Ministria Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis

PROGRAMI I RISHIKUAR DHE ME PLOTSIME Klasa 10 Arsimi profesional

Prishtin, 2009

Ministria Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis

PLANET DHE PROGRAMET MSIMORE T RISHIKUARA DHE ME PLOTSIME PR LNDT E PRGJITHSHME T SHKOLLAVE PROFESIONALE Klasa 10

Prishtin, 2009
2

Redaktort prgjegjs: Enver Buqaj Nehat Mustafa Agim Berdyna Ramush Lekaj Rexhep Kastrati

Lektura: LLA

Korrektura: LLA

Radhitja kompjuterike: LLA

Kopertina:

Shtypur n shtypshkronjn:

Tirazhi:

REPUBLIKA E KOSOVS REPUBLIKA KOSOVO REPUBLIC OF KOSOVA

QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVA MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCS DHE E TEKNOLOGJIS Kabineti i ministrit MINISTARSTVO OBRAZOVANJA NAUKE I TEHNOLOGIJE Kabinet ministra MINISTRY OF EDUCATION SCIENCE & TECHNOLOGY Cabinet of the minister

UDHZIM ADMINISTRATIV
Zbatimi i planit dhe i programit t rishikuar me plotsime pr lndt e prgjithshme t arsimit profesional pr klasat 10, 11 dhe 12

NUMR: MASHT 4/ 2009 DAT: 20.02.2009 N mbshtetje t neneve 93(4) dhe 97(4) t Kushtetuts s Republiks s Kosovs dhe nenit 25, paragrafit 7 t Rregullores s Puns t Qeveris s Kosovs nr. 1/2007, nenit 6.1, paragrafi (b), dhe nenit 7.1 t Ligjit pr Arsimin Fillor dhe t Mesm n Kosov, Ministria e Arsimit, e Shkencs dhe e teknologjis nxjerr kt Udhzim Administrativ. Neni 1 Qllimi Qllimi i ktij Udhzimi Administrativ sht Zbatimi i planit dhe i programit t rishikuar me plotsime pr lndt e prgjithshme t arsimit profesional pr klasat 10, 11 dhe 12. Neni 2 Plani dhe programi Plani dhe programi i rishikuar me plotsime pr lndt e prgjithshme t arsimit profesional pr klasat 10, 11 dhe 12 i sht bashkangjitur ktij Udhzimi Administrativ. Neni 3 Zbatimi Ky plan dhe program i rishikuar me plotsime pr lndt e prgjithshme t arsimit profesional pr klasat 10, 11 dhe 12 zbatohet nga viti shkollor 2008/2009. 4

Neni 4 Hyrja n fuqi Ky Udhzim Administrativ hyn n fuqi me nnshkrimin e tij nga ministri. Me hyrjen n fuqi t ktij U.A. shfuqizohen dispozitat t cilat jan n kundrshtim me kt U.A.

PRMBAJTJA

UDHZIM ADMINISTRATIV ................................................................................4 HYRJE.......................................................................................................................7 GJUHT DHE KOMUNIKIMI ...............................................................................9 GJUH SHQIPE DHE LETRSI ........................................................................ 10 GJUH ANGLEZE ............................................................................................. 17 GJUH GJERMANE .......................................................................................... 28 GJUH FRNGE - Nxns fillestar (Asistent turistik) ....................................... 53 MATEMATIK ...................................................................................................... 65 MATEMATIK .................................................................................................. 66 MATEMATIK (Gjeologji) ................................................................................ 77 SHKENCAT E NATYRS ..................................................................................... 86 FIZIK (Asistent i stomatologjis dhe Teknik i dhmbve) ................................. 87 KIMI (Asistent i stomatologjis dhe Teknik i dhmbve)..................................... 97 BIOLOGJI (Teknik i dhmbve dhe Asistent i stomatologjis) .......................... 107 GJEOGRAFI ..................................................................................................... 118 GJEOGRAFI (Gjeodezi).................................................................................... 128 GJEOGRAFI ..................................................................................................... 140 GJEOGRAFI (Transport rrugor, trheqja dhe lvizja e trenave) ......................... 159 SHKENCAT SHOQRORE ................................................................................ 168 HISTORI ........................................................................................................... 169 PSIKOLOGJI .................................................................................................... 179 EDUKAT QYTETARE................................................................................... 191 TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT ................................................................ 198 EKONOMIA DHE NDRMARRSIA ............................................................... 199 EDUKAT FIZIKE DHE SPORTIVE ................................................................ 201

HYRJE Shoqria njerzore nuk sht e prkryer, prandaj nevoja pr ndryshime ndihet gjithmon. Ktyre ndryshimeve nuk mund ti shmanget as arsimi. Profesionet ndryshojn pr shkak t zhvillimit ekonomik, shoqror, kulturor, si dhe zhvillimit t demokracis. sht i domosdoshm rifreskimi i planeve dhe programeve msimore n arsimin profesional pr tu dhn nxnsve njohuri dhe aftsi t nevojshme pr ekonomin e tregut dhe shoqrin demokratike. MASHT-i, n bashkpunim me GTZ-n, pr vitin shkollor 2008/2009 i ka rishikuar planet dhe programet e arsimit profesional pr klasat 10,11,12 t drejtimeve dhe profileve t ndryshme. Planet msimore t shumics s drejtimeve dhe t profileve psuan ndryshime n dobi t lndve profesionale dhe praktikave profesionale. Kto ndryshime t planeve msimore n arsimin profesional kan sjell ndryshime edhe n lndt e prgjithshme. N planin e ri msimor n t gjitha drejtimet dhe profilet e arsimit profesional t klasave 11 dhe 12 sht shtuar fondi i orve msimore nga 2 or n jav n 3 or n jav n: gjuh shqipe dhe letrsi, gjuh boshnjake dhe letrsi,gjuh turke dhe letrsi. N matematik sht shtuar fondi i orve nga 2 or n jav n 3 or n jav n klasn 10,11 dhe 12 n profilet: mekanik i makinave, operator i prodhimit, saldator, vegltar, energjetik, makina elektrike, informatik, arkitektur, gjeodezi, ndrtimtari, mekatronik, telekomunikacion dhe komunikim audio dhe video. N profilin e gjeologjis sht rritur fondi i orve n klasn 12 nga 2 or n jav n 3 or n jav n lndn e gjeologjis. Ka ndryshuar plani msimor i klass s 10, 11 dhe 12 n dy profilet e stomatologjis t lmit s shndetsis. Jan futur lndt msimore t shkencave t natyrs: fizik, kimi, biologji me nga 1 or msimore n jav. Plani i ri msimor n lmenjt dhe profile t ndryshme t arsimit profesional sht pasuruar me futjen e gjuhs gjermane dhe gjuhs frnge me 1 ose 2 or n jav. Plani i ri msimor n klasn 11 n profilet: hortikultura, pemtari- vreshtari, blegtori, prpunimi i drurit, teknologji ushqimore, dhe mbrojtja e bimve sht pasuruar me nga 1 or n jave nga lndt histori dhe gjeografi. Lnda msimore e artit figurativ n profilet: gjellbrs, pastieri dhe asistent turistik sht e prfshir me nga 1 or n jav. Edukata qytetare do t msohet pr t gjith lmenjt dhe profilet n klasn 10 me nga 1 or n jav. N lndn msimore ekonomi dhe ndrmarrsi zvoglohet fondi i orve n klasat 11 dhe 12 nga 2 or n jav n 1 or n jav. N shumicn e profileve zbatohet edhe lnda msimore menaxhimi i projekteve me nga 1 or n jav apo 2 or n jav sipas planit msimor ekzistues. N disa lnd msimore nuk sht ndryshuar plani msimor dhe nuk sht intervenuar n ndryshimet e planeve dhe programeve msimore. Kto lnd msimore jan: gjuh shqipe dhe letrsi klasa 10 me 3 or n jav, gjuh boshnjake dhe letrsi klasa 10 me 3 or n jav, gjuh turke dhe letrsi klasa 10 me 3 or n jav, gjuh angleze klasa 10, 11, 12 me nga 2 or n jav, edukata qytetare n klasn 10 me 1 or n jav, teknologjia e informimit dhe komunikimit (TIK) klasa 10, 11, 12 me 2 or n jav dhe edukata fizike dhe sportet klasa 10, 11, 12 me 2 or n jav. Ndryshimet n planet msimore kan kushtzuar edhe ndryshimet e programeve t lndve prkatse msimore. Pr kt qllim nga MASHT-i jan formuar ekipet pr rishikimin, plotsimin apo hartimin e planeve dhe programeve nga profesionist t 7

lndve msimore: puntor shkencor, profesor t Universitetit dhe msimdhns t lndve prkatse. Si rezultat i puns s ktyre ekipeve profesionale jan planet dhe programet e reja pr lndt e prgjithshme msimore pr profilet dhe lmenjt prkats n klasat 10, 11 dhe 12 t shkollave profesionale. do plan dhe program msimor prmban: Pjesn hyrse, qllimet, objektivat dhe kompetencat, prmbajtjet programore t planifikuara dhe rezultatet e pritshme. N kuadr t planit dhe programit t lndve msimore jan dhn edhe disa udhzime metodologjike pr zbatimin me sukses t msimdhnies dhe msimnxnies, metodat dhe teknikat m t reja t vlersimit dhe lidhja ndrprogramore dhe ndrlndore. sht identifikuar edhe literatura q duhet t prdoret nga msimdhnsit dhe nga nxnsit pr zbatimin me sukses t planprogramit pr lndn prkatse msimore. Zhvillimi i planeve dhe programeve msimore t lndve t prgjithshme pr shkollat profesionale mbshtetet mbi bazn e nj procedure t mirfillt shkencore, si nga forma, qasja metodologjike, organizimi dhe ndrtimi i prmbajtjes s lnds, ashtu edhe nga parashtrimi i rezultateve t t nxnit, mjetet msimore, metodat, teknikat dhe instrumentet e vlersimit. Vmendje e veant gjat zhvillimit t planeve dhe programeve msimore t lndve t prgjithshme t arsimit profesional n Kosov i sht kushtuar kultivimit t qndrimit pozitiv ndaj t nxnit, inkurajimit t nxnsve q t angazhohen n mnyr t arsyeshme n prmbushjen e krkesave shkollore, zhvillimit t shkathtsive n jetn e prditshme, vlerave, qndrimeve dhe sjelljeve. Kjo krijon parakushtet e nevojshme pr integrimin e individit dhe t shoqris kosovare n lvizjet politike, n zhvillimet ekonomike, intelektuale, shkencore e teknologjike, si dhe n zhvillimet social-kulturore t vendeve t prparuara evropiane dhe botrore. QLLIMET Plani dhe programi msimor pr lndt e prgjithshme t shkollave profesionale ka pr qllim: zhvillimin intelektual, estetik, fizik, shoqror, moral dhe shpirtror t nxnsve; orientim t drejt profesional t nxnsve dhe n prputhje me realizimin e interesave t tyre personale pr plotsimin e aspiratave prmes nxnies. konsolidimin e diturive, ngritjen, orientimin e prirjeve dhe t shkathtsive n ndrtimin e s ardhmes s tyre; zhvillimin e qasjeve kritike pr shfrytzimin e burimeve t shumta pr sigurimin dhe prpunimin e informacioneve dhe t fakteve q u ofrohen; q tu mundsoj nxnsve q n mnyr t pavarur t marrin iniciativ dhe veprim, gjithnj duke pasur parasysh rregullat themelore t sjelljes n grup, varsisht prej llojeve t ndryshme t veprimtarive q zhvillojn; q nxnsit me prirje dhe talent pr profesionin t prgatiten dhe t orientohen me kujdes prmes mnyrave t ndryshme t nxnies, duke prfillur interesimet dhe nevojat e tyre pr tregun e puns si dhe zhvillim akademik e profesional.

GJUHT DHE KOMUNIKIMI

Gjuh shqipe dhe letrsi Gjuh angleze Gjuh gjermane Gjuh frnge

GJUH SHQIPE DHE LETRSI Klasa: 10 (3 or n jav, 105 or n vit) HYRJE Shkolla e mesme e lart sht vazhdim i shkolls s mesme t ult dhe ky nivel shkollimi synon ti pavarsoj nxnsit dhe t kultivoj tek ata frymn kritike. Synimet themelore t msimit n klasn e dhjet jan: prvetsimi i dijeve, formimi gjuhsor, formimi kulturor, formimi si individ dhe si qytetar. Si synime t lidhura drejtprdrejt me shkolln e mesme t lart, do t veonim zotrimin e gjuhs amtare, njohjen e letrsis dhe prvetsimin e nj kulture. Shkolla e mesme e lart kontribuon pr formimin kulturor t nxnsve nprmjet leximit t teksteve t t gjitha llojeve, po kryesisht t veprave letrare m t njohura. Kjo u bn t mundur nxnsve t krijojn perspektivn historike t hapsirs kulturore t cils ata i prkasin. Ato, n t njjtn koh, jan edhe realizimet gjuhsor m t mira. Ajo favorizon formimin e nxnsve si individ prmes aftsimit t tyre n prdorimin e gjuhs amtare, prmes mundsive q u jep nxnsve t strukturojn gjithnj e m mir mendimet, gjykimet dhe imagjinatn e tyre. Si rezultat i puns s br n kt nivel shkollimi, nxnsit arrijn t organizojn mendimet e tyre dhe t bjn me goj dhe me shkrim paraqitje q i trajtojn problemet e trajtuara nga disa pikpamje. Prmes njohurive q u ofron nxnsve nga trashgimia kulturore kombtare dhe botrore dhe prmes analizs s ideve dhe argumenteve prkatse ajo kontribuon n formimin e tyre si qytetar. QLLIMET N klasn e 10 synohet: Prforcimi i arritjeve t mparshme; Zotrimi n rritje i prdorimit t gjuhs; Rritja e nivelit t komunikimit me diskurset orale, letrare dhe joletrare; Arritja e kulturs s mendimit t pavarur.

OBJEKTIVAT Nxnsi do t lexoj, do t shkruaj, do t dgjoj dhe do t flas, me qllim t prvetsimit t informatave dhe zhvillimit t shkathtsis s t kuptuarit; Nxnsi do t lexoj, do t shkruaj, do t dgjoj dhe do t flas, q t pasuroj t shprehurit dhe t dshmoj dije pr gjuhn, letrsin dhe kulturn; Nxnsi do t lexoj, do t shkruaj, do t dgjoj dhe do t flas, q t mund t zhvilloj shkathtsit pr mendim kritik dhe vlersim; Nxnsi do t lexoj, do t shkruaj, do t dgjoj dhe do t flas, me qllim t krijimit t individualitetit t pavarur dhe t nj bote t pasur shpirtrore.

10

REZULTATET E PRITURA Nxnsi do t zhvilloj shkathtsi t veanta individuale, njohse dhe komunikative, duke punuar n grupe, po edhe individualisht. N fund t klass, ai do t bj dallimin mes diskurseve dhe mes formave t ndryshme letrare e joletrare. Do t njoh format dhe idet themelore t letrsis antike, t mesjets dhe t letrsis se vjetr shqipe. Do t njoh esencat e kulturs tradicionale shqiptare. Do t zhvilloj aftsit argumentuese dhe vlersuese pr prmbajtjet e zhvilluara. Do t lexoj, do t analizoj e do t interpretoj krijime letrare t kohve t ndryshme - t zgjedhura, brenda konteksteve kulturore t caktuara. Do t zhvilloj dijet gjuhsore, kryesisht n aspekt t krijimit dhe t analizs s sentencs, t stilistiks gjuhsore etj. Do t kultivoj shijen pr letrsin dhe pr gjuhn shqipe dhe do t rris interesimin dhe dijen pr kulturat e tjera, nprmjet krahasimeve dhe shembujve. Standardet dhe prmbajtjet nga kjo lnd dhe pr kt klas, do t realizohen duke u mbshtetur n zhvillimin e shkathtsive t komunikimit dhe n ngritjen e vetdijes s komunikimit: I. II. III. T DGJUARIT DHE T FOLURIT T LEXUARIT T SHKRUARIT

Me prmbushjen e standardeve q u referohen ktyre shkathtsive synohet pasurimi i nj tipari shum t rndsishm pr kt nivel: mendimin e pavarur, reflektimet personale pr prmbajtje t caktuara. I. T DGJUARIT DHE T FOLURIT Nprmjet t dgjuarit do t zhvillohet: aftsia pr t parafrazuar; identifikimi i formave letrare dhe i diskurseve letrare e joletrare; ndjenja pr kultur gjuhsore; identifikimi i qllimit t folsit dhe i karakterit t informats; identifikimi i diskursit (tipit t ligjrats) dhe i funksionit t tij; parashikimi i pikave t folsit dhe ngritja e supozimit pr vlerat pr t cilat flitet; definimi i qartsive dhe i paqartsive; sinteza e informatave nga burime t ndryshme, ngjeshja, kombinimi dhe kategorizimi i t dhnave, i fakteve dhe i ideve; njohja e prdorimit efektiv t gjuhs; njohja e prmbajtjes, e fjalorit ose e t folmeve t caktuara (dialektet e ndryshme, t folmet: prishtinase, tiranase etj.); lidhja e prmbajtjeve t tekstit letrar me dijet kulturore, me prvojat paraprake dhe me situatat e prditshme; nxitja e mendimit t pavarur; marrja e informative dhe e mendimeve, si dhe klasifikimi i tyre; formimi i drejt i pyetjeve; prdorimi i trajtave t ndryshme foljore. 11

Nprmjet t folurit do t zhvillohet: dhnia e informatave dhe e mendimeve; zhvillimi i t folurit ndrveprues (dialogu, debati etj.), n t folur pr tekste t ndryshme; shkathtsia para t tjerve dhe me t tjert; analiza me goj e teksteve letrare; rritja e shkathtsive t prdorimit t gjuhs; zhvillimi i analizave kritike me goj, n grup dhe individualisht; zhvillimi i aftsive vlersuese; krahasimi i kulturs shqiptare me t tjerat; pjesmarrja n grupe pr prgatitjen e projekteve ose t vlersimeve; marrja e prgjegjsis pr detyra t ndryshme; prfshirja e t gjith nxnsve n paraqitje gojore; zhvillimi i aftsis pr analiz t teksteve letrare; vlersimi i efektivitetit t puns n grupe; organizimi i informacionit nga burime t ndryshme, pr qllime hulumtuese. II. T LEXUARIT Nprmjet t lexuarit do t zhvillohet: t kuptuarit e teksteve t ndryshme; njohja e letrsis dhe e kulturs kombtare n raport me kulturat e tjera dhe me historin; analiza dhe vlersimi i teksteve letrare t kohve dhe t kulturave t ndryshme; analiza dhe dallimi i diskurseve t ndryshme; hetimi i ngjashmrive dhe e dallimeve t strukturave t ndryshme letrare e kulturore n letrsit dhe kulturat e ndryshme; identifikimi i temave universale dhe i atyre nacionale; njohja e esencave kulturore shqiptare: kultura gojore dhe ajo me shkrim; kultura tradicionale, format dhe ndikimet; njohja e letrsis s vjetr shqipe; kontekstit historik, letrar dhe gjuhsor; letrsia dhe shoqria; letrsia dhe religjioni; prshkrimi i arketipave letrare e kulturore n tekste t ndryshme; trajtimi i teksteve letrare nga disa perspektiva kritike; njohja e letrsis antike, e kontekstit kulturor prkats dhe e diskurseve; drama dhe teatri, regjisura; parafrazimi dhe interpretimi i teksteve t zgjedhura; verifikimi i formave t drejta gramatikore; prdorimi i sakt i informatave nga burime t ndryshme dhe verifikimi i tyre; prdorimi i teknologjis moderne pr qllime hulumtimi; leximi i fragmenteve t teksteve.

12

III. T SHKRUARIT Nprmjet t shkruarit do t realizohet: eseja e llojeve t ndryshme pr qllime prkatse; shkrimi funksional, zhvillimi dhe organizimi i ides dhe i strukturs s nj shkrimi; shkrimi individual; dhnia e tiparit individual shkrimit; stilistika gjuhsore; konstruktimi i teksteve (n shembullin e formave t identifikuara - n trajta t reduktuara); zhvillimi i formave t ndryshme t shkrimeve dhe t paraqitjeve; analiza e qart e ideve dhe e teksteve prmes shkrimit; organizimi i ides brenda nj sekuence logjike; prdorimi korrekt i gjuhs, i piksimit dhe i drejtshkrimit; analiza e shkrimit t t tjerve; shkrimi argumentues; sugjerimi pr prmirsimin e nj shkrimi; analiza kritike ndaj nj shkrimi t caktuar; shkrimi si mjet analize, interpretimi dhe vlersimi; zbrthimi i koncepteve n terma m t thjesht dhe m t kuptueshm; mbledhja dhe seleksionimi i informatave; klasifikimi i tyre sipas rndsis; eseja personale, narrative dhe refleksive. STRUKTURA E PRMBAJTJES Argument: Msimi i ligjrimeve n planin praktik, qoft si diskurs i aplikueshm ose pragmatik, qoft si diskurs letrar, gojor e i shkruar, mundson qasje t re ndaj letrsis: diskurset (mnyrat dhe ngjyrimet e ligjrimit) si sisteme komunikimi dhe si shenja t modelit kulturor. N kt frym, dija letrare nuk jepet vetm si qllim n vete, por n funksion t modeleve kulturore e sociokulturore dhe n funksion t zhvillimit m t mir t shkathtsive gjuhsore. Edhe dijet teorike vihen n funksion t njohjes praktike dhe t ilustrimit t modeleve t nnvizuara. Po ashtu, ruhen shenjat e ecjes n rrjedhn historike, por jo t tipit t historis s letrsis si metod sa t tipit t historis s modeleve letrare e kulturore. Pr shembull, letrsia e vjetr shihet kryesish prbrenda kulturs retorike, duke iu referuar varianteve t shfaqjeve konkrete. Kjo mundson njohjen e saj n planin e destinimit e t funksionit, si dhe n planin e shfaqjeve zhanrore, pa e prjashtuar dimensionin e saj kulturor. Msimi i gjuhs dhe i letrsis n kt mnyr e kushtzon metodn aplikative, e cila bashkrendon njohurit e dhna n nj sistem, i cili do t duhej t kulmonte me at q quhet kultur shkrimi. Shkrimi do t zhvillohet n zhanrin e eses, n forma t tjera, pastaj si analiz e si koment letrar e joletrar pr tekste t caktuara. Vrejtje: Autort jan vn si pika orientuese dhe si ilustrime e jo si qllim n vete.

13

Trsit tematike dhe numri i orve: (Kategorit dhe nnkategorit) - Kultur tradicionale - 13 or - Letrsi e vjetr dhe e mesjets - 33 or - Letrsi e vjetr shqiptare -52 or - Kultur gjuhe - 13 or Synimet themelore n kuadr t trsive tematike: - Zhvillimi i ligjrimeve letrare dhe joletrare - Njohja e modeleve kulturore KULTUR TRADICIONALE Kultura gojore / Kultura e shkruar (esencat, me nj prqendrim te dallimet dhe relacionet ndrmjet diskurseve - interdiskursiviteti) Kanuni: diskursi kodifikues, diskursi etnik - lexim dhe analiz (edhe gjuhsore) Eposi pr Mujin dhe Halilin; diskursi epik, tema heroike Prralla shqiptare; diskursi prrallor; esencat tematike dhe strukturore LETRSIA E VJETR DHE E MESJETS Epi i Gilgameshit: diskursi fantastik; tema e pavdeksis; hyjnorja, njerzorja, shtazorja - koment i pjesve/kngve t zgjedhura Letrsia klasike greke - dimensioni socio-kulturor Homeri Esenca e epopes: diskursi heroik, tema e lufts (Iliada), e kthimit (Odiseja); mitologjia dhe historia, kultura dhe historia, miti Eskili Esenca e tragjedis, diskursi tragjik Aristofani Esenca e komedis, diskursi komik Ditirambi, oda, himni; Safo etj., diskurset poetike-prkushtuese dhe personale Letrsia e mesjets - esencat kulturore Dante Aligieri Fillimi i letrsive nacionale; diskursi/teksti alegorik - pjes t zgjedhura pr komentim nga Ferri LETRSI E VJETR SHQIPTARE Latiniteti - koncepti kulturor; Humanizmi dhe nacionalja M. Barleti Diskursi historik / diskursi fiksional / diskursi retorik-heroik; Prpunimi i Parathnies, komentimi i s paku nj Libri nga Historia e Sknderbeut Kultura e krishter / Kultura shqiptare Letrsia kishtare, diskursi biblik; Letrsia e vjetr Konteksti historik dhe kulturor i shkrimit t vjetr shqip 14

 Shkrimi si dokument / Shkrimi si kultur letrare Gjon Buzuku Meshari: dimensioni kulturor dhe linguistik; Parathnia, parabolat, himnet religjioze, diskursi i prkushtimit shpirtror - analiz dhe komente letrare, socio-kulturore dhe filologjike Pjetr Budi Veprat n kontekstin kulturor, destinimi, letrarja dhe joletrarja, motivi biblik dhe ai nacional, poezia religjioze - analiz dhe komentim (tekste ilustrative me zgjedhje) Pjetr Bogdani Konteksti i shfaqjes s veprs Cuneus prophetarum; T primit prpara letrarit, Krijimi i rruzullimit, Kngt e sibilave, Ligjrata (me zgjedhje) analiz n planin e diskurseve dhe t figurave retorike Jul Variboba Konteksti kulturor arbresh; Gjella e Shn Mris Virgjr, struktura e ndrliqshme letrare, diskurset - ilustrime, komente me analiz teksti e gjuhe Bejtexhinjt - dimensioni kulturor; strukturat, diskurset dhe temat letrare Nezim Frakulla Divani; Poetika: vargu dhe ritmika e poezis; diskursi personal. Hasan Zyko Kamberi Poezia: kodet tematike, diskursi social dhe ai satirik Muhamet Kyyku-ami Erveheja, poema - struktura, diskursi, tema dashuris dhe e besnikris

KULTUR GJUHE Ort e kulturs s gjuhs t zhvillohen n lidhje me prmbajtjet nga ort e letrsis. gjuha letrare dhe gjuha e letrsis, distinksione t nxjerra nga shembujt; kthim i tekstit t vjetr shqip n shqipe standarde, p.sh.: te Buzuku; rikapitulim i mbiemrit, pun praktike, tekst kreativ; ushtrime drejtshkrimi; piksimi dhe efektet letrare; analiza e teksteve letrare dhe eseja e zhvilluar nga nxnsit n klas dhe n shtpi, t mbikqyret dhe t kontrollohet vazhdimisht n planin gjuhsor, drejtshkrim e gramatik; shkrimi i prjetuar i sentencave efektive; shkrimi i sentencave t kombinuara; rishikim koh pas kohe i pjesve t ligjrats; udhheqja e nxnsve n procesin e mendimit dhe t shkrimit; msimi i strategjive t shkrimit, si zgjerimi apo reduktimi i sentencs; shkrimi i sentencave me bashkrenditje dhe me nnrenditje; sentencat e kombinuara qllimshm; zhvillimi i projekteve me shkrim, q prfshijn t folurit binds, editorialin, raportin dshmues (pr gjrat e para me sy), esen hulumtuese, esen autobiografike, shkrimin eseistik n logjikn shkak-pasoj, rrfime personale etj.; gjuha letrare dhe gjuha e folur; 15

 ushtrimi i prdorimit t drejt t shkathtsive gramatikore n shkrim; trajtat e pashtjelluara t foljes; eseja (lloje t ndryshme) si shkrim mbizotrues dhe pasues; pas zhvillimit t njsis msimore. LIDHJA NDRLNDORE Gjuha shqipe, si gjuh amtare, sht mjeti pr krijimin e aftsive t nevojshme komunikative n t gjitha lndt. Lidhje t drejtprdrejta vihen me historiografin (veanrisht me historin e kulturs), me edukatn qytetare, me artet etj. METODOLOGJIA Msimdhnsi duhet ti zbatoj me kmbngulje metodat q vn nxnsin n qendr t vmendjes. Kjo hap rrug pr msime aplikative. Msimi duhet t organizohet n seanca q bashkojn t folurit, shkrimin dhe leximin. Seanca ndryshon n vartsi t synimeve t msimdhnsit dhe t reagimit t nxnsve. Do t aplikohen dy mnyra leximi: leximi analitik dhe leximi i shpejt. Leximi analitik ka si qllim analiza t hollsishme t objekteve t caktuara dhe mund t aplikohet n tekste t gjatsive t ndryshme. Leximi i shpejt nnkupton leximin e zakonshm. Me t nxitet pavarsimi i nxnsve n leximin e teksteve t ndryshme. Raporti ndrmjet ktyre dy tipave t leximit gjat vitit duhet t jet i ekuilibruar. Lidhja ndrmjet leximit e shkrimit duhet t jet e prhershme, qoft edhe kur aplikohen shkrime kreative, imituese ose transformuese. Derisa studimi i aplikativ i gjuhs sht nj element i prbashkt i t gjitha aktiviteteve t parashtruara. VLERSIMI Vlersimi, q duhet t bhet gjat klass s dhjet dhe n fund t saj, lidhet me veprimtarin dhe mjetet me t cilat gjykohet puna dhe arritjet e nxnsve pr klasn prkatse. Meq klasa e dhjet paraqet fazn e par t shkolls s mesme t lart, edhe parimet, kushtet, metodat dhe mjetet e vlersimit realizohen n prputhje me standardet ndrkombtare t vlersimit pr kt nivel. Kjo nnkupton praktikimin e tipave t ndryshm t vlersimit, varsisht nga nevoja dhe situatat, si jan: vlersimi prcaktues, normativ, i prditshm, i vazhdueshm, i brendshm, i jashtm, prmbledhs etj. LITERATURA DHE MJETET NDIHMSE 1. 2. Sabri Hamiti: Letrsia e vjetr shqipe Bahri Beci: Gramatika e gjuhs shqipe pr t gjith

Tekste dhe mjete t zgjedhura nga msimdhnsit, prmes t cilave ata mendojn se mund t realizojn programin.

