklarnzdan ehit kan damlyor. Ona da knaat etmediniz. im di padiahmz, yalnz padiahmz de, padiahmzm rzm dmanlara tesm etmee kalktmz yle mi? Habisler! Mademki dininizin, mletinizin harabma kastetmi br mel'una rvetle hulul edip te dnyada, ahrette mel'un olmay murat etmisiniz, bu tekellfe ne hacet vard? Kararmz, kzlarnz takdim edin... Cengiz anlara da kanaat eder. MELK NUSRAT Dim hakk iin bu mel'unlar muktedir olsalar birka gnlk dev let iin Cenab Hakk da Cengize teslim etmekten ekinmezler. ORHAN Padiahm bir akrep yuvasma uradn, ibadullahm selmeti iin hepsini birden mahvet. ZBEK Herkes fermannza muntazr duruyor. Emrederseniz hepsini ayam z m altmda ezilmi bulurstmuz. NEYYRE Cellim! Blh bu gaza Cengiz muharebelerinden efdaldir. CELLEDDN (Barit barit glerek) Bunlar felek be fiillerinin mcazatma lyk grmemi te ben m tediplerine tenezziU edeceim. Klcma, hibir vakit domuz kan bulatr mak istemem. (Hiddetle, biraderlerine ve taraftarlar olan meraya) uradan cehennem olun. Beni aenizle stnde gezdiim toprak l a n telvis etmee mecbur etmeyin. ARK SULTAN Padiahm, bendenizin.... CELLEDDN (Szn keserek) Karmdan defol solucan! Bu da kendui insan yerine koymu ta lkrdya karyor. ARK SULTAN Bu hakaret nedir? Ben de sizin gibi bir ehzade3rm. CELLEDDN Evet ehzadesin, lkin benim gibi ehzade olaydm kardeinin vcu-

212

N A M I K K E M A L

dmu, padiahnn rzm dmana teslim etmek istedikleri vakit kanmn bir damlas olsun atelenirdi, vcudunun bir zetresi olsun harekete ge lirdi, azmdan bir lkrd olsun kard. Karmdan defol, kendini eh zade zannederken dilenci ocuu gibi dayak yiyeceksin. NEYYRE (Ark Sultam gstererek) u padiahzadeye bak! Kutbeddine yamda iken bir gnde iki kere havale geldi idi de bunun gibi ehresi l rengi balamamt. MELK NUSRAT Hani Harzemah devleti klcnza dayanarak duruyordu. Dizleriniz titremee balad. Birer birer yere kapanacaksnz. Belizdeki kllar kendi vcudunuzu bile ekemiyor. EMR NVTEKN Ben bu kadar hakaret adam deilim. Padiahsan affet. Cellt isen. ldr. Zebani isen ettiin eziyyet elverir. NC MECLS Evvelkiler Bir asker ASKER Padiahm, Tatar orduyu basyor. Talias ok menziline yaklat. CELLEDDN (Kemali sknetle kendi tevHabiine) Maksadmz bu hainlerin helaki de miydi? imdi her klarmm karsnda ya bir ok, ya bir karg bulunacak. (Ark Sultana) Sen de benim gibi ehzade isen ite imtihan meydan ald. k ki herkes kadrini biL sin! (Nvitekine) Ben padiahm, affettim. Lkin lm cellt olmu, hem de Tatar kyafetine girmi, seni arayp geliyor. Gkyzne iksan. yeraltma girsen penesinden kurtulamazsm. Hele zebani sen geberdikten sonra bir vakit yanmdan ayrlmaz. (Cidd hiddetle) Dost dman dan ayrsn. Melike, zbek, Orhan, Nureddin, Nusrat iyice bin ki bu ci hanm nihayeti elbette lmdr. Kim dman karsnda nefsini feda eder se dnjrada hrmetli bir nam, ahrette siadetli bir hayat kazanr. Hangimi zi elebet u bulunduumuz halde kalmakla fani mrmz kadar cehen nemde bulunmak arasnda muhayyer braksalar elbette cehennemi hayrl grrz. yle iken bu hayatn nesine rabet edip te saadeti uhreviyeyi, namusu insaniyeti feda edeceiz. Dnyann her taraf mezar olduunu ev vel de aklmzla idrak edebilirdik. imdi gzlerimizle grmee baladk.. Emin olun ki hayatn her hali birdir. Dnyada bir akll hkmdar, bir aklsz denciden ziyade bahtiyar olamaz. Kendimizi l bilelim. l bil mek de, insan gibi lmek byle yaamaktan bin kat hayrl olduunu zihnimize alalm da dman karsna ecelimizi arayarak kalm. Siz o al aklara bakmaynz. Anlar lm korkusile lr takmdandr. Haydin

A N T O L O J S

213

gazaya, haydin bekay nam meydanma! Haydin cennetin en kestirme caddesine! Allah muinimiz olsun. Perde iner. (Cell Tatarlarla mcadele ederken, etrafnda bulunan kumandan lardan bazlar, ahs ihtiraslarna, nahvetlerine kaplarak hiyanet et. mek isterler, kahraman onlarla da uramak mecburiyetinde kalr). NC PERDE ALTINCI MECLS ZBEK Hayr padiahm! Maksat o deil, herif muamelt ahanenizden ac ac ikyetler ediyor. Allah bilir ama, hiyanet edecek! Bilmem dman tarafma geecek kadar alak mdr? Hele hizmeti hmayununuzdan e kilecei phesiz gibi grnr. KUTBEDDN Kim, Seyfeddin mi? O zati askerile beraber daa doru ekiliyor gr dm. Bir eyrek evvel atma binmi: "Beni seven arkamdan gelsin, padiahm seven burada kalsn!,, diye baryordu. Ben halini grdm de ehit olmya gidiyor, kendini milletimize feda edecek zannettim. ZBEK Padiahm ne fermanmz olur? Orduda ihtill var. ehzadeniz hakikati hali benden cesaretli sylyor. NUREDDN O da beriki hainlerin hangi haline zenn te Ebu Cehil, ile. Yezit ile ahret yoldalna heves etmi.
CELALEDDN

Cehenneme kadar yolu var. Bana bir rtbei ehadet nasip olacak deil mi? Mezara da refik ile, hizmetkr ile gidilmez ya! Ben ksmetimi almakta kimsenin yardmna muhta deilim. O grlt nedir? YEDNC MECLS Evvelkiler Seyfeddin SEYFEDDiN (eri girerek) Padiahm, brigh saltanattan elbette herkes nasibini ister. Ben denizin istediim kadrime riayet olunmaktr. ki saat evvel de mahsus adam gndermi, arzetmitim. Beni tahkir ettiler. Emrime tbi olup ta yolmuza can vermee gelen askerler mirlerinin hakaret grmesini is temiyorlar. Ordudan ayrldlar, emri ahanenize muntazr duruyorlar. Siz efendimize benden ziyade malmdur ki benim atma krba vurmak kimsenin haddi deildir.
CELALEDDN

N e yapalm? Atnzm basma krba vuran adamm boynuna kl vur makla m ceza edelim? Biz de hatrnz iin ahkm er'iyeyi brakalm da

214

N A M I K K E M A L

Cengizin yasasile m harekete blyalm Tatarm hnzr lhiyet makamma lcarmak iin telef ettii adamlar yetimiyormu gibi biz de sizin kula at (li Samir) makammda tutmak iin mi krba vuran adam ld relim? Atma krba ile vururlarsa orduda ihtill mi peyda olur. Fakat is lmiyet bugn muhatarada! Allahm (h) ismi mukaddesi ayaklar altmda srnyor. Minarelerimiz Cengize secde etsin diye yerlere yklyor. Ta tarm kc korkusundan dnyada kimse mslmanm diyemiyor. Bxmlarm zarar yok. Sizin atmz indinizde dinden, vatandan, insaniyetten mukaddes deil mi? Tatar bir kpee tapyor, islm da hatrnz iin bir ata tapmak lzm ger yle mi? k dar kfir! Git Cengize muin ol, szin kadar alak mahlkata onun kadar alak padiah yakr. Ben sana muhta deilim, askerine de muhta deim. Elinden ne gelirse birinde kusur etme! SEYFEDDN Padiahm!... CELLEDDN Daha lkrd sylemee alyor. k dar; imdi murdar kamnn damarlarndan, cehennemlik canmm bedeninden ktm grrsn. SEYFEDDN Padiahm! Ben kadrimin, haysiyetimin muhafazasm istiyorum. Benim atmm bana ku-bala vurulamaz. Ben de ikinci derecede bir... padiahm!... NUREDDN Of, karmca da kendi mlknn padiah imi. Be dm sultani msminin fermanma byle mi itaat olunur? O sana ahkm lhiyeden bahs ediyor, sen ona kadrini, atmm bana krba vurulamyacam sylyor sun. O sana Allah namna, din namma, islmiyet namna, insaniyet nam na emirler veriyor, sen ona haysiyet gibi, hayvan ba gibi ya mevhum,, yahut birka dirhem gmle almabilir eylerden sz sylyorsun. Hicabm nu yok, dinin mi yok, akn m yok? Ne garip mahlksun! SEYFEDDN Padiahm, sen gaba bu mecnunun hayaltma bakyorsun. Ecdad izammzm yolunu Utizam buyurunuz da dnnz! Benim rnertebemde br mirin atna kim hakaret edebilir de ceza grmez? CELLEDDN Allah o kaidelerin de, senin de, atmm da bin trl belsm versin.. Dnyay byle cehennemden better hale getiren hep onun gibi eytan ica d kaideler, hep senin gibi Allah dmam mahlklar deil midir? Be ha bis! slmiyet, o senin de kyamete kadar bekasna itikat ettiin, o senin de ahrette necatm anm sayesinde beklediin islmiyet bir hale geldi

A N T O L O J S

215

k... kutsiyetine kim inanursa dnyadan izalesi vacip saylur. Hepimize vcut veren, hayat ihsan eden AUah Azmamn, topram en aa tabakasma den mzahrefattan, deryanm t ka'rma ken sprnt. lerden alak bir mahlku - h - kendi makam lhiyetine k mak istiyor. Btn ibadullaha kendi kulu gibi muamele etmee kalkyor. Sen bunlarm hibirinden mteessir olmuyorsun. Hkmeti islmiyeyi o mevhum haysiyetinin muhafazasile uratrmaktan baka bir ey dnmyorsm yle mi? Senin mabudun at, dinin nahvet, ibadetin inti kam mdr? Sen meer islma Tatardan muzu- imisin... Yikd uradan. SEYFEDDN Bundan sonra ne yaparsam mazurum Padiahm. midim hakkmda riayet idi. CELLEDDN Sphanellah! Riayet insana olur. Ykl uradan. SEYFEDDN Pekl, mademki biz insan deilmiiz, gideriz. (Seyfeddin kar) Efendimizden

ZBEK Padiahm, emret hainin vcudunu dnyadan kaldraym. Dman tarafma geerse banuza bir bel daha peyda olur. CELLEDDN slmm kuvveti u orduya inhisar etmi... imdi araya k dre lim, biribirimizi telef edelim de Cengiz, yalnzca halimizi uzaktan seyr etmekle bir muzafferiyet daha kazansn yle mi? Uahm seven bizimle kalr, o haini AUaha tercih eden arkasndan gider. Ne yapalm? Zaten maksadmz gaza v e ehadet deil mi? Bihamdillh gazi olduk! imdi de ehadete nefsimizi tevdi ederiz. Yarabbi! Yarabbi!... lemde gsterdiin istina; hikmetine ne byk deldir?!... Eer; bir iradenm vcuda gel mesi kullarmm reyine muallk olsayd; nam mukaddesine yemin ede rim ki bu mel'mlar, zat lhiyetini hkati lemdten piman etmee ahrlard!... Perde iner. (yi kumandanlardan zbek ehit olur, askerin birou Seyfeddinn arkasma taklarak Celle hiyanet ederler. Ordu tarumar olur. Or. han ve Melik Nusrat Celle mukavenetin imknsz olduunu ,fcendsini kurtarmasn rica ederler. Cell, tekrar bir ordu toplyardk yeni bir h cum yapmak iin kamaa karar verir ve kumandanlarla beraber kendi ni Sind nehrine atar, fakat ailesini unutur, su zerinde trajik hir sahne cereyan eder).

216

N A M I K K E M A L

DRDNC PERDE DRDNC MECLS Evvelkiler Neyyire Kutbeddin Birka asker BR ASKER (Birka yerinden yaral olduu halde koarak) Dd padiahun! mdat! Allah akna rzm Tatarn elinde brakma! Susuzluktan, yaralarmn hararetinden dinime, devletime daha ziyade hizmet etmee iktidarm kalmad! (Kendini nehre atar) CELLEDDN (Feryat zerine hemen sudan kar). Ahi... Ben Melikeyi dnmemitim. O nerede?... ASKER (Nehirden kendini hals etmee flarak ve kardan mecruh olduu ve Kutheddini kucanda tad halde gelen Melikeyi gstererek) te padiahm!... (Asker garkolur. Cell Neyyireye doru koarak sairleri yzerek nehrin tesine kadar vsl olurlar; birka asker biribirini mteakip neh re atlmaa balar). NEYYRE Padiahm!... Bizi bu halde brakp ta nereye gidiyorsm? CELLEDDN Dinimin, milletimin hizmetkrlna gidiyorum. Sana ne oldu? NEYYRE Cellim! Tatarlar, beni esir etmee altlar. Meer; senden ziyade, rrzma dman imiler. Sayende imdiye kadar vcuduma bir gl dikeni dokunmam iken zerimde yirmi kadar ok yaras var. Bu biare ocuk ta lm halinde... Allah akna bizi bu mel'unlar elinde brakma! CELLEDDN (Mlhimane ve mtecellidane) Dinimin, milletimin hizmetkrlma gidiyorum; muktedir deilim. Allah muininiz olsun.

sizi muhafazaya

NEYYRE Padiahm! Bize merhametin yoksa islm hrmetine, insaniyet gay retine olsun ikimizi de suya at! Tek burada brakma! Mahmut Yalva mel'ununun sesini kulamla iittim! Neyyireyi Cengize odalk, Kuthed dini kendime saki edeceim diye kudurmu domuz gibi baryordu!... KUTBEDDN Padiahm! Babacm! Drt yerimden yaralym! Beni elinle ldr! Ben, o mel'tmlara hizmetkrlk edemem! Nasl mriklere arap vere-

A N T O L O J S

217

yim? Arslan yavrusunun kpek yalama su gtrdn kim grm?.'!.. Ac padiahm! Bize ac! CELLEDDN Yarabbi! Ne mcrim kullarn imiiz ki bugnleri de grdk; bu l krdlar da iittik. Geliniz bakaym! Sen Neyyire! u tarafma, iki g zm! Sen de bu tarafma, belki bir bel deryasndan daha geeriz. Bismillah!.. (Neyyireyi sana, Kutbeddini solun,a alarak, suya atlr. O srada Ta. tar askerleri her taraftan hcum etmee balar. Sind nehrine atlan is lmm birou karya vsl olur. Celleddin fevkalde yorulur. Hemen hemen batmaa yz tutar). NEYYRE (Hazin bir sada ile) Dinini seversen beni brak! KUTBEDDN Beni bu yaralar zaten ldrecek padiahm! Babacm! Allah ak na bari kendini kurtar! NUSRAT (Kardan) Padiahm! Allah akna, din hrmetine gendine gel! Arkandan y zen hain seni de, anlar da esir edecek!... CELLEDDN (Arkasna bakp ta bir Tatarn n birden esir edecek surette yaklat n grnce Neyyire ile Kutbeddini birer kolundan yukar kaldrturak) Yarabbi! Yarabbi!... hsan ettiin saltanatm her trl lezaizi iinde yalnz sevdiim u iki vcut kalmt! Anlar da yoluna kurban olsun! {kisini birden Sind nehrine brakr. Kendi sahile kar; tala ken dini takip eden Tatan ldrr). NEYYRE {Batmiak zere iken) Padiahm! Cellim!... Neyyireni de hatrdan karma!... CELLEDDN {Kutbeddinin birka kere batp ktm grerek) ocuk; hl kurtulabilecek!.. KUTBEDDN (stirak halinde) ocuk; o huri gibi validesinin koynuna girdi. Ar ldaki meleklerin yanma gidiyor... CELLEDDN (Kendinden gemi bir tarz ile)

K u t b e d d i n ! . . .

KUTBEDDN (Batarken) Efendim! Babacun!... CELALEDDN Byk pederini grrsen kendisine syle! Kendine kavuamadmr Fakat; cenazesinin yanndaki ahdimi yerine getirdim. Seni de, valideni de Allaha kurban ediyorum. Ben yine insaniyet hizmetine gidiyorum. (Celleddin, yanndaki on be kadar tevable nehrin kenarnda du. Tur. Suya atlan ve nehrin kenarna gelen Tatarlarla ok muharebesine balar. Birka dakikadan sonra Neyyire ve Kutbeddinin cenazeleri nehir zerinde grnr. Cellin tevabiinden birka kii nehre atlrlar, nlart sahile karrlar). CELALEDDN (Kendinden gemi bir tarz ile) Arkadalar! Bu ehitleri kara topraa teslim edelim! Tatarm e r i T n den dnyada baka me'men kalmad. Perde iner (Beinci perdede, Tebriz melikesi Mihricihanm Celleddin Harzem. akla evlenmek tasavvurunda olduu grlr. 6 mc perdede, Mihrcihamn izdiva tekliji iin gnderdii Ki7>ameddin ile Cell arasnda br konuma olur. Kvameddin, maksat, ittihad islm ise, halifeye mutavaat edilerek birleilmeli der. Cell, halifenin bir alak, din dman olduu na kanidir. nk Tatarlar islmlar zerine musallat eden odur). ALTINCI PERDE ALTINCI VlfiC^SN DEVAMI CELALEDDN Suphanallah!... Nasr, hem hanedan Nbvvet karabetini hilfete hc ceti istihkak addeder, hem hanedam Nbvvet muhiplerini mriklerin seyfi kahr, atei zulm ile mahvolmaa lyk grr yle mi?... Ehli Ijeyti tayyip ve taharetle vasfeden Cenab Hakkn Kahhar ismine yemin ederim ki Ebu Lehep, dnyada bulunsa idi mmeti Muhammede bu h yanetin binde birini reva grmezdi!.. Pekl halifenin pedere gayzi var imi! Kendi mezhebince dmana kar her trl shm istimaline cevaz bulmu ta Tatan Harzem devletinin tahribine ann iin davet eylemi! Bu da, sizin gibi saltanat din ve mletten mukaddem grenler indinde mazur tutuluyormu!... Pederin irtihalinden sonra arkta bulunan isl m m riyaseti bize intikal etti! Benim ise Mehmet Harzemahm olu ol maktan baka bir kabahatim yok idi. Halbuki, ben, Harzemahm sulbnden kendi ihtiyarmla gelmedim. Abskndan ktktan sonra t Sind'e atlmcya kadar mlete, memleke-

A n t o l o j i s i

29

te edebileceim hizmetler iin an meydanlarmda bu kadar aleni deller gsterdim. Kazay mbrem gibi; d e f i nkabil, bely sman gibi; muakvemeti muhal addolunan Tatar ordularm rastgeldiim yerde kahr ettim! Fahir olarak sylemem! slmn bedbahtlmdan mdr, nedir? Arap ve Acemin Tatara kar bir midi necat kald ise o da benim toplyabildiim kuvvetten ibaret idi! Nas* mukallitlerinden birtakm yadigrlarm himmetile Sind kena rmda da Kerbel kadar bir mehedi hamiyyet peyda olduktan sonra nuru didemi, cierparemi elimle kabz ervaha teslim eyledim!... Gnlm, hayattan lm kadar istikrah ederken, cennetle aramzda iki kadem den ziyade mesafe kalmam iken islma hizmet iin devleti ehadetten teberri ettim. Hayatm da, midi hiretimi de rzgrn msaadesine b raktm. Bir bel seline atldm. Zahirde dnya kadar vs'atli, hakikatte kabirden skntl bir iklim iine dtm; zerimdeki gne, cehennem den hararet istiare eder. ulesinin her nrile bama kzgm mil saplard.' Ayamzn altmdaki kumlar, scaklkta gayya derelerinin irarelerile yararak bad smumun nne der. zerime canlanm mezar gibi kaplanlar, donmu yldrm gibi ejderler dkerdi. Gezdiim yerlerin ha vasndan mevt yaard. Sularmda veba kaynard. nsanlarnn gayz, hu sumeti ise, bu sman bellar unutturacak kadar tahamml gdaz idi. Ben yine, o cihan mesaip iinde vazifei diyanetten baka bir ey dn medim. Muhalta vcut vermee altm; uraa uraa yetmi kii ile bir ordu tertibine muvaffak oldum! Iraka geince. Cenab Hak meyyit ten medarsz, hayalttan hkmsz birtakm mahlklar iinde benim iin bir cihan hamiyet icat etti! Yanmdaki ordudan bir devlet meydana gelx: Bu tecrbeler, islm iin yine bir istidad hayat, bir kabiliyeti saa det gstermi idi. O geen edvar terakki; bir daha vcuda gelmek, za manmzda birok asrlardanberi fevt etmekte olduumuz maali iin bir devran har olmak ihtimali ayni hakikat grnmee balam idi. Nsrm arazma feda olan yz binlerce hedanm intikamm alp ta kurbu lhide okuduklar lanetten olsun kurtulmaa, herhalde bir is tidat grdm. Abran mslnini dtkleri felket zindanlarmdan kur tarmaa; takdirde bir msaade emmaresi hissettim! Hayalim ilerledike ilerledi. Emeviyenin Mntehay Garptan Kgara isal eyledii nuru imam; Abbasiler devrinde maa huride gtrp te dnyann her tarafma lemi imknda ziyadan parlak bir nur, gneten bedihi bir hakikat mev cut olduunu gstermek istedim! te, sizin halife dediiniz adama ben, bu kadar li bir maksatla mracaat etmitim! Gnlnde ulviyata zerre kadar meyli olanlar; o de rece parlak bir tasavvurun fiile gelmesi muhal olduunu levhi mahfuzdla grm olsa; nazarmda bir hata vukuuna ihtimal verir de yine tecrbesi-

220

NAMIK

KEMAL

.ne kalkr. Siz an yeryznde Cenab Hakkn sayei nuransi kyas edi yorsunuz! O ise, Cengiz dedikleri sanemi zihayatm zli kesifidir. Aralarmda yalnz bir fark var: Eer biraz dikkat ederseniz; bunun mahiye tini Cengizden daha zulman bulursunuz! O, Cengize bir islm mlkn mahvettirmek iin taltifnameler, sefirler, hediyeler, hazineler gnderen yadigr; islmm mevcudiyetini kurtarmak, mftm iade etmek istedi im iin islm sulbnden gelmi, islm kucamda bym, islmiyeti muhafaza iin islm akasile tehiz edUmi adamlardan askerler gnder di de beni islm kan dkmee mecbur etti!... Bana, ki indimde bir mslmann kan, kinatn cevheri hayat ka dar kymetlidir, bana, ki nazarmda bir mslmanm kan, bir devletin dameni ikbalini lekelemee kifayet eder. Nsrm islma ettii hiyaneti, ne Yezitten grdk, ne Haccatan!... Herif! mel'anette Cengize mukteda oluyor. eytan, ecelinin penesine dt topra anm mezarmdan al mtr. Diyeyim! Ya siz! AUahtan korkmaz. Peygamberden uatnmaz m snz ki enai tabirat ile redaetini gstermek kabil olmyan bir adama halife nam veriyorsunuz? (7 inci "perdede, Mihricihanla, Cell evlenirler. 8 inci perdede, Ce. ll, len kans Neyyireye son derece benziyen Mihricihana baktka vic. dan azab duyar, ona bir trl snamaz. Mihricihan, hu hznl sevgi harasnda zgndr. 9 uncu perde hir muharebe meydann gsterir. Ta. tar ordulan artmakta. Cellin kuvveti azlalmaktadr. Gn,yaseddin, Cel le hyanet eder. 10 uncu perdede, Gyaseddin, annesi Zahide ile beriaher Kirman hkimi Burak Hacihin yanna iltica eder. Burak Hacip Zahide ile evlenerek Atabek olmak ister. Arzusu reddedilince Gyaseddini idam ettirir ve Zahideyi hanerler. 11 inci perde. Cell, Kirmana hcum eder, annesi Zahideyi can ekiirken bulur, Burak Hacip kaar. 12 inci perde de, Mihricihan, mcadele iinde yorulan Celale, biraz da fcenHi istiraha. tini dnmesini syler, ve Celalin kendisine kar alaka gstermeme, smden mteessir olur, alar). ON KNC PERDE BRNC MECLSN DEVAMI CELLEDDN (Kendini toplyarak mteessirane bir hal ile) Yok, alama!... O gzel gzlerine dnyada nekadar hal, nekadar i ve varsa hepsi yakyor da alamak yakmyor!. Gel!... ehreni yle gsmn zerine koy! Ah! Kalbim, o gne cemaline yapacak kadar yaklat da yine bir trl zulmetten kurtulamyor! Hi insan, senin gi bi lezaizi hayattan yaratlm bir vcudu istiyerek hu-palaybUr mi? Kendi canm nekadar tazip ediyorum! Ana dikkat edersen ihtiyarszl pek kolay anlarsm!..

A N T O L O J I S I

22!