16

GJUH ANGLEZE Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) GRADE TEN ENGLISH LANGUAGE CURRICULUM FOR VOCATIONAL SCHOOLS INTRODUCTION Learning is a complex process of discovery, collaboration, and inquiry facilitated by language. Composed of interrelated and rule governed symbol systems, language is a social and uniquely human way of representing, exploring, and communicating meaning. Language is an essential tool for forming interpersonal relationship, understanding social situations, extending experiences, and reflecting on thought and action. Language is the principal instrument of thought and the primary basis of all communication. PHILOSOPHY The program for English language will emphasize the importance of experiencing language in context. Learners background knowledge, skills and attitudes will be used as means of developing communicative abilities: interpreting, expressing and negotiating meaning through oral and written texts. As the learners develop communicative skills, they also increase their linguistic awareness and develop language learning skills and strategies. In the English language program, students will acquire various kinds of knowledge, skills and attitudes about: 1. Interpreting, expressing and negotiating meaning (communication); 2. Patterns of ideas, behaviours, manifestations, cultural artefacts and symbols (culture); 3. Sounds, written symbols, vocabulary, grammar and discourse (language); 4. Cognitive, socio-affective and meta-cognitive processes (general language education). Learners will learn to communicate in English through the processes of reception, comprehension, production and negotiation. Reception is receiving the information and decoding the message. Comprehension involves deriving meaning or significance from an oral or written text. Production is expressing meaning by creating oral and written texts to suit different participants, topics, purposes and reasons for communication. Negotiation is the interaction process: participants in the communication process must adjust to the needs and intentions of others. Integral to all three processes are the communicative intents or communicative functions, inquiring reporting, describing and so on, which are developed in the experience / communication component. Students will also learn about the language and how to use it: the sound symbol system, vocabulary, structures and discourse elements that are needed to convey ideas and enhance communication in an oral or written context. 17

AIMS Following the long-term aims of the English Language Curriculum, in order to communicate effectively and increase their cultural understanding, in grade ten learners should: Develop and apply the four language skills; Increase their language awareness; Use the target language for real-life purposes in order to make and apply connections within and between learning areas; Foster respect and tolerance for cultures other than their own by increasing their awareness with regards to cultural similarities and differences; Become active participants in the learning process; Take responsibility for their own learning; Gain a certain amount of capability to learn independently.

18

The Scope of Grade ten English Language Curriculum (2 hours per week, total 70 hours) COMMUNICATION Enable learners to communicate with some degree of fluency in both oral and written language. LISTENING General objective: Enable learners to understand a range of familiar statements, questions and instructions for setting tasks. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Learners can: Listen for general Listen and mark; Understand and extract meaning and respond the essential information Follow instructions; orally or in writing; from short recorded Fill in charts; passages; Listen for specific Complete incomplete information and respond; Understand and respond texts, etc. to everyday expressions Understand the main Gap filling. related to simple and points of clear standard concrete need delivered input on familiar matters in slow and clear speech regularly encountered in, speed; school, leisure, etc; Understand the gist of Understand the gist of TV news, interviews, broadcast on familiar announcements, and topics and topics of films. personal interest. READING General objective: Enable learners to read, understand and engage with simple types of text for enjoyment and learning. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Look for general idea; Look for specific points; Read for detail; Guess the meaning of words from the context; Develop reading strategies. Matching headings and paragraphs; Taking part in shared and paired reading; Reading and speaking; Jigsaw reading. Learners can: Read short simple texts; Understand short, simple personal letters; Identify specific information in simple everyday texts, such as: announcements, brochures, extracts from newspaper articles; Understand and identify content and relevance of new items, articles and reports related to everyday problems.

19

SPEAKING General objective: Enable learners to interact with peers, teachers and other speakers of English. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Learners can: Introduce themselves and Interviewing; Introduce him/herself, other people; and other people; Conversation; Describe themselves and Role play; Ask and answer simple other peoples physical questions about personal Interaction patterns. appearance; details; Apologize and express Express opinions, likes gratitude; and dislikes, preferences and feelings easily; Give short simple responses to what they Interact in simple and see and hear; routine tasks, in a slow and clear way. Express thoughts, feelings and opinions in response to their reading. WRITING General objective: Enable learners to develop the ability to make and shape simple written texts. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Building statements, Learners can: Write short phrases from giving starters; Write short simple memory; postcards and personal Unscrambling letters describing Produce simple words/sentences; feelings and events; connective texts on Writing responses to familiar topics, or of questions on familiar texts; Write short reports personal interest; and/or articles with Describing people and occasional use of Exchange written places; dictionaries; information with peers Filling charts; Use a variety of linking and adults; Writing postcards; words to mark clearly Create simple Completing incomplete the relationship between descriptions within a texts; ideas. context; Guided writing. UNDERSTANDING AND USING ENGLISH General objective: Enable learners to increase language awareness and gain some metalinguistic knowledge. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Words that go together; Learners can : Make attempts at Use some simple Word families and word noticing rules and structures correctly; stress; regularities; Link groups of words, or Multiword verbs; Identify language which Spelling, intonation; series of shorter conveys mood and elements into a Synonyms, antonyms, etc. feeling; connected speech; 20

Read texts containing extensive vocabulary more confidently; Use bilingual dictionaries.

Spell most frequently encountered words correctly; Use dictionaries to check spelling, pronunciation and meaning.

MAKING CONNECTIONS General objective: Enable learners to apply knowledge of cross-curricular issues. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Learners can: Understand the main Understanding directions, Use connected words at message of written texts notices; sentence or paragraph with the help of level; Filling diagrams; dictionaries, Internet; etc Recognizing numbers, Share information about topics; Understand messages prices; found on signs posters, Read and understand Telling time; maps, etc. selected texts; Using bilingual Recognize and select Distinguish fact from dictionaries; relevant information; opinion. Asking and answering Comprehend content of questions. simple written messages; Search the Internet. ENGLISH IN THE WORLD General objective: Increase learners cultural awareness and understanding. Specific objectives Suggested language activities Attainment target Learners should be able to: Gain background knowledge concerning cultural events and celebrations; Recognize customs and manners of other people; Become familiar with the main aspects of everyday life in family, school and community in the countries where English is spoken as a first or as a second language. Learners can: Eating and drinking habits; Demonstrate understanding and act Greeting and leave-taking; accordingly in various Invitations; social situations; Polite requests and offers; Use appropriate school Leisure activities. culture norms.

21

GRADE TEN TOPICAL CONTENT Residence Home and school Rooms and furniture Living outdoors Public services At the post office Hospital, surgery Police Leisure and pleasure Leisure and lifestyle Media (TV, radio, cinema, theatre. Exhibitions) Sports pastime activities 4. Travel and tourism Countries and places Entering and leaving a country Travel documents 1. 2. 3. 5. 6. 7. 8. Education and career Life in school The best way to learn Life-long learning A matter of life and death Physical state Visiting a doctor Health and maintenance Shopping Money and prices Different types of stores Fashion Eating Healthy food Shopping at the grocery store Eating and drinking out

Note to the teachers: In order to achieve the targeted aims and objectives of Grade 10 Curriculum, and cover the topical content of Grade 10 syllabus, teachers should select teaching materials from course-book(s) and other sources of pre-intermediate level. These materials should primarily be age-appropriate, which means that they should be dedicated to teenagers and/or young adults. It remains in the teachers domain to select teaching materials that may be type and profile appropriate, which (s)he may use either as alternative or as supplementary material in the English language teaching program. Although it is estimated that within a school year, approximately 8 content areas should be covered, it is the teachers responsibility to plan the number of topical areas (units) and the composition of it, in accordance with the total amount of hours dedicated to English in particular types of schools and/or particular profiles. METHODOLOGY The Communicative Approach and Task Based Learning The overall aim of the English Language Curriculum is to enable learners to communicate successfully. Successful communication means getting our message across to others effectively. The communicative approach to language learning aims at facilitating genuine interaction with others, regardless whether they live in the neighbourhood, in a distant place, or on another continent. In language learning, the attention of the learners may be focused on particular segments, or on the language as a whole. In cases when we want to focus learners attention on particular segments, then a segment may be a grammatical structure (a tense), a language function (expressing gratitude), a vocabulary area (food and drinks), or a phonological feature (stress or particular sounds).

22

On the other hand, when attention is focused on the language as a whole, learners, through a wide range of language activities, use the language for practical and realistic purposes. In other words, they act as genuine users of the language. Participating actively in communicative language activities, they in fact play roles, simulate situations related to real life, and learn through personalisation. In the earlier stages of learning, learners should be allowed to use gestures, body language, facial expressions, mime, drawings and so on. When they learn by doing, they realise that language is a powerful means of communication and will use it as such. Since communication basically means sending and receiving messages, learners should develop the four language skills, which are the core of communication. Development of receptive skills, that is of listening and reading skills, will enable learners to receive messages and, depending on tasks they are expected to fulfil, select essential information. However, since language skills do not occur in isolation, but are normally integrated for communicative purposes, after having received a message, learners should be able to make decisions, and respond appropriately. In a situation which involves language, their response is a communicative function, which is performed by one of the productive skills either by speaking or by writing. The Learning - Centred Classroom The objective of learning centred teaching is to make teachers aware of the importance of learner autonomy in the classroom. The teacher is required to do more preparation before the lesson, and less stand up teaching in the classroom. But it doesnt mean that the teacher should sit back and relax. The teacher has a role, to support and help learners. The learners learn more actively and with enjoyment. The environment requires a learning centred approach that relies on participants share in the learning, and responsibility for furthering discussion. In all cases, learners need clear guidelines and preparation for effective discussion participation. The major aims or set of aims will relate to the development of learning skills. Such aims may include the following: To provide learners with efficient learning strategies; To assist learners identify their own preferred ways of learning; To develop skills to negotiate the curriculum; To encourage learners to adopt realistic goals and a timetable to achieve these goals; To develop learners skills in self-evaluation.

The Use of the Mother Tongue in the Classroom Contrary to the principles of the direct method and natural approach in language learning, which favour exclusive use of the target language, excluding the mother tongue completely from the classroom, most recent approaches today suggest that the use of the mother tongue at particular stages of foreign language learning may prove useful. While there is clearly a place for the mother tongue in the classroom, teachers should make efforts to keep the use of the mother tongue to a minimum. Instead of translating words and/or asking learners to translate, they should demonstrate, act, use 23

simple drawings and/or pictures, explain, and give simple definitions. If teachers readily intervene with translation, as soon as learners are provided with an equivalent word or expression, as soon as their curiosity is satisfied, they may lose interest in that particular item. In consequence, the English word or expression is easily forgotten and cannot be easily recalled. This method is easiest for teacher and learner, but may be the least memorable. The Role of Grammar If we see language as a building, the words as building blocks or bricks, and grammar as the architects plan, than we must admit that without a plan, even a million bricks do not make a building. Similarly, one may know a million English words, but if s/he does not know how to put them together, s/he cannot speak English (Sesnan, 1997). In the light of this statement, the question is not whether to teach grammar or not, but how to teach it. We should consider which approach to adopt in teaching grammar, whether to teach form before meaning, or meaning before form, and what strategies and techniques to use in order to enable learners to put their knowledge of grammar into use and communicate effectively. It is the teachers responsibility to estimate which approach would yield best effects at a particular stage of learning, or with a particular class. At this level of education, learners should be ready not only to notice the regularities in language, but also to make a conscious effort to work out the rules. They should be ready to deal with more complex sentences, including coordinated and subordinated clauses. Therefore, teachers should increase the learners awareness about their progress in learning, as well as to encourage them to work independently and keep record of their own learning. Teachers should constantly bear in mind the fact that grammar is knowledge in the mind, and not rules in a book. Assessment and Evaluation There are many reasons for assessing learners. Some of them are to: Compare learners with each other; See if learners have reached a particular standard; Help the learners learning; Check if the teaching programme is successful.

Teaching means changing the learner. Teachers will always want to know how effective their teaching has been - that is, how much their pupils have changed. This change can be in the amount of English learners know, in the quality of the English they use, and in their ability to use English. The general word for measuring the change is assessment. Naturally if we want to assess how much pupils have changed, we have to know exactly what they already know and what they can already do. There are different types of assessment (or evaluation):

24

Self assessment (self - evaluation) relies on: The amount of effort spent in research; The amount of organization; The amount of effort spent on writing. Group assessment (group - evaluation) can be done by: Evaluating individual learner progress within the group; Awarding group and individual marks. This fosters cooperation among the learners; they promote higher achievement, greater motivation, and a more positive attitude towards the subject area and greater social skills. Individual assessment (evaluation) is more readily accepted by learners, shows learners activity, his/her participation level in the group activity, willingness to respect the viewpoints of others. Combination of group and individual assessment - the group component may foster the spirit of cooperation, and the individual component may permit the recognition of individual contributions. The use of work samples, portfolios and projects. These folders or portfolios may be used to collect samples of a range of learners work over the course of a term or a year. All these may reflect the learners overall development and show learners progress. If teachers want to find out how effective their teaching has been, or if they want to evaluate the learners progress the tests are used. Tests are conducted in class by the teacher. They measure the results of learners performance. Teaching and testing always go hand-in-hand. Questions are often asked to check if the learners have understood what has been said. Equally, they may be asked to find out whether a particular point needs to be taught. We instinctively know why we ask a question: whether it is to teach or to test something. Evaluation is seen as wider than testing. Testing may be a successful tool in evaluation, but we also think there are other criteria for assessing someones performance. Evaluation is not limited to numbers or just giving learners marks. Instead of trying to count or measure learners ability to make useful contribution to the class, we can simply judge whether s/he makes a contribution or not, and sometimes we will have to justify, negotiate, and possibly modify our opinions. Evaluation looks for illumination: How did you learn that? Why did you learn that? This means that we are doing something with the learner, rather than to the learner. By asking these questions, we learn a lot of extra information, such as: What the learner thinks s/he is learning; what the learner thinks is easy / difficult; what the learner enjoys / hates doing in the class; where the teaching programme and the learner dont meet; where the teaching programme need re-designing.

25

With evaluation we attempt to help the learner to learn, so it is not an assessment, in fact it is aid to learning. In other words, we can use assessment procedure to develop and improve not only the learner, but also the teaching programme and even the school. Note to the teachers: For further methodological guidelines concerning the topics discussed above as well as those related to how to teach language skills and vocabulary, how to manage the classroom, and similar topics, see A Comprehensive Handbook of ELT Methodology (A Handbook for English Language Teachers).

26

Band Descriptors for Assessing Language Skills Band 5 Speaking Reading Fluency Accuracy Good Can understand Can understand Does task very the entire well. Little or no pronunciation, use all the text. message. hesitation. of vocabulary and grammar. Listening Writing

Work is well organised. Good punctuation. Few or no mistakes. Can understand Does the task Good Can understand Work is mostly most of the well. Some pronunciation, most of the text. well organised Good message. hesitation. vocabulary and grammar. A few punctuation. A mistakes. few mistakes. Can understand Does the task Pronunciation, Can understand Some problems some of the adequately. Quite vocabulary and some of the text. with the message message. a lot of hesitation. grammar are and/or adequate. Quite a punctuation lot of mistakes but and/or it is possible to organisation, but understand the it is possible to learner. understand the message. Can understand Does not do the Pronunciation, Can understand a Problems with the a little bit of task adequately. vocabulary and little bit of the message and/or the message. A lot of text. punctuation grammar are hesitation. limited. It is and/or difficult to organisation. It is understand the difficult to learner. understand the message. Can understand Is not really able Very hard or Can understand Significant very little of to do the task at impossible to very little or problems with the the message. all. understand the none of the text. message and/or punctuation learner. and/or organisation. It is almost impossible to understand the message. The table above sets out bands which describe levels of achievement in the four skills. This band descriptors are intended to apply to specific tasks (e.g. listening to a story, talking about a picture, reading about an invention, writing a letter), as an aid to the teacher and learner in assessing performance. It is of course perfectly possible for a learner to perform to different bands of achievement for different task and different skills.

27

GJUH GJERMANE Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) HYRJE Njohja e gjuhve t huaja krijon hapsir dhe liri m t madhe t lvizjes e me kt edhe vetbesim, dhe sht nj ndr kushtet kryesore t kualifikimit pr tregun botror t puns, njkohsisht sht edhe kusht paraprak pr njohjen me kulturat e tjera. Me situatn e re t krijuar n Kosov u krijuan edhe mundsit e kontaktit m t shpesht me Evropn e me kt u krijuan edhe mundsit pr msimin m t leht t gjuhve t huaja. Pr shkak t migrimeve t shumta n vendet gjermanofolse n nj mnyr jan krijuar edhe lidhjet me gjuhn dhe kulturn gjermane. Por, kohve t fundit jan t shpeshta edhe ardhjet e gjermanofolsve n Kosov, qoft si t punsuar n vendin ton, apo edhe si turist. Kjo ka krijuar nevojn edhe pr kualifikime t ndryshme t nxnsve t shkollave profesionale. Madje, pr kt lloj shkollimi edhe materialet e literatura m e re, sht kryesisht n gjuhn gjermane, duke qen se Gjermania prin n n Evrop pr zhvillimin e tekniks, shkencs, mjeksis, etj. Po ashtu, mundsia e prgatitjes profesionale e t rinjve tan n vendet gjermanofolse sht dukshm m e madhe se sa n vendet tjera. Arsyet tashm dihen. T gjitha kto jan arsye q msimdhnia moderne e gjuhve t huaja duhet tu ofroj t rinjve shkathtsit dhe njohurit e duhura pr nj bot shumgjuhshe, t cilat ua bjn t mundur atyre t jen t aft t veprojn edhe jasht kufijve t gjuhs s tyre amtare. QLLIMET Qllimet kryesore t msimdhnies s gjuhs gjermane n klasn e 10-t jan: t zhvillohen katr shkathtsit gjuhsore; t aftsohen nxnsit pr tu marr vesh n situata t thjeshta gjuhsore, brenda dhe jasht shkolls, me njerz q i prkasin kulturs dhe gjuhs gjermane; t aftsohen nxnsit t krahasojn kulturn gjermane me kulturn dhe traditn vetjake, si dhe t shfrytzojn kto pikpamje n profilet arsimore t zgjedhura nga ata; t aftsohen nxnsit t shfrytzojn strukturat dhe rregullsit e gjuhs gjermane pr prdorimin m t vetdijshm t gjuhs amtare; t aftsohen q ti zhvillojn n mnyr t pavarur njohurit e fituara n gjuhn gjermane pr ti aplikuar ato n profesionet e tyre t ardhshme.

28

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM Nxnsi duhet t jet n gjendje: I. t krijoj kontakte t thjeshta gjuhsore; t emrtoj dhe prshkruaj gjsende dhe veprime t lidhura me profesionin e tyre;

OBJEKTIVAT SPECIFIK Nxnsi duhet t jet n gjendje: I. 1. ti bj pyetje t thjeshta dikujt (p.sh. pr vendbanimin, pr t afrmit, pr gjrat q i ka, etj); I.2. t prgjigjet drejt n pyetjet e thjeshta; I.3. t shprehet me shprehje t thjeshta, kryesisht t izoluara, pr njerzit dhe vendet; I.4. t prshkruaj vetn dhe t tregoj pr shkolln dhe adresn e tij; I.5. t kuptoj udhzime t thjeshta; I.6. t orientohet n koh dhe n hapsir; I.7. t bj konstatime t thjeshta apo t reagoj n to (normalisht, nse bhet fjal pr nevoja t drejtprdrejta ose pr tema t njohura); II.1. t lexoj dhe t kuptoj tekste t shkurta dhe t thjeshta, duke nxjerr emrat dhe fjalt e njohura dhe shprehjet m t thjeshta; II.2. t lexoj dhe kuptoj porosit e thjeshta n nj kartolin; II.3. t dalloj emrat dhe fjalt e njohura si dhe shprehje elementare n porosi t thjeshta q kan t bjn m situatat e zakonshme jetsore; II.4. t kuptoj sqarimet e thjeshta dhe t shkurtra me shkrim pr rrugt; III.1. t dgjoj dhe kuptoj kur flitet ngadal dhe me kujdes dhe kur bhet pauz m e gjat gjat t folurit; III.2. t kuptoj udhzimet q i drejtohen atij ngadal dhe qart;

II. t lexoj dhe t kuptoj tekste t shkurtra dhe t thjeshta;

III. t dgjoj dhe kuptoj kur flitet ngadal dhe me kujdes;

IV. t shkruaj shprehje dhe fjali t thjeshta;

IV.1. t shkruaj shprehje dhe fjali t thjeshta, t izoluara; IV.2. t shkruaj shprehje dhe fjali t thjeshta pr vetveten dhe pr njerz fiktiv: ku jetojn dhe ka bjn; IV.3. t shkruaj kartolina t shkurtra dhe t thjeshta; IV.4. t shkruaj emrin, nacionalitetin, moshn, datlindjen, etj. P.sh. n nj formular t hotelit t shkruaj prve ktyre t dhnave edhe datn e ardhjes dhe shkuarjes, etj.; 29

V. t shqiptoj kuptueshm disa fjal dhe grupe fjalsh t msuara prmendsh;

V.1. t shqiptoj kuptueshm disa fjal dhe grupe fjalsh t msuara prmendsh (edhe pse mund t ket vshtirsi t kuptohet prej gjermanofolsit); V.2. t shqiptoj emrin, nacionalitetin e tij dhe t dhna t tjera pr vetveten; VI.1. t disponoj me nj leksik elementar t fjalve dhe shprehjeve t veanta, q kan t bjn me situata konkrete; VI.2. t prdor leksikun (vokabularin) prej rreth 300 fjalve aktive i cili sht i domosdoshm pr prpunimin e detyrave q jan t lidhura ngusht me katr shkathtsit gjuhsore; VII.1. t tregoj nj zotrim t kufizuar t disa strukturave t thjeshta gramatikore dhe modelet e fjalive t thjeshta (n nj repertor t msuar prmendsh); VII.2. t lidh fjal ose grupe fjalsh me lidhza shum t thjeshta, si und, weil ose dann.

VI. t disponoj me nj leksik elementar t fjalve dhe shprehjeve t veanta;

VII. t tregoj nj zotrim t kufizuar t disa strukturave t thjeshta gramatikore;

PLANIFIKIMI I PRMBAJTS PROGRAMORE Kategorit I. Komunikimi Nnkategorit 1. Shkathtsit perceptuese: -t dgjuarit; -t lexuarit. 2. Shkathtsit produktive: -t folurit; -t shkruarit. 1. Dallimi dhe prdorimi i fonemave t gjuhs gjermane; 2. Kuptimi dhe prdorimi i vokabularit lidhur me temat e caktuara pr klasn e 10-t; 3. Prdorimi i strukturave gjuhsore. 1. Njohja me kulturn e popujve gjermanofols dhe krahasimi me kulturn e vet.

II. Formimi gjuhsor

III. Vetdijesimi kulturor

30

Kategorit I. KOMUNIKIMI

Nnkategorit I. 1. Shkathtsit receptuese a) t dgjuarit b) t lexuarit I.2. Shkathtsi t produktive: a) t folurit b) t shkruarit

Prmbajtja programore 1. Grundlegende Existenzerfahrungen Dasein in der Welt Elementare Gefhle: Zuneigung, Freude, Angst, Enttuschung 2. Die persnliche Identitt Einige Charaktereigenschaften Aussehen, Hobbys Entwicklung der Selbstndigkeit 3. Partnerbeziehungen Beziehungen zwischen Freunden Einige Charakereigenschaften des anderen Bedetung von Freundschaft 4. Alltag und Familie Stellung in der Familie Verantwortung gegenber Geschwistern Aufgabe und Rolle des Einzelnen in der Familie Verwandschaft, verwandschaftliche Beziehungen 5. Individuum und Gesellschaft Beziehung der Familie zu den Nachbarn Rechte von Kindern Pflichten von Kindern Verbote fr Kinder Erlebnisse in der vertrauten Lebensumwelt Erlebnisse in der Schule

Rezultatet e pritshme I. 1. Nxnsi mund: t dgjoj dhe kuptoj kur flitet ngadal dhe me kujdes dhe kur bhet pushim m i gjat gjat t folurit; t kuptoj udhzimet q i drejtohen atij ngadal dhe qart dhe prshkrimet e thjeshta t rrugs; t lexoj dhe t kuptoj tekste t shkurtra dhe t thjeshta, duke nxjerr emrat dhe fjalt e njohura dhe shprehjet m t thjeshta; t lexoj dhe kuptoj porosit e thjeshta n nj kartolin; t dalloj emrat dhe fjalt e njohura si dhe shprehje elementare n porosi t thjeshta q kan t bjn m situatat e zakonshme jetsore; t kuptoj sqarimet e thjeshta dhe t shkurtra me shkrim pr rrugt. I.2. Nxnsi mund: ti bj pyetje t thjeshta dikujt (p.sh. pr vendbanimin, pr t afrmit, pr gjrat q i ka, etj); t prgjigjet drejt n pyetjet e thjeshta; t shprehet me shprehje t thjeshta, kryesisht t izoluara, pr njerzit dhe vendet t prshkruaj vetn dhe t tregoj pr shkolln dhe adresn e tij; t kuptoj udhzime t thjeshta; t orientohet n koh dhe n hapsir; t bj konstatime t thjeshta apo t reagoj n to (normalisht, poqse bhet fjal pr nevoja t

31

II. FORMIMI GJUHSOR

6. Wohnen Das Heim der anderen Die Welt der Eltern Das eigene Zimmer gestalten 7. Erziehung Lernen lernen Lieblingsfcher Bewertung von Leistung Die Schlerrolle Idole 8. Arbeit II.1. Dallimi Arbeit in der Schule dhe prdorimi i Arbeitende Kinder fonemave t Beruf der Mutter/ des Vaters gjuhs gjermane 9. Versorgung Nahrungsangebote II.2. Kuptimi Mahlzeiten, Essgewohnheiten dhe prdorimi i Kleidung vokabularit 10. Gesundheitsfrsorge lidhur me temat Gesundheit e caktuara pr Krankheit klasn e dhjet Arztbesuch Krankenhaus II.3. Prdorimi i 11. Freizeitgestaltung (Eltern und Kinder) strukturave Hobbys gjuhsore Ins Kino gehen Videos anschauen 12.Kommunikation Das Telefon nutzen Breife schreiben 32

drejtprdrejta ose pr tema te njohura) t shkruaj shprehje dhe fjali t thjeshta, t izoluara; t shkruaj shprehje dhe fjali t thjeshta pr vetveten dhe pr njerz fiktiv: ku jetojn dhe ka bjn; t shkruaj kartolina t shkurtra dhe t thjeshta t shkruaj emrin, nacionalitetin, moshn, datlindjen, etj. P.sh. n nj formular t hotelit t shkruaj prve ktyre t dhnave edhe datn e ardhjes dhe shkuarjes, etj. II.1. Nxnsi mund: t shqiptoj kuptueshm disa fjal dhe grupe fjalsh t msuara prmendsh (edhe pse mund t ket vshtirsi t kuptohet prej gjermanofolsit); t shqiptoj emrin, nacionalitetin e tij dhe t dhna t tjera pr vetveten. II.2. Nxnsi mund: t disponoj me nj leksik elementar t fjalve dhe shprehjeve t veanta, q kan t bjn me situata konkrete t prdor leksikun (vokabularin) prej rreth 300 fjalve aktive i cili sht i domosdoshm pr prpunimin e detyrave q jan t lidhura ngusht me katr shkathtsit gjuhsore; II.3. Nxnsi mund: t tregoj nj zotrim t kufizuar t disa strukturave t thjeshta gramatikore dhe modelet e fjalive t thjeshta (n nj repertor t msuar prmendsh); t lidh fjal ose grupe fjalsh me lidhza

 III.1. T njohurit me III. VETDIJESI kulturn e popujve MI KULTUROR gjermanofols dhe krahasimi me kulturn e vet

Postkarten, kurze Briefe schreiben

13. Kunst und Kreativitt Lieder, Fotos, Bilder, Malen Etwas selbst schreiben, lessen, malen, gestalten Dialoge selbst schreiben und spielen Einfache und kurze literarische Texte kennen lernen Weitere Gedichte kennen lernen 14. Zeitlich-historische Erfahrung Tagesablauf Persnliche Zukunft Sitten und Gebruche Traditionelle Feste

shum t thjeshta, si und, weil ose dann. III.1. Nxnsi mund: t njoh qytetet kryesore t vendeve gjermanofolse; t njoh landet, kantonet; t njoh festat kombtare dhe fetare dhe mnyrn e festimit; t njoh traditn dhe ushqimet tradicionale t popujve gjermanofols.

33

PASQYR E OBJEKTIVAVE T PRGJITHSHME PR KLASN E DHJET 1. LERNJAHR Lernziel 1 Einfache sprachliche Kontakte herstellen Lerninhalte Sprechfertigkeiten Guten Tag! Guten Morgen! Guten Abend! Hallo! Sich verabschieden Auf Wiedersehen! Gute Nacht! Reagieren Ja, bitte. Nein, danke. Sich vorstellen Ich heie ... Mein Vorname ist ... Mein Nachname ist ... Dein Vorname ist ... Dein Nachname ist ... Ich wohne in ... Ich bin Schler. Fragen wie heit du? wo wohnst du? was bist du? Grammatik Aussagestze Verben in der 1. und 2. Person Singular Personalpronomen in der 1. und 2. Person Singular im Nominativ Einfache Fragestze Sein als Vollverb in der 1. und 2. Person Singular Jemanden begren

34

1. LERNJAHR Lernziel 2 Gegenstnde und Ttigkeiten benennen und beschreiben, nach Gegenstnde n fragen Lerninhalte Sprechfertigkeiten Fragen Was ist das? Ist das ein/eine/ein ...? Ist das dein/deine/dein ...? Was machst du? Benennen Das ist der/die/das ... Das sind die ... Das ist ein/eine/ein ... Das sind ... Beschreiben Der/Die/Das ... ist ... Die ... sind ... Das ist mein/meine/mein/... Das ist dein/deine/dein ... Ich lerne ... Wir lernen ... Verneinen Nein. Das ist kein/keine/kein ... Das ist nicht mein/meine/mein ... Das ist nicht dein/deine/dein ... Grammatik Einfache Fragestze Bestimmter Artikel im Nominativ Singular und Plural Unbestimmter Artikel im Nominativ Singular und Plural Possessivpronomen in der 1. und 2. Person im Nominativ Singular Nomen im Nominativ Singular und Plural Adjektive in prdikativer Stellung Sein als Vollverb in der 3. Person Singular und Plural Verben in der 1. Person Singular und Plural Personalpronomen in der 1. Person Plural Negation mit nein Negation mit kein/keine/kein Negation mit nicht Kardinalzahlen von 1 - 10 35

1. LERNJAHR Lernziel 3 Anweisungen verstehen und Fragen beantworten Lerninhalte Sprechfertigkeiten Anweisungen verstehen und danach handeln Schreibe ab. Male aus. Sprich laut. Unterstreiche. ... Schreibt ab. Malt aus. Sprecht im Chor. Unterstreicht. ... Fragen beantworten Er/Sie schreibt. Er/Sie schreibt nicht. Er/Sie malt aus. Er/Sie malt nicht aus. Sie schreiben. Sie schreiben nicht. Sie malen aus. Sie malen nicht aus.

Grammatik Imperativ mit nicht trennbaren und trennbaren Verben im Singular und Plural Personalpronomen in der 3. Person Singular und Plural, maskulin/feminin im Nominativ Verben in der 3. Person Singular und Plural Negation mit nicht

36

1. LERNJAHR Lernziel 4 Sich orientieren und verstndigen Lerninhalte Sprechfertigkeiten Rumliche Angaben erfragen und geben Wo ist/bist/sind/seid ...? Dort/hier/Oben/Unten. Er/Sie ist ... Wir sind ... Ihr seid ... Sie sind ... Zeitliche Angaben erfragen und geben Wann haben wir Deutschunterricht? Am ... Heute. Morgen.

Grammatik Fragen mit wo Fragen mit wann sein als Vollverb in allen Personen Personalpronomen in allen Personen haben als Vollverb in der 1. Person Plural Adverbiale des Ortes und der Zeit Kardinalzahlen von 11 12

37

1. LERNJAHR Lernziel 5 Sprachliche Kontakte knpfen Lerninhalte Sprechfertigkeiten Auffordern und Aufforderungen beantworten Machst du mit?/Macht ihr mit? Ich kann/Wir knnen leider nicht. Tut mir/uns leid, ich muss/wir mssen die Hausaufgaben machen. Willst du/Wollt ihr mitkommen? Ja, gerne. Spielst du/Spielt ihr gern ...? Ja/Nein. Nicht so besonders. Eigentlich nicht. Ja, natrlich! Fragen stellen und Fragen beantworten Was machst du/Was macht ihr? Darf ich/Drfen wir mitkommen? Ich mchte/Wir mchten auch gerne mitkommen. Komm, wir gehen/Wir wollen gehen. Gehen wir? Kannst du/Knnt ihr schwimmen? Kannst du/Knnt ihr Fuball spielen? Na klar! Toll! Nein, zeigst du/zeigt ihr es mir? Erklren Jetzt musst/kannst/darfst du ... Jetzt msst/knnt/drft ihr ...

Grammatik Frage- und Aussagestze mit Modalverben Modalverben mgen, knnen, drfen, wollen, mssen in der 1. und 2. Person Singular und Plural Adverbiale der Art und Weise

38

1. LERNJAHR Lernziel 6 Einfache Ausknfte einholen und erteilen Lerninhalte Sprechfertigkeiten Fragen nach dem Befinden stellen und beantworten Wie geht es dir/Ihnen? - Danke, gut. - Nicht gut/Schlecht/Es geht. Was fehlt dir/Ihnen? - Mein Hals tut weh/Ich habe Halsschmerzen. Bist du/Sind Sie krank? - Ja/Nein. Vorhaben angeben Ich mchte spielen/nicht spielen. Er/Sie besucht den/die/das ... Er/Sie braucht einen/eine/ein ... Er/Sie hat/mchte/braucht keinen/kein/kein ... Ich gehe in den Park/in die Schule/ins Geschft. Zeitangaben Wie spt ist es? Es ist ... (nur volle Stunden!)

Grammatik Nomen im Akkusativ mit bestimmtem und unbestimmtem Artikel Fragestze mit wie Modalverben in allen Personen Prposition in mit Akkusativ Kardinalzahlen von 13 - 31

39

UDHZIME METODOLOGJIKE 1. Forma komunikatave e msimdhnies N nj msimdhnie bashkkohore, komunikimit i kushtohet vmendje e posame. Kjo do t thot: cilat mjete gjuhsore u duhen nxnsve q n situata t caktuara gjuhsore t shprehen dhe t sillen n mnyr t duhur? Komunikimi sht mnyra m e pranueshme pr arritjen e objektivave t prcaktuara. Piknisja pr nj msimdhnie t till nuk do t jet nj rregull gramatikore, por situatat e ndryshme gjuhsore. Kjo do t thot se prej situatave gjuhsore nxirren rregullat dhe jo e kundrta 2. Radhitje e qart e rrafsheve gjuhsore sht e nevojshme, posarisht n nivelin fillestar t msimdhnies, q tu jepet nj theks i veant rrafsheve t ndryshme gjuhsore, si: - Prpunimit t vokabularit (fjalsit); - Prpunimit t teksteve; - Strukturat gjuhsore. e kjo do t thot: t caktohen prioritetet brenda nj njsie msimore. Nuk mundet p.sh. q t zhvillohet edhe vokabular i ri edhe strukturat t reja gjuhsore. Mnyra m e drejt do t ishte q s pari t prpunohet dhe trajnohet vokabulari, i cili paraqitet n leksionet e caktuara. Pastaj vokabulari i prpunuar do t futet n struktura t reja sintaktike. Msuesi, brenda msimdhnies komunikative, zgjedh situata t tilla gjuhsore, t cilat jan t afrta me prditshmrin, ashtu q strukturat e ushtruara t jen natyrale e jo artificiale. 3. Realizimi i nj ore prmes objektivave Prcaktimi i qart i objektivave, sht lehtsim pr punn e msuesit dhe e ndihmon at n prcaktimin e objektivave m specifike. Kur t arrihet objektivi - kjo do t thot se nxnset/it e zotrojn materien e prpunuar- ather msimdhnsi do t duhej t jet i knaqur me kt. Nse ende nuk ka prfunduar ora msimore nuk ka logjik q t futen edhe prmbajtje t reja n or. N kt rast m e logjikshme do t ishte q t prforcohet ajo q sht msuar me an t ushtrimeve t llojllojshme, t prpunohet nj kng gjat ors s msimit ose t futet ndonj loj msimore m qllim t arritjes s objektivit. Gjithashtu sht e rndsishme q n fazn e e njoftimit me temn e re" (Sprachbegegnung) t hyhet mundsisht shpejt n thelb t problemit me nj motivim me t cilin arrihet objektivi dhe jo t shkohet rrugve ansore, t cilat do ti lejonin nxnses/sit t hamenden rreth asaj se ka n t vrtet mund t jet qllimi i ors msimore.

40

4. Prcaktimi i sakt i objektivave Duke i njohur nxnsit dhe duke i pasur t qarta objektivat e prcaktuara m par msuesi nuk do t duhej t bj gabim e t prcaktoj shum objektiva pr nj or msimi e t habitet pastaj pse nuk sht arritur objektivi. Pr kt arsye msuesi duhet t caktoj nj objektiv specifik, t cilin tenton ta arrij brenda nj ore msimi. Prcaktimi i shum objektivave pr nj or ka pr pasoj kt: Mbetet pak koh pr ushtrime dhe zbatim, pr kt arsye nxnset/sit nuk mund ta bjn zotrimin e mjaftueshm t materies. N orn e ardhshme duhet t prsritet dhe sqarohet materia edhe nj her, sepse mund t ndodh q t jen prvjedhur gabime, t cilat pastaj me mund mund t korrigjohen, arsye kjo pr tu dshpruar arsimtari dhe nxnsi. Llogaria sht e thjesht: nj or e strngarkuar dhe nj or pr prsritje bjn dy. N kt rast do t ishte m e logjikshme q materia qysh nga fillimi t ndahet n dy or. Sipas hulumtimeve nxnset/sit mesatar jan n gjendje q pr nj or msimi t mbajn mend rreth dhjet shprehje t reja. Ky fakt nuk duhet t lihet anash. 5. Radhitja: t dgjuarit/ t kuptuarit, t folurit, t lexuarit, t shkruarit Posarisht n msimin fillestar do t duhej t ruhet radha e katr shkathtsive, q d.m.th.: Nxnset/sit nuk do t duhej t flasin asgj q nuk e kan dgjuar m par, Ata nuk do t duhej t lexojn asgj q nuk e kan dgjuar dhe folur m par, Ata nuk do t duhej t shkruajn asgj q nuk e kan dgjuar, folur dhe lexuar m par.

Pr t iu prmbajtur ksaj radhitjeje posarisht te fillestart, flasin kto arsye: Nse flitet nj fjal e re, logjikisht ajo do t duhej t dgjohej m par. N ann tjetr leximi i nj fjale t re sht m i leht kur ajo m par sht dgjuar ose folur. Edhe t shkruarit do t duhej t ishte m i leht, kur ajo fjal sht dgjuar, folur apo lexuar m par. Grafemat e gjermanishtes dhe t shqipes nuk prputhen n do rast. Pasi q nxnset/sit jan msuar me alfabetin e gjuhs shqipe, mund t paraqitet prgjithsimi ose interferenca, nse fillohet hert me shkrimin n gjuhn gjermane. E mu kjo mund t shmanget nse msimi fillon me t dgjuarit dhe pastaj lviz mbi stacionet e t folurit dhe t lexuarit n drejtim t t shkruarit.

6. Puna aktive dhe konkrete Nj dallim n mes t msimit t gjuhs gjermane n Gjermani - pa marr parasysh a bhet fjal pr gjermanishten si gjuh amtare ose pr gjermanishten si gjuh e dyt ose e huaj - dhe n Kosov sht ndr tjera se mjedisi-kosovar mund t jap pak ose aspak informacione pr RFGJ-n, dhe prve ors s msimit, pothuajse nuk ekziston ndonj mundsi pr tu zbatuar ajo q sht msuar. Kshtu q, bie mundsia q ajo q sht msuar n shkoll t thellohet jasht orve t msimit si prmes ekskursioneve, zhvillimit t intervistave etj. N kt kontekst nuk duhet mbimuar 41

apo nnmuar televizionin. Prodhimi (krijimi) i pllakateve, mozaikve dhe posterve, prodhimi i pundoreve t vogla jan gjithashtu t rndsishme. Nj arsye tjetr pr aktivitete t ktilla, jan njohurit nga psikologjia e t msuarit: sipas saj rezultati (arritja) sht m i madh, sa m shum q t mbshteten veprimet gjuhsore nga veprimet konkrete. 7. Koh e mjaftueshme pr ushtrime dhe zbatim Pr nxnien dhe zotrimin e sigurt t nj gjuh nevojiten n prgjithsi tri gjra: koh, koh dhe prap koh. Ne e dim se ekzistojn 3 tipa t ndryshm t nxnsve: Tipat akustik (ata e nxn-msojn gjuhn m shpejt prmes dgjimit-veshit); Tipat vizual (pamor) (ata e nxn gjuhn n radh t par prmes syrit); Tipat motorik (ata nxn gjuhn m s shpejti prmes t shkruarit). Pr kt arsye sht e rndsishme, q ushtrimi t zgjidhet gjithashtu edhe prmes ktij kndvshtrimi; q gjuha t msohet njkohsisht prmes kanaleve t shumta, pasi q te shumica e atyre q msojn gjuhn bhet fjal pr tipa t ashtuquajtur t przier. 8. Llojllojshmria n fazat e ushtrimeve Secili msues dhe msuese e di saktsisht se n orn e gjuhs, t ushtruarit monoton t strukturs s fjalis ka m shum ndikim negativ sesa q e arrin at sht synuar. Nxnsit dhe nxnset do ta humbin interesimin pr msim dhe nuk do t marrin pjes aktivisht n t. N ann tjetr ne e dim se motivimi i synuar dhe dhnia e detyrave interesante mund ta ngritin dshirn pr msim dhe gatishmrin pr pun (rezultate). Ndrrimi i formave t puns (puna e veant, puna n ifte ose n grupe) sht shum m frytdhnse, por edhe lojrat n msim, kngt dhe poezit si dhe tregimet duhet t bhen pjes prbrse t msimit.

9. Korrigjimi i shprehjeve t nxnsve

Pothuajse asnj shtje nuk diskutohet aq shpesh dhe n mnyr kundrthnse n rrethin e msimdhnsve sesa mnyra e korrigjimit. Derisa korrigjimin disa e vshtrojn si penges t rrjedhjes gjuhsore, t tjert mbshteten n at se gabimet duhet t korrigjohen menjher q t mos prvidhen. Ndoshta mund t bhet nj kompromis i arsyeshm gjat korrigjimit dhe ai do t dukej kshtu: N fazn e kontaktit t par me temn e re, si pr shembull prmes nj fotografie, msueset dhe msuesit presin nj t shprehur t lir t nxnsve t tyre.

42

Po t bjn korrigjimin masiv gjat ksaj faze t msimit, nxnsit ndoshta do t trhiqeshin menjher dhe n fund do t heshtnin plotsisht. N kt faz sht e drejt q korrigjimet, ndr t tjera t parashtrohen n at mnyr, pr shembull, nj fjal e thn gabimisht t prsritet nga msuesi edhe nj her, por natyrisht n mnyr t drejt. Situata n fazn e zbatimit dhe t ushtrimit sht tjetr. Ktu bhet fjal pr trajnimin e vokabularit dhe t strukturave, dhe ktu korrigjimi natyrisht sht i pakushtzueshm.

S'ka diskutim se, nxnset/sit nuk bn t'i turprojm para klass, por t tregojm takt pedagogjik. 10. Diferencimi Ndodh shpesh q rezultatet e ndryshme gjuhsore t nxnsve n msim t paraqesin pjesrisht vshtirsi t mdha. Derisa nj nxns ta ket kryer tanim detyrn e tij, t mrzitet n msim apo t pengoj t tjert duke kryer detyrat, tjetri nuk sht ende gati edhe pse ka mjaft koh n dispozicion. Pr msueset dhe msuesit ekzistojn ktu dy mundsi: t bjn kinse nuk ka dallime n rezultate, por ather do t duhej q t merrej parasysh edhe ajo q hert apo von do t paraqiten vshtirsit nga ngarkesat (krkesat tona) e vogla gjegjsisht t mdha. Mundsia tjetr mbshtetet n praktikimin e masave t diferencimit t brendshm e kjo pa dyshim pr nxnsen/sin do t thot t punoj. Dallohen forma t ndryshme t diferencimit, t cilat nuk do t diskutohen ktu sepse ato tanim jan t njohura. Vetm dy forma duhet t shikohen m pr s afrmi: Diferencimi kuantitativ dhe kualitativ -Diferencimi kuantitativ do t thot, se detyrat dallohen n kuantitetin e tyre, pra n sasin e tyre. Kjo sdo t thot asgj tjetr, vese nxnsit e shpejt marrin detyra plotsuese. Masa zbatohet leht, sepse msueset dhe msuesit duhet vetm q t mendojn detyra shtes, t cilat pastaj nse sht nevoja ia japin disa nxnsve. Ky lloj i diferencimit, megjithat, i ka edhe t metat e tij, sepse me an t detyrave shtes, prej nxnsve krkohet edhe m shum, e n kt mnyr bhen gjithnj e m t mir. Me fjal tjera: dallimi n mes t mirve dhe m pak t mirve bhet gjithnj m i madh. Gjithashtu shtrohet pyetja, mos ndoshta nxnsit m t vjetr i shohin kto detyra shtes si nj lloj dnimi pr at q kan punuar m shpejt. -Diferencimi kualitativ shtron m shum krkesa. Me kt rast jepen detyra me shkall t ndryshme vshtirsie, pa e ln anash temn e prbashkt. T nisemi prej asaj, q brenda nj klase kemi t bjm me tri grupe t ndryshme t rezultateve A, B, dhe C, ku me grupin A nnkuptojm grupin me arritje m t larta, me grupin B grupin

43

me arritje t mesme dhe me grupin C grupin me arritje m t dobta. Skema e rrjedhs s nj ore msimore do t mund t dukej kshtu: Sprachbegegnung - Kontakti i par me temn e re (Evokimi) e prbashkt pr t gjith nxnsit Spracherarbeitung - Prpunimi i tems (Realizimi) e prbashkt pr t gjith nxnsit Sprachbung - Ushtrimet rreth tems (Reflektimi) diferencimi i grupeve sipas shkalls s arritshmris, p.sh. Grupi A Prpunimi i tr tekstit; Detyra kreative shtes. Grupi B Prpunimi i tr tekstit me ndihmes, psh. Artikelhilfe. Grupi C Prpunimi i nj pjese t tekstit me ndihmes, p.sh. Artikelhilfe.

Shpesh dgjohet edhe nj argument q flet kundr ksaj forme t diferencimit e q sht: Tek kjo mnyr e zhvillimit t msimit nuk msojn t gjith nxnsit t njjtn gj, sepse profili i krkesave sht i ndryshm, n kt rast treshkallsh. Nj analiz e ktij argumenti tregon megjithat shum shpejt, se kjo nuk mund t vlej gjithmon, sepse: nxnsit nuk e arrijn parimisht kurr njsoj shpejt dhe mir objektivin e ors msimore. Ajo ka arrihet me an t ktij procesi, sht shmangia nga krkesa e teprt apo e pakt, sepse aftsit e nxnsve pr t nxn jan t ndryshme pavarsisht nga ajo se a praktikohen masat e diferencimit.

44

11. Ndarja e nj ore msimore Rrjedha e nj ore msimore do t mund t dukej kshtu: Artikulationsstufen 1. Sprachbegegnung Methodische Absichten Begegnung mit der neuen Sprachsituation, z.B. durch Bild, Tonaufnahme, Filmausschnitt, Lehreroder Schlervortrag.

2. Spracherarbeitung Bereitstellen und Erarbeiten von neuem Wortschatz oder neuen Strukturen. 3. Sprachbung bungsbeispiele, mglichst in Form von realen Sprechhandlungen. Aufgreifen und Wiederholen von bekanntem Wortschatz mit neuen Strukturen und umgekehrt. Differenzierungsmanahmen Sprachlernspiele bertragen des Gelernten auf neue Situationen: Im Klassenzimmer Im auerschulischen Bereich

4. Sprachanwendung

Kshillohet q temat t zgjidhen nga fushat q propozohen nga Korniza programore pr gjuhn gjermane si gjuh e huaj e Konferencs s Ministris Gjermane t Kulturs, e cila prsri orientohet n Kornizn e Rekomanduar Evropiane: Grundlegende Existenzerfahrungen Die persnliche Identitt Partnerbeziehungen Alltag und Familie Individuum und Gesellschaft Wohnen Erziehung Arbeit Versorgung Gesundheitsfrsorge Freizeitgestaltung Sport Mensch und Natur Mobilitt und Verkehr Kommunikation Wissenschaft und Technik Kunst und Kreativitt Norm- und Wertorientierung Zeitlich-historische Erfahrungen Geistige und seelische Dimensionen

45

VLERSIMI 1. Mundsit praktike Msuesi i ka t lira disa mundsi pr vlersim. Msuesi para se t bj vlersimin duhet t mendoj se far forme t vlersimit do t zbatoj, sepse nuk sht secila mnyr e vlersimit njsoj e prshtatshme pr verifikimin e njohurive t nxnsit. N prgjithsi jan tri fusha t mdha veprimesh (aftsish), t cilat vlersohen: 1. Riprodhimi (reprodukimi) - nnkupton riprodhimin nga nxnsi e asaj q sht msuar m par. 2. Riorganizimi - nnkupton bartjen e t msuars n situata t ngjashme (p.sh. nse nxnsit i msohet vendi i foljes n fjali t varur, duhet t jet i aft t aplikoj foljen n fjali tjera t varura). 3. Transferi - nnkupton bartjen e t msuarit n situata plotsisht t reja. Kryesisht i njohim tri sfera t mdha tek vlersimi: 1. Mnyra e t vlersuarit me shkrim: prej nxnsit pritet nj prgjigje me shkrim; 2. Mnyra e t vlersuarit oral: prej nxnsit pritet nj prgjigje me goj; 3. Mnyra e t vlersuarit t veprimeve: prej nxnsit pritet nj veprim aktiv, p.sh. tek ushtrimet ku krkohet radhitja. N vijim do t paraqiten vetm mnyrat e t vlersuarit me shkrim. Ato jan mnyra m objektive dhe zbatohen m s shpeshti n shkoll. 1.1. Prgjigjet seleksionuese

Si tregon edhe vet emri, nxnsi gjat prgjigjes n nj pyetjeje ka mundsin e zgjedhjes, t dalloj ose t zgjedh, tek prgjigjt e shumta t dhna, n mes t t sakts dhe t pasakts. Edhe ktu ka mundsi t ndryshme. Prgjigjet alternative

Nxnsit i jepen dy mundsi t prgjigjes. Ai duhet t identifikoj nj prgjigje si t sakt dhe shnoj at. Shembull: rrethoje prgjigjen e sakt. Berlin ist die Hauptstadt von BRD. Fjalia e dhn sht e formuluar qart. richtig falsch

46

Duke supozuar, se nxnsi i kupton t gjitha nocionet, fjalia do t rrethohet si e sakt. Prparsia e prgjigjeve alternative sht e qart: Ato formulohen, zbatohen dhe vlersohen shpejt dhe leht. T metat jan t dukshme: Mundsia, q t qllohet zgjidhja e drejt, sht sakt 50%, sepse vetm njra nga zgjidhjet sht e sakt. Prgjigjet me mundsi t shumta t zgjedhjes

Prkundr prgjigjeve alternative, prgjigjet me mundsi t shumta t zgjedhjes i japin nxnsit m shum mundsi pr zgjedhje, prej t cilave ai duhet t gjej t saktn. Shembull: rrethoje prgjigjen sakt.

Das Auto steht

unter der Strae. ber der Strae. in der Strae. auf der Strae.

Nxnsi, q t mund ta rrethoj zgjidhjen e sakt, duhet ti njoh parafjalt e prdorura n shembull. Ai duhet ti dalloj dhe krahasoj ato. N krahasim me prgjigjet alternative, mundsia q t qllohet prgjigja e sakt bie: tek ky shembull sht 25%. Tek prgjigjet me mundsi t shumta t zgjedhjes, duhet t kihen parasysh disa pik: shtruarja e pyetjeve dhe prgjigjet duhet t ken nj lidhje logjike. Shembull: rrethoje prgjigjen sakt

Die Fliege

fliegt auf den Kopf landet auf dem Kopf schwebt auf den Kopf befindet sich auf dem Kopf

des Vaters.

N kt rast, nxnsi mund t ket probleme gjat t rrethuarit t zgjidhjes s sakt. Ndoshta edhe ndonj gjermanofols nuk do t mund t dinte se cila zgjidhje do t ishte m e mira, sepse tek mundsit e dhna bhet fjal para s gjithash pr nj shtje stili gjuhsor. Prgjigjet jo t sakta q jan dhn afr prgjigjeve t sakta duhet t ken nj lidhje t arsyeshme m pyetjen. Nse nuk sht ashtu, ather detyra me me mundsi t shumta t zgjedhjes nn kto rrethana do t shndrrohet n detyr me prgjigje alternative. Kjo ndodh ather, nse nxnsit, n shikim t par, zgjidhjet e pasakta i duken si prgjigje alternative. 47

Shembull: rrethoje prgjigjen sakt

Das Auto steht

unter dem Wasser. ber der Mauer. in der Blume. auf der Strae.

N kt rast nxnsi tri zgjidhjet e para do ti eliminoj menjher si t pasakta. Nga prgjigja me mundsi t shumta t zgjedhjes nuk do t mbetet asgj. Ndrtimi dhe formulimi nuk guxon tia lehtsoj nxnsit zgjidhjen.

Das Auto

stehst unter der Straen. stehen ber der Straen. steht auf der Strae.

N kt rast nxnsi do t mund t zgjedh mundsin e tret shum shpejt si t vetmen t sakt, sepse vetm tek kjo mundsi kallzuesi n njjs prputhet me kundrinn e cila gjithashtu qndron n njjs. 1.2. Prgjigjet rregulluese

Karakteristik e prgjigjeve rregulluese sht se nxnsi duhet t rregulloj nj sistem t dhn. Ktu ekzistojn dy mundsi: - Klasifikim - Radhitje Prgjigjet klasifikuese Nxnsit i jepen dy grupe fjalsh apo fjalish. Ata kan pr detyr q nj pjese t grupit t par ti shtohet pjesa prkatse e grupit t dyt. Shembull: Klasifiko. 1. Peter a) Griechenland 2. Armend b) Deutschland 3. Giuseppe c) Spanien d) Kosova e) Trkei f) Italien Shembull: ka prshtatet? Klasifiko. 1. die Schule a) der Lehrer d) das Geld g) der Sandkasten 2. der Spielplatz b) die Arbeit e) die Maschine h) der Schler 3. die Fabrik c) die Rutsche f) das Tor i) der Meister Prgjigjet klasifikuese kan prparsin, sepse msuesi mundet shum mir t vrtetoj, se a e ka kuptuar nxnsi logjikisht nj problem. 48

Prgjigjet radhitse

Detyr e nxnsve sht q ti vej n radh t duhur fjalit, shkronjat dhe fjalt. Shembull: Vri fjalit n radhn e duhur. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Es ist acht Uhr. Liridon geht bei Rot ber die Kreuzung. Der Wecker klingelt. Liridon kommt zu spt zur Schule. Liridon hat verschlafen. Der Autofahrer bremst scharf. Er springt aus dem Bett. Der Fahrer schimpft Liridon. Er luft schnell weiter.