MHRCHAN Efendim, Cellim!.. Azmdan nefhai r u h m u dklyor? u birka kelimecik btn, b t n hayatm tzzeledi! Her gn bir iltiEatm gryo rum, her gn sayende bir k e r e daha dnyaya gelmi kadar seviniyorum. Ama arasra Yok padiahm!... Bana h e r muamelen, her h a h n baka bir tifattu-! u divane karya bak! Bir firdevsi saadet iinde yayor d a h a y a t m m her a m bir lezzette olsun diyor. Ezvak muhabbet h e r deitike bir kat daha messir, bir kat daha r u h v e r olduunu dnmyor! Bu kadar tecrbeler etmi iken yine dnemiyor! Cell! Cenab Hak, bu insan k yaf etindeki m a h l k a t m gslerinde gnl yaratmam mdr? Nedir?.. Bir gnl; o hayali beerin arayp, arayp t a bir yerlerde, bir eylerde bulamad amali ruhaniyeyi nazarlarda teahhus ettirmek iin y a r a t m olan vcudunu grr, y a h u t o, tarihi lemin yzlerce asrlarda, bin lerce eazmm bir parasm ancak tasvir edebildii mefahiri insaniyetin, bir hulsasn meydana getirmek iin zuhur eden ef'alini iitir de nas esirin olmaz? Nasl, h k m n d e bulunma kendine en b y k maksat bil. mez. Yine o ehrenizdeki h a l nedir?... CELLEDDN N e olacak? lm lem, bir t r l gnlme samyor da saat, saat vcudumun h e r tarafnda bir ekli mthiini, bir rengi zulmanisini gs teriyor! Senin kalbin muhabbetle dolmu! Naziann bir nuran lemi ul viye hasretmisin! Gnee baka, baka dnyay grmekten ciz kalan gz ler gibi parlak, parlak hayallerinle uramaktan insanlarn halini d nmee vakit bulamyorsun! Allah bellarn versin! imizden yetien birtakm hainler; dostu dmandan, islm mrikten fark etmemek sey. yiesine bunca yldanberi din yolunda, hamiyet meydannda kefenlerini sirayet ettirdiler! Bir kere dn! Celleddinin askeri Ahlat vurdu, C e . lleddinin askeri islm klcna din kardelerinin kann bulatrd. San ki o kann her damlas bir ate paras kesiliyor da cismimin, r u h u m u n bir tarafma yapyor. (Elini tutarak) u vcudumdaki h a r a r e t e bak! Kendimi eytan gibi ateten yaratl m sanyorum! Kendi balarna gelecek bely tarif iin Nureddini N a sr cenaplarma, mlk tavaif cenaplarna gnderdim! Bugn yarn ge lir, grrsn! Ne garip haberler, ne mel'un teklifler getirecektir. slm iin mazi, adem harabelerinden, hal; ate ve h u n tufanlarndan, istikbal; fena ve izmihlal makberelerinden ibaret grnyor!. nsan bu mesaibi dnr de ehresinde renk mi kalr? Hakkn var! Hakkn v a r efendiciim! B k a gecedir uyku da u y u mamtm! Lkrd sylemee bile iktidarm kalmad. Gel! yle gel!..,.

^22

NAMIK

KEMAL

Dizine yataym! Sen; ruhtan malk bir vcutsun! Belki vcuduma bir az hayat sirayet eder, birka dakika rahat uyuyabilirim!... MHRCHAN Geldim padiahm!... Bir dakikack istirahatine btn hayatm feda olsun Celm!... (Cell, Mihricihanm dizine yatar) Perde iner ON NC PERDE (Yine Tebriz saraynda ahane dier bir oda) BRNC MECLS Celleddin Nureddin Orhan CELLEDDN (Nureddine) Buyurun mevlna! Seyahatinizden hayrU haberlra: mit edebilir miyiz? NUREDDN Efendimizin vcudundan baka zamanmzda ne grdk ki yle bir mide mahal olsun padiahm! CELALEDDN Zarar yok! Syleyiniz de er olsun!... Pena haber dinlemee te denberi alkmz! Mustansur grebildiniz mi? NUREDDN mkn m var padiahm! Bir vakit; Nasr iin: "eytann sayei zuL manisidir,, buyurmutmuz! Kendisini grmediiniz halde hakkmda irat buyurduunuz tarife (keramet) denilse becadr. imdi Badat tahtmda bulunan Melik Mustansrm da andan fark olmadna emniyet buyundsun. Mbarek zat,, kendince bir garip zulmet tasavvur etmi, rahipler gibi batan aa siyahlara brnyor! Bmem hnsa mdr? Yoksa eh resinde iren, iren yaralar, banlar m var? Yzne de bir siyah nikap tutuyor!... Sokaa kt zaman gazebi lhi meydana uram gibi kaplar, pencereler kapanyor, taun, tecessm etmi te memleketi dolamaa ba lam gibi herkes bir tarafa kap saklanyor. Cehennem kayalarmdan bir sanem yapm ta devre karm gibi her rastgelen secdelere ka panyor! O azemette, o dehette bir mahlk bizim gibi acezeyi huzuruna kabul eder mi? Vezirile, ulemasile gezip divane, meray askeriyesUe mlakat edebildik! O da bin bel ile hsl oldu. CELALEDDN Evet, hkmetleri Bagdada mnhasr iken kendi tasavvurlarmda

A N T O L O J S

223

birka bin dnya kadar bir mlk icat edip te anda hliki sani geinmek istediklerini biliriz! Tarih hatrmzda de mi? Hanedan Selukyi tesis eden Erturul, baya cihangir obnu, Ka i m Biemrlah' da hkmlerine esir eden mtegalbeden kurtarm iken mbarek, Badada geldii zaman o iktidarda bir padiaha elini p trmek Kaimin azametine dokunmu idi de takbil iin yzn ver miti. imdiki yadigr, Celleddinin sefirine, Erturulun Kaimden gr medii yolda riayetler edecek de a!... Ama maksat, islm dt be ldan kurtarmak imi! Bir byk babanm islma tehiye ettii bellarn ref'ini, kk olundan m bekliyeceiz? Abbasilerden derdimize are beklemek klc niter zannetmek kabUndendir! Benim andan teden beri hibir midim yok idi! u kadar ki Cengizin nefsi emmaresi hk mnde olan Nasr, madem ki telvis ettii taht hkmetten bir kere zail oldu. ayet vzerasmda, vkelsmda, ashab divanmda, hi olmazsa, as ker takmmda biraz hamiyet vardr. Bir koca lem sayacak kadar kiverlerin tarrakai indirasile, bir koca dnya dolduracak kadar insanlarm velvelei izmlle belki gaflet uykusundan uyanmlardr me'mul anlara bir i grdrmek iin sizi, Badada kadar sefer meakkatine m p . tel ettim! Anlar, ne fikirde, ne mtaleada bunuyorlar? NUREDDN Arzedeyim padiahm! Mustansrm cmletlmlk olan Alkam, din2 pek byk iltifatlarla, ikramlarla kabul etti. Nsrm baz iddetleri, tevehhmleri zerine Harzemah aleyhine Badata hsl olan infialin imdiki halde hkm kahnadma v e efendimizce her trl amann za m a m revac geldiine dair birok mukaddimeler serdetti! Szlerini cid v e hakikate hamlettim. Mecnun gibi birok mitlere dtm! Padiahma iin, hafenin yed-i galibei satveti ile ashab tevhidin sahibi re'yi ittiha d olup ta dnyay Tatar tasallutundan kurtarmaktan b a ^ a bir emel mevcut olmadn beyan eyledim. Ertesi gn, vezirin mahremlerile daha mahremane grtm. Meer, bunlarm nazarmda zaman revaci gelen emel! Mustcusr tarafmdan efendimize berat saltanat itasnn imkn imi!.. Bunun istihsali iin nekadar hediye getirdiimi sordular. Maamafih hediyeden baka byle bir beratn verilmesine Tatar muharebesinden feragat vadini art ettiler. Bir trl nefsime galebe edemedim: "Mevcut olan malimiz, elimizdeki kargdan, kolumuzdaki yaydan, belimizdeki kltan, altmzdaki attan ibarettir. Hediye ile, rvetle saL tanata talip deiz. Bu kadar senedenberi rahatn, ikbalini, mlkn, maln, evldm, ayalini terkedip te padiahmn arkasndan gidenler, nnde can verenler, bizden Nsmn, Zahirin, Mustansrm beratm sormadar. Bizi, Badat Tatar muharebesinden feragate davet ediyor. Mil-

224

N A M I K K E M A L

yonlarca yaral, esir, a, dul, yetim ihvan dinimiz imdadma aryor. slmiyet hangi tarafa icabeti iktiza eder? Hi dnmyor musunuz k i biz, muharebeden el eksek Tatar atllarmm birinci vehei tasallutu Ba dat olacaktr? Dnyada mevcut olan servetinyarsmdan ziyade bu ehirde iken bir altm iin bir memleket ykmaktan ekinmiyen Tatar hainleri sizi byle eddadm cennetini andran bir yerde sefahetinize, rahatnza brakrlar m zannedersiniz Heyhat!... EceU kaza, yakanza yapm, siz hl mitle yaamaa alyorsunuz. Hayatnz, Celleddinin hayatile^ harekte kaim olduunu bilmiyorsunuz da lm klar, azap ateleri bir saat evvel vcudunuza yetimek iin nnzde olan eddi muhafazan m ekilmesini istiyorsunuz. Emin olunuz ki Celleddin, Badat halkm belsma mtak obnu diye harpten ekilip te mrik atlarnn aya altnda brakmaz,,. YoUu biraz dice eyler syledim. Pek ziyade mn_ fa oldular. Bir daha Alkam ile grtrmediler. Baka bir hkmdarm sefirinden byle tahkirler iitmi olsalar ih timal ki idam ederlerdi. Fakat; Muzaffereddin vak'as hatrlarmdan k mam! Seyfi iktidarnzn deheti sayesinde dilerine taabbsten baka bir ey yapamadlar. CELALEDDN Allah bellarn versin! Erazil, batp mah volan bu kadar bin memle ketlerin dumann da m grmyorlar? Zincir altmda inliyen bu kadar bin biarenin iniltisini de mi iitmiyorlar ki hl mahsuln dnyada Tatara, vebalini ahrette maliki cebime teslim etmek iin ehli islmdan hediye namile hara almaa alyorlar? Nereden grecekler? Nere den iitecekler?... Badadin drt duvar arasna kapanmlar! lemi, gr dkleri yerlerden, lemin halini, srdkleri sefahetten ibarettir zanne der dururlar. Ama grecekler, iiteceklerdir. Eer Cenab Hak bize bir nusrat ihsan buyurmyacak ise Tatarm sh nekadar hunriz imi, sr gn ne derece mehip imi pek yakm zamanda grecekler, iiteceklerdir. Heyhat!... Anlar giderler kadmlarm takdim ederler! Dinlerini tebdil ederler! eytann melanetinde en byk hassai azap, ana uyan insanlara ait olduu gibi bunlarn hmzrlmdan da hs olacak musibetlerin er ziyadesi itaatlerinde bulunan birtakm acezeye, fkaraya nasip olur! Mevlna! Badadin ulemas da bu mivarda deildirler ya?!.. NUREDDN Hayr, padiahm! O mivarda deiller, fakat, anlarm fikri, bunlar dan daha eni addolunabir!
"Celleddin bylece Nureddinden ulemanin, halkin, ascerin fena hallerini din ler. Sonrp. Nureddin Samda, Konyada grdklerini ve onlarn da aleyhte olduklarini anlatr. Bir islm birlii lzumundan bahseder. Tatarlarn kuvvetli, slamlarn zaif olmasnn sebeplerim aratrmak iktiza ettiini ileri srer. Bunun zerine Cell bun dan karacan netice ne olur, diye sorar.,.

A N T O L O J S

225

NUREDDN u oluyor padiahm! Tatara kuvvet veren, aralarmdaki ittihat; bizi zfa dren, beynimizdeki ihtilf deil midir? Bu ihtilf ile Tatara kar durmak, krk kdla harbe gitmek kabilinden ohnaz m? CELLEDDN Ne yapalm? htilfa ben mi sebep oluyorum? tekilerin halini gr myor musun? NUREDDN Hayr, padiahm! htilfa sebep efendimiz olmuyorsmuz! Fakat, ittihat iin lzm gelen tedbirlerden istina buyuruyorsunuz! CELLEDDN Benim istina ettiim tedbir, hangisi oluyor? NUREDDN slm mlkn - ltf ile olmazsa - kahr ile birletirmek tedbirinden bahsetmek isterim! CELLEDDN Mevlna! Bilmez misiniz ki klcm an ayrmaktr. Birletirmek deil!... NUREDDN Bilirim, padiahm! Fakat, yaralar da aktt kanm hararetile birleir! CELLEDDN Allah AUah... Dnyada kinn ne arzusu varsa islm kan sayesin de mi hs olacak?... Tatar, islm kam ister, halife, islm kan ister, se ltin, islm kan ister, mera; islm kan ister!... Hatt islmm necat gibi bir mukaddes maksat da yine islm kam istiyor yle mi? NUREDDN Evet padiahm! O kadar bedbaht bir zamana tesadf etmiiz ki o mukaddes maksat ta yine islm kanma ihtiya gsteriyor! CELLEDDN Mevlna! Sen cnun mu getirdin? Hi islma hizmet maksadile is lm aleyhine k m ekir? NUREDDN Hazreti Alinin Sffn'de, Cenab Hseynin Kerbel'da olan hare ketlerini ne trl maksada hamledelim, padiahm? CELLEDDN Ne garip mikayeseler buluyorsun? Cenab Murtaza nerede!... Bizim gibi acezei ibat nerede!... NUREDDN slmm ittadma hizmet; yalnz Hazreti Haydar k'bmda bulunan ealiye mahsus bir vazife deildir! Her muktedir olan iin lzmdr! Bu gn ise islm iinde o iktidar herkesten ziyade efendimizde grnyor. 15

226

NAMIK

KEMAL

in ler trl mterettebatn ve liatt - eer varsa - ndallai mes'uliyetni bile gze alarak o maksada amasanz vazifenin en b y n d e teksl buyurulmu olur!.. 'CELLEDDN Mevlna! Sen, neler sylyorsun? Benim iin en byk vazife. Ta tar brakp ta islmla harbetmek midir? NUREDDN Meseleyi byle her trl eraitten tecrit buyurursanz kulunuzun sz, tabu hezeyan gibi grnr! Alelitlk islm ile harbetmek, mrik" lere gazadan daha byk bir vazifedir demiyorum! Elde olan cz'i bir kuvvetle binde bir galebe ihtimali mevcut deil iken Tatarla uramak tan ise islm, bir ryeti hamiyet altnda cemetmek iin zerlerine mu sallat olan hainlerin penesinden k u r t a r m a k daha byk bir vazife ol duunu arzediyorum! Efendimiz bunlarn islm olduklarna m bakars nz? Huda bilir cmlesi islma ihanette Tatarlardan d a h a enidir! Tecrbeler gzmzn nnde duruyor! ON BENC PERDE "Car ile ikiye blnm bir oda. Cell bir tarafta uyuyor. Dier ta rafta iskemlenin zerinde yalnz bir mum yanar. Nvir'eddin, yerde bir keenin zerinde oturur. nnde il dolu byk, byk ielere bakar. Yanbamda hadm aas Mbarek uyur. Odann sol tarafnda perde r tl hir dier oda, kar tarafmda da kap,al bir kap grnr.,, BRNC MECLS Cell, hadm aas uykuda, Nureddin, sonra Mihricihan NUREDDN (Birka byk il iesine bakarak kendi kendine) Hayr; tabipler, hi de hakim deilmi. Tp ile hikmeti yekvcut addedenler, nekadar da b y k bir hatada bulunmular? Hi iki avu ka dar bir mideye on iki saat iinde on okka su doldurmak ashab hikmet kr midir? Elbette bir zaman gelecek ki u iki ie suyun tesiri, iki damla ile de hasl olacak... Ne faidesi var? Razler, Frabler, bni Sinalar kefet tikleri hakayiki, kendilerile beraber mezara gtrmler. phe yok ki asarn baya ihyay emevat derecesine yaklatran Bokrat, hastalar eceli kaza penesinden insanlktan k p haline tahvil etmekle kurtarmazd. Of!... Mazi mehul, istikbal a n d a n mehul!... Ezeldenberi bir karan lk iinde dnyaya gelmiiz. Gzmz amz, biraz n u r grmz. Ebede doru gidiyoruz!... Ebedin birinci menzili olan lm deinde g zmz kapanyor. Bir vakit gelip te alacak, fakat, ne zaman alacak?j

A N T O L O J S

227

Acaba mezarn hali de ezelden dnyaya gelmek zman kadar imtidat m edecek?.. Hayalt ile uramak lzm deil; padiah hasta, ne trl has talk? Ne garip musibet?... ehresi, gruba tutulmu gne gibi bir sar toprak rengi balad. Vcudu, ayaa kalkm mezara benziyor da derununa cehennem saklan m gibi ateler iinde yanyor! Dnyada bu hali grmektense gnein hi doduunu grmemek, domadan evvel mezara gitmek daha hayrl deil miydi?.. radei lhiyeye kar durulmaz! Bizim iin elden gelen syi sarfetmekten baka are yoktur! (Yanndaki ieleri kartrarak) Bundan, saatte bir, tekinden, iki saatte bir kadeh verilmek lzm gelirmi! Pekl tabip efendi! Fakat, kim uyandracak? Hamiyetin, isl miyetin, insaniyetin yeni domu ruhu mcerredi, hepimizin istikbalde midi necat olan bir hastay, iki saatk rahat luykusundan kaldrmaa hangi gnl tahamml edecek? Vallah bizim etibba, hastalar hakknda byle davranacak olduktan sonra Cengize asker olsalar mereplerine daha muvafk bir hareket et mi olurlard. CELLEDDN (Sayklayarak) Hani ocuk? Kutbeddini ne yaptn? An topraklarda braktn da ya nmda o canlanm kbusu gezdiriyorsun!... Mbarek Mihricihanmdr. Ann glgesidir! Senin yannda ne ii var?.., Sind rman grmyor musun? Suyu, tpk kana, mezar toprana benziyor! inde l kemikleri var! Tabut gibi kemik paralar var!... Giyas! Buldun mu beln?... Mel'un!... Grdn m islmm hezime tine sebep olmak, ne neticeler verirmi?... Biare Zahire! Hl m bu Al lahm rahmetinden mahrum olmu hainin bamda alyorsun?... Ne yapsm zavall kadm!... Ninelik!... Ninelik!... ICeke bu hnzr douracana bir ylan douraydn!... Bri dokunsa dokunsa birka kiiye dokunabild... Cengiz geberdi ha! Dnyalara smayan Cengiz, drt arn kara topraa sd yle mi? Mel'un!... Bu dnyay Halik ile kendisine az kyas ediyordu! badullah iin geinecek bir baka dnya arasmlar diyordu!.. Gebermi! Topraa girmi! Bak!... mezarna!... iiyor!... iiyor!!... ii yor!!!... Haydi!... ie ie Badada geldi! Abbaslerin tahtn yerle 5'eksan etti! Yine iiyor!.. Yine iiyor!!... Eflke kadar yaklat! Mel'un!... Fele in devrini tersine evirecek de bir kere daha dnyaya gelecek!.. Olmaz! AUahm!... Kullarna merhamet et! Bir yldrm gnder de u mel'unun mezarm da kendi gibi yerin dibine geir!...

228

N A M I K

K E M A L

MHRCHAN Ben, bu kadar fena sayklamaa dayanamyacam! Padiah uyand racam. Bu azaplar, uykuda da ekilmez. NUREDDN Acunaz msnz? Bu kadar gnlerdir iki saat olsun uyku uyuyamad!. CELLEDDN (Yine saykhyarak) Yarabbi!... Yarabbi!... Fir'avun gibi. Cengiz gibi Zat Mukaddesine erik olmak istiyenlere frsat vermisin! Hikemi hafiyyen, akl beerin fevkindedir. Anlarm cezas da... Fakat, senin dininin, peygamberinin, eriatinin naruna - Cengizi, Fir'avunu lanetle yad etmee dil varmyacak kadar - mel'aetlerle adale tini yeryznden kaldrmaa alan zalimler, ne vakte kadar frsat bu lacak? MHRCHAN Vallah kaldracam! Byle uykuya rahat nu denilir? CELLEDDN (Yatann zerine davranarak) Of!... Yanyorum! Sanki midemde, gnlmde ategedeler var! Orada kimse yok mu? Bana bir para su, yahut il vermez misiniz? MHRCHAN Getiriyorum, padiahun! (Aradaki car kaldrr, ilc verir) CELLEDDN Yamnda kimler var? MHRCHAN Nureddinle Mbarek!... Anm iin arafla oturuyorum, padiahun! CELLEDDN Ne konuuyorsunuz? MHRCHAN Efendimizin halinden baka ne konuuruz! Uykuda be ahvali lem le urayorsunuz! Sayklarken lisannzdan zehirler dklyor! Allak akma, islmiyet hrmetine CELLEDDN Allah akma, islmiyet hrmetine bana dokunmasmlar! Birka kere ehadete azmettim. Yakam koyuvermediler! Vazifedir dedUer!... Sonra hibirisi vazifesini icra etmedi! Gayret lzmdr dediler!... Sonra hepsi bana ayar oldu! Ben, kendi kendime bir hrka, bir lokma e kani iken hibir kimse dnyamn en byk nimetine, lokma, saltanatm en byk hil'atma, hrka nazare bakmak istemedi! Allah ehit olanlarma rahmet

A N T O L O J S

229

eylesin! Sa kalanlarna selmet versin! Ne ben anlarn anlad adam lardanm, ne anlar benim anladm adamlardan imi!... ON ALTINCI PERDE "JBir dan tepesinde hir yer grnr.,, karlar iinde tesine BRNC MECLS CABR "Musiki ile syliyerek,, berisine meyyit yaylm

Dalan karlar brm Her yanndan kan yrm l ly srm Issz dalar, kanl dalar Drt yan ormanl dalar (Cebinden hir kese altn karp elile arpandk) Bizim Hacip ne byk adam imi!... Gitti Cengizin olma da hulul etti! Hatt, beni be attrd; ite bir kese altn. Eer dediklerini yapabilirsem, on katm daha verecekler. (Keseyi ftarak) Tuh! Rengi nekadar kerih eylere benziyor? Bilmem insanlar nere sine tama etmi te bu kadar tapnr durur? Ha!... Dardma altmcm! Sen gzelsin! Gnee bile benzersin! Hele yanmdan ayrma da neye benzersen benzeyebilirsin? Azamet Cengiz Han! imdi yerinde Oktay oturuyor! Yarn kimbi lir kim oturacak? (Yine keseye vurarak) Lkin sen, her vakit padiahsn! Eer Hazreti dem zamannda kymetin malm olayd! mutlak Habil ile Kabilin kavgasna sebep sen olurdun! Hele u kadar zamanda ne grdmse, hepsine sebep sen oldun! Hmzr altm, sar ft; Ben Asfer suratl kpek! Dur, dur!!! Darlma be nim sar gl suratl altmcm! Allah beln versin!... Ama, hi kimseye de eksikliini gstermesin. Hele bana hibir vakit, hibir vakit!.... (Keseyi havaya kaldrarak) Bak!... Seni, iine doldurmular! Niin doldurmular? Dinimi, iman m satm almak iin!... Kim doldurmu? Yine puta tapan bir herifin,bast yerlere tapman bir baka herif! Altm, altm!... Puta tapan herif kimdir bilir misin? Hani, bizim memleketimize gelip te yalnz benim akrabamdan, kom ularmdan seksen kiiyi atee yakan Cengizin olu Oktay!.., Altm, altn!... A n m ayaklarmm bast yere tapan kimdir? A m da

230

N A M I I f K E M A L

bilmez misin? Bilmezsen ren! Benim sa, ka, yz, vcudu senin gibi san, yanda, miniminicik bir kzkardeimi atmm ayann altnda ineden Burak Hacip!... O mbarein adm Burak koymular. Allah buraklarm eytandan ihti yar ederse bilmem. Fakat, mbarein cennetle al verii yok ama!.. Hi!.. Altm, altm!... Burak Hacip, Karahatayldr. ehresi de, hatas da karadr. Ben, cellt isem de celltlarn - hayliden hayli - sz anlar takmmdanm. Lkrdma dikkat!... Yzn kararrsa temizlenir. Anmki... Annki temizlenmez. Altm, altn!... Ya senin ehren acaba temizlenir mi desen ne cevap vereceim?... (Keseyi elinden drerek) Altm!... Beni brak!.. Biare!... Sen beni brakacaksm ama, ben seni burakamyacam. leride daha dolu keseler var... Keseler var!... Fakat, kimin kanmn pa hasna?... Celli ldrebilirsem, anm kannn pahasma!... Bu Cell de nedir? Gya lr de yerin altma girerse yerin stne bir dnya daha m kacak? Benim kadar bir adam!... Tatarlarda anm ikisi kadar yz bin kii var. Lkin an yok edemiyorlar. Bir Cell, bir dnya ile urayor!... Hah hah hah... Nasl Cell? Me zar kadar bir Cell. u garip Cabir kadar bir Cell!!... Bir dnya ile u rayor da u bir kese altmckla uraamyor. Garip ey!... Meer, altm, dnyada nekadar mahlk varsa hepsinden ziyade hk mn icraya muktedirmi!... Altm, altm!... Gaba seni, gneten getiri yorlar da buraya atyorlar. Altn, altm!.. Buraya gel!.. Zati gnlme girnsin, koynuma da gir! Altn, altm!... Seni u kesecie doldurdular. Elime verdiler. O kuv vetle buraya kadar geldim. Celli ldrrsem birka kese daha vere cekler. Belki o kuvvetle gider Kbedeki altm oluu da alarm!... Abe! Neme lzm!... imdilik u kadar para var ya! Celli ldrr sem daha ziyadeleecek! ldrrz vesselam!... Peder, bizi cellt olarak terbiye etmi. imdiye kadar ldrdmz adamlar, yz geti. Hi birisi lmee lyk mdr, deil midir? Dnmedik ya!... nsanlarm hep sini bir yere toplayp ta yalnz bir insan kyafetine koysalar, sonra unun boynunu kesiver deseler kesmekte tereddt m ederim?.. Cell, sanki dnyada en byk adam imi!.. Dnyadaki adamlarm topundan byk imi. An ldrrsem ne olacak? GJelecek altmlar m eksilecek? Aima, Cell de beni ldrebirmi. O mmkn deil. u talarm herbirinin arkasnda bir adam, o adamlarn herbirinin koynunda benim gibi bir kese altnck var!...