Zgjidhjen e drejt t ksaj detyre mund ta lehtsoj nj radh fotografish. Shembull: Radhiti shkronjat. schueRt hrreeL Seluch mbsret Edhe tek ky shembull mund t paraqiten fotografi pr lehtsimin e gjetjes s zgjidhjes. Shembull: Radhiti shkronjat drejt. Der bremst Autofahrer scharf a B c d Shembull: Radhiti shkronjat drejt n kutit e rendit t par. Shkruaj shkronjn e fjals joadekuate n kuti. a) Der b) bremst c) Autofahrer d) gro e) scharf

N kt shembull shihet problematika. Si t bhet vlersimi nse dy nxns vijn me kto zgjidhje: Nxnsi 1: Der Autofahrer scharf bremst. Nxnsi 2: Der Autofahrer bremst gro. Asnjra nga dy zgjidhjet nuk sht e sakt. Prderisa tek nxnsi 1. renditja e fjalve sht gabim nxnsi 2. ka zgjedhur ndajfoljen e gabuar. A nuk merr asnjri nxns pik? Apo, a mund t thuhet se njra nga t dy zgjidhjet sht m e sakt kurse tjetra m pak e pasakt? Nse msuesi dshiron te testoj renditjen e drejt t fjalve n fjali: A mundet ather nxnsi 2 ta marr njrn nga dy pikt e mundshme? 49

1.3. Prgjigjet e lira Prgjigjja e lir karakterizohet prmes asaj, qe nxnsi duhet t reagoj n detyrn e dhn t msuesit, pa pasur mundsi zgjedhjeje. Prgjigjet plotsuese

Prgjigjet plotsuese, t ashtuquajtura gjithashtu prgjigje shkurtra, praktikohen shpesh n shkoll. Shembuj: Viele Dinge sind schneller, schner usw. als andere. Setze die richtige Form ein. (langsam) Ein Fahrrad ist ... als ein Auto. (schwer) Fnf Kilo sind ... als ein Kilo. (teuer) Fleisch ist ... als Brot. Trage das Gegenteil in die Lcke ein. Dieses Buch ist spannend. Es ist nicht ... Elona ist gro. Sie ist nicht ... Latra ist ein Mdchen. Sie ist kein ... Setze die richtige Zeit in die Lcke ein. Heute Nachmittag ... (gehen) ich auf den Spielplatz. Morgen ... (spielen) ich Tennis. Gestern ... (sein) ich im Kino. Prgjigjet e shkurtra hartuese

Ky nocion mund t sjell keqkuptime. M kt jan menduar prgjigjet e nxnsve sipas udhzimit t msuesit, t cilat paraprakisht nuk mund t vlersohen qart si t sakta apo t pasakta. Shembull: Formo nj fjali prej ktyre dy fjalive. Elira weint. Eine Wespe hat sie gestochen. _________________________________________ Te ky shembull nuk shfaqen probleme t mdha gjat vlersimit. M vshtir sht te tregimet me fotografi, t cilat gjithashtu numrohen si prgjigje t shkurtra hartuese. Pr t gjith nxnsit detyra sht e njjt, sepse t gjith i kan n dispozicion fotografit e njjta. Megjithat nuk mund t vlersohet vetm numri i informacioneve, sepse kriteret tjera luajn nj rol t rndsishm, psh. radhitja, zgjedhja e fjalve, lidhjet, etj. Kto e vshtirsojn nj vlersim objektiv.

50

QASJET NDR-PROGRAMORE DHE NDR-LNDORE Para se ti hyjm puns pr planin e detajizuar pr klas, ne kemi punuar nj lloj plani t prafrt global pr katr vite, n mnyr q t kemi sadopak t qart se ku duam t arrijm pas prfundimit t katr klasave (nj niveli) d.m.th. klasat gjasht - nnt ose dhjet dymbdhjet (trembdhjet). Arsyeja tjetr sht q planet e punuara pr klas t ken nj ndrlidhje programore dhe t vazhdojn prafrsisht aty ku jan ndrprer vitin paraprak, t mos ket prsritje t objektivave t prgjithshm ose kthim drastik prapa. Ky plan sht punuar sipas taksonomis s Blumit dhe sht i konceptuar ashtu q t mund t lexohet vertikalisht (prparimi sipas taksonomis pr nj vit shkollor) dhe horizontalisht q dmth. prcjellja e nj objektivi prej vitit n vit n nj shkall m t lart. Pr t pasur m t qart, ja tabela n vijim: 1. Lernjahr Lernziel 1 Einfache sprachliche Kontakte herstellen Gegenstnde und Ttigkeiten benennen und beschreiben, nach Gegenstnden fragen Anweisungen verstehen und Fragen beantworten Sich orientieren und verstndigen Sprachliche Kontakte knpfen 3. Lernjahr In mndlichen und Miteinander schriftlichen sprechen Kontakten persnliche Mitteilungen machen ber Sachinformationen Gegenstnde einholen und und Ttigkeiten weitergeben Aussagen machen Anweisungen verstehen und erteilen Angaben zur rtlichen Umgebung machen Wnsche und Gefhle uern Anweisungen geben und Aufforderungen uern Angaben zu Zeit, Lage und Raum machen Erlebtes und Gehrtes wiedergeben 2. Lernjahr 4. Lernjahr ber Ereignisse berichten

Lernziel 2

Gegenstnde und Vorgnge beschreiben

Lernziel 3

Ttigkeiten und Vorgnge beschreiben Mitteilungen sachlichen Inhalts machen Vorgegebene Geschichten und Erlebnisse mndlich und schriftlich darstellen ber Zuknftiges und Erdachtes berichten

Lernziel 4

Lernziel 5

Lernziel 6

Einfache Ausknfte einholen und erteilen

Persnliche Die eigene Meinung Daten erfragen darstellen und Angaben machen

51

N ann tjetr gjuha q pikspari shrben si mjet komunikimi nuk msohet ekskluzivisht n ort e gjuhs por n nj form a n nj tjetr tek t gjitha lndt msimore prderisa n to aftsit, pikpamjet e ndryshme e njohurit zhvillohen prmes rrugve gjuhsore. Pr aq sa gjuha ndihmon tek lndt e tjera, aq mund t ndihmojn lndt tjera pr arritjen e objektivave brenda msimit t gjuhs gjermane. Para s gjithash edhe temat e zgjedhura kan t bjn me shum fusha t jets e me kt edhe me shum lnd msimore, njohurit e t cilave na ndihmojn n msimin e gjuhs gjermane. Natyrisht se gjuha para s gjithash sht e ndrlidhur me artet sepse do fjal a nocion i ri mund (duhet) t shpjegohet prmes kngs, vizatimit, fotografis a lojs (qoft te fmijt (niveli II) apo te t rinjt (niveli III)). Edhe njohurit nga shkencat, qoft natyrore apo shoqrore duhet t'i shfrytzojm gjat trajtimit t temave t ndryshme t parapara pr klasn e shtat. Kto njohuri shfrytzohen sidomos n fazn e par t ors (EVOKIMI), ku varsisht nga temat q do t trajtojm, prdorim njohurit nga lndt tjera (nxnsit i paraprgatitim pr temn). T ndrlidhura m shkencat shoqrore e q vetdijesojn nxnsit pr shtje t shumta jetsore si dhe u ndihmojn t arrijn shkathtsit e duhura jetsore e komunikative, jan temat e shumta n klasn e shtat (e sidomos me edukatn qytetare). Ndrlidhja ekziston edhe me shkencat natyrore sidomos t potencuara jan ato njohuri q kan t bjn me ambientin, ruajtjen e tij, shndetin (ruajtjen e shndetit t vet e t t tjerve), ushqimin, etj. TEKSTET MSIMORE Pr shkak t specifikave t arsimit profesional, grupi i ekspertve mendon se zgjedhja e teksteve msimore duhet ti lihet msimdhnsve sipas profilit n t cilin punojn. Mirpo, si alternativ propozohen kto tekste msimore: Klasa 10: SCHRITTE, Band 1, HUEBER Verlag, Ismaning Klasa 11: SCHRITTE, Band 2, HUEBER Verlag, Ismaning

52

GJUH FRNGE - Nxns fillestar (Asistent turistik) Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) HYRJE Gjuha frnge deri n vitet e shtatdhjeta, sht msuar n shumicn e shkollave t Kosovs. Pastaj msimi i saj ka shnuar rnie t vazhdueshme n favor t gjuhs angleze. Gjuha frnge, edhe sot, sht njra nga gjuht m t rndsishme botrore: ajo njihet si gjuh zyrtare e OKB, si gjuh e diplomacis, e kulturs, e artit, e mods, e mirsjelljes, etj. Si e till, ajo mbetet nj gjuh me interes pr gjeneratat tona t tanishme dhe t ardhme. Sipas Kornizs s Kurikulit t Ri t Kosovs msimi i gjuhve t huaja mundson formimin e qytetarit aktiv e t ndrgjegjshm n nj shoqri demokratike dhe multikulturore. Gjuha frnge n Kosov, n shkollat profesionale, tani e tutje, do t msohet vetm si gjuh e dyt e huaj, si lnd zgjedhore, me nj fond javor t ndryshm (1 ose 2 or), varsisht nga profili msimor. Nxnsit e klass s 10 t profilit msimor ASISTENT TURISTIK, do t jen fillestar dhe programi i ksaj lnde pr kt klas do t jet i till. Programi i klass s 10 prfshin: Hyrjen, Qllimet e msimit t gjuhs frnge; Objektivat (e prgjithshme dhe specifike); Prmbajtjet programore, Lidhjet ndrprogramore, Udhzimet metodologjike dhe Vlersimin. QLLIMET KRYESORE Msimi i gjuhs frnge ka kto qllime kryesore: Forcimi i kompetencave t prgjithshme t fituara n msimin e gjuhs amtare dhe gjuhs s par t huaj; Zhvillimi i aftsis pr t komunikuar n gjuhn e huaj; Zotrimi i elementeve themelore pr komunikim n situata t jets s prditshme; Pasurimi i prvojs kulturore t nxnsit; Pranimi i tjetrit dhe luftimi i stereotipave t ndryshme, etj.; Zhvillimi i empatis dhe simpatis ndaj kulturs franceze; Pranimi i kulturave tjera dhe zhvillimi i qndrimit kritik ndaj vlerave t tyre; Vetdijesimi pr ruajtjen e llojllojshmris kulturore; Zhvillimi njohs dhe psikoafektiv i nxnsit; Formimi i prgjithshm i personalitetit t nxnsit; 53

Formimi i shprehive pr pun t pavarur, njohja e teknikave t t msuarit; Zhvillimi i aktiviteteve ndrdisiplinare dhe ndrkulturore; Vazhdim i prgatitjes s nxnsit pr jet profesionale dhe pr msim gjat tr jets. OBJEKTIVAT DHE REZULTATET E PRITURA

Kl.

Kategorit

Objektivat e prgjithshme

Objektivat specifike Prvetsimi: i fjalsit fillestar; i shprehjeve gjuhsore fillestare; i strukturave gjuhsore fillestare. Prvetsimi i shkathtsive dhe i shprehive; fillestare pr komunikim n gjuhn frnge. Perceptimi dhe dallimi i tingujve gojor dhe riprodhimi i tyre n gjuhn frnge. T kuptuarit e mekanizmave gjuhsor fillestar dhe funksioni i tyre n gjuhn frnge; Njohja e renditjes s fjalve n fjali n gjuhn frnge.

Rezultatet e pritura Nxnsi sht n gjendje t prdor: nj fjals fillestar t gjuhs frnge; shprehjet gjuhsore fillestare; mekanizmat fillestar t gjuhs. Nxnsi ka fituar shprehit dhe shkathtsit; fillestare pr komunikim n gjuhn frnge; Nxnsi percepton, dallon dhe riprodhon drejt tingujt gojor t gjuhs frnge. Nxnsi kupton mekanizmat fillestar dhe funksionin e tyre n gjuhn frnge; Nxnsi njeh dhe zbaton renditjen e fjalve n fjali n gjuhn frnge. Nxnsi zbaton lidhjet ndrprogramore mes gjuhs frnge dhe lndve tjera msimore. Nxnsi njeh aspekte themelore nga kultura frnge; Nxnsi zhvillon aftsit ndrkulturore dhe i fut n prdorim. Nxnsi hapet ndaj kulturave t tjera.

Prvetsimi i fjalsit fillestar t gjuhs frnge. 1.0. KOMUNIKIMI Zhvillimi i shkathtsive dhe i shprehive fillestare pr komunikim n gjuhn frnge; Shqiptimi i drejt i tingujve t gjuhs frnge. T kuptuarit e fjalsit 2.0. fillestar t gjuhs T frnge; KUPTUARIT Renditja e fjalve n E GJUHS fjali n gjuhn frnge. 3.0. LIDHJET NDR-PROGRAMORE

Prvetsimi i njohurive nga shkencat shoqrore; Prvetsimi i njohurive Prvetsimi i njohurive nga ndr-programore. shkencat natyrore; Prvetsimi i njohurive nga artet. Njohja e aspekteve themelore t kulturs frnge; Zhvillimi i aftsive t prgjithshme ndrkulturore; Vetdijesimi pr t qen i hapur ndaj kulturave t tjera.

4.0. KULTURA

Njohja e nxnsit me aspekte themelore t kulturs frnge.

54

A) PROGRAMI I PRGJITHSHM 1.0. SHKATHTSIT KOMUNIKATIVE (SAVOIR-FAIRES COMMUNICATIFS)

1.1. Prshndetjet dhe marrdhniet shoqrore (saluer et entretenir des relations sociales) 1.1.1. 1.1.2 1.1.3. 1.1.4. 1.1.5. Kontaktet (entrer en contact) Falnderoj (remercier) Krkoj ndjes (sexcuser) Prshndetje / ndarje (saluer / prendre cong) Takohem me dik (prendre contact avec quelquun)

1.2. Paraqitem dhe paraqes dik (se prsenter et prsenter quelquun) 1.2.1. Prgjigjem n pyetje n lidhje me identitetin: mbiemri, emri, shtetsia, adresa, mosha, klasa, shkolla, profesioni i prindrve (demander des informations / rpondre des questions portant sur lidentit: nom, prnom, nationalit, adresse. ge, classe, cole, profession des parents) 1.2.2. Krkoj informata / prgjigjem n pyetje q kan t bjn me familjen: numri i vllezrve, mosha, emri, msimet (demander des informations / rpondre des questions portant sur la famille: nombre de frres et de soeurs, ge, prnom, tudes) 1.3. moj, vlersoj (apprcier) 1.3.1. Tregoj m plqen dhe ka nuk m plqen ushqimi, pijet (dire ce quon aime et ce quon naime pas nourriture, boissons) 1.3.2. Pyes dik pr shijet e tij (demander quelqu`un ses gots) 1.4. Shpreh sasin (quantifier) 1.4.1 Shpreh nj numr (exprimer un nombre) 1.4.2 Shpreh sasin (exprimer une quantit) 1.4.3. Shpreh masn : peshn, gjatsin, madhsin (indiquer une mesure : le poids, la longueur, la taille) 1.4.4. Shpreh madhsin, numrin (indiquer la taille,la pointure) 1.4.5. Tregoj, pyes pr mimin (indiquer/demander un prix) 1.5. Urdhroj, kshilloj / jap udhzime (conseiller / donner des consignes) 1.5.1. Jap nj urdhr, them nuk duhet br (exprimer un ordre, dire de ne pas faire) 1.5.2. Informoj (informer) 1.5.3. Jap / krkoj kshilla (donner / demander des conseils)

55

1.6. Prcaktimi n hapsir (se situer dans lespace) 1.6.1. Jap udhzime orientimi / shtroj pyetje pr pozicionin (donner des indications / poser des questions sur la situation) 1.6.2. Jap udhzime, shtroj pyetje pr nj drejtim / vend (donner des indicatons / poser des questions sur une direction) 1.7. Prcaktoj kohn (se situer dans le temps) 1.7.1. Tregoj / shpreh momentet e ors gjat dits (indiquer des indications sur les moments de la journe) 1.7.2. Tregoj / pyes pr ditt e javs, pr muajt, pr stint (idiquer / demander des indications sur les jours de la semaine, les mois, les saisons) 1.7.3. Tregoj / pyes pr orn (dire / demander lheure) 1.7.4. Flas pr aktivitetet e mia gjat dits (parler de ses activits diffrents moments de la journe) 1.7.5. Them daten (dire la date) 1.8. Veprime nga jeta e prditshme (les activits quotidiennes) 1.8.1. Shkolla (lcole) 1.8.1.1. Tregoj shkolln (indiquer lcole) 1.8.1.2. Tregoj lndt msimore (indiquer les disciplines tudies) 1.8.1.3. Pjesmarrja n aktivitetet e klass (participer au rituel de la classe) 1.8.1.4. Jap informata pr mjetet shkollore (donner des informations sur le materiel de lcole) 1.11.1.5. Jap informata pr etapat e vitit shkollor (donner des informations sur les tapes de lanne scolaire) 1.8.2. Familja (la famille) 1.8.2.1. Emrtimi i antarve t familjes s ngusht (nommer les membres de la famille proche) 1.8.2.2. Tregoj sa vllezr sa motra kam (dire combien on a des frres et des soeurs) 1.8.2.3. Tregoj moshn / emrat e vllezrve / motrave (indiquer lage et le prnom des frres et des soeurs) 1.11.3. Shijet (les gots) 1.8.3.1. Tregoj ka (nuk) m plqen: ushqimi, pijet (dire ce quon aime / ce quon naime pas: nourriture, boissons) 1.11.3.2. Shpreh nj paraplqim pr ushqim, pije (indiquer une prfrence por la nourriture, les boissons) 1.11.3.3. Porosis nj ushqim, nj pije (commander un plat, une boisson)

56

B) PROGRAMI I FUSH S NGUSHT 1. Fjalsi i hoteleris (le vocabulaire de l`hotellerie) 2. Fjalsi i turizmit (le vocabulaire du tourisme) 3. Infrastruktura e hoteleve dhe e vendeve turistike (l`infrastructure des hotels et des lieux touristiques) 4. Rregullat e mirsjelljes (les regles du comportement) 5. Mirsjellja ndaj klientve (le comportement envers les clients) 6. Shrbimi i ushqimit dhe i pijeve (le service de la nourriture et des boissons) 2.0. GRAMATIKA (LA GRAMMAIRE) 2.1. Emri (le nom) 2.1.1. Gjinia e emrit (le genre du nom) 2.1.2. Numri (le nombre) 2.2. Prcaktuesit (les dterminants) 2.2.1. Nyja shquese (larticle dfini) 2.2.2. Nyja joshquese (larticle indfini) 2.2.3. Nyja e rrgjuar (l`article contracte) 2.3. Mbiemrat (les adjectifs) 2.3.1. Numri dhe gjinia e mbiemrave 2.3.2. Mbiemrat dftor (les adjectifs dmonstratifs) 2.3.3. Mbiemrat pronor (les adjectifs possessifs) 2.3.4. Mbiemrat cilsues (les adjectifs qualificatifs) 2.3.5. Numrort themelore (les adjectifs numraux) 2.3.6. Numrort themelore deri n 100 (les adjectifs numeraux cardinaux jusqu`a 100) 2.3.7. Mbiemrat rreshtor deri n 50 (les adjectifs numeraux ordinaux jusqu`a 50 2.4. Premrat (les pronoms) 2.4.1. Premrat vetor te pashquar (les pronoms personnels atones) 2.4.2. Premrat vetor t shquar (les pronoms personnels toniques) 2.5. Foljet (les verbes) 2.5.1. Foljet ndihmse (les verbes auxiliaires): avoir, etre 2.5.2. Grupet e foljeve (les groupes des verbes) 2.5.3. Koht e foljes grupet 1 dhe 2 (les temps du verbe groupes 1 et 2) 2.5.4. Mnyrat e foljes paskajorja, dftorja, urdherorja (les modes: infinitiv, indicatif et imperatif)

57

3.0. SINTAKS (LA SYNTAXE) 3.1. Fjalit dhe llojet e fjalive (les phrases et les types de phrases) 3.2. Fjalia e thjeshte (la phrase simple) 3.3. Fjalia pohore (la phrase affirmative) 3.4. Fjalia mohore (la phrase ngative) 3.5. Fjalia pyetse (la phrase interrogative) 4.0. FONETIK (LA PHONTIQUE) 4.1. Zanoret (les voyelles) 4.1.1. Zanoret gojore (les voyelles orales) 4.1.2. Zanoret hundore (les voyelles nasales) 4.2. Bashktinglloret (les consonnes) 5.0. LIDHJA E FJALVE LA LIAISON DES MOTS) 6.0. ORTOEPI (LORTHOPIE) 6.1. Intonacioni (lintonation) 7.0. DREJTSHKRIMI - .......... (LORTHOGRAPHE) 8.0. KULTURA (LA CULTURE) 8.1. Frankofonia (frngjishtja n bot)

58

UDHZIME METODOLOGJIKE 1.0. PARIMET METODIKE-DIDAKTIKE T msosh nj gjuh do t thot t msosh pr t komunikuar n at mnyr q t mund t prdorsh gjuhn n situata t jets reale. Shkathtsit zn vend parsor n msimin e gjuhve. 1.1. Parimi i par: prqendrimi n komunikim, dhe jo si deri m tani prqendrim n gjuh; 1.2. Parimi i dyt: prqendrimi n nxnsin dhe n nxnien e tij. 2.0. FORMA KOMUNIKATIVE E MSIMDHNIES Se msimdhnia m e mir sht n form komunikatave, sht e ditur, sepse tanim sht e pranuar ndrkombtarisht. Prandaj, n nj msimdhnie bashkkohore komunikimit i kushtohet vmendje e posame. Kjo form ju mundson nxnsve arritjen e mjeteve gjuhsore q atyre u nevojiten pr t`u shprehur n gjuhn frnge, n situata t caktuara gjuhsore e shoqrore. Komunikimi sht mnyra m e pranueshme pr arritjen e objektivave t prcaktuara. Piknisja e nj msimdhnie t till nuk do t jet nj rregull gramatikore por situatat e ndryshme gjuhsore. Kjo do t thot se prej situatave gjuhsore nxirren rregullat dhe jo anasjelltas. 3.0. METODAT E MSIMDHNIES 3.1. Metodat q nxisin komunikimin Puna n grupe, n ifte; Debatet; Lojrat n role; Intervistat e thjeshta. 3. 2. Metodat q nxisin punn e pavarur Tekste me vende t zbrazta; Lojra msimi (si memorie); Kontrolli i partnerit; Prpunimi i pavarur i t dhnave (nga biblioteka, kompjuteri, etj.); Nxnia gjat msimdhnies (nxnsi merr rolin e msuesit); Letrkmbime me Francn (partnerizimi i shkollave, letrkmbime mes nxnsve tan dhe francez, etj). 3.3. Metodat q nxitin prodhimin Punimi i gazetave t murit, i pikturave, posterve, teksteve (p.sh. pr ekspozita, gara t shkolls apo interne, etj.); Shkrimi kreativ i poezive, i tregimeve t shkurtra), i nxitur prmes aktivizimit t njohurive paraprake.

59

4.0. PRDORIMI I MEDIEVE 4.1. Televizioni Televizioni sht nj mjet i dobishm dhe i prhershm q duhet t shfrytzohet si nga arsimtari ashtu edhe nga nxnsit. Emisionet shkollore kushtuar gjuhs ose kulturs frnge t ne, programet e filmit dhe ato t drams dhe emisionet e ndryshme t televizioneve t jashtme n gjuhen frnge jan nj mjet i fuqishm q do t ndihmoj dhe shpejtoj prvetsimin e ksaj gjuhe t huaj nga nxnsit tan. 4.2. Filmi, teatri, muzika Filmi, teatri dhe muzika, po ashtu, prbejn mjete motivuese t rndsishme pr rritjen e rezultateve n prvetsimin e gjuhs frnge, edhe pse te ne ato nuk jan shfrytzuar aq sa ka pasur mundsi. Kinemaja dhe teatri, bashk me televizorin, tani e tutje do t luajn nj rol me t rndsishm n kt aspekt. 4.3. Fotografit Fotografit ndihmojn pr t sajuar tekste kreative, dhe prshkruese. Nxnsit prshkruajn gjrat e njohura dhe ato t pazakonshme q shohin n fotografi; Ata tregojn nj ngjarje, fillimin ose mbarimin e s cils e prshkruan fotografia. 4.4. Videoprojektori Prdorimi i projektorit rrit interesimin e nxnsve pr msim. Kjo arrihet me: Prezantimin e fotografive, vizatimeve, tregimeve t ilustruara, etj. dhe t teksteve prmes folive dhe projektorit; Mbulimin dhe zbulimin e pjesrishm t fotografis; Paraqitjen me fotografi t nj ngjarjeje pa renditjen kronologjike; Paraqitjen e nj teksti t ndar n pjes dhe t radhitur n mnyr jo t rregullt dhe rregullimi i tij. 4.5. Materiali auditiv Ky material mundson ballafaqimin me frngjishten standarde dhe nxit t kuptuarit prmes dgjimit. Nxnsit gjejn fillimin ose mbarimin e nj teksti t shkurtr t dgjuar m par; Ata personifikohen me personazhet e nj pjese teatrore t dgjuar dhe diskutojn pr sjelljet e tyre.

60

4.6. Videomateriali Prdorimi i videomaterialit u jep nxnsve mundsi t shumta pr sajimin e teksteve me shkrim dhe me goj: Paraqitja e nj filmi t punuar mbi bazn e nj tregimi ose nj prralle, i cili nxit krahasimin me tregimin apo me prralln e lexuar ose t dgjuar m par. 5.0. RENDITJA E VEPRIMEVE Pr msim t efektshm t frngjishtes sht e nevojshme t respektohet kjo renditje: t dgjuarit/ t kuptuarit, t folurit, t lexuarit, t shkruarit. Kjo sht nj renditje logjike, respektimi i se cils mundson nj msimdhnie m t shpejt, me t leht dhe me cilsore t gjuhs s huaj. 5.1. Puna aktive dhe konkrete Gjat msimit t gjuhs frnge n shkollat tona msimdhnsit duhet t ken parasysh kushtet dhe rrethanat tona (si nj mes jofrankofon) q dallohen nga ato t Francs (si mes frankofon). 5.2. Pr ushtrime dhe zbatim Rndsi e veant duhet t`u kushtohet ushtrimeve, varsisht nga llojet e tyre. Ato mund t bazohen n t dgjuar, n t shikuar dhe n t shkruar. 6. 0. KORRIGJIMI I GABIMEVE T NXNSVE Mnyrat e korrigjimit diskutohen shpesh dhe n mnyr kundrthnse n rrethin e msimdhnsve. Disa i shohin gabimet si penges n procesin e msimdhnies, t tjert i shohin si ndihmes n prvetsimin e gjuhs s huaj. Ndrsa disa prej tyre mendojn se ato duhet t korrigjohen menjher q t mos prvidhen, t tjert mendojn se nuk duhet t korrigjohet, me do kusht, do gabim. Sido q t jet, n fazn e komunikimit gjuhsor, gjat prshkrimit t nj fotografie, msimdhnsit praktikojn t shprehur t lir t nxnsve t tyre. Gjat korrigjimit t gabimeve, nxnsit nuk duhet ndshkuar, qortuar apo kritikuar pr gabimet e bra. 7.0. MSIMDHNIA / NXNIA E DIFERENCUAR Asnj klas nuk ka prbrje homogjene nxnsish sa u prket njohurive te tyre paraprake. Kt duhet ta ket parasysh do msimdhns dhe t organizoj orn n baz t ksaj. Kjo nnkupton q nxnsit q kan aftsi pr nxnie m t shpejt t trajtohen ndryshe nga t tjert n mnyr q msimi i gjuhs frnge t jet n prputhje me mundsit dhe aftsit individuale t secilit nxns.

61

8.0. TEKNIKAT E PUNS Nj ndr detyrat e msimdhnies n gjuhn e huaj sht edhe aftsimi i nxnsve q t marrin prgjegjsin pr t msuarit individual. Nxnsit t cilt kan mundsi pr t menduar pr proceset e nxnies dhe t organizojn procesin e msimdhnies dhe t t msuarit n grup, zakonisht arrijn sukses m t mir. N kt mnyr ata, prve tjerash, mund t prgatiten q t reagojn n mnyr t pavarur n situatat jashtshkollore si dhe t vazhdojn proceset e msimit t gjuhs. LIDHJET NDR-PROGRAMORE Msimi i nj gjuhe t huaj sidomos n klasat e larta, ofron mundsi t shumta pr lidhje ndr-programore, n t gjitha nivelet. Kto lidhje do t prfshijn shum lmi (lnd msimore), sidomos ato t gjuhve (gjuhs amtare dhe gjuhs s huaj t par); t shkencave shoqrore (edukatn qytetare, historin, gjeografin, etj.); t arteve t llojeve t ndryshme; por edhe t shkencave t natyrs. N kt mnyr, nxnsit, prmes njohurive nga lndt tjera, n njrn an do t ndihmohen n prvetsimin m t suksesshm t gjuhs frnge, n ann tjetr, prmes njohurive nga gjuha frnge, ata do t zgjerojn dhe prforcojn njohurit e tyre paraprake nga lndt tjera. VLERSIMI 1.0. LLOJET E VLERSIMIT N ORN E GJUHS FRNGE 1.1. Vlersimi diagnostik: t identifikoj vshtirsit me t cilat ballafaqohen nxnsit dhe t ndrmjetsoj n tejkalimin e tyre; t kontrolloj njohurit e nxnsve. 1.2. Vlersimi i jashtm t vlersoj njohurit e nxnsve, t vrtetohet se njohurit e fituara mjaftojn q nxnsi mund t kaloj n klasn m t lart; t vlersoj prparimin e nxnsit; t identifikoj ant pozitive dhe negative t nxnsit. 1.3. Vlersimi formativ: t`i mundsoj nxnsit t identifikoj ant e tij pozitive dhe negative dhe t angazhohet n prmirsimin e anve negative. 2.0. FAR DUHET T VLERSOHET? 2.1. T kontrollohen njohurit e fituara: 2.2. T kontrollohet prparimi i nxnsit: vlersimi i zhvillimit t nxnies; shkalla e zotrimit. 2.3. Integrimi i njohurive t fituara: vlersohet projekti ose aktivitetet jashtshkollore. 62

3.0. SI DUHET T VLERSOJM? 3.1. Mnyrat e vlersimit nga msimdhnsi: kontrolli i vazhdueshm: Vlersimi i drejtprdrejt: (Msimdhnsi vlerson rezultatet e nxnsit) Vlersimi i trthort: (Teste me shkrim)

3.2. Vlersimi bhet: me ndihmn e nj tabele (vlersimi objektiv); pa tabel (vlersimi subjektiv). 3.3. Vlersimi nga nxnsit (vlersim i njri-tjetrit): n grupe nxnsish, brenda klase, me ndihmn e nj tabele. Ky sht nj vlersim i drejtprdrejt. 3.4. Vetvlersimi i nxnsve: vlersimi bhet nga vet nxnsit: secili nxns vlerson vetveten. 4.0. KRITERET E VLERSIMIT 4.1. Aktivitetet e receptivit (t kuptuarit gojor dhe t kuptuarit me shkrim) t dgjuarit; t lexuarit. 4.2. Aktivitetet e t shprehurit: t shprehurit gojor; t shprehurit me shkrim. 4.3. Mjetet pedagogjike pr vlersimin e nxnsve: pr nj vlersim t drejtprdrejt: nj tabel; pr nj vlersim t trthort: testet; pr nj vlersim n t shprehur me goj dhe me shkrim: - tabela me kritere dhe me shpjegime pr nxns (tabela prpilohet nga vet ata).

63

Sked pr t drejtuar t msuarit e nxnsit Notat 5 4 3 2 1 T dgjuarit x T folurit x T lexuarit x x T shkruarit

Shkalla e t prvetsuarit T dgjuarit T folurit Leximi Shkrimi Pjesmarrja n aktivitete t klass Mirmbajtja e fletores Mir / prafrsisht

Duhet t prmirsoj

Pr t prmirsuar un kam

64

MATEMATIK

65

MATEMATIK Klasa: 10 (3 or n jav, 105 or n vit) SHKOLLAT PROFESIONALE ME KTO DREJTIME: mekanik i makinave, operator i prodhimit, saldator, vegltar, energjetik, makina elektrike, informatik, arkitektur, gjeodezi, ndrtimtari, mekatronik, telekomunikacion dhe komunikim audio dhe video. 1. HYRJE Matematika pr klasn e dhjet, sht vazhdimsi dhe zgjerim i njohurive paraprake t fituara nga lnda e matematiks n vitet paraprake. Kjo u mundson nxnsve t fitojn njohuri pr t kuptuar botn fizike dhe zhvillon aftsit e nxnsit pr t shtruar drejt problemet e ndryshme nga fusha e matematiks dhe nga jeta e prditshme si dhe aftsit pr ti zgjidhur ato n mnyr t drejt. Sikur edhe lndt tjera, edhe kjo synon: Zhvillimin e personalitetit t nxnsit; Krijimin e shprehive pr pun t pavarur e sistematike; Kultivimin e aftsive e shkathtsive pr t menduar n mnyr krijuese e kritike; Nxitjen e kureshtjes dhe inkurajimin e nxnsit pr krkim t informacionit t nevojshm.

N veanti, nprmjet gjuhs karakteristike simboleve e diagrameve, kjo lnd synon t kultivoj aftsit pr t gjykuar drejt dhe sakt, si dhe pr t prmbledhur mendimet n prgjithsi. Zbatimi gjithnj e m shum i matematiks n fusha t gjra t ekonomis, mjeksis, teknologjis e shkencs, e rrit mundsin e ndikimit t saj n zhvillimin e nj shoqrie bashkkohore. 2. QLLIMET T msuarit e lnds s matematiks ka pr qllim q t nxnsi: T zhvilloje aftsit e t menduarit, shprehurit n mnyr t qart dhe precize si dhe t avancoj edhe m tej kureshtjen dhe kreativitetin e tij; T zhvilloj dhe thelloj edhe m tej shprehit pr pun t pavarur si dhe t zhvilloj aftsit q njohurit e fituara ti zbatoj n lmit tjera (fizik, teknik, kimi, etj.) dhe jeta e prditshme; T siguroj nj baz solide pr shkollim t mtejm (universitar).

66

3. OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME Pas prvetsimit t suksesshm t prmbajtjes programore t lnds s matematiks pr klasn 10, nxnsi duhet t jet n gjendje: T zhvilloj qndrimet dhe vlerat N kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, i sinqert, i vullnetshm, kritik etj.). T kuptoj Domethnien e termave n kontekst (gjykim, tautologji, bashksi-nnbashksi, interval (i hapur, gjysm i hapur, i mbyllur), vler absolute, pasqyrim, fuqi, rrnj, zgjidhje e ekuacionit-inekuacionit, populacion, mostr, etj.; Veprimet me fuqi dhe rrnj; Rndsin e zerove dhe shenjs s funksionit kuadratik n paraqitjen grafike t tij. T kryej pa vshtirsi Veprimet me numra real (mbledhje, zbritje, shumzim, pjestim, fuqizim dhe rrnjzim); Lirimin nga vlera absolute n zgjidhjen e problemeve t ndryshme; Veprimet me fuqive dhe rrnj; Veprimet me numra kompleks (mbledhje, zbritje, shumzim dhe pjestim); Grumbullimin e t dhnave statistikore dhe ndarjen e tyre n klasa; Llogaritjen e mesit aritmetik, mesit gjeometrik, mesit harmonik, mods, medians, devijimit absolute dhe atij standard pr nj varg t t dhnave statistikore. T zbatoj Vetit e vlers absolute pr zgjidhjen e problemeve t ndryshme: Vetit e fuqive dhe rrnjve n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; Induksionin matematik pr vrtetimin e disa formulave matematikore; Shenjn e dallorit (diskriminants) pr studimin e natyrs s zgjidhjeve t ekuacionit kuadratik; Formulat e prshtatshme pr njehsimin e syprinave t siprfaqeve t ndryshme apo vllimeve t trupave t ndryshm; Mesin aritmetik, modn dhe mediann pr t interpretuar shprndarjen e nj numri t caktuar t t dhnave statistikore; Devijimin absolut dhe at standard pr t studiuar shmangien e t dhnave statistikore nga e mesmja aritmetike.

67

T demonstroj shkathtsi mendore Gjat zgjidhjes s detyrave t ndryshme n lidhje me: bashksit, pasqyrimet, vlern absolute, formuln e binomit, elementet e kombinatoriks, numrat kompleks, ekuacionin kuadratik, matjet n gjeometri dhe problemet statistikore; Gjat shqyrtimit dhe paraqitjes grafike t funksionit kuadratik; Gjat analizs s zgjedhshmris s problemit n saje t t dhnave q disponon.

4. ORGANIZIMI I PRMBAJTJES S LNDS Tabela 1. Lnda Matematik Kategorit e prmbajtjes I. Aritmetika dhe algjebra II. Gjeometria III. Statistika Provimet me shkrim Testet Or rezerv Gjithsej Ort 64 8 12 12 4 5 105 % 60,95 7,62 11,43 11,43 3,81 4,76 100

68

PRMBAJTJA, REZULTATET E PRITURA DHE LIDHJA NDR-LNDORE Tabela 2.

Kategoria I. ARITMETIKA DHE ALGJEBRA Nnkategorit e prmbajtjes I. 1. Logjika matematike dhe bashksit Prmbajtja I.1.1. Gjykimet: Veprimet me gjykime; formulat e gjykimeve; tautologjit dhe kuantifikatort. I.1.2. Bashksit: Nocioni i bashksia dhe nnbashksia; veprimet me bashksi; bashksit e fundme dhe bashksit e pafundme; prodhimi kartezian (direkt) i bashksive; bashksia partitive; I.1.3. Bashksia e numrave real: Bashksia e numrave natyral, t plot, racional; bashksia e numrave irracional; bashksia e numrave real (intervali, vlera absolute). I.1.4. Pasqyrimi: Prkufizimi dhe shembuj ilustrativ; llojet e pasqyrimeve; kompozimi i pasqyrimeve. I.3. Elemente t kombinatoriks I.2.1. Fuqia: fuqia me eksponent numr t plot; vetit e fuqive; I.2.2. Rrnjzimi: rrnjzimi;veprimet me rrnj prdorimi i kalkulatorit pr Rezultatet e pritura 1. T prdor pa vshtirsi veprimet logjike dhe veprimet me bashksi; 2. T kryej pa vshtirsi t gjitha veprimet me numra real; 3. T thelloj dijen pr zgjidhjen e ekuacioneve dhe inekuacioneve n t cilat paraqiten shprehje me vler absolute; 4. T interpretoj sakt dhe qart nocionin e pasqyrimit, duke sjell shembuj t shumllojshm t pasqyrimeve dhe jopasqyrimeve; 5. T shkruaj pa ndonj vshtirsi: kombinacionet, permutacionet apo variacionet pr nj klas t caktuar; 6. T zbatoj formuln e binomit n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; 7. T kryej veprimet me numrat kompleks; Fizik lvizja drejtvizore, shpejtsia. Lidhja ndrlndore Informatik mbledhja e shumzimi i numrave n sistemin binar.

I.2. Fuqizimi dhe rrnjzimi

Kimi,ekonom i llogaritja e prqindjes, shprehja e konstanteve. Fizik llogaritja e gabimit relativ dhe atij absolut.

69

llogaritjen e fuqive dhe rrnjve t numrave; I. 4. Numrat kompleks I.3.1. Elemente t kombinatoriks: Kombinacionet pa prsritje, permutacionet pa prsritje dhe variacionet me dhe pa prsritje (formulat pa vrtetim); induksioni matematik, formula e binomit (pa vrtetim) dhe trekndshi i Paskalit. I.4.1. Numrat kompleks: Prkufizimi i numrit kompleks n form algjebrike; interpretimi gjeometrik i numrave kompleks; veprimet me numra kompleks (mbledhja, zbritja, shumzimi, pjestimi). I.5.1. Ekuacionet kuadratike: Zgjidhja e ekuacionit kuadratik; diskriminanta; zgjidhja e ekuacionit kuadratik n varshmri t shenjs s diskriminants; formulat e Vietit; ekuacionet bikuadratike.

8. T zgjidh ekuacionin kuadratik; 9. T zbatoj rregullat e Vietit n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; 10. T zgjidh ekuacionin bikuadratik; 11. T paraqes grafikisht funksionin kuadratik dhe nga grafiku t vrej monotonin, zerot, shenjn dhe vlerat ekstreme dhe anasjelltas; 12. T zgjidh jobarazime t shkalls s dyt duke shfrytzuar shenjn e trinomit kuadratik ose metodn tabelore; 13. T zbatoj funksionet trigonometrike n vrtetimin e identiteteve t ndryshme trigonometrike. Fizik hedhja e pjerrt.

I.5. Ekuacionet dhe funksionet kuadratike

I.6. Funksionet trigonometrike

sin ,cos ,tg ,ctg lvizjet

Fizik harmonike.

13. T zbatoj funksionet trigonometrike pr llogaritjen e elementeve t I.5.2. Funksioni figurave e trupave kuadratik: gjeometrik si dhe Shqyrtimi i funksionit syprinn kuadratik y = a x2 + prkatsisht bx + c ; zerot dhe vllimin e tyre. shenja e funksionit kuadratik ; monotonia; vlerat

70

ekstreme; grafiku varsisht nga a;shenja trinomit kuadratik a x2 + bx + c; I.6.1. Funksionet trigonometrike n trekndshin knddrejt: Prkufizimi i funksioneve trigonometrike:

sin ,cos ,tg ,ctg ;

identitetet themelore trigonometrike; vlerat e funksioneve trigonometrike t kndeve: 30o , 45o II. GJEOMETRIA II.1. Matjet n gjeometri dhe 60o. II.1.1. Matjet n gjeometri Llogaritja e syprinave t disa figurave t rrafshta (trekndshi, drejtkndshi, rrethi) dhe vllimit e syprins t disa trupave gjeometrik (prizms, piramids, cilindrit, konit dhe sfers) (formulat jepen pa vrtetim). II1.1.1. Historiku i statistiks: Kuptimet themelore n statistik (populacioni, mostra, etj). Rndsia e statistiks dhe zbatimi i saj n lmit tjera. III.1.2. Grupimi i t dhnave: Grupimi i t dhnave statistikore; paraqitja e t dhnave statistikore n forma t ndryshme 14. T prdor formulat pr llogaritjen syprinave t disa figurave t rrafshta dhe vllimit t disa trupave si dhe syprinn e konturave (mbshtjellsit) t tyre; Astronomillogaritja e largesave t ndryshme. Fizikkondensatort pllakzor, cilindrik dhe ata sferik. Kimimolekulat, kristalet 15. T zbatoj statistikn pr grumbullimin, prpunimin dhe sistematizimin e t dhnave nga problemet praktike; 16.. T dhnat ti paraqes n trajt tabelore dhe grafike; 17. Ti lexoj pa vshtirsi t dhnat nga Lndt ekonomike si dhe mjeksore.

III. STATISTIKA

III.1. Kuptimet themelore t statistiks

71

(tabelore, grafike etj.). Ndarja e t dhnave n klasa (mesi i klass, gjersia (apmlituada) e klass, frekuenca e klass, frekuenca kumulative, etj.). III.1.3 Masat e tendencs qendrore: Masat e tendencs qendrore (mesi aritmetik, mesi gjeometrik, mesi harmonik, moda, mediana). Devijimi absolut dhe devijimi standard.

grafikon t ndryshm; 18. T njehsoj mesin aritmetik, mesin gjeometrik, mesin harmonik, modn, mediann, devijimin absolute dhe devijimin standard pr nj seri statistikore.

72

5. UDHZIME METODOLOGJIKE

Si n do lnd, edhe n lndn e matematiks, detyra kryesore e arsimtarit sht udhheqja e veprimtarive arsimore dhe didaktike t cilat prmbushin arritjen e rezultateve t t nxnit q parashikohen n objektiva. Praktika ka treguar se teknikat, metodat e strategjit t cilat sigurojn nj msimdhnie produktive, jan ato t cilat i mundsojn nxnsit t prfshihen aktivisht n ndrtimin e t kuptuarit, n zhvillimin e strategjive matematikore pr zgjidhjen e problemeve dhe zhvillimin e aftsive pr t zbatuar njohurit n jetn e prditshme. N vendimet q merr msimdhnsi pr zgjedhjen e metodave msimore, krahas shum faktorve, duhet t ket parasysh edhe:

natyrn e materialit msimor; tipin e t nxnit t nxnsve; nivelin dhe krkesat e nxnsve.

Pr kt qllim, metodat dhe teknikat e msimdhnies duhet t jen t larmishme q t prshtaten me stilet e ndryshme t t nxnit t nxnsve. Ato duhet t nxisin punn bashkpunuese t nxnsve me qllim t prforcimit t dimensionit shoqror n procesin e t nxnit. Msimdhnia ndrvepruese i angazhon nxnsit n marrjen e prgjegjsive pr zgjerimin e njohurive por edhe vlershmrin e tyre. Ky model prcaktohet nga kto faza: 1. Prcaktohet tema apo shtja q sht me interes pr nxns, q ka kuptim dhe q sht e lidhur ngusht me aspektet jetsore. Kshtu matematika nga nj lnd abstrakte dhe mjaft teorike shndrrohet n nj lnd t kuptimshme, e lidhur ngusht me jetn; 2. Msimdhnsi inkurajon dhe nxit nxnsit t mendojn rreth shtjeve q trajtohen n tekst apo rreth nj problemi t caktuar. N kt faze, ata prfshihen n hulumtime t ndryshme: vzhgojn, mbajn shnime, evidentojn probleme, marrin informacione; 3. N kt faze jepen shum pyetje pr sqarim t cilave duhet dhn prgjigje. sht e rndsishme q pyetjet t jen t kuptueshme pr nxnsit; 4. Nxnsit zhvillojn planet e tyre pr t ndrmarr krkime apo hulumtime t thjeshta dhe u japin prgjigje m precize pyetjeve t shtruara n fazn e msiprme; 5. N kt faz nxnsit s bashku me arsimtarin diskutojn rreth praktiks s tyre-rezultateve t nxjerrura nga hulumtimi apo zgjidhja e problemit. Arsimtari u ndihmon atyre t marrin n konsiderat alternativa t tjera pr rezultatet dhe t planifikojn krkime apo hulumtime t mtejme. sht e rndsishme q nxnsit t perceptojn vlersimin e ideve t tyre, zgjidhjeve q ata japin dhe t jen t vetdijshm pr prgjegjsit q ata marrin.

73

Duke synuar prmbushjen e krkesave pr t nxnit e efektshm, sugjerohen metodat bashkkohore t msimdhnies sipas metodologjis s projektit T msuarit kritik gjat leximit dhe shkrimit, Msimdhnia me nxnsin n qendr si dhe projektit T nxnit ndrveprues. N vazhdim po i vm n dukje disa metoda t puns.
6. METODAT E PUNS

Shkolla duhet t shrbej pr ruajtjen e interesimit t fmijve pr matematikn dhe gradualisht ta zhvilloj at.

Msimi i matematiks nuk guxon t jet abstrakt dhe verbal, sepse matematika n esenc edhe ashtu vepron me kuptime dhe relacione abstrakte. Duhet q sa m shum t ofrohet duke u shrbyer me eksperimente, paraqitje grafike dhe situata reale nga jeta e prditshme. Mnyra e t nxnit t dijes duhet t zhvillohet n form t nj spiraleje, sepse veprimet dhe strukturat matematike nuk sht e mundshme q pr nj her dhe n trsi t kuptohen. Do t ishte mir q do her me i lidh trsit e vogla t prmbajtjeve n trsi m t mdha n at mnyr q duke futur prmbajtjen e re t prvetsohen sa m shum prmbajtjet e vjetra. Motivimi sht els n t msuarit e matematiks, sepse aty buron edhe mjeshtria e msimdhnsit. Motivimi i nxnsve q t punojn n mnyr t vazhdueshme, sa m shum t jet e mundur t pavarur dhe sistematike sht i nj rndsie fondamentale. sht me rndsi zgjedhja e prmbajtjeve pr ushtrime t cilat nxisin vazhdimisht t menduarit, me rast shkall - shkall paraqiten pyetje t reja. Ushtrimet e ktilla produktive orientojn n drejtim t nj pune hulumtuese dhe ngritin tema t reja pr diskutime dhe qasje t reja. Dallimet e nxnsve n aftsit numerike mund t jen shum t mdha. Prandaj, msimdhnsit duhet t gjejn mnyrn q t gjith nxnsit t prparojn. sht e preferueshme q gjat ushtrimeve t zbatohet metoda e mendimit kritik, duke ndar nxnsit n grupe t vogla me nga dy, katr nxns etj. Duhet pasur kujdes q gjat ushtrimeve, nxnsit t stimulohen t zgjidhin detyrat edhe n ndonj mnyr t veten (origjinale). Qllimi i t msuarit t matematiks nuk sht n arritjet rutinore, t msuarit mekanik t fakteve ose t veprimeve por prvetsimi me themel i materies. Duhet t kihet parasysh q fondi i njohurive dhe shkathtsive t arritura gjithmon t jet n dispozicion t nxnsit. Q n vitin e par arsimtari nuk guxon t udhheq ort msimore me metodn stereotipe t msimdhnies-me msimdhnsin n qendr duke ln anash aktivitetin e nxnsit n t rezonuarit matematik. Duhet t zgjedhen ushtrime t prshtatshme q t zhvillohet intuita n shkalln e mjaftueshme pr t lvizur gjithmon nj hap prpara. 74

7. VLERSIMI

Vlersimi i rregullt i prparimit t nxnsve sht pjes e msimdhnies dhe t nxnit t matematiks dhe pashmangshmrisht i lidhur me to. Prmes ktij procesi konstatohet jo vetm shkalla e arritshmris s nxnsit por edhe vlershmria e programit dhe e metodologjis msimore n prgjithsi. Vlersimi mundson diagnostifikimin e prparimit t nxnsve, planifikimin e drejt t msimdhnies, motivimin e nxnsve dhe prcaktimet prfundimtare t rezultateve. Ai duhet t fokusohet n identifikimin e njohurive ekzistuese t nxnsit, n konceptimet e gabuara dhe strategjit e t nxnit. Po ashtu, prmes tij sigurohet informacion i vlefshm, t cilin arsimtari i matematiks e shfrytzon pr t shqyrtuar aftsit e ndryshme t nxnsve, njohurit paraprake t tyre dhe mnyrat q shmangin t nxnit mekanik t fakteve e procedurave matematike. Msimdhnsi gjat vlersimit duhet t ket parasysh prmbajtjen programore dhe standardet e arritshmris t precizuara me program.
1. Nivelet e arritshmris

Shkalla e arritshmris t nxnsve vlersohet duke u bazuar kryesisht n tri nivele:

Niveli I. Prfshin arritshmrin minimale, q d.m.th. paraqet minimumin e domosdoshm t cilin duhet ta arrijn t gjith nxnsit. Pra, ai paraqet kufirin e poshtm (t lejueshm) t prvetsimit t prmbajtjes programore e q n prqindje do t shprehej me 40% t materialit t zhvilluar. N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet me ndihmn e msimdhnsit me an t nj numri t kufizuar metodash, i arsyetojn faktet e thjeshta matematike me ndihmn e msuesit si dhe komunikojn pr njohurit matematike duke pasur gjithmon kt ndihm. Niveli II. Paraqitet me kufijt e rezultateve t shprehur n prqindje (50%-80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike me ndihmn e kufizuar t msimdhnsit, me an t nj numri jo t madh t strategjive dhe metodave, me disa gabime apo me mangsi t vogla. Niveli III. sht niveli m i lart apo niveli i avancuar (maksimal) i arritjes s nxnsve i shprehur n prqindje (mbi 80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike, n mnyr t pavarur. Zgjidhin probleme matematikore me metoda t ndryshme, analizojn dhe komentojn rezultatet e fituara n mnyr t pavarur dhe sakt, me gjuh t qart dhe rrjedhshmri logjike.

75

2. Procedura e vlersimit

Procedura e vlersimit rekomandohet t bhet n harmoni me standardet e vendosura. sht e kuptueshme se vlersimi duhet t ndjek qllimet arsimore, objektivat msimore, objektivat e vlersimit. Vlersimi duhet t mbshtetet n nj sasi t konsiderueshme t dhnash n t cilat duhet t prfshihen kto elemente. Tipet e vlersimit jan t shumta. Ato duhet t prdoren n prputhje me qllimet dhe objektivat e lnds s matematiks, strategjit e t nxnit dhe moshn e krkesat e nxnsve. Pr matematik konsiderojm se vlersimi mund t bhet duke marr parasysh:

prgjigjet me goj; aktivitetin e nxnsit nga vendi; aktivitetin gjat puns n grupe; detyrat e shtpis; provimet me shkrim; testet n fund t kategoris s prmbajtjes; testet n fund t semestrit.

N fund t vitit duhet t nxirret nota prfundimtare e cila fitohet duke marr mesataren e vlersimeve:

vlersimi me goj provimet dhe testet vlersimi i puns n klas vlersimi i detyrave t shtpis

25 % 50 % 15 % 10 %.

8. LITERATURA

1. Dr.sc. Muharrem Berisha, dr.sc. Fevzi Berisha, dr.sc. Faton Berisha: MATEMATIKA pr klasn dhjet t gjimnazit SHKENCAT E NATYRS, Prishtin. 2. Dr.sc. Rexhep Gergji, dr.dc. Islam Shehu, Mustaf Kadriu: MATEMATIKA pr klasn dhjet t gjimnazit SHKENCAT E NATYRS, Prishtin. 3. Dr. Muharrem Berisha, dr. Dervish Kamberi, dr. Rexhep Gjergji, dr. Ramadan Zejnullahu, PRMBLEDHJE DETYRASH NGA MATEMATIKA, pr klasn e par t shkollave t mesme, Prishtin. 4. Dr. Ejup Hamiti, dr. Emrush Gashi,dr. Eshref Ademaj, MATEMATIKA, me prmbledhje detyrash pr klasn e par gjimnaz, Prishtin.

76

MATEMATIK (Gjeologji) Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) 1. HYRJE

Matematika pr klasn e dhjet, sht vazhdimsi dhe zgjerim i njohurive paraprake t fituara nga lnda e matematiks n vitet paraprake. Kjo u mundson nxnsve t fitojn njohuri pr t kuptuar botn fizike dhe zhvillon aftsit e nxnsit pr t shtruar drejt problemet e ndryshme nga fusha e matematiks dhe nga jeta e prditshme si dhe aftsit pr ti zgjidhur ato n mnyr t drejt. Sikur edhe lndt tjera, edhe kjo synon:

Zhvillimin e personalitetit t nxnsit; Krijimin e shprehive pr pun t pavarur e sistematike; Kultivimin e aftsive e shkathtsive pr t menduar n mnyr krijuese e kritike; Nxitjen e kureshtjes dhe inkurajimin e nxnsit pr krkim t informacionit t nevojshm.

N veanti, nprmjet gjuhs karakteristike simboleve e diagrameve, kjo lnd synon t kultivoj aftsit pr t gjykuar drejt dhe sakt, si dhe pr t prmbledhur mendimet n prgjithsi. Zbatimi gjithnj e m shum i matematiks n fusha t gjra t ekonomis, mjeksis, teknologjis e shkencs, e rrit mundsin e ndikimit t saj n zhvillimin e nj shoqrie bashkkohore.
2. QLLIMET

T msuarit e lnds s matematiks ka pr qllim qe ke nxnsi:

T zhvilloje aftsit e t menduarit, shprehurit n mnyr t qart dhe precize si dhe t avancoj edhe m tej kureshtjen dhe kreativitetin e tij; T zhvilloj dhe thelloj edhe m tej shprehit pr pun t pavarur si dhe t zhvilloj aftsit q njohurit e fituara t i zbatoj n lmit tjera (fizik, teknik, kimi, etj.) dhe jeta e prditshme; T siguroj nj baz solide pr shkollim t mtejm (universitar).

77

3. OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME

Pas prvetsimit t suksesshm t prmbajtjes programore t lnds s matematiks pr klasn X, nxnsi duhet t jet n gjendje:
T zhvilloj qndrimet dhe vlerat N kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, i sinqert, i vullnetshm, kritik etj.) T kuptoj Domethnien e termave n kontekst (gjykim, tautologji, bashksinnbashksi, interval (i hapur, gjysm i hapur, i mbyllur), vler absolute, pasqyrim, fuqi, rrnj, zgjidhje e ekuacionit-inekuacionit; Veprimet me fuqi dhe rrnj; Rndsin e zerove dhe shenjs s funksionit kuadratik n paraqitjen grafike t tij. T kryej pa vshtirsi Veprimet me numra real (mbledhje, zbritje, shumzim, pjestim, fuqizim dhe rrnjzim); Lirimin nga vlera absolute n zgjidhjen e problemeve t ndryshme: Veprimet me fuqi dhe rrnj pr shprehjet e ndryshme shkronjore (algjebrike); Veprimet me numra kompleks (mbledhje, zbritje, shumzim dhe pjestim). T zbatoj Vetit e vlers absolute pr zgjidhjen e problemeve t ndryshme: Vetit e fuqive dhe rrnjve n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; Induksionin matematik pr vrtetimin e disa formulave matematikore; Shenjn e dallorit (diskriminants) pr studimin e natyrs s zgjidhjeve t ekuacionit kuadratik; Shenjn e trinomit kuadratik pr zgjidhjen e jobarazimeve t shkalls s dyt; Formulat e ndryshme pr njehsimin e syprins s ndonj siprfaqeje ose vllimit t ndonj trupi n hapsir. T demonstroj shkathtsi mendore Gjat zgjidhjes s detyrave t ndryshme n lidhje me: bashksit, pasqyrimet, vlern absolute, formuln e binomit, elementet e kombinatoriks, numrat kompleks, ekuacionin kuadratik dhe matjet n gjeometri. Gjat shqyrtimit dhe paraqitjes grafike t funksionit kuadratik; Gjat analizs s zgjedhshmris s problemit n saje t t dhnave q disponon.

78

4. ORGANIZIMI I PRMBAJTJES S LNDS Tabela 1. Lnda Matematik Kategorit e prmbajtjes I. Aritmetika dhe algjebra II. Gjeometria Provimet me shkrim Testet Or rezerv Gjithsej Ort 49 8 6 4 3 70 % 70,00 11,43 8,57 5,71 4,29 100

79

PRMBAJTJA, REZULTATET E PRITURA DHE LIDHJA NDR-LNDORE Tabela 2.