A N T O L O J S

231

(Bulunduu ta zerinden aaya hal^arak) Tuhaf!.. Birisi geliyor!.. Dervi kyafetinde, ne demek ister? Byle hir zamanda buralarda ne ii var? Hele ben, buradan ekileyim de... KNC IVIECLS kar. Cabir bulunduu tan arhasma oturur,, CELLEDDN Gya lm, insann arkasndan ayrlmazm!... Heyhat!.. nsan, baz vakit oluyor ki gnlerce, aylarca, yllarca lmn arkasmdan kouyor da yine arzusuna vsl olamyor. Orhan, Nureddin elbette ehit olmutur. Beni buralara kadar sevkeden kimdi? Tatar nasl oldu da arkamz kes ti? Ben, bu dervi kyafetini padiahllctan, insanlktan beri grnmek iin ihtiyar etmedim. ehit olacam zaman olsun kurunu evveldeki mcahitlerin kyafetinde bulunaym dedim de anm iin bu kyafete girdim. Arkamdan gelen askerin hepsi kefenini boynuna takmt. Ne oldular? Nereye gittiler? Ah! Ne olacaklar?.. ehit oldular. Tenleri, kan lar iinde* kara topraklara dkld. Ruhlar, nur iinde ar lda ge ziyor!... CABR (Tan arkasndan ban gstererek) Bu, Cellin, adamlarndan birisi olacak!.. CELLEDDN yle deil, yle deil!... Katlar. lerinden onda biri lmedi. Al aklar, hainler!... Allahm! Ben, gzlerinin nnde iken bana hiyanet edenler, beni aramyanlar gzden nihan olurlar, diyanetlerinin hizmetinde nekadar sebat ederler?... CABR (Yine tatan bam gstererek kendi kendine) Bu, Cellin adamlarndan deil, deta kendisi olacak!... (Keseyi kartrarak) Ah! Altm, altn!... Ey ne yapalm?... CELLEDDN Hepsinden kamak memul idi. Fakat, Orhandan, Nureddinden, M barekten, ah!... Adn sylemek istemediim Mihricihandan!... O, Ney yirenin naziresi olan Mihricihandan benden ayrlma memul etmezdim. Belki ldler. ldyse de benden evvel lmemelidirler. (Tan zeriden kalkarak) Bugn, din lyor!.. Vatan lyor!... Dklen mslman kanlar koca bir sel olmu Hicaza doru akp gidiyor!... BeytuUah rahnedar ede cek!... Peygamberin ashabn, mezarlarnda rahat brakmyacak!.. Yine milletinn urunda silh arkadalarmn hepsinden arkaya ben mi kala"Cell, dervi kyafetinde

232

N A M I K K E M A L

cam? Vaka vazifeye ittiba lzm idi. Fakat, p mbarek vazife de l zumundan ziyade zalim imi!... CELALEDDN (Yine oturduu tan zerine yklr)
"Bu srada Cabir meydana kar, Celli kalbinden yaralar. Derken Mihricihan meydana kar. Cell katUi affeder. Mihricihan Nureddin ve Orhann ehit olduu nu syler. Celtla ne olduunu sorar.,,

CELALEDDN Bu, sol tarafma bak! MHRCHAN Ah! Kan! Kan!!... Kan!!!... Yarabbi! Yarabbi!.. Herkese bir hayattubalamsn! Niin o hayat, bakasna terk iin bir de iktidar ihsan etmedin?.. CELLEDDN Sus! lm halinde byle en yakm olan menzilde Cenab Hakkm hikemi hafiyyesi taharri ile uralmaz!.. Ah! lyorum!.. Ne hkm olacak? Dnyada kim beka bulmu?... Yanmda kt, kalem yok ki bir ufaclt vasiyetname yapaym!... MHRCHAN Benim kk parmam, kalemlik, gmleim ktlk edebilir pa diahm! CELLEDDN Hakkm var! Gmleini yurt! MHRCHAN

te!
CELLEDDN Kk parmam da bana ver! u kana hatr! MHRCHAN (Nihayet derecede dehetle geri ekilerek) Sizin kanmza m Cellim? CELLEDDN Evet! Benim kanuna!... Edeceim vasiyet, Cellin kanile yazlmaa deer szlerdendir. Ne ekiniyorsun? Kanmm, bu mmeti merhumeye ahar nefsimde mrekkep kadar da m hizmeti olmasm? Kk parmam hatr!... MHRCHAN Hatrdm! Dnyada, ahrette padiahm! Emrin nedir? N e yazaym? CELLEDDN Yaz!... MHRCHAN Emret padiahm!...

A N T O L O J S

233

CELALEDDN "Tatarla uramak nefcjadar mmknse urald. Mazhan tevfik olamadk! nk; tevfki lhiye lyk deil idik! MHRCHAN Yazdm, padiahm! CELALEDDN Parmamda kan kalmad! MHRCHAN Bana yle lkjdlar sylemeyiniz! imdi ldracam!... CELALEDDN Allah akma metin ol! Kanm tkeniyor! lm, etrafm sarmaa ba lad. Getir! Parmam uzat! MHRCH^ Hazrm, padiahm! CELALEDDN "Beimiz, Allah iin harhedersek be binimiz kendi menfaatimin^ dnyorduk! Bu ahlkszlkla Tatara mukavemet imkn kalmad Zannma gre yaknda islmm bana bu bely davet eden devleti Abbasyeyi dman mahveder! MHRCHAN An da yazdm padiahm! CELLEDDN Yine kan al! MHRCHAN Of! Yarabbi!... Yarabbi.. CELLEDDN Beyhude teessfle vakit geirmek lzm deil!. Beni seversen yaz! MHRCHAN rade buyurvmuz Cellim! CELALEDDN "Tatlarlar da insandr. Bir kere iimize karrlarsa; elbette islmm feyiz ve erefini grrler. Gnlleri diyanete meyleder. Bu halde imdi islma farz olan hareket, Tatar eline dmiyenler iin lnciye kadar vatanlarnn istikllini muhafaza eylemek, denler iin Taifar kavmirA mslman etmee almaktr.,. Bitti mi? MHRCLA.N Bitti padiahm! CELLEDDN Git vasiyetnameyi Mbaree ver de yine yanma gel! (Mihricihan gider)

234

N A M I K_

K E M A L

(Kendi kendine) Yarabbi!... Yarabbi! Tatarn islmiyeti tabul ettiini, ahrette olsun, haber alp ta mezarmda mahere kadar rahat yatabilecek miyim? GAPTEN BR SADA Emin ol! CELLEDDN (Etrafna baknp kimseyi grmeyince) Hatifi gayptan teminat alacak kadar makbul olan kullarndan mym AUahm?... Emin oldum! Huzuru zzetine, msterih olarak geliyorum. Bundan sonra hayat ebediye ayama gelse, bir nigh etmee tenezzl etmem. (Baylr) MHRCHAN Mbarek! MBAREK Efendim! MHRCHAN te! Efendimizin vasiyetnamesi budur. Teblie seni memur etti. Al!. MBAREK Asker, ne harekette bulunacak? MHRCHAN Okusan a!... lnciye kadar alacaksnz!... MBAREK Padiahmz ne halde? MHRCHAN Helak ettiler diye avazm kt kadar feryat ettim! itmedin mi?. Git! Beni megul etme! kimiz de ahret yolcusuyuz! Bu deni dnyadan kurtulacaz!... MBAREK Kulunuz da, padiahmn fermann icraya gidiyorum. Hakk nime tinizi hell buyurmaz msnz? MHRCHAN Hell olsun. nallah livailhamd altnda grrz!... MBAREK (Mihricihanm ayan per, klcn eker) Dnya ile ahret arasndaki uurumlar gemek iin en korkusuz, en kestirme yol, bu kpr imi. ehadet!... ehadet!... Alahm! Andan ba ka gnlmde bir arzu kalmad. MHRCHAN (Cellin yarama avdet ederek) Cellim! Efendim padiahm!...

A n t o l o j i s i

235

CELLEDDN Ah! Nejryire!... Neyyire!... MHRCHAN Yine Neyyire!... Ben, Neyyire deilim padiahm! Mihricihanma azck merhamet etmez misin? CELLEDDN Sen misin Mihricihan? lm halindeyim. Ecel penesinde insana h e r trl hayaller grnyor! Sylediklerime gcenme!... Yarabbi! Yarabbi!. lerisi saadettir; eminim. Habibi Ekremin hrmetine gazebini temdit temdit etme! Zuafaya merhamet et!... Bak, sana mjde verecektim.' Dinini, milletini seversin bilirim de yine sylemee unuttum. MHRCHAN Dnyada her trl muhabbeti senden rendim. Severim, padiahm! Dinmin, milletimin en kk maksad iin bin canm olsa, diri etmem. Syle padiahm! Syle!... Padiahm! ne trl mjdeler vereceksin? CELLEDDN Bir zaman gelceek ki Tatar umumen dini Hakk kabul edecek!.. MHRCHAN Heyhat!... CELLEDDN (Kesik kesik) Heyhat!... deme!... AUah, nasl bir bilirsen!... benim... burada... mev cut olduuma... nasl itimat... edersen!., yle inan!... Sen... Mbareke... vasiyetnameyi gtrdn vakit..; Cenab Hakka... Tatarn islmiyetini... ahirette olsun... renmek iin ... niyaz ettim!... Makbul oldu!.. Hatifi gayipten... "emin ol... diye... bir ses geldi!... Ruhum... srurundan lemi blya ekildi zannettim!.. Hatiften... yalan sadir olmaz... Bu kadar rya... bu kadar humma... tecrbelerinden... hele sekerat mevt... iinde geirdiim hallerden son ra... hayali hakikat zannetmiyeceime itimat et!... MHRCHAN (Kendinden gemi bir hal ile) Saadetli padiah!... Bahtiyar ehit!... CELLEDDN (Daha kesik hir tarz ile) Bahtiyarm!... Mihricihan!... ehidim; Elhamdlillah... Allahm! Al lahm!... bana bu halde... dnyadaki..: mevcudatn... cmlesine... gpta resan olacak! bir saadet... ihsan., ettin! Sen,... ol Azmansm ki mahlklarmm... tasavvur ettii gibi bir Halik... yaratm... olsan!... O da b yklnn... derecesini.;: lyke... idrak edemez...

'236

NAMIK

KEMAL

Ah!... Ruh, ... bir... cihan maneviyattan... bir... lemi ulviyattan... skut... etmi te... kara topraklar... arama,... bin trl... ezalar, bel lar iine... dm iken... bilmem., bu kokmu... vcudun nesini... sevi yor ki.... ayrlrken... bu kadar mustarip... oluyor? Dnyada... hayatm... gzden... zail oldu..: Mihricihan!.. sen bile... grnmyorsun! grnyor, grnyor!... Mihricihan de... her trl... azameti... her trl... a'aasile..: mihri ezel... grnyor!... (Baylr, teslimi ruh etmi gibi grnr) MHRCHAN (Kendinden gemi bir halde biraz dndkten sonra) Gitti!... slmiyetin, en birinci askeri, insaniyetin, en sonraki mltecas da gitti!... Gnl, bir dnyadan byk, iktidar, bir dnya dolusu halka gaUp olan Celleddin, bast talardan, srnd topraklardan ciz olmu yatyor... Umsunlar, birtakm divaneler... Yine dnyada vefa, ikbalde beka umsunlar!... Dokunduu yerleri, nurlara, hayatlara garkeden, gne gibi sayesi her nereye derse, bir koca devlet, bir cihan hamiyyet peyda edip te Tatarn, karnca saysmda, fil endamnda ordularm mahveden padiah kuduz kpek kadar bir katilin, hanerine mukavemet edemedi! Gvensinler, birtakm biareler!... Yine ecele kar, pazlarnn kuv-vetine, bahtszla kar dirayetlerinin parlaklna gvensinler!... (Kemali iddetle) Ah! Padiahm!... Bundan sonra sa yolan dullarn, kan alyan ye timlerin, zincirler iinde inliyen, kllar altnda arpman biarelerin imdadna kim yetiecek? Yeryznde, hakkn bir melekssiyanesi idin!.. Ne si mahlklar imiiz ki Kahhar Mntakim, seni de elimizden ald!.. ehit oldun!... slmiyet can ekimee balad. nsaniyet de, senin gibi t cierinden yaraland. Tatarn klcmdan, kargsndan yeryznde bir muvahhit yaayamyacak!... Yeraltmda bir sahibi hamiyyet rahat yatamyacak. Sad hayf!... Gitti!.. Cell gitti!.. Etraf bir zulmet istiap etmee, Cenab Hakkm envar inayeti, dnyadan btn btn ekilmee balad!. Yarabbi!... Hengmei kyameti her trl hevl- dehete beraber yer yzne mi karyorsun? Yarabbi! Yarabbi!.. Bize, bugnleri, bu musi betleri de mi gsterdin?.. Gnlmn zerinde bir ehit yaras, bir cennet penceresi de yok k baka lemlere bakaym da gzmn nnde dolaan ahvali cangdaz unutaym. (akn akn ellerinin zerine bakarak) Ah!... kan, parmamda duruyor da ben, kmalar koymu gibi zevk ani, elence mi ediyorum? Bu haneri Cellimden, mezarda zebanilerle

A N T O L O J S

237

uramak iin mi alm idim? Uahm!... Gnah ise cezasm verecek sensin, insanlar deil a!.. (Kendini vurur) Ah!... Yatamda olan yerim, mezarmda hli mi kalacak? (Bir dehetle yerinden srayarak kendi kendine) Divane! Divane!.. Anm ahrette Neyyiresi var!... Kymetli Neyyiresi val... Sen, can bulmu ta yatana musallat olmu bir mesyit tasviri idi!. Sen, Neyyirenin bamda mezar topraklar saar, gezer bir hayali hazini idin! Sen, Neyyirenin cads idin! Hi cennette Cell, bir cady yanma alr da sevgili meleini, kymetli hurisini nasl kskandrr?.. Ah!... Yok, yok!... Yarabbi! Yarabbi!... Sana smrm. eytan, kalbime istil etmi! Beni, adaletinden itibaha drecek!... Beni, hem dnyada, hem ahret te her trl saadetimden mahrum etmek iin gnlme bu kadar iddetli bir muhabbet vermek merhametine nasl yakr? Bu dar mihnette, drde kadar kadn birletirmee mezun olan er kekler, ahrette hususile ehadet gibi bir devlete naU olduktan sonra ni in ilelebet bir kadma mnhasr kalp duracak? Cell, Neyyireyi Allah yoluna feda ettise, ben de kendimi o yola fe da ediyorum. Neyyire gzel ise ben de gzel imiim ki tpk ana benze diimi Cell sylerdi. Ben, Neyyireyi kskanmyorum. O, beni niin ks kanacak? Cellimi grdm gndenberi gnlmde bir gne duruyor. Gneten parlak nur mu olur ki Neyyirenin ak benim muhabbetime galip olabilsin?... Ah!... O da ehit... ehitlerde kskanlk gibi den, den huylar nere den bulunacak? Adalet!... Merhamet!.. Allahmun adaletine. Cellimin merhametine snrm. Cellimden dnyada ayrlyorum. Ahrette hicranna nas tahamml edeceim? Ce nab Hakkn affna mazhar olan kuUarmdan isem hicran e cennette cehennem azab ektirmek; gazebine uram biarelerden isem, cehen nem iinde benim iin bir cehennem azab daha halk eylemek, Rabbmm sanma dmez. Ah!.. Padiahm! Beni, alrette ysundan tart m edeceksin? Ah Ce ll!.. Cell!... CELLEDDN (Aylarak Ah! O hazin sesinle beni, alretten dnyaya m davet ediyorsun Mihricihan? MHRCHAN Padiahun!... Elhamdllh hayattasm!

238

NAMIK

KEMAL

CELALEDDN Daha imdi lemi hayata gideceim! Ne oldun? MHRCHAN (Cellin kucana derek) Ben, ikucama kanlar iinde yuvarlanarak geleceimi vdetmemi miydim padiahun? te vadimi yerine getirdim! CELLEDDN Gel! Neyyire... samda dolayor... sen de... sol tarafma... gel!... lemi bakaya... lemi hayata... beraber gidelim!... Gel!... Ecelin... pen esi... asl... imdi... ruhuma... sarlmaa... balad!... All'ah!..: Ament BiUhi ve Rsulih... (Teslimi ruh eder) MHRCHAN Ah! Zalim!... Bana mit vermek, canm... yerine getirip te... bir da da... ldrmek... iin mi... ruhun... bedenine... avdet... etmiti?.. Hayatm da... kara bahtm gibi... vcudumdan... hi ayrlmamak iin mi yaratlmtr?... Nedir? Hl... lemiyorum!.. Cell gitti!.. Ben daha yayorum!.. (H:janen birfco kere kalbinin zerine batrr) Yarabbi!... Milletini, mezellet iinde, rzn, dman penesinde gr memek iin dnyada yaamak istenyen biareye ac!... Muhabbet yolun da... ehit olan cizeye... merhamet et!... (Celli, kolunun zerine alarak ve ehresine dikkitle bakarak) AUah!... Celle Cellhu!... (Cellin cenazesi zerine yklr, teslimi ruh eder) Perde iner

DEVR STL'dan
Halefi olan Sultan Orhan ise evvel hamlesinde Bursanm bnyan mu kavemetini zir- zeber ve o zamana kadar rah gaza zeruide bikarar olan eriri hkmetine bu ehri garray makar etmitir. Padiahm himmeti mahsusas tevsii memaliki islmiyeye matuf idi. Askerinin ise fezaili zatiye v e tecarb kesire ile melekt galibiyeti bir dereceye varmt ki bir frka Osmanl hangi canibe tevecch etse bieyyihal sademei ihtimamile zafer kaplar fetholur. Ve belki ei'ai imirleri bir iklime pertev bah olmadan evvel avazei hreti galibi yetleri mnteir olduka semi'na ve ata'na cevabile telkki olunurdu. Hatt bu milleti galibenin hanedan hkmetinde perverde olan kahramanlarmdan ehzade Sleyman Paa Rumelinin ftuhatna topu seksen kadar dilver ile iptida etmitir.

A N T O L O J S

239

Zaman devletinde biraderi Aleddin Paa k i hasail ve fezaili fevkaldesile lemi insaniyete m e d a r mefharet olan kberadandr. Zaten hanedan saltanatta eret v e ekber ve hakk veraset bertaraf istihkaken meta cihan olmaa lyk bir server iken milletine pederane izhar ef katle biraderinin vezareti m a k a m m a tenezzl etmitir. Ve o zamana ka dar rehberi hareketi i k a y zaruretten ibaret olan h k m e t i n fikri d u r b i n ile mesleki mstakimini tayin ettikten baka hristiyan evldmdan talip olanlar tavzif ile yenieri ocan aarak milleti hkimenin teksirinde emri tenasle bir ilvei faika etmek gibi birtakm tedabiri drendiane kefeylemitir. Andan sonra vsl makam sadaret olan Hayreddin Paa dahi merkezi idareye talibi ilim mesleinden gelmiken hikmeti h k m e t fenni ahanesinde vs'ati m a l m a t ile stad k l mertebesini haiz olmutur. te b u iki zatn h i m m e t i padiahiye muin olan mahareti kmilese byle bir kk heyetin esas pek byk tezelzllere mukavemet ede cek surette birleti. 1283 KAMJE'den (Osmanl serdarnn Sigetvara geldii ayias ve gittike iddetlenen souk zerine Neme askerleri gruh gruh firara baladlar. m p a r a t o r onlar toplamaa almakta v e toplar nakil iin h a y v a n tedarikile u ramaktadr). Paay gazi (Tiryaki Hasan Paa) tuttuu esirlerden b u hali h a b e r alnca azeb arasnda e n ziyade mu'temedi olan mer Aay yz fedayi ile dman ordusunu basmaa m e m u r etti. Faizi d e r ki: "Merhum, dervi merep bir zat olarak, iddihar emvale hibir vakit rabet etmedii gibi, gerek kendisinin ve gerek maiyetinde bulunanlarn hidematma mkfat istiyerek Devleti Aliyeye b r olma dahi dab ubu diyete mnafi addeylediinden, mer Aaya h a r e k t fedakranesine mukabil vdedecek bir mal bulamadndan, devlete annn bir senet istihsalini istidaya dahi kyamadmdan kendi arpal olan v e daire sinin taayy ann haslatna mtevakkf b u l u n a n Peev sancan mumaileyhe hizmetinin bedelinde tevcih ettirmee ahdetti". mer Aa, m e m u r olduu zere, paann bayran eline ve tayin olunan yz yiiti y a n m a alarak, dman metrislerine doru b i r h c u m gsterdi. Bunlar metrise yaklanca kaleden zaten m h e y y a olan t o p l a n Allah Allah sadasile d e f a t e n atelediler. Dman, zerlerine y a an gllelerin tesirile herc mer olduu srada, mer Aa birinci metrisi basarak anda mevcut olan dokuz yz kiiyi, ilerinden bir adam k u r t u l -

240

NAMIK

KEMAL

mamak artile, defaten kltan geirdi v e metriste bulunan on iki top ile anlara Idfayet edecek kadar cephaneyi zapteyledi. mparator ve d man ordusmun heyeti umumiyesi bir taraftan toplarm ateini ve bir taraftan askerin harice hcumunu grnce adrlarndan tara iktar. Sigetvar yolunda bir mnasip mevki tuttular. Akibeti hale intizara ba ladar. Paa merhum bu eseri muvaffakiyeti grnce harite bulunan gazerin imdadma be yz yiit daha gnderdi. Kendi dahi sabah na mazn klarak Sigetvar kapsnm st tarafmda karar e gerek mir v e gerek kendi hazinelerinde nekadar para mevcut ise yamna celbederek, esir ve kelle getirenlere isar etmee balad. Dmanm akmi ve ha rite bulunan sekiz yz dilver ikdam bir derecede idi ki, Naimnm kavlince paann huzuruna yan kelleler tahminen on sekiz bine bali olmu idi. O halde paay mcahit vak'ay bir arizai mahsusa ile serdara b dirdikten sonra, kalede yalnz alt yz kii terkederek, askerin bakiyesL ni yanma istishap etti. Bizzat dman metrisleri zerine yrd. Daha paa metrislere varmadan topuba Kara Pee karsma vrut ile d mann krk be byk topu zaptolunduunu ihbar eylemiti. Faizi merhum der ki: "Sekiz yz kiinin birka metris basmak v e on sekiz yirmi bin dman idcun eylemek ve krk be topu zaptetmek measiri azimeye muvaffakiyeti Ashab gzin zamanlarndanberi misli grlmemi bir melhamei kbradr ki paanm bereketi hulsu niyetile zuhura gelmitir,,. Paa merhumun hcumu zerine hemen o gn metrislerin kffesi zaptolundu. mparator ise Sigetvardan serdar ordusunun zuhuruna mun tazr idi. Etrafa gnderdii adamlar o taraftan ger gider kimse olmad m haber verince Hasan Paann desayisine aldanp ta metrisleri terkettiine bir nedameti edide e piman olarak, askerini yanma cem e svari ve piyadesini drt kat zerine tertip ederek, asakiri islm zeri ne yaral kurt gibi bir iddetli hcum daha gsterdi. Paay mcahit bu hcumun emaratm grnce, gerek kalede v e gerek yanmda bulunan toplar dmann gelecei tarafa havale v e g zaf islm birok mevvik ve messir szlerle mcahedeye tahrik ede rek, muhacimleri bir metaneti Rstem pesendane ile karlad ki dman askeri islm ordusu ile arpr arpmaz, kayaya vurmu dalga gibi, perakende ve perian olarak geriye ric'at etti. Asakiri islm ise hemen takibe mbaeretle Kanije sahrasm insan aesinden bir ulu mezaristana benzettiler. Yine Naimanm rivayetince o gn paa huzuruna getirilen kelleler otuz binden mtecaviz idi. Paa bir taraftan esir v e kelle getiren guzata ihsan eder ve bir ta raftan - dmann kesretinden ihtiyaten - kendi tarafmdan emir gitme-