Kategoria Nnkategorit e prmbajtjes Prmbajtja I.1.1. Gjykimet: Veprimet me gjykime; formulat e gjykimeve; tautologjit dhe kuantifikatort. I.1.2. Bashksit: Nocioni i bashksia dhe nnbashksia; veprimet me bashksi; bashksit e fundme dhe bashksit e pafundme; prodhimi kartezian (direkt) i bashksive; bashksia partitive; I.1.3. Bashksia e numrave real: Bashksia e numrave natyral, t plot, racional; bashksia e numrave irracional; bashksia e numrave real (intervali, vlera absolute). I.1.4. Pasqyrimi: Prkufizimi dhe shembuj ilustrativ; llojet e pasqyrimeve; kompozimi i pasqyrimeve. I.2.1. Fuqia: fuqia me eksponent numr t plot; vetit e fuqive; I.2.2. Rrnjzimi: rrnjzimi;veprimet me rrnj prdorimi i kalkulatorit pr llogaritjen e fuqive dhe rrnjve t numrave; I.3.1. Elemente t kombinatoriks Kombinacionet pa Rezultatet e pritura 1. T prdor pa vshtirsi veprimet logjike dhe veprimet me bashksi; 2. T kryej pa vshtirsi t gjitha veprimet me numra real; 3. T thelloj dijen pr zgjidhjen e ekuacioneve dhe inekuacioneve n t cilat paraqiten shprehje me vler absolute; 4. T interpretoj sakt dhe qart nocionin e pasqyrimit, duke sjell shembuj t shumllojshm t pasqyrimeve dhe jopasqyrimeve; 5. T shkruaj pa ndonj vshtirsi: kombinacionet, permutacionet apo variacionet pr nj klas t caktuar; 6. T zbatoj formuln e binomit n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; 7. T kryej veprimet me numrat kompleks; 8. T zgjidh ekuacionin kuadratik; 9. T zbatoj rregullat e Vietit n zgjidhjen e detyrave t ndryshme; 10. T zgjidh ekuacionin bikuadratik; Kimi, ekonomillogaritja e prqindjes, shprehja e konstanteve. Fizik llogaritja e gabimit relativ dhe atij absolut. Lidhja ndrlndore Informatik mbledhja e shumzimi i numrave n sistemin binar.

I. ARITMETIKA I. 1. Logjika DHE ALGJEBRA matematike dhe bashksit

I.2. Fuqizimi dhe rrnjzimi

Fizik lvizja drejtvizore, shpejtsia.

I.3. Elemente t kombinatoriks

80

I.4. Numrat kompleks

prsritje, permutacionet pa prsritje dhe variacionet me dhe pa prsritje (formulat pa vrtetim); induksioni matematik, formula e binomit (pa vrtetim) dhe trekndshi i Paskalit. I.4.1. Numrat kompleks: Prkufizimi i numrit kompleks n form algjebrike; interpretimi gjeometrik i numrave kompleks; veprimet me numra kompleks (mbledhja, zbritja, shumzimi, pjestimi). I.5.1. Ekuacionet kuadratike: Zgjidhja e ekuacionit kuadratik; diskriminanta; zgjidhja e ekuacionit kuadratik n varshmri t shenjs s diskriminants; formulat e Vietit; ekuacionet bikuadratike. I.5.2. Funksioni kuadratik: Shqyrtimi i funksionit kuadratik y = a x2 + bx + c ; zerot dhe shenja e funksionit kuadratik ; monotonia; vlerat ekstreme; grafiku varsisht nga a;shenja trinomit kuadratik a x2 + bx + c; II.1.1. Matjet n gjeometri Llogaritja e syprinave t disa figurave t rrafshta (katrori, drejtkndshi, trekndshi, rrethi, sektori rrethor) dhe vllimit e syprins t disa trupave gjeometrik (prizms, piramids, cilindrit, konit dhe sfers) (formulat jepen pa vrtetim).

11. T paraqes grafikisht funksionin kuadratik dhe nga grafiku t vrej monotonin, zerot, shenjn dhe vlerat ekstreme dhe anasjelltas; 12. T zgjidh jobarazime t shkalls s dyt duke shfrytzuar shenjn e trinomit kuadratik ose metodn tabelore; 13. T zbatoj formula t ndryshme llogaritjen e elementeve t figurave e trupave gjeometrik si dhe syprinn prkatsisht vllimin e tyre. Fizik - hedhja e pjerrt.

I.5. Ekuacionet dhe funksionet kuadratike

II. GJEOMETRIA

II.1. Matjet n gjeometri

14. T prdor formulat pr llogaritjen syprinave t disa figurave t rrafshta dhe vllimit t disa trupave si dhe syprinn e konturave (mbshtjellsit) t tyre;

Fizikkondensatort pllakzor, cilindrik dhe ata sferik. Kimi-molekulat, kristalet

81

5. UDHZIME METODOLOGJIKE

Si n do lnd, edhe n lndn e matematiks, detyra kryesore e arsimtarit sht udhheqja e veprimtarive arsimore dhe didaktike t cilat prmbushin arritjen e rezultateve t t nxnit q parashikohen n objektiva. Praktika ka treguar se teknikat, metodat e strategjit t cilat sigurojn nj msimdhnie produktive, jan ato t cilat i mundsojn nxnsit t prfshihen aktivisht n ndrtimin e t kuptuarit, n zhvillimin e strategjive matematikore pr zgjidhjen e problemeve dhe zhvillimin e aftsive pr t zbatuar njohurit n jetn e prditshme. N vendimet q merr msimdhnsi pr zgjedhjen e metodave msimore, krahas shum faktorve, duhet t ket parasysh edhe:

natyrn e materialit msimor; tipin e t nxnit t nxnsve; nivelin dhe krkesat e nxnsve.

Pr kt qllim, metodat dhe teknikat e msimdhnies duhet t jen t larmishme q t prshtaten me stilet e ndryshme t t nxnit t nxnsve. Ato duhet t nxisin punn bashkpunuese t nxnsve me qllim t prforcimit t dimensionit shoqror n procesin e t nxnit. Msimdhnia ndrvepruese i angazhon nxnsit n marrjen e prgjegjsive pr zgjerimin e njohurive por edhe vlershmrin e tyre. Ky model prcaktohet nga kto faza: 1. Prcaktohet tema apo shtja q sht me interes pr nxns, q ka kuptim dhe q sht e lidhur ngusht me aspektet jetsore. Kshtu matematika nga nj lnd abstrakte dhe mjaft teorike shndrrohet n nj lnd t kuptimshme, e lidhur ngusht me jetn; 2. Arsimtari inkurajon dhe nxit nxnsit t mendojn rreth shtjeve q trajtohen n tekst apo rreth nj problemi t caktuar. N kt faze, ata prfshihen n hulumtime t ndryshme: vzhgojn, mbajn shnime, evidentojn probleme, marrin informacione; 3. N kt faze jepen shum pyetje pr sqarim t cilave duhet dhn prgjigje. sht e rndsishme q pyetjet t jen t kuptueshme pr nxnsit; 4. Nxnsit zhvillojn planet e tyre pr t ndrmarr krkime apo hulumtime t thjeshta dhe u japin prgjigje m precize pyetjeve t shtruara n fazn e msiprme; 5. N kt faz nxnsit s bashku me arsimtarin diskutojn rreth praktiks s tyre- rezultateve t nxjerrura nga hulumtimi apo zgjidhja e problemit. Arsimtari u ndihmon atyre t marrin n konsiderat alternativa t tjera pr rezultatet dhe t planifikojn krkime apo hulumtime t mtejme. sht e rndsishme q nxnsit t perceptojn vlersimin e ideve t tyre, zgjidhjeve q ata japin dhe t jen t vetdijshm pr prgjegjsit q ata marrin.

82

Duke synuar prmbushjen e krkesave pr t nxnit e efektshm, sugjerohen metodat bashkkohore t msimdhnies sipas metodologjis s projektit T msuarit kritik gjat leximit dhe shkrimit, Msimdhnia me nxnsin n qendr si dhe projektit T nxnit ndrveprues. N vazhdim po i vm n dukje disa metoda t puns.
6. METODAT E PUNS

Shkolla duhet t shrbej pr ruajtjen e interesimit t fmijve pr matematikn dhe gradualisht ta zhvilloj at.

Msimi i matematiks nuk guxon t jet abstrakt dhe verbal, sepse matematika n esenc edhe ashtu vepron me kuptime dhe relacione abstrakte. Duhet q sa m shum t ofrohet duke u shrbyer me eksperimente, paraqitje grafike dhe situata reale nga jeta e prditshme. Mnyra e t nxnit t dijes duhet t zhvillohet n form t nj spiraleje, sepse veprimet dhe strukturat matematike nuk sht e mundshme q pr nj her dhe n trsi t kuptohen. Do t ishte mir q do her me i lidh trsit e vogla t prmbajtjeve n trsi m t mdha n at mnyr q duke futur prmbajtjen e re t prvetsohen sa m shum prmbajtjet e vjetra. Motivimi sht els n t msuarit e matematiks, sepse aty buron edhe mjeshtria e msimdhnsit. Motivimi i nxnsve q t punojn n mnyr t vazhdueshme, sa m shum t jet e mundur t pavarur dhe sistematike sht i nj rndsie fondamentale. sht me rndsi zgjedhja e prmbajtjeve pr ushtrime t cilat nxisin vazhdimisht t menduarit, me rast shkall - shkall paraqiten pyetje t reja. Ushtrimet e ktilla produktive orientojn n drejtim t nj pune hulumtuese dhe ngritin tema t reja pr diskutime dhe qasje t reja. Dallimet e nxnsve n aftsit numerike mund t jen shum t mdha. Prandaj, msimdhnsit duhet t gjejn mnyrn q t gjith nxnsit t prparojn. sht e preferueshme q gjat ushtrimeve t zbatohet metoda e mendimit kritik, duke ndar nxnsit n grupe t vogla me nga dy, katr nxns etj. Duhet pasur kujdes q gjat ushtrimeve, nxnsit t stimulohen t zgjidhin detyrat edhe n ndonj mnyr t veten (origjinale). Qllimi i t msuarit t matematiks nuk sht n arritjet rutinore, t msuarit mekanik t fakteve ose t veprimeve por prvetsimi me themel i materies. Duhet t kihet parasysh q fondi i njohurive dhe shkathtsive t arritura gjithmon t jet n dispozicion t nxnsit. Q n vitin e par arsimtari nuk guxon t udhheq ort msimore me metodn stereotipe t msimdhnies-me msimdhnsin n qendr duke ln anash aktivitetin e nxnsit n t rezonuarit matematik. Duhet t zgjidhen ushtrime t prshtatshme q t zhvillohet intuita n shkalln e mjaftueshme pr t lvizur gjithmon nj hap prpara. 83

7. VLERSIMI

Vlersimi i rregullt i prparimit t nxnsve sht pjes e msimdhnies dhe t nxnit t matematiks dhe pashmangshmrisht i lidhur me to. Prmes ktij procesi konstatohet jo vetm shkalla e arritshmris s nxnsit por edhe vlershmria e programit dhe e metodologjis msimore n prgjithsi. Vlersimi mundson diagnostifikimin e prparimit t nxnsve, planifikimin e drejt t msimdhnies, motivimin e nxnsve dhe prcaktimet prfundimtare t rezultateve. Ai duhet t fokusohet n identifikimin e njohurive ekzistuese t nxnsit, n konceptimet e gabuara dhe strategjit e t nxnit. Po ashtu, prmes tij sigurohet informacion i vlefshm, t cilin arsimtari i matematiks e shfrytzon pr t shqyrtuar aftsit e ndryshme t nxnsve, njohurit paraprake t tyre dhe mnyrat q shmangin t nxnit mekanik t fakteve e procedurave matematike. Msimdhnsi gjat vlersimit duhet t ket parasysh prmbajtjen programore dhe standardet e arritshmris t precizuara me program.
1. Nivelet e arritshmris

Shkalla e arritshmris t nxnsve vlersohet duke u bazuar kryesisht n tri nivele:

Niveli I. Prfshin arritshmrin minimale, q d.m.th. paraqet minimumin e domosdoshm t cilin duhet ta arrijn t gjith nxnsit. Pra, ai paraqet kufirin e poshtm (t lejueshm) t prvetsimit t prmbajtjes programore e q n prqindje do t shprehej me 40% t materialit t zhvilluar. N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet me ndihmn e msimdhnsit me an t nj numri t kufizuar metodash, i arsyetojn faktet e thjeshta matematike me ndihmn e msuesit si dhe komunikojn pr njohurit matematike duke pasur gjithmon kt ndihm. Niveli II. Paraqitet me kufijt e rezultateve t shprehur n prqindje (50%-80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike me ndihmn e kufizuar t msimdhnsit, me an t nj numri jo t madh t strategjive dhe metodave, me disa gabime apo me mangsi t vogla. Niveli III. sht niveli m i lart apo niveli i avancuar (maksimal) i arritjes s nxnsve i shprehur n prqindje (mbi 80%). N kt nivel duhet t prfshihen nxnsit t cilt i zgjidhin problemet dhe i arsyetojn faktet matematike, n mnyr t pavarur. Zgjidhin probleme matematikore me metoda t ndryshme, analizojn dhe komentojn rezultatet e fituara n mnyr t pavarur dhe sakt, me gjuh t qart dhe rrjedhshmri logjike.

84

2. Procedura e vlersimit

Procedura e vlersimit rekomandohet t bhet n harmoni me standardet e vendosura. sht e kuptueshme se vlersimi duhet t ndjek qllimet arsimore, objektivat msimore, objektivat e vlersimit. Vlersimi duhet t mbshtetet n nj sasi t konsiderueshme t dhnash n t cilat duhet t prfshihen kto elemente. Tipet e vlersimit jan t shumta. Ato duhet t prdoren n prputhje me qllimet dhe objektivat e lnds s matematiks, strategjit e t nxnit dhe moshn e krkesat e nxnsve. Pr matematik konsiderojm se vlersimi mund t bhet duke marr parasysh:

prgjigjet me goj; aktivitetin e nxnsit nga vendi; aktivitetin gjat puns n grupe; detyrat e shtpis; provimet me shkrim; testet n fund t kategoris s prmbajtjes; testet n fund t semestrit;

N fund t vitit duhet t nxirret nota prfundimtare e cila fitohet duke marr mesataren e vlersimeve:

vlersimi me goj provimet dhe testet vlersimi i puns n klas vlersimi i detyrave t shtpis

25 % 50 % 15 % 10 %

8. LITERATURA

1. Dr.sc. Muharrem Berisha, dr.sc. Fevzi Berisha, dr.sc. Faton Berisha: MATEMATIKA pr klasn dhjet t gjimnazit SHKENCAT E NATYRS, Prishtin. 2. Dr.sc. Rexhep Gergji, dr.dc. Islam Shehu, Mustaf Kadriu: MATEMATIKA pr klasn dhjet t gjimnazit SHKENCAT E NATYRS, Prishtin. 3. Dr. Muharrem Berisha, dr. Dervish Kamberi, dr. Rexhep Gjergji, dr. Ramadan Zejnullahu, PRMBLEDHJE DETYRASH NGA MATEMATIKA, pr klasn e par t shkollave t mesme, Prishtin. 4. Dr. Ejup Hamiti, dr. Emrush Gashi,dr. Eshref Ademaj, MATEMATIKA, me prmbledhje detyrash pr klasn e par gjimnaz, Prishtin.

85

SHKENCAT E NATYRS
Fizik Kimi Biologji Gjeografi

86

FIZIK (Asistent i stomatologjis dhe Teknik i dhmbve) Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

Lnda e fiziks n klasn e 10 n profilet arsimore Asistent i Stomatologjis dhe Teknik i Dhmbve msohet me nj or n jav. Pr t dy kto drejtime sht prpiluar i njjti program. N kt vit punohen vetm dy kategorit e para t fiziks nga gjasht kategori sa ka tr programi. Dy kategorit tjera punohen n klasn e 11 dhe dy t fundit n klasn e 12. Meq kemi t bjm me numr t vogl t orve t lnds s fiziks gjat javs, prkatsisht gjat vitit, shumica e msimeve shpjegohen n nivel t njohjes, t kuptuarit dhe t zbatuarit, dhe ka m pak krkesa t analizs, sintezs apo vlersimit. Po ashtu, duke u bazuar edhe n numrin e vogl t orve t lnds s matematiks q iu dedikohet ktyre profileve, n kt program vend t vogl kan zn krkesat e zbatimit, analizs, sintezs dhe t vlersimit. Gjat prpilimit t ktij programi vmendje t posame i kemi kushtuar njsive msimore q kan t bjn me zbatimin n mjeksi.
QLLIMET

Programi i fiziks pr klasn e 10-t ka pr qllim:

t zhvilloj aftsi te nxnsit pr t njohur dhe kuptuar paraqitjen e dukurive mekanike, t lngjeve dhe t lvizjes kaotike t grimcave; q nxnsi t aftsohet q t interpretoj sakt ligjshmrit themelore t paraqitjes s dukurive mekanike, t lngjeve dhe t lvizjes kaotike t grimcave; t zhvilloj shkathtsi te nxnsit pr t interpretuar sakt formn e ligjeve t fiziks t cilat i prshkruajn dukurit mekanike, t lngjeve dhe t lvizjes kaotike t grimcave dhe rrjedhimet e tyre n jetn e prditshme; q nxnsi t fitoj aftsi q nga njohurit e fituara pr dukuri mekanike, t lngjeve dhe lvizjes kaotike t grimcave, t ngrit kualitetin e jets s vet n t gjitha rastet kur dika e till sht e mundur.

87

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE SPECIFIK

Nxnsi duhet t jen n gjendje:

T njoh: formn analitike t ligjeve themelore t fiziks klasike; ligjet themelore t lvizjes s piks lndore; prkufizimet pr: masn, inercin, sasin e lvizjes, impulsin, peshn, dendsitetin, dhe peshn specifike t trupit; ligjet themelore t mekaniks, prkufizimin e puns, fuqis, energjis kinetike dhe energjis potenciale; shtypjen hidrostatike, ligjin e Arkimedit, ligjin e Paskalit, tensionin siprfaqsor dhe dukurit kapilare; rrjedhjen e lngjeve ideale dhe lngjeve reale; sistemet e mbyllura dhe ligjet themelore t ruajtjes n kto sisteme; lvizjet kaotike t mikrogrimcave dhe dukurit e lidhura me to. T kuptoj: raportet n mes t madhsive q marrin pjes n ligjshmrit e fiziks klasike; ligjin themelor t mekaniks pr lvizje t trupave; ndrtimin kristalin dhe amorf t trupave, gjendjet agregate dhe ndrrimin e tyre nga temperatura; ligjet e rrymimit t lngjeve ideale dhe lngjeve reale; prkufizimin e temperaturs s trupit dhe izoproceset e gazeve ideale; energjin e brendshme t trupit, mnyrat e ndrrimit t saj dhe parimet themelore t termodinamiks. T zbatoj: njohurit e fituara pr zgjidhje praktike n mnyr t pavarur n probleme t jets s prditshme; ekuacionet e lvizjes s njtrajtshme drejtvizore pr prcaktimin e shpejtsis, rrugs apo kohs s lvizjes s piks lndore; ekuacionet e lvizjes s njtrajtshme drejtvizore me nxitim konstant pr prcaktimin e rrugs trupit; rrjedhjen e lngut viskoz pr ndrtimin e modelit fizik t enve t gjakut dhe punn e zemrs; njohjen e shtypjes s lngut n muret e ens pr matjen e shtypjes arteriale t njeriut; ekuacionin e kontinuitetit pr njehsimin e shpejtsis s rrjedhjes s lngut n seksione t ndryshme trthore t gypit. T vlersoj: rolin e njohjes s ligjeve t natyrs pr zbulimin e materialeve t reja, resurseve energjetike dhe teknologjis s lart; efektet e dobishme dhe t dmshme t shfrytzimit t llojeve t energjive n ruajtjen e mjedisit jetsor.

88

KATEGORIT E FIZIKS: I. II. III. IV. V. VI. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE LVIZJA KAOTIKE DHE DUKURIT TERMIKE ELEKTRICITETI DHE MAGNETIZMI OPTIKA FIZIKA BASHKKOHORE ASTRONOMIA KATEGORIT Q SHFRYTZOHEN N KT PROGRAM: I. II. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE LVIZJA KAOTIKE DHE DUKURIT TERMIKE

ORGANIZIMI I PRMBAJTJES PROGRAMORE PR LNDN E FIZIKS PR KLASN E 10 Profili msimor Asistent i Stomatologjis dhe Teknik i Dhmbve ( 1 or n jav 35 or n vit) KATEGORIT I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE NNKATEGORIT I. 1. Lvizjet e piks lndore I. 2. Veprimi reciprok i trupave I. 3. Lngjet n prehje I. 4. Gjendjet agregate dhe rrymimi i lngjeve I. 5. Ligjet e ruajtjes II.1. Hyrje n teorin kinetike molekulare t lnds II. 2 Hyrje n termodinamik NUMRI I ORVE 4 6 4 8 4 5 4 Gjithsej PRQINDJA % 11.43 17.15 11.43 22.85 11.43 14.28 11.43 100

II. LVIZJA KAOTIKE DHE DUKURIT TERMIKE

35

89

PRMBAJTJA E PROGRAMIT KATEGORIA NN-KATEGORIA PRMBAJTJA PROGRAMORE I.1.1. Madhsit fizike. Sistemi ndrkombtar i njsive. Prkufizimi i shpejtsis. Lvizjet e njtrajtshme drejtvizore. Prkufizimi i nxitimit. Lvizjet drejtvizore me nxitim konstant. REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Tregoj njsit themelore t sistemit ndrkombtar t njsive (SI); 2. Prkufizoj shpejtsin dhe nxitimin e piks lndore; 3. Shkruaj formulat pr rrug (s) shpejtsi (v) dhe koh (t) te lvizjet e njtrajtshme drejtvizore; 4. Shkruaj shprehjet pr shpejtsi (v) dhe rrug (s) te lvizjet drejtvizore me nxitim konstant a. REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Prkufizoj sasin e lvizjes dhe impulsin e trupit dhe lidhmrin n mes tyre; 2. Shkruaj shprehjen pr ligjin e dyt t mekaniks; 3. Tregoj shprehjet pr pesh t trupit, dendsitet t tij dhe pesh specifike; 4. Shkruaj formulat e prkufizimit t puns n mekanik, fuqis, energjis kinetike, energjis potenciale dhe momentit t forcs. LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Ekuacionet lineare dhe veprimet me thyesa.

I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE

I. 1. Lvizjet e piks lndore

KATEGORIA

NN-KATEGORIA

I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE

I. 2. Veprimi reciprok i trupave

PRMBAJTJA PROGRAMORE I.2.1. Inercia, masa dhe sasia e lvizjes, impulsi. Tri ligjet themelore t mekaniks. Pesha, dendsiteti dhe pesha specifike e trupit. Prkufizimi i puns, fuqis energjis kinetike dhe energjis potenciale. Momenti i forcs. Llozi.

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Veprimet me thyesa.

90

KATEGORIA

NN-KATEGORIA

PRMBAJTJA PROGRAMORE I.3.1. Shtypja hidrostatike. Ligji i Arkimedit. Ligji i Paskalit. Tensioni siprfaqsor. Dukurit kapilare.

REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Prkufizoj formuln e shtypjes dhe njsin e matjes s saj; 2. Shpjegoj ligjin e Arkimedit duke u bazuar n ndonj shembull t jets s prditshme; 3. Shpjegoj ligjin e Paskalit nga ndonj shembull i jets s prditshme (ent komunikuese, aparatet hidraulike); 4. Prshkruaj me fjal tensionin siprfaqsor n siprfaqen e lir t lngut dhe zotrimin e lngjeve n gypa kapilar; 5. Shpjegoj shembuj t paraqitjes s tensionit siprfaqsor nga jeta e prditshme (psh. pse insektet notojn m leht n siprfaqe t ujit, fundi i gots e trheq tablon e lagur apo pse gjilpra e elikt mund t qndroj mbi siprfaqe t ujit).

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Veprimet me thyesa.

I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE

I. 3. Lngjet n prehje

91

KATEGORIA

NN-KATEGORIA

I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE

I. 4. Rrymimi i lngjeve dhe gjendjet agregate

PRMBAJTJA PROGRAMORE I.4.1. Ekuacioni i kontinuitetit dhe ekuacioni i Bernulit. Lvizja e lngut viskoz. Lvizja e trupit npr lng ose gaz. Modeli fizik i enve t gjakut. Puna e zemrs. Matsi i shtypjes s gjakut. Trupat kristalin dhe trupat amorf. Gjendjet agregate dhe ndrrimet e tyre. Bymimi termik i trupave t ngurt.

REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Shkruaj ekuacionin e kontinuitetit dhe ekuacionin e Bernulit pr rrymim t lngut dhe t vizatoj vijat e rrymimit t lngut n tub me prerje t ndryshme trthore; 2. Tregoj me vizatim rrymimin e lngut viskoz; 3. Shpjegoj modelin fizik t sistemit t enve t gjakut dhe punn e zemrs; 4. Demonstroj praktikisht matjen e shtypjes s gjakut me ndihmn e stigmomanometrit t Riva Roit dhe fonendoskopit ( dgjuesve pr vesh); 5. Prshkruaj me fjal vetit themelore dhe dallimet n mes t trupave kristalin dhe amorf; 6. Tregoj shembuj nga jeta e prditshme pr gjendjet agregate dhe ndrrimet e tyre.

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Ekuacionet lineare dhe veprimet me thyesa.

92

KATEGORIA

NN-KATEGORIA

I. FORCA DHE LVIZJA E TRUPAVE

PRMBAJTJA PROGRAMORE I.5.1. Sistemi i mbyllur. Ligji i ruajtjes s impulsit. Shembuj t zbatimit t ligjit t ruajtjes s sasis s lvizjes. Ligji i ruajtjes s energjis mekanike.

REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Ilustroj shembuj nga jeta e prditshme pr sisteme t mbyllura; 2. Analizoj shembuj nga jeta e prditshme pr zbatimin e ligjit t ruajtjes s impulsit (psh. plumbi dhe thesi, shtyrja n akull, zmbrapsja n qitje, lvizja reaktive, trupi shprthyes, lundruesi dhe varka etj.); 3. Shpjegoj me fjal karakterin e prgjithshm t ligjit t ruajtjes s energjis s natyr. REZULTATET E PRITURA Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Prkufizoj njsin atomike t mass (u) si 1/12 pjes e mass s atomit t izotopit t karbonit C12 ; 6 2. Shpjegoj kuptimin e temperaturs duke u bazuar nga shembuj t jets s prditshme; 3. Tregoj lloje t ndryshme t termometrave dhe prshkruaj parimin e puns s termometrit mjeksor; 4. Prshkruaj verifikimin eksperimental t ligjit t Bojl Mariotit, ligjit t Gej Lysakut dhe ligjit t Sharlit duke u ndihmuar nga ilustrimet q i vizaton n shtpi.

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Ekuacionet lineare dhe veprimet me thyesa.

I. 5. Ligjet e ruajtjes

KATEGORIA

NN-KATEGORIA

II. LVIZJA KAOTIKE DHE DUKURIT TERMIKE.

II.1. Hyrje n teorin kinetike-molekulare t lnds

PRMBAJTJA PROGRAMORE II.1.1. Madhsia, masa dhe lvizja termike e molekulave. Kuptimi i temperaturs. Termometrat dhe llojet e tyre. Izoproceset n gaze ideale (ligji i Bojl Mariotit, ligji i Gej Lysakut dhe ligji i Sharlit).

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Ekuacionet lineare dhe veprimet me thyesa.

93

KATEGORIA II. LVIZJA KAOTIKE DHE DUKURIT TERMIKE.

NN-KATEGORIA II. 2. Hyrje n termodinamik

PRMBAJTJA PROGRAMORE II. 2.1. Energjia e brendshme e sistemit dhe mnyrat e ndryshimit t saj. Sasia e nxehtsis. Termokapaciteti i trupave. Parimi i par i termodinamiks. Parimi i dyt i termodinamiks.

REZULTATET E PRITURA

LIDHJA NDRLNDORE Matematik: Nxnsi duhet t jet n gjendje t: 1. Tregoj llojet e energjive t cilat e prbjn Ekuacionet lineare energjin e brendshme t trupit; dhe veprimet me 2. Prshkruaj shembuj t ndryshimit t thyesa. energjis s brendshme t trupave nga jeta e prditshme; 3. Prkufizoj sasin e nxehtsis dhe termokapacitetin e trupit; 4. Shpjegoj parimin e par t termodinamiks me ndihmn e cilindrit t mbyllur me piston t leht q mund t lviz npr t; 5. Shpreh me fjal dhe me ilustrim ndonj prkufizim t parimit t dyt t termodinamiks.

94

BURIMET DHE MJETET MSIMORE

Pr realizimin e prmbajtjes programore t fiziks s klass s dhjet, pr t dy drejtimet Asistent i Stomatologjis dhe Teknik i Dhmbve msimet mund t shfrytzohen nga libri Fizika 10 pr nxnsit e gjimnazit t drejtimit t prgjithshm, por prve tekstit shkollor si burim tradicional i msimnxnies preferohet edhe qasja n internet. Si burim plotsues sugjerohet edhe prdorimi e tekstit t deritanishme gjegjs t fiziks pr nxnsit e shkollave t mesme t mjeksis, respektivisht teksti pr klasn e II, kurse n internet mund t gjenden metodat e t nxnit me an t demonstrimeve, prkatsisht organizimi i ndonj pune eksperimentale.
UDHZIME METODOLOGJIKE

Prvoja ka treguar se msimi i cili realizohet me metoda t ndryshme sht m i suksesshm, prandaj msimi i fiziks duhet t kryhet duke shfrytzuar disa metoda msimore. Do t cekim disa prej tyre:

Metoda e t shprehurit me goj (monologu); Metoda e bashkbisedimit (dialogu); Metoda e demonstrimit; Metoda e puns eksperimentale.