A N T O L O J S

241

dike adrlara girilmemesini askere tenbih iin etrafa adamlar datr idi. Dman ise bu malbiyetle adrlarna sokularak, hayran hayran bir tedbir taharrisile megul iken, paa topubay celp ile imparatorun adrna glle eritirmesini ekden tenbih eylediinden Kara Pee hemen kaleye avdetle ahin topu bir atete, gllesini t adrn tepesine vur durdu. Gllenin tesirile imparator tevabiinden hayli adam telef olmu idi. Bunun zerine imparatoru meras bir ata bindirdiler ve: " iten geti, Osmanl geit taraflarn zapteder ise bize necat mmkn deildir,, diye rek firara sevkeylediler. O yz binlerce adamdan mrekkep olan koca ordu ise, sahrada yo lunu kaybetmi aylak alay gibi bek bek teye beriye dalm idi. mparator yz kii ile ancak cann hals edebildi. Ordusunda bulu nan toplar, umum cephane ,umum zahire jhazinesi, taht ve tac yerli ye rinde kalm idi. Paay mcahit salt asr eda ettikten sonra, mer Aa ile serhad merasndan Muslu Beyi bin kii ile dman ordughnn zaptma gnderdi v e dnn kkn kesmedike adra girmek ve ganimet al maktan itinap olunmasm kat'iyyen emir ve tenbih eyledi. Bunlar m teakip Kanije civarnda bulunan yollarn herbirine iki bayrak asker ta yini ile aheste aheste gitmelerini ve dmandan kime rastgelirlerse kr malarn ve arkalarmda adam brakp ileriye geirmelerini tavsiye etmi. Bu srada akam tekarrp etmekle paa merhum ognk vak'ay dahi serdara ilm ederek, namaz eda ettikten sonra yine kaleye avdet eyledi. mer Aa ve Muslu Bey frkalar yats vakti ordugha vardlar v e etraf zaptederek byk byk ateler ihrak ile vusullerini kaleye ihbar eylediler. Ertesi gn sabah olunca paay mcahit namaz vakti kahraman var suvar olarak kemali debdebe ve satvetle ordugha azimet etmi idi. Gaziler tebrik iin el ptler. Kendi dahi cmlesine hayr dualar eyledi. Divan savdktan sonra imparatorun^tama azimetle ieri girdi. Grd ki biri altm ve biri gmten masnu iki kafes iine bir taht l kurulmu, kafeslerin her parmakl zerinde birer mcevher var idi ki, herbiri bir memleket harac deer idi, Tahtm etrafna krmz kadife rtl on ki sandalye dizilmi idi ki herbirinin saaklar inci ve srma ile rl m idi. Tahtn piighmda alt zur tulnde gayet mzeyyen v e musanna bir yemek sofras var idi. Paa merhum bu tantanay grnce kranei fetih olarak iki rekt fiamaz kld v e hzzara hitaben: "Bu kadar aczinzle beraber byle bir 16

242

N A M I K K E M A L

fethi mbine mazhariyetimiz mcerret Cenab Hakkm inayeti ve Resuli Ekrem efendimizin mcizat bereketidir. Hulsu niyetle alr ve ser dara - velev benim gibi bir ciz ihtiyara olsun - inkyat olunur ise Cena b Hak islmdan nusrat bir vakit diri eylemez,, szlerile alyarak, ya nnda bulunan mcahitleri tahri ve tatyip ettikten sonra, imparatorun tahtma bir kl vurdu, geti, zerine oturdu. meray da etraftaki iskemlelere ik'at ile en evvel imparatorun adrna kimlerin girdiini is tifsar eyledi. yenieri ile drt serhadli ileri gelerek, bu hizmete ken dilerinin muvaffak olduklarn arzettiler. Paa merhumun ise keremi, ke rametine muadil olduundan: "Bu adrda cephaneden maada nekadar e ya varsa sizindir,, diyerek o yedi mcahidi bir lkrds ile n vahitte kendini dairesile beraber satm alabecek kadar servete mstarak eyledi. 1290

BARKA ZAFER'den
"Namk Kemini bu eseri, eski tarz takliden tihname olmak zere yazmtr.,. ve (Kostantaniyeye) fe

Amma derya cihetinden ahenin eddi zincir, sefaini hmayuna dhuli Halite pay bendi tehir olmakla mhendisan tesis-l ekl tedbir ve mmarisan cerri eskal-i dr- gr tertibi lt ve edevat ve bezli celli ikdamat edip, kuvvei bazuyi Tehemten tenani Behram pesent v e laneti mevaii khi khan kehkean kement ile birka flki felek mi sali ketii Nuh gibi evahiki cibale is'at ile behreyab feyz- ftuh ederek piinde melikei fevz nusrat "Bismallhi mecrh ve mrsh,, duasile istinzali tevfik- teyessr ve peyinden malikei deryay himmet "Sbhanellezi esra,, senasile izhar tahsin- tahayyr etmekte olduu halde derunu Halice dehetresan nzul etmekle ol sudan dahi badiban sy- itihad efrahte ve kal'i kal'ai tahassunu da iin nice bin khparei ahenin endahte eylediler. \ Her ent, ki dilveran celdet sirit evmac burua hurui hun-u ehadetle bastklar zemini nmunenmay erd-i behit ve belki her sebzei hakini hande engizi verd-i behit eyledi. Veray khsar kaderden nesmi nusrat cilve engiz-i zuhur olmamak hasebile glnihali rayet hmayun firaz- kullei hisarda ihtizaza gelmek myesser olmad. T ki Cenab maml mslimin ve Kblei erbab yakin kemali inkisar ve meskenet ve nihayeti huz-u daraatle secedat niyaz- nusrata vaz' cebin ettii bir hengm nusrat encamda hatifi gayip ki tercman kitab lreybdir; divan bahayii kudretten "Nasrun minallahi ve fethn karib ve besirfl mnnine ya Muhammed,, saday cellet-efzasile ibl bel fevz zafer

A N T O L O J S

243

etmekle, hisarm Edirnekaps civarmda bir rahnei ferah ferah kayi bulduu manzuri a'yni sruri mcahidin oldu. Amma bu esnada serdar mezalim iar zulmet sipahi zerrin klhi envar dameni hisar encm skubat felekten maribi zemini istitare tardetmekle, ol bab fevz- ftuhtan ahid-i nazende hram- zafer meydam zuhurda cilveger olmaa zamam imkn msait olmad. Fel cerem dy eddi rahnei hisardan sayd iin asakiri gajrret i ar ferman kaza nefaz kiver sitan ile her stunu nizeyi blsma bir me'ali horid_i incU ta'lik ederek muhakii amud-i seher edip, ol leyli pr veyl-i zulman, encama erince canibi hisar gerdun karara ehap efan- kahr- demar oldular. 1278

EVRAKI PERAN'dan
SALAHADDtN'den Salhattin, fezaili zatiye v e meziyyat syasiye ve askeriyeden kes ret ve tenevv akla durgunluk verecek nice evsaf celileyi cami bir nshai kbra idi. Ancak bu meziyyat aliyenin en by mcahedei nefs e itba vezaifte gsterdii kemaldir k o kuvvetle merebi rindanesini tamamile eriat perverlie tahvil etti ve tavrn - tabiati beerde olan eazma taklit hassasmm muavenetile - akraba ve merasna dahi tesir ettirerek hkmeti dilesine mut olanlar hakikaten her vehe bahti yar eyledi. Kapsndaki seyisler muamelt mfikane v e mtesaviyesne mazhar olurken husamay tabiyesinden olan Atabeke ve Selukiye iinde k e n di ata bindike kemali tevazu ve bahisle dizginini tutar v e esvabn d zeltir zatlar bulundu. Adaveti diniye dnyann iki kt'ai uzmasn birL birine arpacak derecede mteheyyi olan yle bir zaman taassupta kendiyle muharebeyi zami mesubat addeden Ehli salip resas nazarnda dahi karabeti istida olunacak derecede kadir ve an hasl eyledi. Ehlisalibin kesr suretine n iptida kendi muvaffak olduu iin Tuyi zemin zerine en byk ve en muhik tegayyrlerden birinin hudusuna sebep olarak halbuki byle bir emri zami fiile karmak y o lunda dahi adl merhametten ayrlmad iin nam celili hl dnyama her tarafmda insaniyete medar mefharet olan madudlmktar ekbirin esamii celilese beraber lisan hrmet ve tehayyrde dolar. insan iin muhal addolunan kemal yine tarizden masmiyet kabil olamaz. dahi ya cehl veya garezle muttasf olan dan kurtulamamtr.. Nitekim kendisi belki myesser olabir. Fakat Bu kabilden olarak Salhattin baz mverrihlerin muahazatnhalifei Fatm tarafmdan o za-

244

NAMIK

KEMAL

manlarca deta saltanat hkmnde olan vezarete getirilmi iken hil^ feti Fatmyenin ilgasma kalkmasm kfran nimet addederler. Fakat am dnmezler ki eer bu bapta Sultan Nureddin tarafmdan gelen em re itaat etmemi olsayd evvel asl velinimetine hyanet etmi olurdu,. Saniyen Nureddin o halde bittabi zerine geleceinden islm beynine kan der ve kendi Snn iken bir iyi mesnedinde muhafaza iin hem metbuuna ve hem mezheptalarna ksr kl ekmek lzm gelirdi. Bir de "Salhattin Msrda yerleir yerlemez Nurettin aleyhine is yan tasavvuruna dt,, derler ve buna da Takiyiddinin mahallinde irat olunan szlerile kendinin Nureddin ile mlakat etmek istememesini v e muahharen Suriyeye istilsn burhan gsterirler. Ya Takiyiddin amca snn tercman menviyat olduuna ne delil ile hkmedebiliriz? Salhattinin Nureddin ile mlakat edememesine pederinin vefatile Fatmiye takmmn hazrlad fesat sebep olmu iken bunu taallle hamletmekte ne hakkmz olabilir? Suriyeyi zapta gelince eer Salhattinin niyeti Atabeke hkmetine istil olsayd Nureddinin vefatndan sonra merasmm kffesi isyan ettii halde kendisi mnferiden hutbe ve sikkeyi Sul tan Salih bin Nureddin namna iln eder miydi? Halep kendisine arz teslimiyet ettii halde yine siler elinde klcnn kuvveti v e ahalinin kemali evk ile biati sayesinde istirdat ettii am ile kanaat eyler miydi? O zaman hkmat islmiyenin mercii mahsusu addolunan halifei Ab bas tarafndan umum Suriyenin hkmeti Salhattine berat le veriL mi iken Melik Salibin vefatma v e sair Atabeklerin kendi aleyhine K u ds kralile ittifakna kadar Suriyei ulyay anlarn elinde brakr nuyd? unu da ilve edelim ki sultann hrs ikbali faraziyat kabilinden olarak teslim olunsa bile yine denilir ki o zamanlar Asyada hkmetin hcceti meruiyeti halifenin tasdikinden ibaret idi. Hatt Atabeke de o sayede naili saltanat oldular. Salhattinin hkmeti ise yalnz halife ta rafndan tasdik deil halkm biati merua ve mutavaati ihtiyariyesUe dahi teyit olunmutu. Bunlardan baka sayei adaletinde hkmetten maksut 'Aan refah umum zamanma gre me'mulden kat kat ziyade ha sl oldu. .^altanatna bunlardan byk hcceti meruiyet mi olur? Bir de Avrupa mverrihleri iinde Reno d atijryon ile yamnda bulman valyeleri idam ettii iin sultana zulm ve gadir isnat edenler vardr. Fakat anlarn da ekseri heriflerin grd cezaya bin cihetle mstahak olduunu itiraf ederler. Hatt "bu adamlar islm ile yirmi kereden ziyade ahitlerini bozdular. Harekt harbiyelerini de politikaya hasretmediler. Daima kervan vurur, yolcu soyar, ky basarlard. Bu cL betlerle deta kutta tarik gruhundan idiler. Binaenaleyh hukuku mi l e l muhafazai nefislerine kfil olamaz,, derler ki hakikati hal de budur. Vaka Fatmiye taraftarlarmn Msrda teebbs ettikleri fesat zerine-

A N T O L O J S

245

m a r e t l y e m a n ile rfekas t)ln birtakm deba ve zrefanm ve Halepte ettii vaiz cihetile canibi u l e m a d a n sui itikadna fetva verilen ehabeddini Shreverd gibi nadirlvcut bir h a k i m i n Salhattin z a m a n m da cezay idama uramalarna teessf olunur. Ancak b u teessf m a k t u l Jerin nefislerini yle bir m u h a t a r a y a ilka, etmelerine aittir. Yoksa sul t a n haiz olduu mesnet iktizasmca eriati ve asayii memleketi muhafa zaya m e m u r olduu iin haklarnda t e r e t t p eden h k m n icrasma m e c b u r idi. te saikai ikbal ile politika leminde terakkiden terakkiye ve m u zafferiyetten muzafferiyete y r y e r e k sahifei a n m lekei gadr ve seyfi celdetini h u n u nahak ile lde etmeksizin zamannn birinci padiahl mertebesine vsl olan Salhattin eer Tavaifi M l k n mutad olan ev lt ve akraba beyninde taksimi memalik hatasna da dmemi olsayd feraizi eriat ve vazaifi insaniyeti mekast ve zamanmn ihtiyacatile mezcederek tamamile fiile kard iin m u h a k e m a t tarihiyece h e r t r l nekaisten beri bir h k m d a r kmil addolunurdu. Maamafih gya ki k u d r e t t e n Ehlisalip denilen belnn karsna ekilmi bir eddi zihayat idi. Kuvvei mukavemetine kar seyl, p a r a l a n d v e gide gide gavr in'idama ekildi. Hernekadar devletin ikbali nefsine k a i m olarak asan kendinden sonra ok zamanlar payidar olamadysa d a yine unvan azameti acayibi seb'anm hreti gibi dnya d u r d u k a bakidir. FATH'ten Bu hal ile m u h a r e b e iptidar eder etmez, r u y u deryay dmann h e r t r l mermiyat kaplam ve bahusus neft ielerinin dkt ate su zerinde yzmee balam olduundan bu suubet ve ab- atein temaay imtizacndan asakirce hasl olan dehet sefaini Osmaniyeyi gya hayret l e donmu gibi b t n b t n h a r e k e t t e n alkoydu. Yalnz dalgalarn sev kile iki gemi yerlerinden oynad. Anlar da biribirlerine arparak; a t e aldlar. Fatih, nefsindeki marifet ve askerindeki mekrimi ahlka gvenip te elinde olan ufak bir devletle b t n Avrupaya meydan okumu iken d o n a n m a s m m yirmide biri makamnda bulunan birka sefine ile uraamadn grnce galeyan hiddetle serapa bir ateparei gazep kesilerek h e m e n berki cihan gibi suvar olduu kheyln ile denize atld. Ve bu t e maann tesirile donanmaya fevkalde bir gayret geldiinden d m a n gemileri zerine bir iddetli h c u m daha icra olundu. Fakat galebe se faini Osmaniyenin k e s r e t i v e fedakrane gayretile hasmn m e h a r e t i beyninde mtereddit iken Rumlara msait ve gayet kuvvetli bir r z g r

246

N A M I K K E M A L

2ulr etmekle zikrolunan be sefine donanmanm arasmdan kemali s ratle gzar ettiler. Bu urada mahsurlar dahi Sarayburnu ile Galata ara smda olan zinciri gevettiklerinden biribirini mteakip Halice dahil oU dular. Halil Paa bu muvaffakyetsizlik zerine yine meydan bularak ehre byle birtakm iane daha gelebileceinden ve o takdirde hal m kl olacandan bahisle padiah kabul sulh iin irzaya kalkt ise de Fatih, paamn halini, bu trl desayisin hakikatini daha birinci defaki saltanatndan dr olduu zaman pek ac tecrbelerle renmi olduuna mebni maveresini hamiyyet ve marifetlerini itimat ettii Zanos Paa ve Molla Grn ve Ak emseddin gibi birka uzamaya hasr ile te ebbsnde sebat eyledi. Amma balda tarif olunan kiver kuann yan mas v e donanmanm dman gemilerini menedememesi ve bunca h i m metlerle imal ettirdii byk toplara bile istihkmat mevcudenin muka vemet edebilmesi kendini de biraz endieye drmt. Byle suubet hengmlarnda acezenin kr ftur ve calinin ise taharri olduundan Fatih bir zaman Halicin zincirini krmaa are aradktan ve andan dahi meyus olduktan sonra yine en byk munj olan kuvvej UJm ve irfaniK keamee^e mracaatle- tavk be^trn harictid'e gorr^fceek bir ted birin ihtiyarna kalkarak haritalarn bizzat tertip ettii bir tarik ze rinden, Dolmabaheden Kasmpaaya kadar bir kzak ina ettirdi ve in tihap ettii yetmi kadar sefinenin yelkenlerini kuat ettirerek v e Gfalata tarafndan nekadar insan ve hayvan varsa nakil hizmetine tayin eyliyerek bir gecenin iinde bin trl ikdamat ile cmlesini birden Halice inzal ettirdi. Mahsurlar byle dalar, talar deryaya tahvil eder yolda bir harikann temaas ile bittabi mptel olduklar hayretten kur tulunca sefaini varideyi yakmaa kalktlar ve bu yolda birka kere pek fedakrane hcumlar da ettiler. Ancak her trl teebbsat harbi y e v e desayisi hafiyeyi padiahn idrak ve ihtiyatndan kurtarmak m u hale yakn bir ey olduundan maksatlarn fiile karamadlar. Fatih ise Galatadan karya, imdiki sallar tarznda, biribirine mer but variller zerinden asker geecek ve top kaldrabilecek bir de kpr ina ettirmee balad. Rumlar kprnn hitamndan sonra yine ihrak teebbsn tekrar ettiler, yine padiahm ihtiyatm tecrbeden baka bir ey kazanamadlar. Nihayet zincirin dahilinde ve muhafazas hizmetinde mevcut olan yirmi be kadar gemiler tarafndan sefaini Osmaniye ile kprye bir zarar iras etmek tasavvurunda olduklar haber alnmakla Fatih Halite olan filonun emniyeti iin Rum gemilerinin ihrakma azmeyledi. Ancak imdiki Beyolunun bulunduu mevkide olan Zanos Paa ordusundan

A N T O L O J S

247

baka bir yerden bunlar topa tutmak kabU deildi. Oradan atlacak gl leler ise bizzarure Galatanm istihkmat v e ebniyesine dokunacandan ve halbuki Galata Cenevizlerin elinde bulunarak anlar da ahdi padiahide olduklarndan frkai bahriyemizi vikayeye imkn olan toplarla dma nn tesalltundan vikayeye imkn bulmamad. Fatih-ki her muhatarada bir stat ve her ihtiyata bir vesilei icat bulmak hasaisinden idi. Bu mahzurun defi iin yine kenzi lyfnay ir fana mracaatle tertip ettii hesap zerine mukavves glle atar bir takm toplar yaptrmak tedbirini buldu. Bu toplarn birile bizzat nian alarak ikinci gllede bir Rum sefinesini garkeyledi. te padiahn Haliteki sefain ve kpry muhafaza iin fiile kard bu ihtira imdi topuluk fenninin en mhim erknndan olan bumbara usulne esas olmutur. Bahren bu teebbsat ile itigal olunduu srada kara tarafndan kalenin drt burcu tahrip edildi. Asakiri Osmaniyenin gayreti fedakranesile hendein hemen nsf dolduruldu. Fakat duvarlarm rasaneti fevkaldesi cihetile atlan glle lerin tesiri ykmak deil, delmekten ibaret idi. Nihayet padiah Topkap le Edirnekaps beyninde, tensip ettii bir duvar/ adi toplardan birka ba tarya ile be on gnler bir hat zerine dve dve gevettikten sonra biL yk toplara ate verilmesini emretmekle yanarda patlam gibi bir tarrakai kyametnmun ile da paras byklnde atlan gllelerin bi ribirini mteakip birer mcessem zelzele gibi vrudu duvar yerle yek san etmiti. Bunun zerine Fatih imparatora bir kere daha kalenin tes limini teklif ettikten ve yine cevab ret aldktan sonra muhacemeyi fer man eyledi. Fakat o gn yine fetih myesser olamad. Padiah ta alan rahnenin hasm tarafndan termimine meydan kalmamak iin her tarafta me'aleler ve hattt mzraklar ucuna vernca mumlar yaktrarak muha rebeden el ekmedi. Orduyu hmayun kesreti ziyadan bir hale gelmiti ki ertesi gn zuhuruna intizar olunan fetfin hemen o geceden ehrayinine balanl m zannolunurdu. Sabah olunca padiah bermutat askerini istishap ile nlerine ate, yanlarna altn saarak yine muhacemeyi kuat eyledi. Bu hengmei kyamet p birka saat devam ettikten sonra asakiri Osmaniye kara dan, Haliten kendi naalarile hendek dolduracak mertebede gsterdii gayret sayesinde kale fetholundu. Cenevizler elinde bulunan Galata ile Rumlarda kalm olan Silivri ve Boados ise ehrin zaptn mteakip istiman eyledi. Hazreti padiah stanbula bir ly muzafferiyetle duhul ederek imparatorun ikametgh olan eski saraya nzul edince binann ziynet

248

N A M I K K E M A L

v e cesametile beraber vahet bad- hihie dndn bihtiyar gzlerinden ya dklmee v e lisannda: Bm nevhet vzened ber tarem-i Afrasiyb Perdedr mi kned der kasr Kayser ankebt beytini t e k r a r etmee balad merebi hakmanesinin m a k zere tarihlerde irat olunan vekayidendir. SULTAN SELM'den

mahede ile

delilinden ol

Sultan Selim kameti tavile mail, kemikleri kaim, omuzlarnn aras gayet vasi, vcudunun nsf ls nsf esfelinden ksa, ba byk, ka lar atk, yz mdevver, byklar ehresine bir garip hey'et verir hal de, byk arslan gibi az iri, ene kemii vasi ve kavi bir dehetli k a h r a m a n idi. Hele cephesinin intizam ve nuraniyetile gzlerinin kh bir fikri h a k i m a n e gibi manzurunun gnlnde olan en pinhan kelere duhul eder yolda ve kh bir zeban gya gibi nazarlara ifay m e r a m eder s u r e t t e baklar istidadnn fevkaldeliine birer vazh burhan idi. Sirette ise kudretin nadiren tezyininde bezli kemal, ettii havariki d t t a n madut bir zat olarak ulvv himmet, metaneti azim, kibri nefs, itti sal tasavvur, hiddeti zek, umku nazar, srati intikal, isabeti zan, cel deti ftriye, mahareti harbiye, meyli inklp, tahkiri dt, nfuzu emr, ilkayi dehet, iddeti sekime, galebei mkilt, nefreti lezayiz, istihfaf h a y a t gibi herbiri bir k a h r a m a n a sermayei iftihar olacak birok mezayay celile'yi cami olmakla beraber ftratnda ehvet ve r a h a t a inhimak ol m a m a k cihetile hali zamanlarm sohbeti ulema ve mzakere! u l u m ile i m r a r etmiti. Ve hatt kendisi mizacnda olan iddetli teessrle otuz sene kadar mlkn bir kesinde cz'iyyat ile itigale mecbur olduu iin pek ziyade sklm ve bittabi mail olduu ilahiyat gnlne d n y a d a n bir nefret vermi olmak cihetile baya bir hzn daimye mptel olduun dan bu strabn tesirile geceleri uykusu saate mnhasr olmakla o zamanlar saray ktphanesinde nekadar mellefat var ise leyali tenhayide cmlesini gzden geirmi idi. Bu fezaili mevhube ve kemalt ilmiyeden baka teebbsnde le min muazzamat u m u r u n u cz'iyyattan m u h a k k a r grmek ve icrada bil kis nakasdnn en kk bir cz'ne klliyet camias k a d a r ehemmiyet v e r m e k t e n ibaret olan ve measiri celilejre mazhar olmu nekadar eazm var ise hemen cmlesinin en byk silh kuvveti bulunan hasisai imtiyaza malik olduu gibi kabul hak ve kymetinaslk tabayii beerdeki neka-

A N T O L O J S

249^

y i s ve kemaltm mizan tadilidir. Mizacnda hibir hdise ile halel b u . lanruyacak surette yerlemiti, lemi makasdn taharride ikdam ise o derecede idi ^i tariki azminde mevti hail tecessm ederek karsnla durmu olsa bperva zerine gider ve bu yolda her trl mteheyat v e hissiyatna pek suhuletle galebe ederdi. te Sultan Selim bu suretle hali zamanna mnasip ve tasavvuratmda olan ulviyeti kadr anile mtenasip olarak politika meydanma girince milleti islmiyeyi kelimei vhideye cem ile zamanmca mamur olan memaliki lival hamdi eriatin sayei emn altma alma maksat ittihaz eyledi. Fakat yle bir emri azime teebbs iin Osmanl mlkn teettt hkmet ve fesad ahlktan kurtarmak ve cem'iyyeti mvahhidini tefrik etmekte olan mezhebi iiyeti ortadan kaldrmaa ihtiya grdn den saltanat biati adiye ile deil bir nevi intihap suretile kabul ede rek hkmetini esas hakikisi zerine bina ettikten sonra hereyden e v vel devletini bulunduu sar'ai sknetten kurtarmaa azmetti. ptiday mbaeretinde fikri cedidi o derece ileri gtrd ki salta natn sakall bulunmak gibi en cz'i merasimine bile riayet etmedi ve evza ve etvarnda ecdadmn hibir halini ve hatt libasn taklit etmek istemedi. (Hkmete mteallik ef'ali yle dursun, baziei efkr olan e'arnda bile zamanmn hali olan lfzperdazlk gibi seyyielerden eser bile grl mez. Kaleminden herne sadr oldu ise musademei sehap iinden zuhur eden berki can gibi heyecan efkr ve vicdan arasndan cevval olmu bir lmiai marifettir ki kailinin hikmet v e hamaset veya evk ve muhabbete dair olan ahvali kalbiyesini izah eder). te bu cz'iyat ile balyan tahavvl bir iki sene geer gemez mem lekette ahvali medeniye ve siyasiyenin her cihetine sirayet ederek as rn mizacn btn btn tayir etmi ve hak v e istihkak, hrmeti hatr v e riayeti meratip gibi avarz mefsedete ilim ve tahkiki taassup ve meclbiyete, emri muta zf hkmete hulf olduundan Osmanllarn azame ti an bidayeti zuhurlarnda olan neeyi maa ziyadetin hasl etmek yle dursun baya islmn kurunu ulsnda olan satvet ve ulviyetin avdeti kuvvei karibeye gelmiti. Vaka Sultan Selim bu maksada kan iinde yzerek vsl. oldu. Fa kat acaba netayici matlubeyi bu derece iddeti ihtiyar etmeksizin hasl etmek kabil mi idi? 1873

250

N A M I K K E M A L

RFAN PAAYA MEKTUP'tan

... Zarmz cizaneme kalrsa vatann her hal ve kemalce midi istik bali olan nevzuhuran urefaya kymet ninas nazarile bakan bir zat likadrin mecmuas zirde birka numunesini irada mtecasir olduum hatiat e malmal olmamak lzm gelirdi: "Urucu sidreye usret mi var cismi erifinle Sana sllem hu nh tk- herindir ya Resulallah,, N e demek? Mi'rac Nebevi nerdbana m muhta idi? Eser kadrini bilmez, nevresidegn szlerile tahkire tenezzl buyurulan bendegn dev letlerinin mesleki kudemaya itirazmz u beyti l mranelerinde ol duu gibi bir san'at uruna manay feda edegelmek itiyadnda bulunduklarmdandr. Arada hibir vehi ebeh mevcut olmakszn tabakat eflki nerdbana benzetmek iin bir mcizei kbray peygamberiyi nerdbandan kmak gibi bir hareketi diye hkmne tenzil eden asara iir diyemiyeceiz. "KabvJ etmez ulnvi kadr.v ann eyni rf arla Dahili dergehin gamdan emindir ya Resulallah,, Beytinin iki msran yekdierine raptetmek iin zincir mi taharri edelim?... eramzm vezin ve kafiye uyunca makult ve hikemiyatta dahi keyfemayea tasarruf ederek istedikleri gibi bir lem icadna kalkageldikleri lisanmzda edebiyatn ruhu aslisi olmak lzm gelen hikmetten btn btn ayrlarak, hristiyan mevtalar gibi gzel giyinmi bir cena ze hkmnde kalmasna sebep oluyor. Mesel efendimizin: "Kabiliyyet ile meruttur insaniyyet Geri nkabil olanlar dahi insan gibidir,,. beytinde olduu gibi ki kabiliyet, evki kelm ve muktezay makama g re dirayet manasna istimal olunmu; ve binaenaleyh dirayetten mahrum yaradlan ebnayi cinsimiz tahakkmen lemi insaniyetten tardedilerek, mantkin tarifat bile hilaf makul gsterilmek istenilmitir! ....Bu kadar tafsilttan murad cizanem irfan cibill ve fezaili meksubei devletlerini inkr manasna de, mesleki atikin fennen ve aklen, vicdanen ve diyaneten merdut olduunu ve anm aleyhinde bulunmakla tahkir ve istihfafa lyk bir hatada bulunmadklarn delili mkulesile beraber nazar tetkiki samilerine arzetmektir.

A N T O L O J S

23P

ME3 PBSONS TERCMES MUAHEZENAMESN'den

BRNCl MEPHAS Acaba Silvio hrriyeti vatan n a m m a irtibat hasl ettii politika yolundabir zindam belya dm iken vicdanna nasd galebe etmi te m e c r u h u haneri zulm olduu maukasna kar sktu edibane ile izhar infial eden k sadk gibi politika yznden urad felketlere mukabil s k t ile teskini h a r a r e t tesell garibini ihtiyar eylemi! Nekadar mukteza y hale mugayir tebih! Maukasnn siteminden ikyet etmemek baka, ak yolunda ayar elinden ekilen felketleri skt ile gemek yine ba ka. Bir vatanperverin vatan iin en iddetli bir strap iinde bulunduu ve hususile vatann kendinden mustarip bir halde grd zaman hisse decei teessrlerden daha ulv, daha airane, daha hazin acaba d n y a d a bir ey var mdr? Hazinetl gayb efkrn en kymetli cevheri, mekr i m pesendan insaniyetin en sevgili mauku denilmee lyk olan ylebirtakm r u h a kuvvet verecek ve insann sahihan insan olmasna hizmet edecek tasavvurlar ademi bd skt iinde mahvedip geivermee bir edip nasl kyabir? Mahpes mdarllte rr.eyhanecili cemetmekl iblise h a y r e t b a h olacak bir mehareti hasise gsteren edaniden b a h s e , dip te can almakta, h a n m a n y k m a k t a Azraile rekabet edecek k a d a r dehet izhar eden zalemeyi lisana almamak airane bir meslek midir? Ben ann yerinde olsam, velev n e k a d a r maskara olursa olsun, insan kisvesine b r n m bir eytan tarif etmekten, velev nekadar hail gr nrse grnsn,- insan ekline temessl etmi bir meleklmevt tasavvur etmei bin kat mreccah grrdm. Silvo'nun neticei mephaste yazd alamak zfnl da dorusu beenmedim. nk vicdanma tatbik edi yorum; hubbi vatan kadar mukaddes bir maksat kalbe gerekten yerle ince kendine m u k a b i l gelecek hibir hisse yer brakmamak lzm gele cek. "Ya gnl kabili taksim idi. Ya bir deil bende gnl be idi,, hayali airanesi hevesat ebaba bir gzel hulsadr. F a k a t gnl hakikaten mnkasem veya mteaddit olmadka bir k e r e vatan hissinin istilsma dtkten sonra iinde baka bir hkimin istibdadna imkn kalmaz. C u m h u r d a padiah olamad gibi.. N e hacet, ikimizce de m c e r r e p olan haller davam isbata kfidir. A v r u p a y a gittiim srada ben de ailemden ayrldm; h a t t m t e e h h idim. Hatt bir de h a y a t m d a n kymetli bir kzm vard. Ve h a t t bam da dnyada en iddetlilerinden bir sevda da mevcut idi. Cmlesine m-

j252

NAMIK

KEMAL

tehassir gittim. En sonraki mlakatm d a seninle idi. Gzmde bir damla ya, y a h u t rengimde bir tegayyr grdn m ? Hi fedakrlk gibi m e r -danegii mcessem vasfna dnyada hereyden ziyade lyk olan bir his si linin m a h k m u olanlarn gznde tflne bir feryad bi sadadan iba r e t olan girye nereden hasl olur? Avrupada Silvio'nun ikyet ettii .hasretlerin u m u m u n a m a a ziyadetin mptel idim. Gnlme hibir vakit r i k k a t bile gelmedi. Yalmz bir kere az kald sevda getirecek idim. A n a sebep t e kendi halim dil, tervici maksatta frkann gsterdii zaafla mnasebetsizlikler idi. Hubbi vatann galebei mutlakasma imdiki halimde o kadar deliller grdm ki mesele indimde deta bedihiyat kuv vetini buldu diyebilirim. Hasreti akraba v e ahbaptan baka bir de sebep siz, muhakemesiz diri diri bir kabristana atlmak tasavvuru gz nne alnsn. Zannederim ki kalbi iz'af etmeke bu hal Silvio'nun felliietinden birka kat iddetlidir. Maamafih insan maksadn severse, maukas gibi cefasile beraber belki cefas iin seviyor. Binaenaleyh alamak, teessr etmek yle d u r sun, uradm musibet bana deta bir elence zaman gibi geliyor. Tev kif olunup ta hapishanei u m u m y e gnderildiim gn m e m u r l a r a selm dan sonra en evvel sylediim "efendilerimiz bizi b u r a y a hapsedecekle rini bilmiler de elencesiz brakmamak iin n tarafa bir de bahe y a p mlar,, sz olmutu. Hele arkadalarla vapura giderken maksad celilin hissiyat kutsiyyesi halimize bir derece ulvij'^et vermiti ki hakayiki mcerredeyi huda muktedir bir nazarla yrymze baklsayd hubbi cah, hrs ikbal, meyli t a h a k k m gibi zelil iken li grlmekte aha kalkm ylandan hi fark olmyan deniyat alik ayaklarmzn altnda bir mezelleti hakikiye ile hakisar olmu grnrd. Herkesin skneti lubaliyane ve mekneti vakuranesi: Mherraytm reca v havften indimde ldir Vazifem menfaatten, hakkm araz hkmetten beytinin mealine misali mehhas olmutu. Hele birinden birine nakle derek buraya geldiimiz v a p u r d a zevkimiz, safamz, srrmz, eta retimiz bir derecede idi ki o kadar huzuru kalp ile geirdiim eyyam m r m d e pek az biliyorum. Hatt evkimize m e m u r olan ve evkimize dikkat edenlerden biri bir gn beni t e n h a bularak "halinize baktka nefye adam gtrmyorum, nefiyden vatana adam getiriyorum itikadna deceim,, demi ve bizim taraftan "vatan iin herne ekersek vatan mz kadar severiz,, cevabn alm idi. Geceleri Silistrenin arklarm okurdum. Yrrimde hissiyat o kadar b y r ve o kuvvetle evzam o k a dar messir olurdu ki dinliyenleri sahihan Silistre gibi m.uhasara haline

A n t o l o j

isi

253;

dm ve mdafaai vatanperveranesini haddi imkndan karacak rad delere gtrm bir bedbaht kale karsna tesadf etmi gibi gayet deh etli bir behti gazubane ile mmtezi gayet tesirli bir efkati mtehayyirane istil ederdi. Rodosta arkadalardan ayrldk. Uhuvveti efkr ve hususile karabeti mesaipten dolay mlsk domu tev'emlerin iftirak derecesinde strap ekmek lzm gelirken kimsenin rengi bile tahavvl etmedi. Gya ki meclisi lfet hitama ermi ve gidenler ertesi gn yine bir yere gelmek zere hanesine gitmek iin ayrlmt. Yalnz esnay se yahatte bir eseri infial, grdm. O da Hakknm ben Kbrsa karken bir savt hazin ile, Kemal, senden ayrlacama canmdan ayrlsaydm yo lunda bir sz sylemesidir ki srf muhabbeti halisaneden dolay biare nin kalbinden koparcasma ihtiyarszlkla azmdan dklm olan u bir ka lkrdya bile gerek bende ve gerek Nuride tahriki hiddetten baka bir tesir hasl edemedi. Zavally en masumane bir hissi iin deta tekdir ettik. Ne demek birader, hi insan Silvio gibi yahut bizim gibi bir iptilya uraynca vatanna cz', klli edebilecei hizmetten mahrum olduu nu bile dnmeksizin valide veyahut pederinden ayrldna alar da kendini insan bilirken ihtiyarile ocukluk haline tenezzl eder mi? Hi adam on, on be sene her trl hevesat ve temayltma galebe ederek vcudunu vatanna, milletine vakfetmee muktedir olup ta andan sonra bir felkete derse sevabknm mefhareti ve hi olmazsa vazifesine itti ba etmek gibi bir medar tesliyeti varken o kadar gzel, o kadar l haya lt pii nazarndan giryei acz ile mahveyler mi? Avrupada bulunduum mddet meslekperverlik saikasile pek ok politika mltecisi ile grm v e yine o yolda zindanlara atlm pek ok mahpus grmtm.. lerin de kadnlar, ocuklar, a kalanlar, bin trl eziyet ekenler vard. Hibi rinin ^ z n d e n ya deil, lisanmdan bir harfi ikyet hasl olmazd. Tarihler, gazeteler meydanda duruyor. Yunanm, Romann, Arabm^ Trkn, ngilterenin, Fransanm, Amerikann, Almanyanm, Ispanyanm v e hatt Garibaldi'ler gibi hadidi metanetten dklm nice timsali hr riyet numune yetitiren talyamn ashab inklbatna dair yazlan tafsi lt arasnda hi teessrle alar gz, korku ile arpmr gnl tarifine te sadf olunur mu? Zaman felkette alamak, hazz nefs veya hrs cah ile siyaset dairesine girenlere yakr. heday hrriyetin giryesi yaralarndan dklen bunu nahaktr. Hbbi vatan dedikleri timsali ruhaniye meftuniyetle mecruhlfuat o-, lanlarm vakti iptilda gzlerinden ya de ate salr. Muahazede bu kadar uzun lkrrdlsu: syleyiim mlkmzde henz yetimekte olan hubbi vatan arasmda Avrupa inklp taraftaramndan a cizinin kendi itirafile msbet olan tercmei halini meydana k o y -

:254

N A M I K

KEMAL

maktan efkn milliyece bir hayli suitesirler hasl olabilecemi lykile isbat iindir. (2) Tercemenin ivei ifadesi imdiki asarndan aadr. Vaka bu .fasl bizim lisana naklettiin zaman senin kuvvei kalemin deil, hatt milletin edebiyat imdiki asarnda grlen mertebei istikmale vs ola mamt. u kadar var ki eserini tashih edebilirdin. Mesel (aksendaz) v e (ikametsaz) kafiyesi gibi eskimi veyahut (avihtei ecerei ibret) gibi hsn mnasebetten ri szlerin pek kolay slah kabil idi sanmm... Silvionun mahpus iken ilk gece uykudan uyanmakta olan dehet hakkndaki hissini de vicdanma tatbik ettim, doru bulmadm. Ben hapishanei umumye ilk gittiim gece on saatten ziyade uyku uyudum. Sa bahleyin dahi bizim evde yattm gecelerin ekserinden daha sakin, da ha rahat kalkm idim. Hereyden evvel zihnime arkadalarmm hali geldi. nk anlarn da tevkif olunduklarm geceden iitmitim. Memur larn birinden sordum. Odadan kt. Biraz dolatktan sonra geldi. Yal nz Mithatm uyank olduunu ve kusurlarnn benim gibi saat te ya taa yattklar ve aradan on bir buuk saat getii halde yine rahat, ra hat uyumakta olduklarm haber verdi. Hatt kendi zarife bir adam olduundan glerek: "Galiba sizin ka bahatiniz, millete lzm olan vcudunuzu uykusuzlukla harap etmek imi te buraya sizi rahat etmee gndermiler,, demiti. Ben de ana mukabil: "yle olmak gerek. Hatt ben Pariste iken mehur Rochefort'u hapset tiler; ahpab ise biare imdiye kadar vatanna hizmet iin gecede ancak iki saat uyku uyurdu. Mahpeste bir mddet olsun rahat eder de vcudu na biraz shhat ger diye sylenmilerdi,, cevabm verdim. Hapishane! umum yle dursun Magosada bile gnlme yle ilk gece korku yollu vehmiyat tflane hutur etmemiti. Bizim ilk gece ise hubbi vatan kuvvetile mcehhez olmyan bir kalbe gerekten dehet verebilecek haller den idi. Baz yerlerini tarif edeyim de bak: Kbrs iskelesine takriben saat drtte kmtm. Hkmet kona nda yemek yedik. Saat alt raddelerinde bir zaptiye yzbas, drt zaptiye, iki topu neferi nm arkam sarm olduu halde yola girdik. Magosaya yarm saat kala gne gurup eyledi. Buranm maribi dalar, ormanlar iinde bulunduundan, afan bin trl zulm-an renkler iin de grn o kadar sevdav idi ki eer Kksuda evk ve muhabbet leminde yle bir guruba tesadf edeydim, bihtiyar saatlerce alardm. Bulunduum halde ise nazarma arpan temaay hazin gnlme hi teBir etmedi. Zihnimde hasl olan mtalea deta "ite gne batyor; yarm yine doar,, fikri amiyanesinden ibaret idi. Akam pek karanlk de v e fakat sisler, puslar iinde v e baya

A N T O L O J S

255

aalr gibi hazin bir halde idi. Andan da kat'a mteessir olmadmi. Yolda gelirken hikmeti tabye merakls bir adam gibi o sisleri, puslar peyda eden buharn sureti suudunu ve derecei glzet ve hiffetini dnrdm. Kaleye yaklamca dembedem tezayt etmekte olan karanlkla i m tiza etmi gayet hafif ve ak maviye mail bir bulut arasmdan gzme bir kabristan ve iinde olduka byk bir kubbe grnmee baladL Ya nmda bulunanlarn birine kubbeyi sordum. Atpazar eyhi Osman Efen di merhumun merkadi olduundan tutturarak burada kalebent iken irtihal eylediini syledikten sonra gayet masumane ve her trl suini yetlerden beri bir tarz sadedilne ile Magosanm vehameti havasn v e buraya menfiyen gelip te vefat edenlerden bir yirmi kiinin ksack tercmei halini anlatt. Mezarlar nerelerde bulunduunu tarif etti ve hatt birtakmnn bnyeleri fevkalgaye kavi iken bir iki defa stma tutuvermekle irtihal ettiklerini de Uvede kusur eylemedi. Sohbet buraya eritii srada biz de trbe ve kabristann kenarme vsl olduk. Yek nazarda mezarlk, gzme her insan iin mntehay is tikbal olan mevti hailin topraktan yaplm bir timsali gibi grnd. Yi ne fikrimde, dnyann neresinde hava mhlik deil ki burada olmasm, Birka yl evvel veya birka yl sonra lmenin ne hkm olabilir ki in san ne vakit leceini dnsn, mtalealarndan baka bir ey ceveln etmez, ve lisa^mda hakikaten mtecellidane bir tarz ile: "Alt da hir, st de birdir yerin,, msra tekerrr eder dururdu. Bizim refiki rah ise bendeki skneti gr dke szlerinin baka trl tesir edeceini hi hatrna getirmiyerek lyenkati herze vekilliinde devam ederdi. O hal ile Magosa kapsna eritik. Bir eski tahta kprden getik. Kasabaya dahil olduk. Buras metruk kabristanlar gibi yalnz ykk, rk ta ymtsndan ibaret bir harabezardr. Hane suretinde olan mahallerin deliinden, deiinden kan ve fakr mezellet cihetile vcutlarnda kuru kemikten ve ehrele rinde rk deriden baka bir ey kalmam olan yar plak sekenesi gznne alnnca baya kefenlerile meher meydanma uram e m e vat kyas olunur. Zaman vusulmde ise gecenin zulmeti bu dehet bda. nisyam ebed kadar korkun, libas matem kadar hazin bir perdei siyah ekmiti. Birka dakikada bu zlli ehval arasnda her admda bir taia ve her kede birka muziyata tesadf etmeksizin gemesi muhal olan ve dkyet ve inhirafta en mhim san yoUarma meydan okuyan so kak veya tabiri sahihile girizghlardan geerek hkmet konama v sl oldum. Mlkiye kaymakam ile asker yzbasnn ehreleri akrabas m m idamma memur olmu bir hizmetkr andrrcasna veleh ve dehet iinde idi. Meer vapurda iken menfamz Lefkoadan bir telgrafla Mago saya tahvil olunduu gibi, bir dier telgraf e tevkifi asker tahtma

Tlmiiz.

256

NAMIK

K E M A L

Lefkoada bulunan kaymakam se kemali dirayetinden (tevkifi a s ker) kelimesinin manasn bir garip yolda anlyarak asker neferatmt hapsolunduu yerde tevkifime eniir vermi. Halbuki benden evvel bura y a menfiyyen gelen Emin Bey kalenin haricinden dahiline naklolunmakl a nzul getirecek derecede havf ve tel gsterdiinden, berikiler ktip lik karinesile beni de ana kyas ederek korkudan helakimi tevehhm etniler. Etvar mtehayyiranelerine sebep o imi! Hkmetten klaya geldik. Milzm, askeri meydana dizmi, dvan vermekte idi. Merdiven bana yaklatk. Kaymakam hemen frlad, yukar kt. Yzbaya "Biz nereye gideceiz?,, dedim. "Hasbelicap imdilik buraya!,, cevabn aldm. Gsterdii yer, klann iki dirsei arasmda yaplm bir zemin . le beraber bir oda idi ki arz v e tul birer kar olmak zere tahta ile mesdut bir penceresi, bir de eilmeden girilmesi muhal bir kaps vard, ine girdim. Kenarndaki ta dirsei zerine yorgana benzer bir ilte serdiler. Bir tarafma araf inceliinde bir yorgan, bir tarafma ilte kaimlnda bir yastk koydular. Kapnn nne de tfek iki karakol diktiler. Dnyada en hafif vehim ile muttasf olan bir adam yle bir halde bulunsa mutlak idam olunacana zahip olurdu. Ben ise o camehab hu zur zerine uzandm. Baktm ki odanm tul tam boyuma gre yaplm, h e r taraf toprak. Bir cihetinde ine delii kadar menfez yok. ldeta yer yznde yaplm bir lahit iindeydim. Bu halde zihnimden ne gese b e enirsin? Vapurda iken Akif Beyin tertibini tasavvur etmitim. Fakat tasavvurumca Dilrbay kh Akife, kh Perteve idam ettirmek ister v e bu suretlerin hibirini beenmezdim. O vahet bt iinde oyunumun zih n e n olsun itmamna are dnmee baladm. Sleyman Kaptan o s rada ihtira ettim. Ben o te'lifi zihn ile megul iken nme iki sahan y e tek getirdiler. Safay hatrla yedim. Zamam hazm bile beklemeksizin hemen uykuya yattm. O gece on bir saat kadar uyumuum. Birka kere kaldrmaa geldiler. Gelenleri defettim. Biraz daha uyudum. Yine bizim evdeki uykulardan rahat uyandm. Zapitler skneti halime bakmlar da bieyyihal ya firarma, yahut itlka mutmain olduuma zahip olmu lar. Sabahleyin klada benim iin baka bir oda hazrlamlar, oraya kardlar. Mddeti medide memurlarla elendim v e hatt mizaemm h i lfma olarak birka k e r e istihza da ettim. Niin alayacam? Niin ailemi, filn tahattur ederek mteessif olacam ki, ben zaten girdiim meslee her muhatarasm dnerek, her belsn gze alarak girmi idim. H e l e Silvionun hapse girdikten sonra o kadar dindarha dklte b i r nevi iman yeis hkmnde olduundan, letafet v e ulviyet levaza zaruriyesnden olan hayalt a i r a n e dairesine u r a r eylerden deildir^

A N T O L O J I S I

257

Bu mephasm tercmesini de evvelkilerden farkl bulamadm. Bir "istif, ham maal inkr,, terkibi icat etmisin. stifham inkr stlah marufu meydanda dururken ana hi lzum yok idi zannederim. Mephaste olan mnasebetli mnasebetsiz yn, ym kafiyeler iin tekriri itiraza l zum gremem.

MKR MEGA TERCMES MUHAZENAMES'nden

Diyojenin birka nshasnda tefrika tarzmda bir ey gryoruz ki nerettiren zatn mukaddime yollu yazd eyde beyan olunduuna gre - l tebih _ Volterden mtercem imi!.. Ashab maarife msellemattandr ki franszca bugn cihanm her tarafnda mstamel olan ve miktar yedi, sekiz yze bali bulunan elsineden edebiyata en zengin olan , drt lisanm, Volter ise hemen yz binden mtecaviz bulunan Fransz mellifleri iinde cmleye faik tutu lan , drt edibin biridir. Hal byle iken bu makalede hl trkede ve belki gazetelerin iln stunlarmda grlen en ehemmiyetsiz bentler ka dar letafet yok! Letafet nerede kain:! barelerinde rekketten, rabtsz. lktan, ta'kitten, manasz, kaidesiz lfzlardan geilmiyor. Haydi oralar da mazur tutalm! Bunun gibi muhayyel eserlerde bittabi mevcut olmak lzm gelen nkteler btn btn kaybolmu; ma kale mnii mahirinin marifeti kaleme, yz gz mrekkeple boyal bir kza dnm! Hsn ve ivesinden bir mtalea has etmek kabil ola myor ki, hatt mtercimin arzusu gibi Volter'in efkr ve sarma numu ne olabsin! imdi biz tercmenin letafetine numune obnak iin birka satrm alalm; ve tabirlerile ibareleri hakknda olan mtaleamz ait olduu sz lerin zirinde irat edelim. "Amma yle fikri hakr ve zikri mekr ile,. Ne muntazam tarsi! Okuduka azmdan akl ta dklyor zan nediyorum. "Galeyanda olan nerdbandan,, Kamusu hayli aradk. Galeyan kelimesinin kaynamaktan baka ma nasn bulamadk. Sphanellah, ne cahil eyleriz. Meer bizim kaplar mz mayiattan imi; hatt; arasra "fikri hakr,, e yahut "zikri mekr,, ile kaynarm ta hi haberimiz yok! "Teb'it olunduuna pek ok tasalanmyarak,. Bundan sonra kimin haddine mahalle karlarnn cehlinden bahset sin. Bakn en di tabirlerini debamz en gzel kitaplarn tercmelerin de istimal ediyorlar! 17

258

N A M I K K E M A L

"Bir de gayet nemekn hicviye "ark syledi.,, "Var ise biare Mkro Meganm boaz tuzlu balgama uram ki arky bile nemekin sylermi. "Lkin papas arky hi umursanmayp,. te bir tuhaf tabir daha! htira baka eydir. HerzevekiUiin arapas olur da arapanm trkesi olmaz m? Hele k Garip evzan garibesinde ve fakat acemiyane ivei Acemaneye taklit yolunda grdmz nevzuhur destanlara peyrev ohnak istiyen yrn safaya cizane tar ederiz ki ihyay elfaz ve imatei m e . anide v'caz nmay kemal olan Mikro Mega mterciminin himmeti mucidanesile lisanmzda bir de "umursanmak,, kelimesi hasl olduu iin homurdanmak tabiri zarifine kafiye bulmakta o kadar suubet kalmanutu-. 298

TAHRB HARABAT'tan
"air dahi tfl iken iy^andr. rfanna merebi niandr. Her tarz- edas laubali, Bir baka revite tmle hali,, buyuruluyor. Bu ise nian airiyyet Sensin ana bir delil elbet zzette zamana hep mbayin Zillette chaTia hep mddhin Mabeynde dn nc ktip Bir gnde mukarrib- musahip! Bundan arep grdm bir fikri mahsusu devletleri de tarifi airiyete dair olan beytitinin mealidir: "Fikrini salha slik eyler Bilmez k umuma kemlik eyler.,, Acayip! Bir insan air olunca umuma kemlik etmemek iin fikrini salha sahk etmesin de kaside nammda bin yalan, yz bin hezeyandan mrekkep istidalarla rtbe ve maiet dilenerek nail olsun, sonra da Ra mi Paanm sefih brahim Paanm mesleini ihya eylesin. O zaman umu ma hizmet etmi olur yle mi? "Sbhane men tahayyere fi sun'ihil ukul.,, Bu fikri, hamiyyetperveran vatana ryet kei msabakat olarak, arkn hukuku adaletini t Aksay garptan i'la ve ilna alan v e o yolda

A N T O L O J S

259

nereyiedii envar efkr edvar muzlimenin sabah garp infilk ve inti has addolunduu cihetle ziyay hamiyyet unvan mefharetini bihakkin ihraz eyliyen zatn lisanmdan m iitiyoruz! Ya yine airliin vasfnda "okluk an balamaz akait,, ne demek? Efendimiz de air bulunduu cihetle kendi msranzm kendi hakknzda hsd edebilecei fikri mlhaza buyurmadmz? Namlarm irat buyur duunuz era iinde ashab gzin ve evUyay kiramdan bu kadar zevat var; anlar akidesizlie nisbet etmek bir byk hadnainaslk olmaz m? "Bir aire mntehay maksat Bir ie arap ve bir semen had,. Nasl lkrd? Bu yolda olan fikri lileri muvafk hakikat ise bir mil leti slah iin sefihlerinden, haydutlarndan evvel airlerini ya tabiatlerinden geirmek veya dnyadan kaldrmak iktiza etmez mi? Bu merebi kalenderane ve mezhebi ataletperveranenin hangi cemiyeti mtemeddL ne iinde bekas caiz olabilir? Hrbatta namlar mezkr olan cazmdan Cenab Lebid ve K'b bu tavrda m idiler? Selimler, Sleymanlar, bni Kemaller, Ebussuutlar, Ahmet Paalar, Yahyalar mrlerini "semen had,, karsmda, arap iesi nnde mi geirdiler? Bu mlhazai devletlerine baktka birka kelimeyi bir yere getirip te efail ve tefail usulne tevfik edebilmekte malik olduum iktidar cz'iden dolay kendi kendimden nefret edeceim geliyor.