Prve metodave t cekura sipas mundsis mund t zbatohen edhe teknikat e msimdhns bashkkohore prmes puns n grupe me nxns n qendr. Kombinimi i disa metodave msimore n vartsi nga prmbajtja ngrit dinamikn e ors dhe interesimin e nxnsve. Meq bhet fjal pr numr t vogl t orve t lnds s fiziks gjat tr vitit, sht e preferuar q arsimtari s bashku me nxnsit t zhvilloj msimin n form t demonstrimit. Realizimi i ktij programi krkon q aty ku sht e mundur t zhvillohen nga dy msime gjat nj ore, duke mos paraqit shum detaje, me qllim q ti lihet vend edhe prsritjes.
VLERSIMI I DITURIS S NXNSVE

Duke marr parasysh se bhet fjal pr numr t vogl t orve t msimit t lnds s fiziks n drejtimet Asistent i Stomatologjis dhe Teknik i Dhmbve vlersimi i nxnsve duhet t bhet duke marr n konsiderim disa specifika t cilat mund t jen:
I. Aktiviteti n klas

N radh t par, arsimtari duhet t pranoj nxnsin si partner t bashkbisedimit. Prandaj, duke provuar q nxnsin ta ky n bashkbisedim gjat procesit t shpjegimit, njkohsisht do ta moj sa ai sht n gjendje t prvetsoj njsin msimore t shpjeguar. Ksisoj, nxnsi s bashku me arsimtarin do t jet vazhdimisht aktiv n nxjerrjen e prfundimeve pr ligjshmrit q shpjegohen. Nxnsit e ndryshm, pr t njjtn problematik mund t arrijn n prfundime t 95

ndryshme. Ky aktivitet i tyre pr arritje deri t konkludimet e sakta, s bashku me arsimtarin apo edhe n mnyr t pavarur, duhet t merret si parametr i vlersimit t dituris
II. Interesimi i nxnsve gjat demonstrimit n laborator

N ato shkolla ku ekziston laboratori i fiziks, arsimtari sipas programit do t shpjegoj dukurin, duke demonstruar ose do t kryej ndonj matje t ndonj madhsie ose dukurie fizike. Pikrisht, gjat ktij angazhimi t arsimtarit, disa nxns nga kureshtja do t jen m aktiv se t tjert. Ata do ti ndihmojn arsimtarit n procesin e demonstrimit apo matjes, apo do ta kryejn n mnyr t pavarur at demonstrim, ashtu q ky aktivitet merret si nj nga parametrat pr vlersimin e diturive t tyre. Prania e vazhduar e nxnsit n or t msimit dhe n laborator sht faktor i qensishm i suksesit t tij. Arsimtari do t vlersoj nxnsit n baz t interesimit t tyre gjat demonstrimit t dukuris q zhvillohet n laborator dhe prgjigjeve q ata japin gjat bashkbisedimit.
III. Detyrat e shtpis

Arsimtari mund t jep edhe detyra t shtpis me qllim q nxnsi t mbahet n vazhdimsi. Kto mund t jen t formave t ndryshme si: vendosja e t dhnave n ndonj tabel, ndonj vizatim apo pun praktike. Vlersimi i diturive t nxnsve kryhet nga prcjellja e aktivitetit t tyre n pun praktike individuale dhe n grupe. Nxnsit pr n shtpi do t marrin nga arsimtari edhe detyra konkrete t cilat mund t jen: prgatitje pr shpjegim t pavarur t ndonj dukurie prpara nxnsve tjer, apo prgatitje pr paraqitje t ndonj demonstrimi prpara tyre.
IV. Intervistat (pyetje me goj)

Ka nxns t till q jan mjaft t prgatitur, por edhe t paprgatitur, t trhequr n vetvete, inert dhe nuk tregojn ndonj aktivitet n orn e msimit. Pr kt arsye, arsimtari duhet kta nxns ti thrras dhe ti intervistoj q t kuptoj nivelin e arritshmris s tyre. Kjo mnyr realizohet n form bashkbisedimi dhe nuk duhet ti nnshtrohet e ter klasa.
V. Testi prfundimtar

Testi prfundimtar mbahet n javn e fundit t gjysmvjetorit dhe bhet me libra t mbyllur. Ky test prmban tr lndn e kaluar t atij gjysmvjetori. Nxnsi nuk guxon t ket qasje n asnj nga materialet e kursit. Pr numrin e pyetjeve t testit vendos arsimtari. Vlersimi i prgjithshm i njohurive t fituara t nxnsve do t bazohet n kto pes pika t cekura m lart.

96

KIMI (Asistent i stomatologjis dhe Teknik i dhmbve) Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

N kuadrin e reforms s arsimit profesional, lnda e kimis pr klasn e 10-t, lmit t Shndetsis, n profilet Asistent i Stomatologjis dhe Teknik i Dhmbve sht klasifikuar n grupin e lndve t prgjithshme. N kto dy profile lnda e kimis msohet me 1 or msimore n jav dhe 35 or n vit. Meqense fondi i orve pr kto profile sht i njjt, edhe programi msimor sht i njjt. Nxnsit do t prballen me vshtirsi n realizimin e prmbajtjeve programore me nj or msimore n jav, por kjo mangsi duhet t kaprcehet me nj prkushtim m t madh t msimdhnsve. Kimia ka luajtur dhe luan rol t rndsishm n zhvillimin ekonomik dhe shoqror. Roli parsor i saj sht sigurimi i t mirave materiale pr njerz (ushqim, energji,barra, preparate kozmetike dhe begati t tjera).
QLLIMET

Nxnsit do: T thellojn njohurit, shkathtsit, qndrimet dhe vlerat nga kimia e prgjithshme; T zhvillojn njohurit, shkathtsit pr pun t pavarur teorike dhe praktike; T formohen si personalitet me qndrim kritik dhe me kultur pr bashkpunim t ndrsjell, me shok, msimdhns, prindr dhe komunitetet tjera brenda dhe jasht shkolls; Vlersojn rolin e substancave kimike n jetn e prditshme n industri, si dhe ndikimin negative t disa substancave n mbrojtjen e mjedisit jetsor dhe shndetit t njeriut.
OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME T njohin: Rndsin e kimis si shkenc fondamentale natyrore; Botn e cila na rrethon, sepse do gj q ndodhet n natyr sht e prbr prej materies p.sh. uji, ajri, bimt, kafsht, njerzit, toka, planett, yjet etj; Format e ndryshme t lvizjes s materies dhe energjis; Prbrjen, vetit dhe strukturn e materies (atomet, molekulat, jonet, elementet, komponimet, przierjet); Elementet dhe komponimet, prhapjen, vetit dhe prdorimin e tyre.

97

T kuptojn: Nocionet, materie, energji, substanc, element kimik, formul kimike, mol, mas molare, reaksion kimik, orbitale atomike; Rregullat, parimet, ligjshmrit gjat shndrrimeve t ndryshimeve t materies. T zbatojn: Rregullat e Unionit Ndrkombtar pr Kimi t Pastr dhe t Zbatuar (IUPAC) pr emrtimin e komponimeve kimike; Metoda shkencore pr hulumtime n kimi; Tabeln periodike pr studimin e strukturs, vetive dhe klasifikimit t elementeve kimike. T analizojn: Vetit kimike dhe fizike t substancave t ndryshme kimike; Ligjshmrit e zhvillimit t proceseve t ndryshme kimike; Prbrjen e komponimeve kimike. T sintetizojn: Komponimet inorganike (oksidet, acidet, bazat dhe kriprat). T vlersojn: Rndsin e elementeve e t komponimeve kimike n shrbim t njeriut (mjeksi, farmaci, industri ushqimore, preparate kozmetike etj.); Efektet negative t substancave kimike n ndotjen e mjedisit.

98

Kategorit I. Kimia e prgjithshme

Prmbajtja programore Nnkategorit 1. Materia, struktura dhe vetit e saj 2. Reaksionet kimike

Numri i orve 20 15

57 43

Kategoria I. Kimia e prgjithshme

Nnkategoria I. 1. Materia, struktura dhe vetit e saj

Prmbajtja programore I. 1. 1. Kimia si shkenc e natyrs (Roli i kimis si shkenc e natyrs, laboratori kimik)

Rezultatet e pritshme Nxnsit duhet t: 1. Prkufizojn kimin si shkenc natyrore; 2. Prshkruajn rolin e kimis n jetn e prditshme, industri dhe ruajtjen e shndetit t njeriut; 3. Prdorin substancat kimike dhe pajisjet laboratorike,si dhe t ndrmarrin masa mbrojtse dhe t sigurimit gjat puns n laboratorin e kimis.

Lidhjet ndrlndore T gjitha shkencat e natyrs, teknologjia kimike dhe mjeksia

Matematika Fizika

I. 1. 2. Substancat kimike (Ligjet themelore t kimis, przierjet, substancat e pastrta dhe ato elementare. Simbolet, formulat dhe ekuacionet kimike. Masa atomike relative dhe masa molekulare relative. Moli, masa molare dhe vllimi molar Llogaritjet stekiometrike)

1. Dallojn dy format themelore t materies (substancat dhe fushn fizike); 2. Prshkruajn disa forma t lvizjes s materies (mekanike, t nxehtsis, elektrike, kimike etj.); 3. Tregojn me shembuj nj element kimik, nj komponim kimik, nj substanc elementare, nj przierje homogjene dhe nj przierje heterogjene; 4. Dallojn ndryshimet midis dukurive kimike dhe fizike; 5. Prdorin simbolet, formulat kimike pr paraqitjen e elementeve dhe komponimeve kimike; 6. Prkufizojn ligjet e kimis (ligji i Lavoisier, ligji i Proust-it, ligji i Avogadros ) duke i argumentuar me nga nj shembull; 7. Llogarisin masat molekulare relative (Mr) t substancave elementare dhe komponimeve

Matematika Fizika

Fizika Biologjia Mjeksia

Fizika Biologjia Mjeksia

99

kimike duke u bazuar n masat atomike relative (Ar) t elementeve t dhna n Tabeln periodike; 8. Dallojn nocionet mas molare (M) dhe mas molekulare relative (Mr) t substancave; 9. Zbatojn lidhjet ndrmjet mass molar (M), mass (m), numrit t moleve (n), numrit t grimcave(N) dhe vllimit molar (Vm) t nj gazi gjat llogaritjeve; 10. Paraqesin me reaksione kimike ekuacionet kimike; 11. Llogarisin numrin e grimcave (atomeve, molekulave, joneve), masn, numrin e moleve, moleve t elementeve, komponimeve kimike dhe vllimin molar t gazeve; 12. Llogarisin masat dhe molet e substancave fillestare dhe t produkteve t reaksionit kimik; 13. Zbatojn rregullat e IUPACut pr emrtimin, shkruarjen n mnyr t drejt t simboleve dhe formulave kimike.
I. 1. 3. Struktura e atomit (Prbrja e atomit, brthama e atomit, mbshtjellsi elektronik, orbitalet atomike, sistemi periodik i elementeve)

1. Tregojn masn dhe ngarkesn e grimcave elementare t atomit; 2. Prcaktojn numrit atomik (Z) dhe numrin e mass (A) t nj elementi, duke e njohur strukturn e atomeve; 3. Dallojn nocionet nivel, nnnivel energjetik dhe orbitale atomike; 4. Paraqesin grafikisht nivelet dhe nn-nivelet energjetike; 5. T dallojn orbitalet, s, p, d dhe f. 6. Caktojn radhitjen e elektroneve t atomeve dhe joneve t elementeve; 7. Tregojn ndryshimet periodike t vetive t elementeve (energjia e

100

jonizimit, afiniteti ndaj elektronit, elektronegativiteti, rrezja atomike).

I. 1. 4. Lidhjet kimike dhe struktura e molekulave (Lidhja jonike, kovalente, kovalente e polarizuar, lidhja sigma () dhe lidhja pi (), kovalente koordinative, metalike dhe ajo hidrogjenore). I. 1. 5. Tretsirat (Tretsirat, prbrja e tretsirave, prqendrimi i tretsirave).

1. Prshkruajn lidhjen jonike, kovalente, kovalente t polarizuar-momenti dipolar, hidrogjenore, metalike dhe lidhjen kovalente koordinative; 2. Sqarojn me shembuj llojet e ndryshme t lidhjeve kimike; 3. Tregojn ndikimin e natyrs s lidhjes kimike n vetit fizike-kimike t komponimeve t ndryshme; 4. Dallojn lidhjen sigma () dhe lidhjen pi (). 1. Prkufizojn tretsirat si nj przierje homogjene; 2. Dallojn substancn e cila tretet dhe tretsin; 3. Klasifikojn tretsirat sipas madhsis s grimcave; 4. Demonstrojn eksperimentalisht prgatitjen e tretsirave me prqendrime t ndryshme (prqendrimi n %, prqendrimi i mass, prqendrimi sasior ose molar, prqendrimi vllimor n %); 5. Njehsojn prqendrimin e substancave n tretsira t ndryshme. 1. Prkufizojn termodinamikn kimike; 2. Dallojn reaksionet ekzotermike dhe endotermike; 3. Paraqesin grafikisht ndryshimin e entalpis; 4. Zbatojn ligjin e Hess-it n prcaktimin e entalpis s reaksionit.

I. 2. Reaksionet kimike

I.2.1. Termodinamika kimike (Ndryshimet energjetike gjat reaksioneve kimike, reaksionet ekzotermike dhe endotermike, ndryshimi i entalpis, Ligji i Hess-it) I.2.2. Kinetika kimike

Fizika Biologjia Mjeksia

Matematik Fizik Teknologji kimike Mjeksi Matematik Biologji

1. Prkufizojn shpejtsin e reaksioneve kimike;

101

(Shpejtsia e reaksioneve kimike, faktort q ndikojn n shpejtsin e reaksionit, ndeshja ndrmjet grimcave)

2. Prcaktojn faktort kryesor q ndikojn n shpejtsin e zhvillimit t reaksionit kimik; 3. Tregojn me shembuj rritjen e shpejtsis s reaksionit kimik me rritjen e prqendrimit, temperaturs, natyrs s substancs dhe katalizatorve; 4. Identifikojn kushtet kryesore pr tu zhvilluar ose t ndodh nj reaksionit kimik. 1. Prkufizojn ligjin e Guldbert dhe Wages, ose ligjin e veprimit t masave; 2. Dallojn reaksionet e kthyeshme dhe ato t pakthyeshme; 3. Zbatojn shprehjen matematike t ligjit veprimit t masave pr njehsimin e reaktantve dhe produkteve t reaksionit; 4. Tregojn kushtet pr arritjen e ekuilibrit kimik 5. Ilustrojn me shembuj ndikimin e prqendrimit, temperaturs dhe shtypjes n zhvendosjen e ekuilibrit t reaksionit kimik. 1. Klasifikojn tretsirat sipas shkalls s shprbashkimit; 2. Dallojn tretsirat elektrolite dhe joelektrolite; 3. Shpjegojn nocionet acid dhe baz sipas teoris Arheniusit dhe teoris protolitike ose Brnshted-Lowry-it; 4. Prcaktojn fortsin e acideve dhe t bazave n baz t vlers s konstantave t tyre t ekuilibrit; 5. Paraqesin me reaksione kimike procesin e shprbashkimit t acideve, bazave dhe kriprave n tretsira ujore;

Teknologji kimike Mjeksi Matematik Fizik Biologji Teknologji kimike Mjeksi

I.2.3. Ekuilibri kimik (Ekuilibri i reaksioneve kimike, ligji i Guldbert-Wages, faktort q ndikojn n pozitn e ekuilibrit kimik, parimi i Le Chatelier-it)

Biologji Teknologji kimike Mjeksi

I.2.4. Ekuilibri n tretsirat ujore (Shprbashkimi elektrolitik, acidet, bazat, kriprat, produkti jonik i ujit, tretsirat puferike ose tampont)

102

6. Paraqesin shprbashkimin e ujit dhe shprehjen e produktit jonik t ujit; 7. Shpjegojn nocionin e pH dhe pOH; 8. Dallojn vlerat e pH n mjedis acid, bazik dhe neutral; 9. Njehsojn pH-n e acideve dhe bazave me prqendrime t ndryshme; 10. Prshkruajn rolin e puferve n organizm; 11. Tregojn si formohen tretsirat puferike.
I.2.5. Reaksionet e oksidoreduktimit (Oksidimi dhe reduktimi, reaksionet e oksido-reduktimit, barazimi i reaksioneve t oksido- reduktimit, elektroliza)

1. Sqarojn nocionet: oksidim, reduktim, numr oksidues, valenc, mjet oksidues, mjet reduktues, elektroliz; 2. Tregojn ndryshimin e numrave oksidues me lshimin dhe pranimin e elektroneve nga atomet e elementeve prkatse n gjendje elementare dhe komponime kimike; 3. Barazojn reaksionet e oksido-reduktimit; 4. Demonstrojn eksperimentalisht reaksionet e oksido reduktimit; 5. Vlersojn efektet pozitive dhe negative t reaksioneve t oksido-reduktimit; 6. Vlersojn ndikimin e potencialit elektrokimik n aktivitetin e metaleve; 7. Interpretojn fenomenin e elektrolizs.

103

UDHZIME METODOLOGJIKE

Pr realizimin me sukses t Planit dhe programit t kimis n klasn e 10, sht e domosdoshme t zbatohen metoda, teknika e forma t shumllojta t puns dhe nj kompleks i tr procedurash (informacion i ri, prsritje, prforcim, ushtrime, detyra, pun me projekte, pun praktike, mjete materiale teknike si jan: vizatime, diagrame, modele, grafik, kemikale, en laboratorike, instrumente dhe mjete t tjera teknike bashkkohore, kompjuter etj). Przgjedhja e metodave sht kompetenc e msimdhnsit t lnds. Ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe me krkesat e nxnsve, me natyrn e prmbajtjes s tems msimore, me bazn didaktike, me nivelin e formimit t nxnsve etj. Metodat dhe teknikat e puns me nxns duhet t jen t kombinuara dhe t shumllojta, nga se nxisin dinamikn e ors, thyejn monotonin dhe motivojn nxnsit pr msim. Metodat, teknikat dhe format e puns me nxns jan po aq t shumllojta sa edhe llojet e msimnxnies. Ato duhet t jen n funksion t prvetsimit m t leht t prmbajtjeve msimore dhe zbatimit m t shpejt e m t sakt t njohurive, shprehive, shkathtsive, qndrimeve dhe vlerave t kimis e veanrisht t atyre q nevojiten pr zgjidhjen e problemeve t prditshme. Duke synuar prmbushjen e krkesave pr nxnie cilsore sugjerohen disa metoda, forma t puns dhe teknika t ndryshme: Msimdhnie e drejtprdrejt (prmes shpjegimit, sqarimit, ushtrimeve praktike dhe shembujve); Msimdhnie e trthort (prmes shqyrtimit, zbulimit, zgjidhjes s problemeve); Konstruktivizmi dhe msimdhnia me an t pyetjeve (teknika e pyetjeve drejtuar nxnsve); Diskutimi dhe t nxnit n bashkpunim (prmes grupeve t vogla, grupeve m t mdha dhe me t gjith nxnsit); Msimdhnie prmes t menduarit (t menduarit kritik, krijues, zgjidhjes s problemeve); T msuarit prmes projekteve, punve krkimore n terren; Msimdhnie prmes demonstrimit dhe eksperimentit; T msuarit dhe t nxnit prmes mjeteve multimediale e n veanti prmes kompjuterit; Vethulumtimi; T msuarit n natyr dhe objekte industriale; N t gjitha rastet, zbatimi i metodave apo teknikave msimore duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike, pa t cilat nuk mund t arrihen rezultatet e pritshme.

104

VLERSIMI

Vlersimi dhe matja e njohurive t nxnsve sht detyr me rndsi dhe me shum prgjegjsi n procesin e msimdhnies s kimis. Vlersimi dhe matja e njohurive t nxnsve duhet t bhet n mnyr sa m objektive dhe reale. Vlersimi sht instrument q prdoret pr t gjykuar pr punn dhe arritjet e nxnsve. Ai luan rolin e nj aparati mats q bn t qart situatn n t ciln ndodhet nxnsi. Vlersimi i nxnseve n lndn e kimis, prfshin disa shtje t rndsishme:

Vlersimin e njohurive teorike; Vlersimin e aftsive pr zgjedhjen e detyrave numerike; Vlersimin e shkathtsive t nxnsve n realizimin e ushtrimeve praktike; Vlersimin e aftsive, shprehive dhe shkathtsive t nxnsve n laborator gjat realizimit t eksperimenteve t ndryshme.

Vlersimi i vazhdueshm pas do teme msimore jep rezultate m t mira. Ai nuk mat vetm njohurit e fituara, por edhe vlerson shkalln n t ciln ka arritur nj veprim edukativ i cili l gjurm n personalitetin e nxnsit. Vlersimi prfundimtar prfshin aktivitetin e prgjithshm t t nxnit e nxnsit (prgjigjet me goj, projektet, punimet seminarike, sjelljet n grup, aftsit q i fitojn gjat puns eksperimentale, detyrat e shtpis, rezultatet e testimeve dhe provimeve etj.). Msimdhnsi przgjedh dhe prdor mjete e teknika t shumllojta t vlersimit dhe pas zhvillimit t prmbajtjeve t programit, nxnsit vlersohen me nota (pr nj tem, pr nj trsi temash, pr nj semestr ose gjysmvjetor dhe n fund t vitit shkollor). Vlersimi duhet t jet transparent ndaj nxnsve, prindrve, administratorve t arsimit dhe komunitetit. Prfundimet e vlersimit i shrbejn msimdhnsit pr arritjen e qllimeve t ndryshme: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. T siguroj informacione rreth prparimit t nxnsve; Tu siguroj nxnsve informacion msimor; Pr motivimin e nxnsve; T shnojn prparimin e nxnsve; T siguroj realizimin e objektivave aktuale; T vlersoj gatishmrin e nxnsve pr nxnie n t ardhmen; T reflektojn pr prmirsimin e msimdhnies bazuar n vlersimin e t tjerve dhe n vetvlersim.

105

BURIMET DHE MJETET MSIMORE

Q t realizohet me sukses msimdhnia dhe msimnxnia e Planit dhe Programit t Kimis, msimdhnsit dhe nxnsit duhet t shfrytzojn burime dhe mjete t ndryshme informimi: 1. Laboratori ( kabineti) i kimis ose laboratori mobil; 2. Teksti i kimis, doracak pr msimdhns, praktikume, fletore pune dhe libra t tjer t ngjashm n gjuhn shqipe dhe n gjuh t huaja; 3. Revista profesionale dhe shkencore, gazeta, fjalor, enciklopedi; 4. Sistem periodik t elementeve, fotografi, modele, skema, diagrame, makete, koleksione t mineraleve; 5. Pajisje multimediale (programe t kompjuterve, interneti, disqe (CD); 6. Aparat TV me videorekorder, grafoskop, fotoslajde, videokaseta q prmbajn materiale t ndryshme shkencore me interes pr nxnsit.

106

BIOLOGJI (Teknik i dhmbve dhe Asistent i stomatologjis) Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

Arsimimi n profilin msimor Teknik i dhmbve dhe Asistent i Stomatologjis trajtohet n kuadrin e shkollimit t mesm t lart dhe ofrohet n shkollat profesionale t lmit t Shndetsis. N kornizn programore t ktij profili sht parapar q nxnsi t fitoj njohuri baz nga biologjia, me synim t parashtrimit t integruar t njohurive nga fushat specifike t biologjis me shkencat tjera natyrore e shoqrore. Nj element tjetr q ndihmon suksesin sht integrimi i teoris me praktikn e profesionit. Parimi i t nxnit duke br duhet t gjej vendin e duhur n procesin e t msuarit n shkolln profesionale q prgatit kt profil t kuadrit pr stomatologji. Kjo qasje u mundson nxnsve q t ballafaqohen me sukses me sfidat e mileniumit t ri dhe t fitojn kompetenca praktike t nevojshme pr tu integruar me sukses n tregun e puns. N kt kontekst, prmbajtja e propozuar e programit msimor t biologjis pr klasn e 10-t t arsimit profesional Teknik i Dhmbve dhe Asistent i Stomatologjis (si psh. ndrtimi i qenieve t gjalla, proceset jetsore, cikli qelizor dhe cikli jetsor) e bazuar n planet dhe programet e kohs i kontribuon zhvillimit t mendimit kritik pr botn e gjall, aftsive kognitive (njohse) dhe shkathtsive psikomotore t nxnsve. Prndryshe, zhvillimi i programit msimor t lnds s biologjis sht ndrtuar mbi bazn e nj procedure t mirfillt shkencore, si nga forma, qasja metodologjike, organizimi dhe ndrtimi i prmbajtjes s lnds, ashtu edhe nga parashtrimi i rezultateve t t nxnit, metodat dhe instrumentet e vlersimit etj. Sfid e rndsishme pr arritjen e ktij qllimi sht zhvillimi i ndjenjs s vetbesimit, kultivimi i vullnetit t lir n marrjen e vendimeve, nxitja e gatishmris pr t nxn gjat gjith jets dhe pr tu zhvilluar individualisht n drejtimet emocionale, intelektuale dhe profesionale.

107

QLLIMET

Programi msimor i lnds s biologjis pr klasn e dhjet ka pr qllim:

Zhvillimin e aftsive t nxnsit pr t njohur dhe kuptuar organizimin, ndrtimin dhe ligjshmrit themelore t proceseve jetsore t bots s gjall Zhvillimin e njohurive pr mekanizmat e ruajtjes s integritetit struktural dhe funksional t organizmit si dhe aftsive pr t kuptuar kontinuitetin e jets s qelizs dhe qenieve t gjalla. Zhvillimin e aftsive dhe shkathtsive t prhershme pr mbledhjen dhe prpunimin e t dhnave relevante shkencore dhe zbatimin e shkathtsive t fituara n situata konkrete pr t mirn e njeriut dhe mjedisit

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME

Nga prmbajtja programore e klass s 10-t, nxnsi duhet t jet n gjendje:

T zhvilloj qndrimet dhe vlerat Ndrgjegjsimi dhe ngritja e prgjegjsis etike ndaj bots s gjall dhe mjedisit jetsor me qllim t ruajtjes s baraspeshs ekologjike n natyr; Kultivimi i sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i ndershm, i vullnetshm, kritik etj.). T njoh Fjalorin (terminologjin biologjike); Faktet, konceptet dhe parimet biologjike; Procedurat dhe metodat n biologji. T kuptoj Faktet dhe parimet biologjike dhe t bj ndrlidhjen logjike t tyre; Relacionin shkak efekt; Metodat dhe procedurat. T zbatoj n situata t reja Faktet dhe parimet biologjike; Procedurat dhe metodat n biologji; Zgjidhjen e problemeve t natyrs biologjike. T komunikoj informatat n kontekste t ndryshme Shkrimi i raportit nga nj pun praktike ose hulumtim; Prezantoj rezultatet e hulumtimit duke konsultuar shum burime t informacionit; Kontribuoj n debate dhe diskutime pr shtje biologjike.

108

T zhvilloj t menduarit kritik pr biologjin T njoh informatn relevante nga ajo jo relevante; T dalloj faktin nga gjykimi; Zbatoj parimet biologjike n zgjidhjen e problemeve n jetn e prditshme; Interpretoj materialin ilustrues.