"Kabil mi ede, Rasin, L Martin Nef'i gibi bir kaside tezyin Mmkn m Senai-v Ferezdak Molyer gibi bir tiyatro yazmah,, Buyurulmu. Pardon! On sekizinci v e on dokuzuncu asr Mildnin envai hikemi tecrbiye v e bedayii medeniye ile perverde edegeldii as hab terakki iinde tabiati airanece en mmtaz addolunmu adamlar, birtakm heyakili haile musavvirlerinin eseri garibine ittiba edip te ma hut hayvanat veya konak veya eazm v e erazil vasfnda zemin v e asu man ve ar ve lmekn birbirine kartrarak, trrhat sylemee te nezzl etmezler ya! Viktor Hgonun (Oriental) nammda olan kitab el bette nazar tetkiki devletlerinden gemitir. ark hayaltmm makul v e makbul olanlarna garp debas ne gzel taklit ediyorlarm; andan i, tidll buyurabilirsiniz. YakLnen malmu lileri olsun ki eer Rasin ve yahut L?.m3rtin tebihte, mbalada tabiatin fevkine kma caiz gr m olsalard lisanlarmda Nef'nin kasaidi kadar mzeyyen veyahut

260

N A M I K K E M A L

musanna eyler meydana getirmee muktedir olurlard. Yalan sylemek iktidar Acemlerle, Trklere mnhasr bir hassa dedir a?. Ya hele Sena gibi, Ferezdak gibi Acem ve Arapla sahihan edebiya tm ruhunu, hakikatini idrak ederek, iir sylemi; ve eserlerile ashab uura misali imtisal olmaa liyakat gstern olan eazm islm hini ik tizada Moliyer gibi bir tiyatro tertibine neden muktedir olamasmlar? Ni hayet Sena ve Ferezdak tiyatrolu bir mlkte zuruh etmemiler; annn bir tiyatro yapmamlar. Efendimiz ise: "klimde hkm yok mu farkn? Vaz'iyyeti hir mi arh- arhm? buyuruyorsunuz. Acaba itikad devletlerince gne doduu zaman ziya s ran ve Badata daha evvel dokunmakla oralarca tiyatronun imkn husuln nez'eder bir kaidei hikemiye mi var? Yoksa Pariste gzel ko medya yazlmak vaziyeti mevkiiye avarzmdan bir hal midir? Alt yz yllk bir devletiz; on sene evveline gelinciye kadar bizde de bir tiyatro yoktu. O fikdan arkm vaziyetinden mi bilelim? yle ise imdi dnya nm alt stne mi geldi? Niin Trkler de tiyatro yapmaa muktedir ola biliyorlar? in iklimi bize gre Aksayark iken orada tiyatro Avrupa dan kadim olduu mttefikn aleyhtir. "Vaz'iyyeti ark-u garp,, efkrnn butlanna bu da mark kadar ce, gne gibi bedihi bir burhan deil midir? Nef'nin at, konak, kavga filn vasfmda sitayi buyurduunuz iraklarj edebiyat sahaya gre en byk kabayidir. Yukarlarda bun lara d;iir birka lkrd sylediim ve efendimizin bir iaretle iktifa eden ariflerden bildiim iin daha ziyade tafsi merama lzum gremedim. Fa kat: "Fahriyede yoktur ana sani,, msram skt ile geitiremiyeceim. Demek ki zli'mu lilerince kendini methetmek edebsizlii de edebiyat aksamndan madut olacak! .... Efendimiz fermi hey'etle teveggul buyurmusunuzdur; mehazi istidlalim ise tercii belii lerinin bir bendi srf hey'ete dair olmasdr. Felei yedi bal bir jmlana tebih etmek hey'et bilen bir zata yakr m?. Avrupada bulunulduu zaman elbette hayvanat bahelere, nmunehaneler grlmtr; acaba kitaplarda mressem, bahelerde canl, nmunehanelerde kadit olarak, nazar tecesss hakayik binaneleri yedi bal bir ylana tesadf etmi midir?

Sabrinin kasidesini vasf iin, ber mucibi tizami tr:

A n t o l o j i s i Bir matlar var gazelde hatt Mciz dedi ana ehli man buyurulmu. Allah Allah! bu matla: "Verir sahra direngi saye dursa serv hldr Alr em-i Harar gitse cuy- sini simadr,,

261

beyti mi olacalt? imdi bendeniz k Garibin "eytan bunvn neresin de?,, msram tahrif etsem de "muciz bunun neresidir?,, desem danlmazsmz ya? Elbette darlmazsnz; nk matlaca, zaten lfzca ziynet v e manaca tebihten baka bir san'at yok yle deil mi? Birinci derecede msra evveli ele alalm: Sabrinin sevdii mahbup durduu zaman insann sabrm glge gibi direnkten mahrum eder bir yksek servi aacna benzermi! Msramm manas bundan ibaret olu yor. Haydi sabrn glgeye tebihi Sabrinin bulunduu zamanca makbul olsun; vayahut tahayylt garibe kabilinden addolunsun; mazur tutul sun. Boyun serve benzetilmesi dahi kezalik. Fakat bir mahbup durduu zaman yksek yksek servler sallanmakta muztar olacana acaba Sab r ahretten dnyaya gelmi olsa ne delil gsterebilir? Yoksa servler yer lerinde durduu v e ihtizaz eyledii halde glgesi hibir vakit sallanmyacama dair dnyada bir kaide mi kefolunmutur? Bahusus ki bir ada m m boyunu serve benzetmek mbaladan kinaye iken sonra mebbehn h i h olan servi "bl,, szile tavsif etmek airin zihninde mauk yerine bir gulj^abani tasvir ettiine hamlolunsa hsn tabiata bir yanl yola m gidilmi olur? Hele ikinci msra takdiri lilerine mazhar olduunu dndke aknlmdan baya glyorum. Bir gzel, yrmek ha linde iken velev rplak olsun, nehre nasl benzer? Acaba akylan gibi yzkoyun srnerek mi yrr? "Vsf dahi bir ltif air Malmat ve lik kasr Yaray tabiat ile syler Gayet te selset ile syler,. Hkmnde de hakikatten bir eser olmadn isbat iin pek ok sz sylemee ihtiya grnmez. Vsfn e'arnda cehline dellet eder hi bir sz olmad gibi, divannn nsfmdan ziyadesi dahi "Olma sokak sprgesi kadn kadnck ol msra gibi selset de, envai rekket ile aldedir. O da kendi kendine v e zamanhm ivei tekellmne mutabk suret te bir vadi amak istemi; efa ve tefail belsile muvaffak olamam, ^ e h b deil bni Kemal olsayd yine Nab yolunda bir air olmasmda ihtimal yoktu. nk Nab srf Acem mukallitliini. Vsf ise yalnzca s-

262

N A M I K K E M A L

tanbul trkesi ivesinde r sylemei iltizam etmiler. Bu hale gre Vsf, eer temaylt mucidanesini evzan Acem yerine parmak hesabm iltizam derecesine gtrebileydi; milletimizde mehur ve muktedir bir air olurdu. Yoksa tabiati stanbulun ivei eUam naziknese perverde olmu bir elebi, hakim Frbnin ilmile Zahir Frybnin tabiatini cemeylese yine Urfa az namesazla elbette meyletmez. Boazii vasfnda olan: "ki cnihde rengin khlar, kaneler yer yer ki sahil serapa ha-u hstan. glistandr,, beyti srf bedahete kar bir yalan de midir? Vaka iki sahilde efendi lerimizin baz eddad binalarm, konaklarm gryoruz, fakat Kuzgun cuktaki ft yallar kabilinden olarak ekseriyet zere iki sahili tutmu olan harabeleri o khlardan, kanelerden, glistanlardan, bostanlardan kyas etmee akl kail olsa, gz raz ohnak ihtimah var mdr? Yoksa Boaziinin vasf iin eline kalem alnca hayaU bi misali devletleri m sellemi lem olan srati ceveln iktizasmca Times veya Saint nehirleri nin kenarma m intikal etmi idi? *
**

"Yalvardm tizar- tezarrUtr eyVedim Asla tegayyr etmedi kin- husumeti,, Buyurulmu. Halbuki.... denberi hangi memuriyette bulunuldu ise kendisini tahkir ve itirazlar altnda ezegeldiniz, biraz ahvali mUce vkf olanlarn cmlesine malmdur. Zafername gibi sar bergzidelerinin herbiri gerek ann ve gerek refikinin gnllerine helaklerini tesri ede cek derecelerde tesir eylediini de herkes bUir. Bunlarm arasnda bir de yalvarmaklar, itizarlar, tezarrular m var idi? Aleme kar seyyiatmdan bahseylediiniz adamlarn mecahsi tenha yide eteklerini per, hsn tevecchlerini mi niyaz buyururdunuz?

TAKFten
sterseniz idraksizliime hami buyurabilirsiniz! Fakat kulunuz S heylnin: Eli altnda olma kimsenin hatem gibi zinhar Kimesna demeye ta kim gzn stnde kan var

mseddesini intihaba deil, hatt okumaa be lyk gremezdim. Evve l bu beyitteki tebih esasen cinas lfz zerine messes olarak, manev: bir san'at ise lfz bir san'ate mftekir olunca bittabi hkmden sakt

ANTOLOJS

263

olmak lzm gelir. Saniyen hatem, bermutat elin altmda deil, stnde bulunageldiinden airin bu tasavvuru srf hayali makstur. Salisen mseddesin heyeti mecmuasmda selsetten, fesahatten, ve hsn ifade den eser bile yok! Amma air kudemadan imi te o vaktin ivesi bu yol da imi! imdi ne yapalm? Selefte herne yaplm, herne sylenmi ise, velev akl ve tabiatin hilfma olsun, bir kere sylenmi bulunduu iin halka nmunei imtisal olmak zere mntehabatlar iine mi kartralm?

Harabata Saibi sfahan ne iktidar ile dahil olabilsin? Hoca FehL min Ategede tercmesine derceyledii "Aks hobest,, hikyesi elbette malmu lileridir: "arahdan ne aceh olmasn eer sarho Bu tuzlu lehler ile neylesn arah sana,, Beytini mntahap bir eser suretinde gstermek ay ip olmaz m? O koca divan sahibi Saib, arab sirke eder de yle mi iermi? Yahut ki acaba bir gzelin dudana tuz doldurulmazsa hsn- n melhat m bulmazm? "Ey k mer \a hasn tuz srecekler'.,,

Yollu hepimizden evvel efendimizin hedefi istihzas olan szleri bir Ace min eseri iin Harabata ithal etmek arap kpne okkalarla sevahil tuzu atmak kabilinden ohnaz m?
**

"Rnd-i li merebim humhanei endiede Tas- mks. felek hir cr'adn olmaz haya,, Ne demek oluyor? Felek bir cisim veyahut bir mevcudu cisman deildir ki an tasa benzetmek i 1292 tarihi hicrsinde, airler iin meda r tahayyl olabilsin!... Ledri iaretile muharrer olan: "Ruhnde hha varm hl-i hindu kkl rtnm ehi milki Hahedir gl gl denmi snhl rtnm,, beytinde hakikate tekarrp edecek bir meal grnemiyor. Zannetmem ki cemadattan olan haller bizim gibi sahv ve menm hasiyetini haiz oL sun! Diyelim ki bu bir hayaldir; fakat hal, eer Hindu ise milki Habe'te nasl padiah bulunuyor? Habe ise adma niin Hindu deniyor. Bendeniz buraya geldim geleli pek ok gazete grmediimden krei arz zerinde Habeistan Hinde veya Hindi Habeistana atacak kadar b-

264

N A M I K K E M A L

yk b" tebeddl vukuunu iitemedim. Fakat urasm yakinen bUiyorum ki Habeistanda gl pek nadir zuhur eder; hele snbl hi yoktur. Ha be hkmdarlar ise yle rplak yapraklar iinde yatmazlar. Zanne derim ki Teodorun tiyatrosunu Pariste beraber grmtk. Fotorafla abnma resmi ise hepimizde mevcut idi. Gerek taklidine, gerek tasvirine nazaran bir Habe padiah yle Diyojen gibi yaprakla setri avret eder takmdan olmadn dirayeti faikai devletleri hkmnce elbet efendimiz kulunuzdan bin kat l anlarsnz!

Kulunuz mevzun kelm sylemee muktedirim; u kadar var ki lisanmuzda mevzun olarak grdm eyler iinde mnacat ve na'tlardan maadasnda iire benzer pek az sz buluyorum. Binaenaleyh nam gerek harabat ve gerek encmeni dani olsun iirden mrekkep trke iin yle mntehabat tertibini aklen nkabil ve halen muzr addedenlerdenim. Bu itikad kemteranemi dahi gerek evvelki ve gerek u arizalarmda bir ka kere tekrar eyledim. Bununla beraber on alt yamda iken syledi im v e hatt hefevat cizanemden olduunu mntehabat devletlerini grdkten sonra g hal ile tahattur eylediim beyit ile Harabata ka bul buyurulduuma ne mana vermek lzm geleceini bilemedim! tikad devletlerine gre bendeniz air isem birka okunabilir l>ey_ timi gazetelerde - ve bu gnlerde gazete okumaa tvbe buyurulmu ola ca surette - takdiri rifanelerine mazhar olan muasrini eranm hafzalarmdia bulmak mmkn olabilirdi sanrm. Hal byle olmayp ta (filn yerde bir herif var diri diri defnolunmu iken yine sylenip duruyor! - telkin cevabn istimaa muktedir olan ashab kulptan baz imamlar gi bi - mezardan sada iitmiyeyim) buyuruldu ise bu da mukteday deba olan bir zatn anna lyk deildir. nk evvel bendeniz r e iti har fikrinde deilim. Saniyen, tasavvuru muhal kabilinden olarak o fikirde btunsam bile imdiki hale nazaran nam hakiranenn umuma mahsus olan iraei efkr meydanlarnda deil hatt meyhanelerde bile lisana almmas caiz olmadn bilmiyecek kadar sersem olmadmdan Harabata erefyab duhul olamadm iin efendimizce hafif bir itizara bile hacet yoktu. Garez bu da olmyarak me'lfu talattufat devletleri olan Kemal bendenizi, yle beyitiini Harabata almakla maarifmendam edebiyat v e siyaset nazarmdan drmek ise emniyet buyurulsun ki bma muvaffa kiyet pek g hasl olabilir; zira birinci derecede namm neriyat le minde bilenler (Tasviri Efkr) gibi, efendimizle mterek olduumuz (Hrriyet) gibi, muahharen bamuharrirliinde bulunduum (bret) gi bi, kendi kendime bastrdm (Evrak Perian) gibi mensur asarmla rendiler. iirim beyte mnhasr olsa bile yine beyneldeba min

A N T O L O J S

265

gayri istiial kazanabildiim hreti cz'iye mahvolmaz. Hususile o men sur sar cizanemin iinde birtakm manzum lkrdlarm da vardr ki nekadar nigh rabete ayan olmasalar yine kendi nesirlerimden aa kalmyacaklarm yaz ne demek olduunu bilenlerin cmlesi teslim eder. Hatt efendimiz bile (Hrriyet) te nerettiiniz bir bendi, beyti evveli nin msra sanisi "kbaL devletinde bekadan midi kes,, sz olan kt'ai hakiranem ile hatim buyurmu idiniz. Bu takdiri linizin neriyat arasmda deli fiUisini de grdm. Buna mikabi! bendeniz Ziya Beyefen di air deildir demedim ki Harabata kekl bedest gazelhan olarak gi rer gibi mnasebetsiz beyt ile duhul muamelesine lyk olaym! Yalmz trkede iir hl hasl olmad; hep Acem mukaldiyiz; bu takt ile ise li san edebimizi tanzim etmee almak abes ile itigaldir. Binaenaleyh Harabatm tertibi olsa olsa bir yere bir meyhane yapmak kadar faide vere bilir. Mellifi likadri ise mukteday deba olmakla beraber eslf v e mua s m m n ve hatt kendinin e'ar iinde hangerinin gerek fennen ve ge rek tavr kudemaya ittibaen ayan intihap olduunu temyiz edememek hassai garibesine mazhardr; dedim. Bu iddiam yine tekrar ve hak bil diim iin tekrar alettekrar srar ederim.

MEKTUP (1)
Kardeim! 7 ubat sene 91 tarihli mektubun geldi; resmin cf beraber idi. Bi rinci derecede mektubun uzunluuna teekkr ederim. "Beruz- men hegnyri ez saye-i men nist ya.r.% men Veli o' hem nedared takat-i ebhay- tar-% men. Beytinin tasvir ettii leyalii tenhayide glgemi yanmda bamaz ken bana yr oldu. Okuduka gnlm kirma km ta bana teselli ve riyor zannettim. Sahihan Magosa dedikleri zindan cehaletten kurtulmu ta bir meclisi edep ve irfan iine dm kadar memnun oldum. kinci derecede yazm beendim. O hususa olan himmetin benim ihtarmdan dolay ise kranm bir kat daha mzdat olur. Mektubunun yazs o seni "hsnhatta malik deildir; binaenaleyh msvedde yapa maz.,, Zanneden nazenin beylerimizin (eer nazarlarmda istikamet var sa) gpta ve hatt hasetlerini davet etmek lzm gelir. Eer kalemin katt biraz sola mail olsa ve birka gn nesih ile yazlm iki kitabm aym v e ha gibi, harflerin tasvirinde olan ivelerine dikkat olunsa Babli de desinden gzel yaz yazacak adam bulunmyacak.
(1) Abdlhak Hmid'c.

26S

N A M I K K E M A L

Dikkat ediyor musun! Tabiatin haricinde nekadar muhassenat varsa bir sahibi kabiliyete gre nekadar suhuletle vcuda geliyor. Ben yaz yazmak, kafiye bulmak, bir sz efail ve tefaile tatbik etmek gibi eyle ri sslce bir boyunba takmaktan kolay gryorum. Binaenaleyh sanurm, ki bir iki gn ve belki bir iki saat dikkat ediverirsen lisan resm de de yazacan ktlar mektupu odasnda mucize hkmnde tutulur. Amma diyeceksin ki yazm gzel olmu, (derkr ve aikr ve olmakla, bulunmakla) zincirleri iinde tmarhanekr birka sz sylenilecekmi; nazar hakimi insaniyete kar ne faide grnmek ihtimali vardr? Evet! istidad zamann fevkinde yaratlm olanlara gre kendi zamannn tak dirine meyil ve tenezzl bile iktiza etmez. Fakat hakikate mutabk bir eser meydana koyamyanlann "ben doru sz syliyemem; fakat o da mesel mes'ul, emri gayrimehule kafiye yaparak zincirleme bir kt yazamaz ya. Yollu hezeyanlarna da niin tahamml olunsun? Bir res mine, bir mektubuna baktm, o bizim mrekkep dediimiz siyah, kemalt insaniyeyi tasvirde gnein hatt uamdan daha salih olduuna hkmede ceim geldi! Vicdanma munatf olan hayaline mektubun resminden bin kat ziyade mutabk idi. Gelelim trke iml, yeni tarz, eski ive bahislerine: Ben senin ye rinde olsam Zornikh sahibine (1) kar "bizlere inna vecedna baena de mek ne as, caiz oliserdir ki atalarmz agatayinin minde bir kelimesin imly aslismda brakmamlar. Ezan cmle (minin) diyanda benim (gngl) yazanda gnl kullanuplar. Buna hem kanaat etmeyben Arabm (aybe) kelimesin hebe. Acemin (druger) sfatn dlger lfzlarma tahv ve daha nice nice kelimat t>eendkleri imla tebdil etmlar. Grenek ise ancak olur. Bizim hod Buharay erif imlsing slmbol elfazmga nak limiz atalarmz farikasndan dr olmamak iundur.,, Ve rmuzlhikem sahibinin szlerine cevaben "tariki atik ifade eeri sade v e tezyin ve tersilden azade deildir. Ancak ifade v e istifade meziyyetlerinden atldr. Ecar bisimar Nerkis asarnn yapraklar ve hat t kozalaklar dklm; ve her nihah bidi mecnun misali kameti hamiyan ge mekali gibi; bklmtr. Biz musavviri ruhi meal olmaa hahigeriz; perestii elfaz derektmdan beteriz.

(Meprizon) tercmesi ve hususe o tercmenin mukaddimeleri hem mtercinnin hem de edebiyatmzn pek ocukluk zamanna tesadf etmitir; binaenaleyh anmla hibir eyi de istihat edemeyiz. Ben terc meyi Magosada grdm; kendine de hemen o kitaba yakm bir muahazename yazdm. Tercmede olan kusurlar o da inkr etmez. Elfaz ziyneti
(1) Ahmet Vefik Pasa.

A N T O L O J S

2Q7

merakndan hangimiz kurtulduk! Ben sizin sinninizde iken kafiyesiz, cinassz yaz yazmak de, lkrd bile sylememee alrdm. Yirmi drt, yirmi be yanda Tasviri Efkr yazmaa balamtm. Yirmi ka fiyeli tarsiler, filnlar bulunmyan bentlerime sz nazarile bakmazdm. Burar bizim deil, milletin acemilii sarmdandr. Gide gide zail olur. Fakat biz gremeyiz; ve hatt sayam zeval olduunu da gsteremeyiz,, sanrm.. (Duhteri Hindu) yu grmedim. htimal ki bu mektubumu sen okur ken am da ben okumaa balarm. Bir ibaresi hakknda reyimi sormu;; ve ibareyi de mektubuna dercetmisin, ki udur: "Ey benim ebi mehtap ta cme pu-i halvet olan emenzar gibi dilber, envar mihri seherle tetevv eden da tepeleri kadar drba sevdiim! Gler yzn subh kzip gibi ncespan itimat imi...,, Szn sade olmadn, tabi olma dn itiraf ile "Acemane de deildir,, diyorsun! Hakkm var. Fakat el fazm baz yerleri biraz dikkatsiz; fakat manas "alafranga,,. Bilirsin ki halvet kelimesinin Acemane birtakm tevilt dradra dlmeksizin ebi mehtap il^ tevfiki mmkn olamaz. Da tepelerinin ziyay mihr e ta giymesi ise, Avrupaya mahsus bir hayaldir. Ben arklym; bu te bihte bir mlyemet, bir mnasebet gremiyorum. Varsa beyan olunsun. Amma ziyann bidayeti inikas halinde da tepeleri gzellenmez mi? Di yeceksiniz. Evet gzellenir! Taca benzemez mi? Evet pekl benzer! Fa lcat evvel bir gzelin velev mahasini maneviyesini olsun daa benzet mek bizim tabiatrmza - zannmca - mlayim gelmiyor. Saniyen ta ge rek milletimizde, gerek zamanmzda "ismi var cismi yok,, tabiri mabu dunun masadaki hakiksi olduundan (^yimce) an bir eye mebbehn bih addetmek bir gzel Osmanl kzm srmesile, gazesile tavsife kalk, mak kabilinden olur. barene trkeden trkeye tercme kabilinden olarak, yazdm izah bana kalrsa ifadece daha ehvendir. Hele ikinci ibaredeki halvet yerine letafet kullanldmdan, manaca da mreccahtr. Fakat ikisi de parlak deil. Tezyini elfaza olan evkini sylyorsun! Bu ifaden bana vicdanm tasvir demektir. O itiyadn Allah belsm versin. Babama mektup yazar ken bile bir mnasebetsiz kafiye yapmaktan kurtulamyorum. Fakat btn btn ifadeperverlii de sakil gremiyorum. Gnlmce gzel l fz firenk gelinlerinin "tel,, fistan gibi gayet sade, gayet tabi ohnah. Hatt o tel fistanlar setrettii vcudun penbe rengini nasl hayal meya gsterirse lfzn rikkati de havi olduu nkteleri dikkatli bir nazar kar smda btn btn ihfa edememeli. GiUbei Hindi sahibile sar Ahmet Bey hafidi Necip Beyi kendi dere cende addetmek garip olmaz m? Bana kalrsa tevazuu o derecelere g-

268

N A M I K K E U A L

trmek nimeti lhiyenin tahdisinde teksl demek olur. Artk onlar edebiyata karnca bizim iin biedeplikle mftehir olmaktan baka yapacak ne kalr? Ziya Beyin terkibini "merkebin kuyruunu, kulam keserek mal edinmek yollu,, mana iken bin trl tayirat ile itirak edip te adn nazire koymak burhan irfan olursa ana ne diyelim? lli Beyin A j y a r Hamza tercmesinden baka eserini grmediin ayan taaccptr. Diyojenin evvelki muharriri o idi. Okumamak v e oku. duktan sonra, ktibini tahkik etmemek bu kadar edebiyat merakile bera ber sizin iin nasl kabil olabildi! Tevfikin hali (Eceli kaza) smdan fci ise de kendi o kadar mteessir olmasa gerektir; bu vatan iptUs pek garip bir hal! nsan her meakkatten bir baka lezzet buluyor.

Yazlan eyleri okuduka mahcup olmak benim de neriyata b a ^ dm zaman uradm ve hl kurtulamadm bellardandr. u ka dar var ki, bu hale sebep bizim tabiatlerden ziyade lisanmzm nekayisinden hasl olduuna eminim. Tab' sani nasip olursa ben de asarmda baya benim yazdm bilinemiyecek kadar slaha mecbur olacam. Manzumeleri okudum; gzel, fakat.... nazmetmekte mana yok. Ev zan Acemden ayrmadka bizde tiyatro olacak kadar tabi r syle mee kabiliyet gremiyorum. "S... yolunda eserler ivei lisana tama mile mutabk olmasa bile sevilir. u kadar var ki kafiyeleri Fransz yoluna tatbik olmduundan, iiri grdkleri usul ile mahdut zannedenlerin tarizat edidesinden kurtulmaz sanrm. Vaka anlarm ret ve kabu lne ehemmiyet vermek lzm gelmez. iirde safi trke yazmak (evzann imdiki hale beraber) kimsenin elinden gelmez. Manzum sze o kadar hevesin var; bir kere de tabiatini bizim parmak hesabe bir ey yazmaa evket; bak ne gzel parlak olu yor. Ben tecrbe ettim; niyetim o yolda bir eser de meydana koymaktr. Duma'lar hakknda sualini tekrar etmisin! (Dma, per) zamanmda en ziyade mehur olmu ve hatt muasrlarmm cmlesine tercih <alunmutur. Bu derece mazhar kabul olmasma sebep te yazd eyle rin hem tatl, hem parlak olmase beraber milletinin ocuklarma va rmcya kadar hem manasn; hem zevkini anlyacak bir yolda bulunma sdr. Hani bizim sehli mmteni dediimiz yolda yaz yazar idi. Maama fih fikri hikmet v e hakikati edep nazarmca yle Hgo v e Alfred d Musseye tekaddm deil tesavi kabiyetini bile haiz deil idi. En gzel asa r romanlarmda "Monte Kristo,, ile "Les trois mosquetaires, tiyatrolatmda "Antoni,, ile "La Ren Margo,, dur. Mtalea edersen meziyetini anlarsm. u kadar var ki hretine m tenasip olmasa bile "Zornikh,, sahibinin derekei idrakat v e muahazatma

A N T O L O J S

269

decek dereceden de bm kat lidir. (Dma fis) ekser asarn Fransaya mtealHk bir muahaze fikrile yazar; binaenaleyh neriyatmm lezzetini bulmak baya Pariste bulunma a v e Franszlarn her trl muamelt siyaset ve marifetine karmaa tevakkuf eder. Yalnz "Ladam o Kamelya,, insaniyet iin yazlm bir eserdir. Anm mahiyetini de o eseri gsterir. Avrupanm edebiyat', sahihasma merak olununca ngiltere ve Almanya ve spanya airlerinin v e Franszlardan Hgo ve Mse gibi, "romantik,, yolunu iltizam edenlerin sarile "Komey,, in ulvv efkr da, "Molyer,, in muahazat ahlk v e datta meziyetleri de msellemattandr. Bu mtaleat edebiyatm fikri airane cihetine mtealliktir. nada Franszlarm ve hususiyle on sekizin ci asr debasmm rchanm inkr kab olamaz. "Bir milletin terakkisi kadmlarm halinde belli olur,, kaziyesini is bat iin bir muntazam kyas mrekkep yapmsm! Fakat safsatadr. Dikkat et! Benim - biz erkekler; kadmlan terbiye ederiz. Kadnlar da ocuklarmz terbiye eder - kavlini alarak, diyorsun: "Biz terbiye etmezsek kadnlarmz, kadmlarmz terbiye etmezse ocuklarmz ter biyesiz kalacak. Fakat iptida bizim mrebbilik edecek hayri marifette bulunmamz iktiza ediyor. Bulunamadmz halde kadnlar terbiye edemiyeceiz. O ahide kadnlarn terbiyesizlii erkeklerin terbiyesizlii ne dellet edecek. Kadnlar terbiyesiz olunca ocuklarmz terbiye edeme meleri lzm gelir; o halde ocuklar m derecesini bilmee kadmlarm ha line bakmak kifayet edecek. Byle olmca bir mletin nisvann terbiye siz grmek erkeklerin ve ocuklarn malmatszln, v e terbiyeli gr mek te malmatn bildirecek. Terakki de tedenni de kadnlarn halin de kendini gsterecek.,. imdi tuttuun kaidei istidlale gre _ bir milletin terakkisi ocukla rn halinde taayyn eder; nk ocuklarn terbiyesi valide ve peder lerinin terbiyesinden hasl olmadr - denilmek sahih oluyor. Demek ki nmunei terbiyet olmak kadnlara mahsus bir hal deil in; erkeklerde de, ocuklarda da liievcut bir sat imi. Fakat asl mesele, terbiye, nu mune deil, mebde olmaktadr. Ftraten erkeklerin herhalde meziyyat galip olduundan, kadm daima erkein terbiyesine muhtatr. Eer baz Avrupa melliflerinin zann gibi, kadmlar erkeklerden mstait veya ka biliyete erkeklerle msavi olsa idi, siyaseten, ilmen, hlen ve hatt vcuden dnyann her tarafnda erkeklerin dnunda bulunmazlard. Beda heti tecrbiye meydanda dururken mantkan tahayylt zerine hkm vermek caiz olamaz. mza okunuyor; fakat zerindeki "bende,, muhabbet ve uhuvvet. Fi 25 muharrem 92 iareti sevUmiyor. Baki Magosa

270

NAMIK

KEMAL

MEKTUP (1) EBZZYA TEVFK BEY BRADERME "Silistre,, yi elsinei arkiye ile itigal eden Almanya debasmdaa Hanri Kart namnda bir zat tercme etmesi zerine Berliner Tagblatt gazetesinde bu eseri cizaneye dair mnderi olan fkranm tercmesi gndermisin. Bittabi memnuniyetle okudum. Demek ki Goethe ve Sebiller gibi biri, bir eserinde hilaf tabiat iadei ebap eden bir ihtiyar tasavvur etmi, ve dieri tarihin en cidd bir vak'asn btn btn tayir ile Jean Dark'm atei zulme bedel meydan barp iinde feday can ettiini gstermi iki byk aire malik olan Alman lar marifin her cihetinden Avrupadaki akvamn kffesine tefevvuk et tikleri halde edebiyatta hakayiki fenniye veya ulumu mtearifeye m teallik szler aramyor, yalmz efkr airane ve hissiyatm sureti tasviri ne bakyorlar. Bu sureti tasvir iin de lisan Osmaniye mahsus a'aab bir belagat mevcut olduundan ve o belagat baka lisana naklolunduu zaman bile kuvvetini kaybetmediinden bahsediyorlar. Cmlesi tabiati airaneden ve hele kimisi nesirde bile iml v e rap yerinde iki satr bir mektup ile ifadei meram iktidarmdan mahrum ba z neriyat mptellarmm yazmaktan bir trl usanamadklar sahifeler dolusu szler arasnda Avrupanm kavaidi edebiyesinden olmak zere dnyada hibir eye benzemez birtakm garaibe tesadf edip te iir hakkmda bir mtaleai sahiha peyda edebilmekten ciz kalan edebiyat merakllar iin Silistrenin bir Alman edibi nazarmda tercmeye lyk grlmesi ve hususile Berliner Tagblatt'n bu eserde efkr airane v e hissiyatm sureti tasvirine senahan olmas ayan nazar bir nmunei ibrettir. Asar cizanemde olan baz tasavvurat airanenin bizim ashab ka> lem iinde - iddiasma delil istenirse terettp edecek aciz ve malbiyeti dnmeksizin - Hep Chateaubriand'dan Alexandr Dumas'dan me'huz ol duunu iddia edenler bulunduu halde Avrupa edebiyatnda ihatai kl liyesi olmadka Berliner Tagblatt gazetesine muahazat edebiye yaz mak gibi bir vazife ile mkellef olamyaca malm olan bir kudretli zatn Silistredeki tenevvrat airanenin deil, hatt efkr ve hissiyatm bile btn btn Osmanl mahsusatmdan olmadm iddia etmemi ve o eseri Osmanllarda bir selmeti fikir ve ahlk miUiyede bir esas kavi bulunduuna delil tutmu olmas nefsimce nekadar byk bir medar mefharet olduunu izah iktiza etmez. u kadar var ki milletin selmeti efkr ve metaneti ahlkna bu esercik ile istidlal bir arzn kuvvei namiyesine bir kk yapra del
(1) Vatan ve Silistre hakknda.

A N T O L O J S

271

tutmak kabilinden olur. Vaka bir kk yaprak kuvvei namiyenin v cudunu ispat eder; fakat derecei feyzini gsteremez. Osmanllarm selmeti efkr ve metaneti ahlkta mertebei kemalini tarife ise alt yz senedenberi btn cihana kar siyaset ve ehamet lemlerinde izhar ettikleri e f a azime gayet be bir lisan hal addo lunmak lzm gelir. Kudemann iktidar ilm irfan o selmet ve meta nete kalemen dahi birok deliller gstermee kfi idi. Fakat hayfa ki edebiyat raniye mukallitlii seyyiesile ilahiyatn haricindeki rler ya meddahlk ,ya baziei efkr kabilinden olarak sylenmi; nesirler yalnz sanayii lfziyede meharet gstermek iin yazlm olmak cihete arada efkr ve ahlk milliyeyi gsterecek yolda sar edebiye meydana gelememi idi. Asrmzda lisanm mahiyetinde olan istidat belagat kuvvetile arkn hayalt ahanesi Osmanla mahsus bir tarz letafetle cilvesaz olmaa balad. Gariptir ki memlekette en ziyade terakkiye kabiliyet gsteren bu tarz edep en ziyade husumete urad. Areptir ki muterizUk dairei fasidesinde ifrat ve tefrit noktalar biribirine iltisak ederek tarz atik taraftarlare Avrupa fikrine yeltenmekle melf olanlar tarz cedidi ede be adavette biribirinden geri kalmadlar. Tarz atik tariftarlarndan biri kyor, stad belagat olmak iddiasna kalkyor, bizim anlyamyacamz bir mehareti edibane Ue camii tavla ya, talebeyi ata, sbyan fareye tebih ediyor! Sonra dierinin bir eserinde olan ehbal kelimesini nihai okuyor ibarenin siyaku sibakm dnme, e bile tenezzl etmeksizin berat, nihale benzemiyor diyor! Arabide ba ya Zemaher ile msavat davasma kalkacak derecelerde iktidar davasmda bulunuyor! Sonra kamusta zaruret maddesinde "Ykallcaeti ileyhiz zarureti vezzrureti vezzrur,, aynen mnderi olduu halde hem te'lif, hem de mektibi liyede tedris ettii bir kitapta baka birinin yaz d (lcay zaruret) terkibi yanl olduunu beyan ederek kamus sahi bini tahtia etmekten ekinmiyor. Avrupa fikirlerine yeltenmekle me'lf olanlardan biri kyor trk ede doru bir beyit okumaa muktedir olmad halde yalnz Osman hiarn deil Franszlarn eazm debasm da tehil ediyor. Mesel kalbe his isnat etmek cehalet olduundan ve binaenaleyh yle bir hatay havi olan eserlere iir denilemiyeceinden bahisler ederek lisan edepten me caz, kinayeyi btn btn kaldrmak istiyor! Bir mddettenberi edebiyat sahihaya mteallik neriyatta grlen noksan ise bu yoldaki bivukufane tarizlerin netayicinden olduuna p he yoktur. Bunlara lyk olduu gibi skt ile cevap verse tahkikatin malbiyetine, ashab tahsilin gafletine sebebiyet verilmi oluyor. Del ile mukabele olunsa ashab itiraz mnazara ile galebeye imkn grmedik-

272

N A M I K K E M A L

gibi herkesin kullanmaa tenezzl edemiyecei birtakm silhlar stimaline kalkyor; ezcmle souyorlar. Hakikat nazarmda ise bu tarizler, bu tecavzler ya hep ihtiyarlk seyyiesile ayakta duramyanlarm veya hilkatinin msait olmad y e r lere kmaa alp ta muktedir olamyanlann sukutundan etrafa da lan topraklar kablindendir. Anlarn da zamam sevran ok srmez, inallah - mlknde vesaiti maarifi an bean tevsie inayet buyuran veli nimet efendimizin sayei kemaltmda - lisanmzda milletin selmeti ef kr ve metaneti ahlkma cidden dellet v e belki hizmet edecek v e sair mileli mtemeddine indinde dahi mazhar takdir olacak birok eserler grr de iftihar ederiz. Baki, beka.. Rodos 1304 MEKTUP (*) Birader, Silistre tercmesine dair yazdm mektup mecmuanda nerolun mu, birok hiddetleri, iddetleri mucip olmu. Saadetl Hac brahim Efendi Hazretlerile Beir Fuat Beyefendi Tercman Hakikate gnder dikleri birer makale ile mektubun mnderecatm cerhetmek istemiler. Mektubumun hatimesindeki "ezcmle souyorlar,, sz olduka tesir et tiini gryorum. Saadetl Hac brahim Efendi Hazretleri mmkn ol duu kadar utumdan tevakki buyurmular. Bu muvaffakiyetten dolay kendimi bahtiyar addederim. Evveli emirde marnileyh hazretlerinin makalelerini nazar dikkate a l a l m Beir Fuat Beyefendi ile sonra ko nuuruz. Mazi ile bahsimizi bitirelim; istikbale de nbet gelr. Hac bra him Efendi Hazretleri bana bir taazzum isnat ediyor da mahsuli tevehhm olan bu hallere vehim nanu v e binaenaleyh makalesine reddi ev ham unvann veriyor. Ashab mtalea temyizi hakikate ikimizden muk tedirler. Taazzum ve tevehhm hangi tarafta olduunu kolay anlar. Fahir meselesi dorudur. Eseri cizanemin bir Alman sahibi kale m i tarafndan tercme, bir dieri tarafmdan da takdir olunmasmdan dolay iftihar ettim, yine de ederim. nk cihan terakkiye malik olan milletlerden birinin lisanma tercme olunabecek bir eser meydana koyabilmiim. Hac brahim Efendi Hazretleri de iki satrlk bir yazlarmm bir lisana tercme olunduunu grsnler o zaman nekadar iftihar ederlerse etsinler. Fakat emin olsunlar ki vadii kadimi edep iin "eyhl vadi,, olsalar da "suhte diln lhas,,. Sa'y v e tetebbuu kyamete kadar "erbeti ehamizi merhaba v e kahvei taab - fersayi iUfet - engizi ehlen yfe sehlen ile,, taltif ve ikram v e "matbah imareti mirei cud- sehala(*) Ebzziya Tevfik Beye,

A N T O L O J S

273

Tinda galeyan eden kazgan nevaL atadan tayini orba ve pilv - zerde,, ile i f a m eyleseler, yine yazdklar eyleri bir Avrupalya okutmaa m u vaffak olamazlar. Avrupa ashab tetebb sair milletlerin asarnda mesaili fenniye veyahut hissiyat ve tahayylt edebiye aryorlar. Hac efendinin zan n e t m e m ki fnunu sahihadan bir ey telifine iktidarlar olsun. Beene rek, h e r trl kusurdan salim addederek beyti harabn tamire altkla r Nabnin:
"Kemmiyeti badeyi sr kan kaandtrncayadekO uhu meclisi vasla dadandrncayadek,,

gibi ltif szlerle malmal olan divann tercme etmedikleri gibi bra h i m Efendi Hazretlerinin "Sanayii beyaniye ve bediiye ile musanna bir meseli muhayyeli ltif,, unvanile y a d ederek taazzum ve tevehhmlerinin derecesini hakkile iln eyledikleri (pilv zerde) makalesini d e lisana al mazlar. nk byle hayide Acem mazmunlarnn hissiyat ve tasavvu rat edebiye ile k a f a n mnasebeti yoktur...
T T * *

Silistre tercmesine dair (Noveye Veremye) namnda olan Rusya ga zetesinin de bir makalesini gndermi idin. Sras gelmiken biraz da andan bahsedelim: Bu gazetede muahazat edebiye yazan, Silistreye da ir olan makalesine " k i m memul ederdi de Osmanllarda da Avrupa mil letleri gibi vatan n a m m a yazlm tiyatrolar, eserler bulunsun,, mealin d e bir ibare ile balyor. Vaka bir Rusya muharririne gre Osmanllarda yle bir hissi linin vcudu arzu olunacak eylerden olmad iin mahz efendi eseri cizanemi grd zaman nekadar istib'at etse tayip olunmaz. Muteriz vaktile Kazaklarn ellerine geen esirleri y e r kazanmak iin enelerile dizlerini bir yere getirerek tortop ettikten ve o hal ila skca baladktan sonra kfeye koyduklarn andracak bir meharetle Silistrenin mealini hulsa ettikten sonra oyunun edebiyat v e san'ata bir meziyeti olmadn sylyor. A n bilmiyor ki Silistrenin mevzuu mellifinin hayali deildir. Benim yaptm ey Rumelide cennetmekn Sultan Mahmut Han zamanndaki umnu muhasarasnda naklolunan bir hikyeyi bir dereceye kadar tevsi iin grdm mecburiyet zerine K r m muharebesi srasnda vukubulan Silistre muharebesine nakletmek ten ibarettir. Ve maksad telif ise millette olan hissiyat vatanperveraneyi tasvir idi. Tiyatro yazmakta meharet gstermek deildi. Muteriz dostumuz Silistreyi fikrine mutabk gremedii iin eserin aleyhine kabilecek h e r n e iitmise inanm, Silistrenin yalnz bir kere oy nandndan bahsediyor. Ka tiyatroda, ka kere ma'raz temaadan ge tiini ise herkes biliyor. Benimle mukayese etmek istedii (Viktorin Sar18

274

NAMIK

KEMAL

do) nun, Silistre kadar oynann hibr eseri olmadma muteriz cenap larn ne trl isterse temin edebilirim. Muteriz makalesinde "Kemal ile Viktorin Sardo'nun arasmda koca bir Avrupa var,, diyor. Vaka byle sar vatanperveraneden bahsolunduu srada kendisi iin benim ile Rusya debas arasnda bir mukayese yapmak kabil olamaz. nk sar vatanperverane ile Rusya airleri beyninde gayet azametli, gayet dehetli bir Siberya sahras mevcut oldu unu kendisi bizden iyi bilir. Fakat byle bir mukayesede Avrupa m elliflerinden Viktorin Sardo'nun intihabna anm da (Vatan) nammda bir tiyatrosu olduundan baka bir sebep bulamadm. k beni veyahut halk bedayii edebiyeye irat iin bir misal gsterilecek ise Avrupada Viktorin Sardo'dan byk birok edip vardr. Beni tezlil maksad zeri ne bir mellif ile mukayeseye lzum grld ise Viktorin Sardo'dan k k mellif, byklerinden daha ziyadedir. Maksad' zannm gibi Viktorin Sardo'nun (Vatan) namndaki eserUe benim eserimi kyas etmek ise o zaman hakikaten arada Avrupa kadar bir mbaade peyda olur; benim eserin mevzuu bir adanun maderi vata n, canna, cananna tercih etmesi idi. Viktorin Sardo'nun eserine intihap ettii mevzu bir adamn vatanperverlik namma diyaneti kabul etmesin den iabrettir. Edebiyat atika ile aramzda dnya kadar bir kabristan peyda ol du. Viktorin Sardo'nun eseri yolunda olan ve Rusya muahizine gre ede biyat ve san'ate mutabk bulunan bedia ve bid'atler ile de beynimizde bir kt'a deil, birka dnya girse memnun oluruz. Baki uhuvvet.

1304
NAMIK KEMALN, BABASI MUSTAFA ASIM BEYE YAZDII BR MEKTUP Velinimet, 1 knunuevvel sene 93 tarihli mektubunuzu aldm. Lef ve ihsan bu yurulan kaimeler de geldi. Evvel ann iin arz teekkr olunur. Sava Paa buradadr, her gn beraberiz. Gelelim bizim mebahise: Bizim eski Arap hikyesi, kendi sun'umuzu takdire isnat ile iltizam istirahate cevap idi. Kocakar samas kabilinden addolunmu; gen erkek hezeyan denilse belki daha mnasip olurdu. Mademki siz kocakar samas demisiniz; haydi yle olsun. ngiltere politikasma gelince: Reit Paann galebesi, ann tesirin den deil, kendi dirayetinden idi. Reit Paa zamannda ngiltere politi kasn idare eden "Kanin,, i Londrada birka defa grdm. Adeta buda la ngilizin biridir. "Kanin,, in mstear hasslhass ve belki akl kethiL

A N T O L O J I S I

275

das da imdi stanbul sefiri olan Layrarede cenaplar idi. imdi neden iltizam ettii taraftan bir Reit Paa meydana karamyor? Reit Paa Jkendi zamanmda dirayetile ngiltereyi tutmu. Avrupa malmatnn kendine inhisar cihetile vcudu lemi balca levazm zaruriye addo lunmu, husamasmdan da yapt Tanzimata mesel bir idarei rfiye bendi kartracak kadar hamiyetli, dirayetli zatlar bulunmam, emni yeti can meselesi de herkesin iine gelmi, o kuvvetle biraz zaman hoa bir idare cereyan eylemi. Yoksa bir devletin tesiri nfuzu sayesinde dier bir devletin temini selmet ve mamuriyeti usul siyasetin ve hatt tabiati lemin btn btn haricindedir. aramba gn yazdnz mektupta "i imdi yolundadr,, buyuru yorsunuz. Halbuki pazartesi gn Pilevne gitmi! Rusyamn lakal yz bin kiilik bir ordusu akta kald. Gerek stanbul, gerek istiklli devlet muhatarada. Bilmem i nasl yolunda oluyor? Hava soudu. Dondur ma kutusu zerinde oturur gibiyiz. Mmkn ise bizim eski krk bir de Ekremin klk paltosu varm, an gnderir misiniz? Hele bunlara ufa rak bir adi mangal da ilve buyurulursa sayenizde bir kat daha rahat olunur. Cenab Hak iydi adhay cmleye mbarek eyle'sin. Hanun valide nin eteklerini per ve bayramlarn tebrik ederim, baki dua. Fi 10 zilhicce 1294 RECAZADE MAHMUT EKREM BEYE Ekremim kardeim. Elhamdlillah, Elhamdlillah 14 mays 97 tarihinde bir mektubunu alabildim. Cidd olarak bana dargmmsm da bir yldanberi anm iin skt edermisin; azu ne sen sylemeli imisin, ne ben sormal imiim. Pekl. Ben bugnlerde yine edebiyatm mantk ve rnuahaze cihetlerine meyletmee baladun. Biraz o yolda konualm, namesaz olmyalm behhas olalm. "Ne garip ey ki o kadar zekn, o derece zarafetin ,irfannla u bi zim kat' muhaberenin asl sebebini kefedemedin,, diyorsun. Vallah ne yalan syliyeyim, bende bir dereceye kadar kuvvei na zar varsa da bu kuvvet karanlkta gz krpldn veya tabiri aharle karanlk gecede, kara ta zerinde, kara karncann gezindiini grmek derecesine kadar varamaz. Mademki dargmmsm, sylememekte ne mana ve bahusus nasl hak buldun? Ben ne vakit sana darldm da sy lemedim? Sen ne zaman bana dargnlk beyan ettin de ben infial ile m u kabele ettim? u meseleye bir cevap verir misin? Korkaklk meselesinde o derece tebriyei zimmet ile uramaa ha-cet yok. Korkmadn bilenlerdenim.

276

NAMIK

KEMAL

Edebiyat ne geilmez ma'ulcai vicdan imi diyorsun da lemi h a y a l de gezindiin meclisi irfan, beharan fikr vicdan sylyorsun. Ben ise edebiyat ne ekilmez ma'ukai vicdan imi diyeceim. Ha yalim hayatn a'mak muzlimei mesaibinde, kalbin gayyayi. cahimi m_neviyat addolunmaa ayan olan ka'ri matalibi hodperestanesinde g e ziniyor. Ne yazdm, ne okuduumu soruyorsun? Hibir ey yazmyorum veya tabiri sahihi ile memuriyet hasebile evrak resmiye yazyorum,, tarih okuyorum, felsefiyat okuyorum. Cezmiyi ikmal etmek kolay, fakat gnlm istemiyor, maamafih yakmda bitireceim. Bir zaman benim de bir babam vard gibi szler b u . akam mptel olduum mizac hzn-aldu sevdaviyi bir kat daha tez yit etti. Ne yapalm "geldik ribat dehre...,. Bu kadar feryadma sebep n e olduunu bilir misin'' Hmit hakknda bir mthi, bir fci sz iit tim; gya cnun getirmi biare Hmit, eer sah ise mrm oldukamteessir olurum. Buna dair bir sahih haber verir misin? Baki dua. 16 mays 97 ABDLHAK HAMDE MEKTUP Hmid, Seni muhatap etmee adndan byk bir kelime bulamyorum!... Birok zamanlar mektup yazamamtm, megul idim, keyifsiz idim, bunlardan baka iirden, inadan hediye gnderecek bir eser de yok idi. Daha sonra mbahasat "edebiyye,, meydana kt. Yazlan eyleri bizzarure veya tabiri sahihi ile kefaretzznb olarak okumak lzm gel di, hli zamanlarmn bir haylisini de o meguliyet ifna etti. Mbahaseden ben cidden mteessir oldum. nk inasiyi, Ekremiy. seni, hasl gerekten edip olanlar nazar hakaretle grenlerin kalinde, kaleminde benim eserlerim msteshedattan gsterilmekte, benim namm, edebiyat cedide dedikleri edebiyat sahihanm mucitleri srasnda yad olmmakta idi. O temyiz ashabna kar benim iin memduh olmaktan ziyade ne trl makduhiyet tasavvur edebilirsin! Fakat zannetmem ki sen mteessir olasn, elbette olmamsmdr. Belki uradn ta'rizlerle iftihar etmisindir. Hi yle szn gne gibi parlak bir fikirden iktibas eden, mehtap kadar sf bir vicdan unun bunun gkyzne ta atmak kabilinden olan ta'rizatma ehemmiyet vermek kabil midir? Amma inasinin at ryeti edep, lemi cehalet imi. Ne mni! imdi o lemi cehaletin altnda bizler bulunuyoruz; eserlerimiz mey dandadr.

A N T O L O J S

2/T

Edebiyat atika veya faside taraftarlar u Brikai Zafere, u Mesprisons tercmesine, u Duhteri Hindu'ya birer nazire yazsalar, edebi y a t sahihaya mukallit olmakla beraber sana taarruz edenler benim V a veylann, Ekremin Mir'at lemdeki kuzu tasvirinin ve senin T a n k t a k i iirinin (ej^h Galip m e r h u m tarafndan irat olunan teklif gibi be b e y tine deii) en beenmedikleri bir beytine bir nazire syleseler ne olur? Ne olacak, hibir ey olmaz. Fakat muterizler yalnz itiraz e t m e i bilirler de yle iir syliyemezler. Syleriz derlerse edep dairesinden kmasnlar da sylesinler. U m u m u n efkr bir imtihan meydandr. O zaman herkesin kudreti ,mahiyeti m a l m olur. Senin ne vazifen Hmit! Sen tarih dediimiz umman zulmetin a'mak hafasma gir! Bize E,per gibi kitaplar yaz! skenderin a h l k m d a n byk ahlk tasavvur ve tasvir et! Selimi Evvelin trbesini ziyaret eyle! O ziyaretindeki hissiyat o padiah azimana nedimi has olan H a s a n Cann vicdanndan sudur etmi kadar r u h a n bir belatle tarif et! Selimi Evvelin meziyyeti siyasiyesini Osmanl ashab kalemi ara snda evvel tarife neren muvaffak olan Kemal, nazmna nazire syle mee alsn! Sana kudretin mevhibei mahsusas an iktiza eder. A m m a biz (nk edebiyat sahiha taraftarlarn, hususile senin gibi, Ekrem gibi o yolda syettikleri iin hakaret grenleri kendimden ayramam) debadan deilmiiz de muterizlerin tevilt zarifanesne gre kabak mecmuu imiiz. Ne mni? lemi neriyatta bizlere halef ol m a k istiyen zevat da baz zurefa badmcan kabilinden addedebilir. O halde ise "Kedo ftad ve badincan beramed,, meseli iki tarafn haline b i r garip muarref olur, Y a h u t baka bir rivayete gre eek imiiz. A n m da za r a r yok. Rviler insan olduklarna pek mutemet ve m a r u r iseler biz edebiyat hrmetine olarak hayvanl da kabul ederiz. Yukarda da sylemitim ya. ki tarafn e'ar, a s a n m e y d a n d a du ruyor. Mukayese olunuversin! Kuvvei natka hangi tarafa ait olduu pek kolay zahir olur. Hele tarih, elbette bir zaman olacaktr ki herkesin m e ziyyetini meydana koyacaktr. lerde o ashab edebin iddias gibi bizlerin eek olduumuza efkr u m u m i y e k a r a r verirse bari eekliimizi anla m t a kimseye taarruz etmemi olduumuz dahi sabit olacandan, haddimizi bildiimiz iin muahazeden kurtuluruz. Gariptir, ki insanlar h e r naslsa bizim nehklere dier takmn na melerinden ziyade rabet ediyorlar! Ne yazarsak halk indinde a d a m efendilerin asarna tercihan makbul oluyor! Satlyor, okunuyor. Bu d e lili tecrbiye o zevatn bizi gstermek istedikleri k a d a r m u h a k k a r ol duumuzu pek t e isbat edemez deil mi? Bana gelen bir mektubunda:
Yksel hnerinle kani olma hsam hudaya mni olm>a!

278

NAMIK

KEMAL

beytini beendiinden bahsetmi idin! tikadmca aadan yukar at lan talara yukardan aa bir nazar ehemmiyetle bakmak dahi ihsam* Hudaya bir nevi manilie almaktr. Ne olmu? Semadan zemine nazil olan evamir be tarizat gayri muhikkadan kurtulmu mu ki senin s a rmdaki ulviyyet unun, bunun muanedesine mni olabilsin! Yine cevap verme! Gnein hay t ulesi mezbeleye de der, fakat, o skutu grmek te istenilecek hallerden deildir. Allah zihnini gne kadar parlak yaratm; fikrin de ziya gibi daLma teali ile muttasf olmak kadrna daha ayan olur. al! al! Ben edebiyat Osmaniye iin tasavvur ettiim ulviyat bin trl hissiyat ile kartrdm; asarm istediim dereceye getireme dim. Bakalm sen getirebilir misin! Getirebiltrsen bir milletin mrebbiyan irfanndan madut olursun. Ben daima inasiyi yad edegeldiim gibi: sen de Kemali yad edersin. Vakte bir kere bakp ta yeni domu kamerin bulutlar arasna ya ydan hyat uama benzettiin salarm imdi grsen mehtabm kreden: ayrlrken sehap iinde arasra brakt in'itaflar kadar karal, beyazir bulursun. Edebiyat iin pek ok zevat ile uram idim. Halbuki imdi o muterizlerden bazar yine beni edebiyat mcedditlerinden addedip duru yorlar. Mcedditlik hakk ise ya inasinin, ya senindir. Ben arada bir hatt ittisalim. Zanneder misin ki o muterizler bir zaman bu hakikati de teslim etmesinler! Tarihi hicr itibarile krk be yama girmi br b yk veya tabiri sahihile msin kardeinin szne itimat et ki hakk irfanm muterizler indinde de btn btn zayi olmaz. Ben vaktile bmem n e mtaleaya zahip olmutum da edebiyat leminde bulunmaa lyk olmyacak birtakm bahislerle gazetelerimizin stunlarn doldurmutum. O ayp bana ait, bu tenezzlszlk sana ve seninle beraber edebin iki m a nase vard dereceye racidir. Seni istedikleri kadar (baketle jaketle) hrpalasmlar dursunlar. Sen^. mevkii edebnde kaim ol! Hkimin hi olmazsa istikbal olacaktr. "nnde nmtenahilii klar tasvir Peyinde sayesi kalm hu devlet- millet,, beyte: "Zrlama, zrlama aman sus sus Hac haha yemi hu eh kus kus,, beyitleri gibi sarm mahiyetindeki fark ise ne zaman olsa zahire kacak" tr. Baki istikbali edepten kalben emin ol! Edep ebedidir kardeim, H midim. Kemal Fi 4 reblevvel sene 1299

NAMIK KEMAL VE RDE YENLK Bu antolojide u noktaya, 1 N a n u k Kemalin cemiyet h a y a t m a getirdii fikirleri ve k u n L datt meseleleri, 2 Garp nevilerini getiren m u h a r r i r sfatile yeniletirici roln, 3 Romanc, tiyatro muharriri, biyoraf ve mverrih sfatile dn ya, cemiyet ve insan kaderi karsndaki vaziyetini gstermee dikkat etmitim. Kitap bu suale cevap verecek vaziyettedir. Namk Kemalin iirine kitapta pek az yer verilmitir. Herkes tara fmdan sevilen ve nesillere h a y a t prensiplerini veren Basaleti Osmaniye ka sidesi ile iktifa ettim. Bu noksana - h a t t bazlarmm gznde hataya laz olmamn sebebi iirlerinin bir ksmnn az ok bu manzumeye ben zemeleri, yani ayni his ve akideleri devam ettirmeleri ve byk bir ksn u n m da inklp Namk Kemali pek az aydmlatacak mahiyette olma lardr. Filhakika Namk Kemal eski iirin havasnda yetien bir airdi. B u terbiye kendisinde sonuna k a d a r devam etmi ve fikirleri n a m n a m a h k m ettii eski zevke, eski syleyi tarzna, b t n deime arzular m a ramen bal kalmtr. Dier taraftan ise inand yeni prensipler namna bu iiri daima m a h k m etmitir. Dorusu istenirse onun eski iire tevcih ettii ithamlar da ok defa sathdir. Bir edebiyat, bir san'at an'anesi ancak idealine eriip eriemedii noktasmdan tenki; edilir; ih. mal ettii hakikatler noktasndan deil, fakat Namk Kemal idealisttir, ve o zaviyeden grr. iir bahislerinde Namk Kemalin teklif ettiklerine gelince bunlar, garp iirlerinden, yani haric bir rnekten ziyade, Arab iirinin baz h k i m vasflarmm, ve bilhassa ran iirinden ay rlan vasflarnn kabuldr. O, Arab edebiyatn daima Irannkine tercih etmiti. te d a h a ziyade, ran iirindeki zevkperestlie, hayal tarafa bir tepki olan bu tercih ile Namk Kemalin iirimizde dnd yenilik hulsa edilebilir. Bize garptan roman, tiyatroyu, tenkidi (bunu bilhassa tek basma) v e biyografiyi tayan bu m u h a r r i r iirde garbe kar deta kaytsz kalr. urasn da syliyelim ki Namk Kemal hibir zaman garp iirinin hususiyetlerini, lezzetini, tabiat v e hayat karsnda bizimkinden ok baka olan d u r u m u n u tatm ve anlam grnmez. Roman, tiyatroyu, velhasl insan, talii karsnda ve hareket halinde gsteren san'atlar

280

N A M I K K E M A L

nekadar iyi anladm artlc biliyoruz. Garp iirine kar bu lkaydisi nereden geliyor? iir zevkinin tamamile arkl olmasndan m? iire kskn olmasndan m? Yoksa bir cemiyetin iir telkkisinin en ge deiecek bir ey olduuna inanmasndan m? Namk Kemali okurken daim.a bu nokta beni dndrmtr. Bilhassa, X I X uncu asr Avrupasnm hereyden evvel ok feyizli bir iir asr olmas onun bu vaziyetini daha muammal yapar. Bu asrda iir, aa yukar XVIII inci asrda fikrin ve felsefenin oynad hkim ro l oynar. Hi olmazsa asrm ilk yarm iin byledir. Rusyada, Almanyada, ngilterede, talyada, Fransada iir, daima ikinci safta, dargnlar safmda kalmasna ramen ,hayat orkestrasn idare eder, ferd psi kolojiden, siyas ideale kadar hayatn her alannda "ekil verici,, bir disiplin olur. Btn fikirler, btn ikyetler, btn isyanlar, yap c ve ykc herey orada toplanr, oradan hayata t e k r a r ve muzaffer namelerle dalr. Vaka onun Fransada bulunduu senelerde bu h a m le durmu. Romantizm kendisini tketmiti; garip bir skn, hatt, iirin bilhassa asrn ilk yarmnda hayata getirdii heyecan ve fertlerin tahinde oynad ehemmiyetli rol dnlrse deta "iir aleyhtar,, bir r u h haleti peyda olmutu. Fakat 1850 d e n sonraki senelerde - bilhassa Fransz iirinde - bu san'at, kendi iinde en byk evolsyonlarm ya par. Kendisini trajedide ve dier san'atlarda datmaktan vazgeer ve stste byk "keyfiyet,, eserlerini verir. Hugo 1850 d e n sonra san'at m m en olgun ama girer. Les Chtiments, La Leende des siecles, Les Contemplations adl iir mecmualarnda, saz ve sesi btn hayat is tiap edecek derecede genilemi ve bymt. Hilkatin srr, insan ka labalklar, gemi asrlar, bu saz yaratc bir ilk nefes gibi diriltiyordu. Dier taraftan, Lecomte De Lisle, Banville, Gautier gibi airler en velt ve en rabette senelerini yayorlard. Parnas mektebi teekkl etmiti ve iire gayri ahs bir ilhamn eserlerini veriyordu; bizzat H go'ya dahi dolayisile tesir eden bu hareket, onun ihtiyar menfasna e kilmek iin tahliye ettii Pariste tesir ve akslmellerile btn bir san'at heyecan uyandrmt. Lecomte De Lisle, Poemes Barhares'i ve dier mec mualar tekil eden, fakat muhteem bideleri vermi, Banville r o mantiklere hi nasip olmyan bir ilham hafiflii ve ne'e ile kafiyelerinin artc raksn idare etmi, Gautier, E m e a u x etCamees adl iir kitab ile sadece meharet, titizlik ve bilgi olan bir san'atm aheserini v c u d a getirmiti. Nihayet Hugodan sonra ve kymette phesiz onunla beraber, asrn mucizesi olan bir air, Charles Baudelaire Les fleurse du Mal (er iek, leri) adl rnecmuai e'arn ve mensur iirlerini neretmi, velhasl bugn

A n t o l o j i s i

281

Baudelaire'in liinat dediimiz iir iklimini vcuda geftirmiti. Bu demek ti ki tesir ve akslmellerile bugn hazrlyan bir iir an'anesi t e e k k l etmiti. 1870 den sonra ise yava yava sembolizm kmldanacak, r o m a n tiklerin getirdii b y k miras nc bir deiiklii idrak edecekttir. Namk Kemalin b t n b u n l a r d a n haberi yok gibidir. Hibir taraf ta baz umum mlhazalardan baka garp iirinden bahsetmez. H a t t nesrinde bazan o kadar yakndan takip etmek istedii Victor Hugo'nun asl byk tarafnn iirden geldiini dahi u n t u m u grnr. Bununla beraber m r n n sonuna k a d a r iir yazmakta devam et mi, ve sk sk ri terkettiini sylemesine ramen, vezin ve kafiye gibi baz teknik meseleler zerinde deiiklikler dnm, arkadala rile (Ekrem ve Hmit) hece veznini, kafiyesiz aruz manzumeyi, yalnz mukaffa olan takti'siz hece veznini mnakaa etmitir. Dostum Sait Nazifin delletile byk bir ksm elime geen bir m e k t u b u n d a daha ileri gider ve arkadalarnn baz yeni eserlerini tenkit ederken - b y k v e daima kendine has olan o dev safiyetile - kendi tecrbelerini rnek olarak tavsiye bile eder. Bir iki parasn Sleyman Nazifin nerettii bu mektubun aaki ksmlar bize bu hususta iyi bir fikir verebilir: "Nestereni grdm, fakat ne yalan syliyeyim, beenmedim, been medikten baka meyus bile oldum. Beenmediim ihtiyar ettiin m e v zudur. Korney'in Cid'i Avrupa ahlkna mahsustur; nk Efganda v e h a t t memaliki islmiyenin bir yerinde bir padiah bir ehzadeye tokat vurmaz, vursa da bir tokattan bir facia tekil edecek ey hasl olamaz, bir kz kocasn, ehzade de olsa, beriki sultan da bulunsa yle zi faf gecesi ldrmez. Nesterenin her nevi "entriki,, Avrupaya m a h s u s tahayylttandr, bu mevzuun ehas velev "adaptasyon,, t a r z m d a ya zlsn yine frenk olmal idi. Bir de ivei ifadedir. Sen de mektubunda sylyorsun ya, p a r m a k hesabile bir eser yazlmasn Magosadan ben tavsiye etmitim. Ura tm, yapamadm. htimal ki bakas yapar, ben de onu taklit ederim, dedim. (Asarmda ekseri yeni yeni eyler grdne aldanma, benim taklitte kuvvetim icattan ziyadedir). Sen altktan sonra anladm k i olmyacak. Tecrben, ayni ile benim tecrbem gibi zuhur etti. " N a r ration,, (tahkiye) geldii gibi insan yine Acemane tetabuu izafata v e h a t t ef'al ve edevatn hazfine mecbur oluyor. Yalnz bu yolda yazlan iirin iir olduu hissiyatn galeyan ettii zamanlarda grnyor. N e s terenin birok yerinde o kadar gzel paralar v a r ki, insan okurken mest oluyor ve baz yerleri de ifadece li kzdan aa ve hususile bin k a t

282

N A M I K K E M A L

mulk kalyor. Benim imdi hasl ettiim itikada gre bu yolda (ya ni hecede) yalnz "lirik,, yoluna gelecek. Mesel Osman Paa hakkmda bir mar sylemitim ki mebdei bu dur: Plevnede hiz askeriz anlyz Cjatal yrekliyiz ifte canlyz Demir vcutluyuz ate kanlyz Hem Osman Paa hem Osmanlyz demitim. Ekrem de bir bakasmda: Ved etti klcn kuand Gzlerimden kanl yalar boand Bu gidii ayrlmaa niand Haberini bari alr mym Yoksa gider ardnda kalr mym. demi- (1) nekadar gzel, nekadar mellim szler, fakat hepsi "lirik,,.

"Has ihtimal ki sonradan itikadm deie. imdiki zannma gre benim bu parmak hesabile istediim gibi bir tiyatro vcut bulabileceine itikadun, hem nefsimde, hem senin ikdanunda hasl ettiim tecrbe ile btn btn mnselip oldu. Bugnk jikrime gre bizi trkede iste diimiz gibi iir sylemekten meneden vezin deil, kafiyedir. nk li sann istidad efail ve tefail tarznda iire nekadar mugayir ise redifsisi kafiye bulmaa andan krk kat daha ziyade mugayir. Mahpus bulundu um srada kafiyeyi terk ile vezni ihtiyar yolunda hir ur amak iste. dim; mefailn failtn mefailn failt yolunu msait gibi grdm. Ana. ^ndan gz perdeli domu hir manm dnyay grd zaman has edebilecei meserret hadar memnuniyetlere, iftiharlara garkoldum. ki sahife yazar yazmaz, grdm lemin rya kabilinden olduu teheyyn etmee balad, parlak oluyor, fakat hakikat (?) ve tahiate rriuayir. Ziya Paa Molier'in "Tartf,, n hem p^armofe hesabile hem de kafiyesiz olarak tercme etmiti; fakat bilmem neden ise vezinde on hir yerine on heceyi ihtiyar etmii Birok yerleri pek gzel olmusa da nesirden fark olmaz dereceye gelmi zannederim.O da tercme seyyiesidir. Hur lsa ben evzan Arapta kafiyeli ve kafiyesiz her yola girdim. Trk vez ninde de keap.lik. Trkenin tiyatroya msait olacak iiri kafiyesiz hir
(1 Mektupta daha baka misaller vardr;

A N T O L O J S

283

arah vezni (aruz) ihtiyar etmekte midir, yahut hizivz parmak hesahmn. kafiyesini kaldvnvermekte midir, zihnimde hir karar veremedim.,, Her eyden evvel tiyatrolarn niin daima nesir ialinde yazdm ok iyi anlatan ve devrin bir tarafn aydnlatan bu- mtalealardan sonra Namk Kemal kendisinin "Lazmsa,, iirine gerek Hmidin ve gerek dier lerinin yaptklar nazirelerden bahsettikten sonra: "Vatanperverane sz sylenmek matlup ise "Lazmsa,, gazeline na zire sylemekten ise, u ufack mseddese nazire sylemek daha hayrl olmaz m: Stk ile terkedelim her emeli her hevesi Kralm hail ise azmimize ten kafesi nledike eleminden vatann her nefesi Gelin imdada diyor bak budur Allah sesi Bize gayret yarar merhamet Allahndr Hkmi ti ne fakirin ne ehinahmdr... (1) (...) Eski yolda kane iir sylenmek arzu olunursa veya kaside katarna kartu-mayp ta mesel: S'oki yetiir uyan aman gel Elvermedi mi figan aman gel Ah ile tkendi can aman gel Feryadma gel inan aman gel ldrd beni zaman aman gel. Bir hde getir aman aman gel yolunda sylense letafeti de imas da daha gzel olur sanrm. "Aabeyimiz bize hem bir taraftan tevazu gsteriyor, hem bir ta raftan imtisal olabilecek iirler yazyor diyeceksen, hakkn olamaz. n k nesir ile ve hatt parmak hesabile her istediiniz eyi benim kadar v e baz kere benden gzel yazyorsunuz. Fakat mesel bir tiyatro pl n tertibinde benim kadar tecrbeniz yok. O kabilden olarak eski yolda iiri yeni yolda iirden aynp ta herbirine haka bir ziynet vermeldte de techesiz^^k cihetile benim kadar muktedir olamyorsunuz,,. an da gazel

Namk Kemalin ok dikkatle okunmas gereken bu mektubunda ar(1) Bu manzumeler de mektupta tamamdr.

281

N A M I K K E M A L

.kadaha numune olarak ikinci iiri gstermesi bir saflktr. Fakat bu saf ln b y k bir tenkit kabiliyeti ile yani ok uyank bir mahede ile yiL r d de muhakkaktr. Grlyor ki Namk Kemal garp iirile herhangi bir temas, rnek alkasm mevzuubahs etmeden iirde baz yeniliklerin peindedir ve ba z yenilikleri de getirdiine kanidir. tedenberi mevcut olan k a n a a t lere ramen syliyeyim ki bunda ksmen hakldr. Eski iirin son r nesansn yapan Encmeni era airlerinin (Mahmut Kemal Beyin eserinden sonra bu isim kalmtr. inasi de bunlarn iinde idi) a r a s m d a yetien bu air, hi olmazsa yeni bir r tarzn, vatan neideyi getir mitir. Bu cins iirlere getirdii ifade kudreti ve samimiyet de onun ilham hesabna kaydedilecek meziyetlerdir. tikadma gre N a m k Kemalde garp iirinin tesirini bu manzumelerde aramaldr. Filhakika onun mehur Marseyez marn ok sevdiini, yksek sesle teganni et m e k t e n holandn Ebzziya Tevfik Beyden reniyoruz. te Namk Kemalin Avrupa iiri ile uzak ve y a k m en m h i m al kasn bu manzume tekil eder. "Feminin rengi aksedip tenine, yeni am gle misal olmu,, diye balyan mehur Vaveylasn, Hilli Osmanisini hatrlamak bu vatan iirinde onun n e dereceye kadar muvaffak olduunu gsterir. Hahikatte o bunlarda ahs bir sesin sahibidir. Hece veznindeki tecrbeleri ancak bir iyi niyetin mahsuldr. U m u m olarak sylenmek lzm gelirse iirde ilk ve en b y k yenetirici olan insi'den, ve onun iir dilinde balam olduu tasfiyeden sonra hece doru gitmek gayet tabi idi.

 N D E K L E R

Sahife Namk Kemalin hayat ve eserleri Vatan kasidesi 'Rom.allarm esbab iiibal ve zevali hakknda mlhazat . . ark meselesine dair bir lyiha . , Sz . . . Terbiyei nisvan hakknda bir lyihadan Ramazann tarifi ahvaline dair bir mektuptan Ve avirhm Trkistanm esbab tedennisi . . . . H u k u k u umumiye . . . . . Efkr umumiye Aile Reji . . Terakki Vatan . . Hikmet-l-Hukuktan Hrriyeti efkr Son liimanlk mukaddimesinden Bir mukaddime Bahar Dni mukaddimesinden Mukaddimei Cell'den . . . Osmanl tarihi mukaddimesinden ntibah - Ali beyin sergzeti . . . . . . . Cezmi'den Bahar Dniten . . . . . . . . Vatan yahut Silistre'den Glnihal'den . Akif Bey'den Zavall ocuk'tan K a r a Bel'dan Cellettin Harzemah'tan 5' 31 33 35 37 38 40 43 47 52 53 55 56 57 60 61 63 6 7 70 7 1 73 8 2 86 103, 149 151 159 170 193 1 9 8 2 0 0

. . . .

. . . .

. . . . .

. .

D e v r i istil'dan. Kanije'den : Barikai zafer'den Evrak Perian'dan Fatih'ten Sultan Selim'den rfan Paaya mektup'tan Mes prisons t e r c m t s i rauahezenamesi'nden . Mikro Mega tercmesi muahazenamesi'nden . Tahribi Harabat'tan Takip'ten (Mektup, Abdlhsk Hmid'e . . . . M e k t u p , Ebzziya Tevfik bey biraderime M e k t u p , Ebzziya Tevfik bey'e Namk Kemal'in babas Mustafa Asm beye yazd b i r m e k t u p Recai Zade Mahmut E k r e m bey'e . Abdlhak Hmid'e m e k t u p . Namk Kemal ve iirde yenilik

238 239 242 243 245 248 250 251 257 258 262 265 270 272 274 275 276 279

19