Prmbajtja e lnds s biologjis pr klasn e dhjet sht organizuar n dy kategori dhe tri nnkategori t standardit t prmbajtjes n prputhje me qllimet dhe objektivat e prgjithshme t lmit t biologjis pr klasn e dhjet (Tabeln 1).
Tabela 1. Kategoria I. Ndrtimi i qenieve t gjalla II. Proceset jetsore PRMBAJTJA PROGRAMORE Nnkategoria I. 1. Qeliza, indet , organet dhe sistemi i organeve II.1. Cikli qelizor II. 2. Cikli jetsor Nr. i orve 20 8 7 % 57 23 20

109

Kategoria Nnkategoria Prmbajtja programore I. Ndrtimi i qenieve t gjalla I. 1. Qeliza, indet, organet dhe sistemet e organeve

Rezultatet e pritshme

- Evolucioni i qelizs, qelizat prokariote dhe eukariote, brthama dhe kromozomet; - Ngjashmria dhe dallimi mes qelizs bimore dhe shtazore; - Ndrtimi dhe funksioni i organeleve qelizore; - Transporti materieve npr membrandifuzioni, osmoza, transporti aktiv;

- shpjegon strukturn e qelizs prokariote dhe eukariote; - krahason ndrtimin dhe bn dallimin mes qelizs bimore dhe shtazore; - prshkruan ndrtimin dhe funksionin e organeleve qelizore (membranat biologjike, organelet qelizore); - shpjegon format e transportit t lndve e npr membran qelizore;

Lidhja ndrlndore Citologji Gjenetik Anatomi Biokimi Fiziologji

- emrton prbrsit kimik t qelizs dhe prshkruan rndsin e tyre pr qelizn; - emrton indet themelore t shtazve kurrizore dhe njeriut; - Prbrja kimike e qelizs komponimet - prshkruan ndrtimin dhe funksionin themelor t indeve organike dhe inorganike; shtazore; - Bimt, shtazt dhe njeriu kan inde dhe - emrton sistemet themelore t organeve t organizmit shtazor organe me ndrtim dhe funksion t ndryshm; dhe njeriut; - prdor drejt terminologjin anatomike dhe fiziologjike t - Integriteti struktural dhe sistemeve t organeve; funksional i organizmit - interpreton funksionin e sendrtohet nga sistemit mbrojts (lkura) dhe bashkveprimi i sistemeve lokomotor (eshtrat dhe t organeve si jan: muskujt) t kurrizort; - prshkruan mekanizmat e Mbrojtja, kontrollit t integritetit anatomik mbshtetja dhe dhe fiziologjik t organizmit lvizja; prmes sistemit nervor dhe Integrimi dhe endokrin; rregullimi; Transporti; - prshkruan strukturn dhe Absorbimi dhe funksionin e sistemit ekskretimi; kardiovaskular, sistemit limfatik, Riprodhimi. gjakut dhe rndsin imunologjike t tyre; - prshkruan rrugtimin e ajrit npr sistemin e organeve t frymmarrjes dhe rolin e 110

sistemit t qarkullimit t gjakut n kt proces; - prshkruan ndrtimin dhe funksionin e sistemit t organeve t tretjes te njeriu; - prshkruan ndrtimin dhe funksionin e sistemit t organeve Praktikum: - grupet e gjakut t t ekskretimit; sistemit ABO; - emrton dhe prshkruan - roli i lkurs n procesin topografin e organeve pr e frymmarrjes te amfibet; riprodhim te njeriu; - cakton grupet e gjakut t sistemit ABO te njeriu; -demonstron rolin e lkurs n frymmarrje te bretkosa; - prshkruan dallimin mes Format e ndarjes ndarjes qelizore me amitoz, qelizore: - Amitoza dhe mitoza; mitoz dhe mejoz; - Mejoza; - shpjegon rolin e mitozs n - Format e frytnimit te rritjen dhe regjenerimin e organizmat shtazor; organizmit; - Zhvillimi embrional n - emrton fazat dhe ngjarjet q shembullin e njeriut; zhvillohen gjat secils faze t - Fazat e zhvillimit ndarjes mitotike; pasembrional n - shpjegon rolin e mejozs n shembullin e njeriut. ruajtjen e numrit konstant t kromozomeve prej gjenerats n gjenerat dhe krijimin e gametave; - emrton dhe prshkruan fazat e Mejozs I dhe Mejozs II; - emrton dhe prshkruan format e ndryshme t frytnimit te organizmat shtazor; - prshkruan fazat e zhvillimit embrional t njeriut q nga frytnimi i qelizs vez e deri te lindja; - emrton fazat e zhvillimit pasnatal dhe prshkruan karakteristikat e tyre.

II. Proceset jetsore

II.1. Cikli qelizor

II.2. Cikli jetsor

111

METODOLOGJIA

Msimi n biologji si dhe n do lmi tjetr mund t kryhet n disa mnyra d.m.th mund t shfrytzohen disa metoda msimore. Praktika ka treguar se sht i suksesshm vetm ai msim i cili realizohet me metoda t ndryshme, ku secila sosh ka rol dhe rndsi t veant metodike. do lnd prpos metodave t prgjithshme msimore i ka edhe metodat e veanta. Prej metodave t shumta q mund t prdoren n msimet e biologjis po prmendim:

Metodn e t shprehurit me goj (monologu); Metodn e bashkbisedimit (dialogu); Metodn e leximit dhe puns me tekst; Metodn e puns praktike n laboratorin biologjik apo n terren (ekskursionet) Metodn e t msuarit dhe t nxnit ndrveprues (psh. programe simuluese kompjuterike).

do metod msimore i ka ant pozitive dhe negative. Me zbatimin e nj metode t vetme msimore nuk mund t realizohen t gjitha qllimet dhe detyrat e msimit t lnds s biologjis. Prandaj preferohet q do metod patjetr duhet t kombinohet me metoda t tjera n varsi nga prmbajtja, qllimet dhe objektivat t cilat synohen t realizohen. sht kompetenc e arsimtarit q duke zbatuar strukturn ERR t ors, t zgjedh materiale t llojllojshme didaktike, metoda dhe strategji m t prshtatshme t msimdhnies dhe msimnxnies, me synim t realizimit t qllimeve dhe objektivave specifik, me nxnsin n qendr (si psh. Kllaster, Kubimi, Insert, Tabela e koncepteve, Diagrami i Venit, Brainstrorming, Xhigsou I dhe II etj.). Pr detalet e ktyre formave t puns me nxns dhe teknikave t msimdhns shih tekstet: B. Musai; Modele t msimdhnies s suksesshme; Tiran; e-mail: ara@aedp-soros.al. M. Mula; Modele t msimdhnies sipas strukturs ERR t ors, Prishtin 2003. E-mail: Office @ kec-ks.org, http://www. kec-ks.org
Plani dhe programi msimor pr Biologji, kl. 9 dhe 10, Prishtin, 2002 dhe 2003,f. 11 14 dhe f.167-169.

N praktik thuajse nuk ekziston or e biologjis n t ciln aplikohet vetm nj metod msimore. Me zbatimin e disa metodave msimore n t njjtn or t msimit, ora bhet m dinamike, thyhet monotonia dhe ngritt interesimi i nxnsve pr msim. do ndryshim n pun, pra edhe zbatimi i metodave t ndryshme msimore e freskon msimin, e bn shum m interesant, me ka arrihet q rezultatet n msimnxnie t jen m t mira. 112

Pr realizimin sa m t mir t qllimeve t parashtruara n or msimore duhet t punojm n frymn e parimeve didaktike: prej t njohurs kah e pa njohura, prej t afrmes kah e largta, prej t thjeshts kah e prbra, prej konkretes kah abstraktja, prej t veants kah e prgjithshmja, prej makronivelit kah mikroniveli (psh. organi, indi, qeliza, infrastrukturat qelizore). Me fjal t tjera ,arsimtari i udhheq nxnsit ashtu q ata me aktivitetet e tyre n klas, shkoll, laborator, natyr etj., jo vetm t memorizojn, por duhet tu jepet shansi edhe t njohin, vrojtojn, radhisin, masin, shnojn, mbledhin t dhnat, eksperimentojn, mbikqyrin, etj. Pra, t kuptoj prmbajtjet programore duke vrojtuar e punuar. Pr t realizuar kt synim arsimtarin e ndihmojn vivariumet, akuariumet, terariumet, puna n terren-ekskursionet shkencore dhe puna n laborator.
TEKSTET DHE BURIMET TJERA MSIMORE

Pr implementimin e suksesshm t msimit n biologji pr klasn e 10-t, si burime t informacionit, propozojm:

Tekste: - Biologjia, kl. XI, gjimnazi i prgjithshm dhe TIK, grup autorsh, 2004. - Biologjia, kl.XII, gjimnazi natyror, grup autorsh. - Biologjia, kl.XI, gjimnazi natyror, grup autorsh. - Biologjia kl. X, Gjimnazi natyror, grup autorsh, Libri shkollor, 2003. - Biologjia pr klasn e par t shkolls s mesme t mjeksis, Q. Pajazitaj, et.al., Libri shkollor 2000. - Biologjia pr klasn e IV gjimnaz, Libri shkollor, grup autorsh, 2000. - Biologjia 9,10,11,E.Ruka, Tiran. - Krahas tekstit shkollor si burim tradicional i informacionit, pr zbatimin e suksesshm t prmbajtjeve msimore sugjerojm prdorimin e doracakve, (atlasi botanik, atlasi zoologjik, atlasi anatomik, fjalori terminologjik, burime nga interneti etj)., si psh.: Atlas i prgjithshm i Zoologjis, I. Zeneli, Prishtin. Atlas i anatomis, D.Rexhepi dhe H. Qerimi, 2002, Prishtin. Atlas i Biologjis, A.Gashi, K. Abdullahu, 2002, Prishtin. Fjalor me shpjegime terminologjike dhe prkufizime t zgjeruara, si psh.::

Fjalor i biologjis, E. Ruka, Zyri Bajrami, Botime Toena, Tiran, 1999; Fjalor i emrave t bimve, F. Krasniqi et.al. 2004, Tiran-Prishtin; elsi i ilustruar me fotografi pr determinimin e bimve, krpudhave dhe shtazve.

113

Koleksione t literaturs s rndsishme lidhur me temat e veanta;

Gazeta, revista profesionale dhe shkencore, fotografi, postera, skema, diagrame, harta, tabela ,preparate, CD, videokaseta , burime nga interneti etj.
Videokaseta me tema nga biologjia t titulluara n gjuhn shqipe mund ti siguroni n Qendrat didaktike n: Ferizaj, Prizren, Pej, Gjakov dhe Gjilan.

Burime nga interneti:

http://www.life.uiuc.edu/cgi-bin/plantbio/cell.cgi virtual plant cell from University of Illinois project - qeliza bimore, struktura http://www.libfind.unl.edu/glider/tutorial/animcell.html animal cell from a course at the University of Nebraska, qeliza shtazore, struktura http://www.biology. Arizona.edu/cell bio/tutorials/pev/page2.html, pr baktere, qeliza prokariote http://biology.edu/sciconn/lessons/mccandles/pev/page2.html, osmoza, difuzioni http://photoscience.la.asu.edu/photosyn/default.html,frymmarrja, fotosinteza http://vector.cshl.org/dnaftb/DNA, acidet nukleike http://www.biology.arizona.edu/cell_bio.html cell cycle tutorial, reprodukimi http://www.stg.brown.edu/wwwebs/Mendelweb/links to Mendels, trashgimi http://www.massinteraction.org/html/genome/sickle cell information, trashgimi http://www.naturalia.org/ZOO/in dexing.html. This is a virtual zoo site, biodiversiteti http://commetechlab.msu.edu/sites/dlc-me/zoo/-biodiversiteti, avertebrort http://curry.edschool.virginia.edu/go/frog/home.html,This site has a virtual frog dissection, Sistemet e organeve http://arbl.cvmbs.colostate.edu/hbooks/pathphys/endocrine/basics/control.html, endokrinologji,feed-back,http://www.psych.umn.edu/psylabs/mtfs/special.htm. zhvillimi i bimve, shtazve, zigota, embrioni, fetusi, fara sht kompetenc e arsimtarit q n varsi prej kushteve n t cilat punon shkolla, t zgjedh burimin e informacionit dhe mjetet ndihmse msimore, duke i kushtuar vmendje baraspeshs s t dhnave gojore, vizuale, auditive dhe audiovizuale, me theks t veant n at q sht qensore pr tu msuar.
PUNT PRAKTIKE N LABORATOR DHE N TERREN

Pr integrimin e njohurive teorike me praktikn nga lnda e biologjis, jan parapar disa pun praktike n laboratorin e biologjis t justifikueshme pr kushtet ekzistuese n shkollat tona profesionale. Pr detalet e sjelljes s nxnsit dhe arsimtarit gjat puns praktike n laborator shih Plani dhe Programi Msimor pr biologji, Kl.10 , f. 134-171

114

Kabineti i biologjis (laboratori) dhe laboranti

T nxnit e lnds s biologjis nuk ndodh vetm n mjediset e shkolls, por edhe jasht tyre. Dhnia e detyrave dhe puna krkimore e pavarur e nxnsve ka nj ndikim t dukshm n formimin e tyre si profesionist t ardhshm. Prandaj, pr implementimin e suksesshm t prmbajtjes programore n biologji, krahas burimeve t informacionit, duhet t ekzistoj laboratori dhe kabineti i biologjis me pajisje adekuate si dhe biblioteka e pajisur me literatur profesionale, kurse n ato shkolla ku ekziston mundsia t shfrytzohet interneti. Pr pun praktike duhet t angazhohet laboranti i cili mirmban pajisjet dhe mjetet msimore, furnizon me material t nevojshm laboratorin; bashkpunon me arsimtarin dhe nxnsit gjat puns n laborator (kabinet) dhe terren. Punt n laborator i udhheq arsimtari me pjesmarrje t laborantit.
FOTOGRAFI T MURIT N laboratorin apo kabinetin e biologjis preferohet t varn n mur:

Shenjat pr rrezik gjat puns n laborator; Fotografi t murit pr ndrtimin e qenieve t gjalla (viruse, baktere, rruazor); Komplete t fotove pr ndrtimin e trupit t njeriut; Ilustrime pr mnyrn e prhapjes s smundjeve infektive; Fotografi me temn qarkullimi i materies dhe rrjedha e energjis n ekosistem.

VLERSIMI

Sa i prket vlersimit t nxnsve, rekomandohet t prdoren metoda dhe instrumente vlersimi q t stimulojn prparimin e nxnsve, shmangin subjektivizmin n vlersim dhe t pasqyrojn arritjet reale t tyre. Sjellja e nxnsit n shkoll dhe n publik nuk guxon t futet n vlersimin e suksesit. Me rndsi sht vlersimi i vazhdueshm dhe ai prfundimtar, ku format dhe instrumentet e vlersimit przgjidhen apo hartohen nga vet arsimtari. Duhet t synohet vlersimi i arritjeve i bazuar n kriteret, ku arritjet e nxnsit krahasohen me standardet e prcaktuara dhe t shmanget sa m shum t jet e mundur vlersimi i bazuar n renditjen, ku nxnsit krahasohen me njri-tjetrin. Vlersimi i nxnsit mund t bhet vetm pr qllimet msimore t prcaktuara n planprogram dhe ato prmbajtje msimore, t cilat jan ligjruar deri ather. Format dhe instrumentet e vlersimit q rekomandohen jan: pyetjet me goj, pyetjet me shkrim, detyrat me shkrim, vzhgimi i veprimtaris s nxnsve, listat e kontrollit, projekte pr vlersim etj. N shkollat profesionale, veprimtarit praktike, listat e kontrollit duhet t jen instrument vlersues q duhet t mbizotroj. Msuesi przgjedh ato q jan m t prshtatshme, duke marr parasysh kushtet konkrete. Parimet e vlersimit, llojet e vlersimit dhe instrumentet e vlersimit duhet t zbatohen n prputhje me udhzimin administrativ pr vlersim, t lshuar nga Ministri. Edhe gjat provimeve prfundimtare n teori dhe praktik, n prputhje me 115

udhzimet prkatse t MASHT, duhet t mbizotroj vlersimi i kompetencave t puns s nxnsve, t testuara n situata pune reale apo t simuluara. N prgjithsi, si pr msimdhnien, ashtu edhe pr vlersimin duhet t synohen forma e metoda q vendosin nxnsin n qendr t veprimtarive msimore dhe e shndrrojn rolin e arsimtarit nga lektori i thjesht, n nj moderator, mbikqyrs dhe vlersues t veprimtaris s nxnsve. Me fjal t tjera, vlersimi sht proces i vrojtimit, i mbledhjes sistematike, analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat udhzuese. Ai duhet t mbshtetet n objektivat e dijes (rezultatet e pritura) t programit t lnds prkatse dhe t nivelit prkats.
Ky process mbshtetet n disa parime themelore si jan:

Prcaktimi i qllimit dhe i prparsive n procesin e vlersimit; Zbatimi i instrumenteve adekuate t matjes n prputhje me qllimin n mnyr q t matet ajo q sht synuar t matet; Sigurimi i cilsis s informatave pr arritshmrin e rezultateve t nxnit prmes matjes dhe vlersimit t vazhdueshm; Matja dhe vlersimi duhet t jen t balancuara, t prfshihet e tr prmbajtja programore e lnds; Vlefshmria e qndrueshme e t dhnave q tregojn se shkalla e arritshmris s nxnsit sht e sakt; Zbatimi i teknikave t vlersimit me an t t cilave bjm dallimin e qart t arritshmris s nxnsve.

116

Instrumentet e vlersimit

sht me rndsi q pr veorit q duam t`i vlersojm, t prdorim mjetin apo instrumentin adekuat t matjes. Me fardo mjeti q prdoret nuk mund t maten t gjitha veorit e arritshmris s nxnsit, andaj duhet prdorur sa m shum q t jet e mundur mjete dhe teknika t ndryshme n mnyr q t mbledhim informacione t mjaftueshme pr t vlersuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Msimdhnsi i lnds dhe shkolla duhet t zbatojn nj numr t mjaftueshm instrumentesh pr matje dhe vlersim, si jan: Vrojtimi; Pyetsori; Raporti me shkrimi i nj pune praktike apo nj hulumtimi; T shprehurit me goj dhe me shkrim; Fleta apo lista kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit); Dosja apo portofoli (vetvlersimi); Testi i bazuar n kritere dhe objektiva; Testi i arritshmris i ndrtuar nga krkesa: pyetjet; (me prgjigje alternative t shumta; prgjigje t hapura e t shkurta; me prgjigje t hapura t zgjeruara etj; dhe do instrument tjetr q msimdhnsi e vlerson t nevojshm).
Shkalla e prfitimit N fund t vitit, msimor, do nxns duhet t arrij njrn prej shkallve t prfitimit t arritshmris: shklqyeshm (arritje shum e lart); shum mir (arritje e lart); mir (arritje mesatare); mjaftueshm (arritje e kufizuar); pamjaftueshm (arritje e dobt); dobt, (pamjaftueshme).

117

GJEOGRAFI Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit)

Gjeografia e prgjithshme
Profili: Lmia: Profili: Laborant i shkencave natyrore Bujqsi Mbrojtja e bimve, pylltari, hortikultur, pemtari-vreshtari, blegtori, prpunimi i drurit, teknologji ushqimore

HYRJE

Gjeografia si shkenc hapsinore (natyrore e shoqrore) n klasn X ka pr objekt studimi njohjen me siprfaqen e vendit, sferat e Toks, bashkveprimin e tyre, objektet dhe dukurit natyrore e shoqrore n Tok dhe rolin e tyre pr jetn e njerzve dhe botn e gjall bimore e shtazore. Prmbajtja e gjeografis prfshin katr kategorit e lnds s gjeografis: vendin dhe hapsirn, mjedisin natyror (sistemet fizike), mjedisin human (sistemet humane) dhe mjedisin e shoqrin
QLLIMET

N prfundim t lnds s zhvilluar n klasn e 10-t, nxnsi duhet t:

Shpjegoj pr rndsin e pozits gjeografike, relievit, klims, hidrografis dhe ekologjis pr zhvillimin e turizmit; Tregoj pr formn e toks dhe hartat gjeografike; Shpjegoj pr paralelet dhe meridiant, ndrtimin e brendshm, vullkanet, trmetet dhe ndikimin e tyre n formimin e relievit; Shpjegoj faktort klimatik dhe ndikimin e tyre n turizm; Shpjegoj qarkullimin e ujit n natyr dhe rndsin e tij pr zhvillimin e turizmit; Shpjegoj pr botn bimore dhe shtazore dhe ndikimin e saj n zhvillimin e turizmit; Tregoj pr shtimin natyror t popullsis, strukturat e popullsis, migrimet dhe vendbanimet; Tregoj pr zhvillimin ekonomik dhe ndikimin e tij n lvizjen e popullats.

118

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME T njoh pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore. T kuptoj shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore, t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot. T zbatoj shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike. T analizoj ndikimin e faktorve natyror, shoqror dhe politik n zhvillimin e turizmit; rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin e turizmit n veanti n Republikn e Kosovs. T vlersoj rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin turizmit; ndikimin e veprimtarive njerzore n mjedisin jetsor si shkak pr zhvillimin e turizmit n Kosov. T zhvilloj qndrime dhe vlera pr larmin e kushteve natyrore, njerzore dhe kulturore n zhvillimin e turizmit dhe vlersimin e resurseve natyrore dhe njerzore;

119

n kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i sjellshm, i ndershm, i vullnetshm, kritik, i aft pr pun n grupe, ifte, prdorimin e literaturs, leksikoneve, enciklopedive, internetit, aftsi pr pun n bashkpunim me komunitetin etj.).

OBJEKTIVAT E VEANTA

ti njohin ligjshmrit themelore t pozits dhe lvizjes s Toks n Gjithsi; t din t prcaktojn pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; t zbatojn shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike; ti kuptojn mir shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; t kuptojn ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; t din pr objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; t kuptojn se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore; t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot; t kuptojn proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; t kuptojn dhe t interpretojn rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; t kuptojn dhe t interpretojn shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; t din pr veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore; t din pr kuptimin e vendbanimit, pr objektet q e prbejn, pr formn (e shprndar, e dendur), tipin (fshat, qytet), madhsin (i vogl, i mesm, i madh), planin (strukturn fizike), funksionin dhe pr raportin me rrethinn.

120

SHKATHTSIT E SYNUARA

Prmes msimit t gjeografis synohet q nxnsit t fitojn kto shkathtsi, shprehi dhe vlera:

ti dallojn shenjat konvencionale t legjends s harts, ta prdorin shkalln e zvoglimit, t prcaktojn largsit n mes t objekteve n hart dhe t prdorin simbolet dhe ngjyrat; t ndrtojn dhe t lexojn grafikt, diagramet, tabelat, hartat dhe modelet e prpiluara pr qllime t caktuara msimore; t aftsohen pr prshkrimin, hulumtimin, shpjegimin, regjistrimin e tipareve natyrore t Toks si prmbajtje madhore t gjeografis, t cilat prcaktojn veorit e vendit (format e ndryshme relievore, objektet ujore, elementet e motit e t klims); t demonstrojn t kuptuarit e nocioneve t lartsis relative dhe absolute, duke prdorur harta fizike me shkall t ndryshme; t ndrtojn modele t thjeshta pr format e ndryshme t relievit, t ndrtojn grafik dhe diagrame pr elementet klimatike e hidrografike dhe t din ti interpretojn ato; t zbulojn informacione gjeografike pr popullsin, mjediset urbane, rurale nga burimet e drejtprdrejta (p.sh. vzhgimet, intervistat), nga burimet dytsore (hartat, grafikt, modelet, tabelat, CD-t etj.); t lokalizojn n hart vendbanimet kryesore urbane dhe shprndarjen e popullsis n rajone t ndryshme t bots; t ndrtojn dhe t interpretojn lloje t shumta grafiksh, hartash etj. me karakter msimor (p.sh. n lidhje me numrin dhe shprndarjen e popullsis n qendrat e banuara, objektet dhe prodhimet e degve t ndryshme ekonomike etj.); t paraqesin rezultatet e krkimeve dhe t vzhgimeve, duke prdorur mjetet e medies, raportimet gojore e me shkrim, tabela, grafik, harta etj.; t mbajn qndrim kritik ndaj shfaqjeve negative t ndrhyrjes s njerzve n mjedisin ku ata jetojn.

QASJE NDR-KURIKULARE DHE NDR-LNDORE

Kurikuli i lnds s gjeografis n prgjithsi, pra dhe ai pr kl. X n veanti, krijon hapsir pr qasje ndr-kurikulare dhe lidhje midis lndve t ndryshme, si:
a. Edukimi shndetsor duke nxn njohuri pr motin, nxnsi duhet t kuptoj se ndryshimet e shpejta t elementeve t motit-temperaturs, trysnis, lagshtis etj. mund t reflektohen n shndetin e njeriut dhe aktivitetet punuese. Pr vlersimin e ktyre ndryshimeve duhet tu referohet njohurive pr rndsin e shndetit dhe t msuarit se si ta ruajn; duke msuar pr klimn, nxnsi do t kuptoj se popujt jetojn dhe veprojn n kushte t ndryshme klimatike dhe ndeshen me probleme t ndryshme shndetsore, kshtu p.sh. popujt q kultivojn kulturn e orizit

121

n Azin Jugore dhe Lindore vuaj nga smundjet reumatike dhe gjatsia mesatare e jets sht m e shkurtr etj.; duke msuar pr ujin dhe rolin e tij pr jet nxnsi duhet t dij se nj numr i madh i smundjeve prhapet nprmjet prdorimit t pakontrolluar t ujit etj.; nxnsi duke fituar njohuri pr pushimin dhe rekreacionin duhet t kuptoj se nuk sht e lejuar larja n disa lumenj pr shkak t shkalls s lart t ndotjes s tyre; rreziqet n natyre dhe situatat n t cilat mund t gjendet nxnsi gjat daljes n terren ose n ekskursione shkollore shtrojn nevojn e aftsimit t nxnsve pr ofrimin e ndihms s par.

b. Edukimi qytetar Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. c. Barazia gjinore Kurikuli i lnds s gjeografis luan rol shum t rndsishm n t msuarit dhe prvetsimin e konceptit dhe t praktiks s barazis gjinore; Kurikuli i lnds s gjeografis mishron parimin e barazis gjinore n t gjitha aspektet nprmjet zhvillimit t prmbajtjeve si: lindshmria, shtimi natyror i popullsis, strukturat e popullsis (gjinore, e moshs, fes, edukimit, zhvillimit t aktiviteteve ekonomike etj.). N kt mnyr krijohen njohje dhe prvetsime t nj sr prvojash, njohurish, aftsish dhe aspiratash si pr grat dhe vajzat, ashtu dhe pr burrat e djemt; Teknologjit e reja n edukimin gjeografik (GPS, GIS, hartat kompjuterike etj.) promovojn aftsit q i duhen, i kuptojn dhe mund ii prdorin q t dy gjinit; Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. Struktura e programit msimor Nnkategorit Hapsira dhe sistemet fizike Sistemet humane Vlersim me shkrim Prsritje Gjithsej Numri i orve gjithsej 16 8 4 7 35 % 46 23 11 20 100

122

PRMBAJTJET, STANDARDET E ARRITSHMRIS, NOCIONET DHE NDRLIDHJET KURRIKULARE

Nnkategorit I. GJEOGRAFIA FIZIKE: lnda e studimit dhe ndarja. II. FORMA DHE MADHSIA E TOKS: III. HARTA DHE GLOBI: paraqitja e siprfaqes s Toks n hart dhe n Glob. IV. PRBRJA DHE STRUKTURA E TOKS: zhvillimi gjeologjik i kors toksore. Nnkategorit-temat NXNSI: - shpreh lndn e studimit t gjeografis dhe ndrlidhjet me shkencat e tjera. - prshkruan formn dhe dimensionet e Toks dhe rrjedhojat e tyre. - prshkruan teknikat e prezantimit t siprfaqes toksore n hart, prmbajtjen dhe prdorimin e globit dhe t hartave. - prshkruan gjeosferat e Toks, pllakat kryesore, gjeokronologjin, tipat kryesor t shkmbinjve, mineralet dhe rndsin e tyre. Standardet e arritshmris Gjeografia fizike, gjeomorfologjia, hidrologjia, klimatologjia. Elipsoid, geoid, apioid. Lidhja ndrkurikulare Gjeologji, gjeofizik, kimi, biologji

Harta, globi, shkalla, projeksioni, legjenda, ekuivalenca.

Gjeodezi

Gjeosfera, brthama, astenosfera, korja, pllakat, minerali, magma, pangea, sedimenti, metamorfoza. Relievi, endogjene, ekzogjene, tjetrsimi, vullkani, vatra, hipoqendr, erozioni, orogjeneza, antiklinala, sinklinala, deti Tetis, krasi.

Gjeologji, gjeofizik

V. RELIEVI I - prshkruan dhe dallon fuqit e SIPRFAQES brendshme e t jashtme si TOKSORE: faktor kryesor n formimin e faktort dhe proceset relievit, shpjegon shkaqet dhe relievformuese, tipat e pasojat e vullkaneve, trmeteve relievit dhe format dhe t tregoj n hart zonat kryesore t paraqitjes. kryesore t paraqitjes; - shpjegon rolin e relievit n veprimtarit njerzore dhe rreziqet n litosfer. VI. MOTI DHE KLIMA: ndrtimi i atmosfers, proceset energjetike n atmosfer; dinamika e atmosfers; uji n atmosfer; tipat klimatikshtrirja gjeografike; shkaqet e ndryshimeve t klims. - shpjegon prbrsit e atmosfers dhe ndikimi i tyre n proceset atmosferike; - shpjegon burimet e energjis dhe shkaqet e shprndarjes jo t njjt n siprfaqen toksore; - shpjegon sistemet kryesore barike dhe cakton pozitn e tyre; - shpjegon kuptimin mot dhe klim dhe prhapjen gjeografike t tipave klimatik.

Gjeologji, gjeotektonik

atmosfera, troposfera, moti, klima , ozoni. konstanta diellore, albedo. cikloni, anticikloni, moti, prognoza e motit, harta sinoptike, klima, avullimi, kondensimi, inversioni, konvencioni, adveksioni, reshjet, ret, vrrsit, insolacioni, masat dhe frontet ajrore, bregdetare (maritime).

Meteorologji, klimatologji, fizik

123

VII. UJRAT: prbrja e hidrosfers; oqeani botror; ujrat kontinentale; rndsia e ujrave si faktor limitues t zhvillimit.

- shpjegon ndarjen horizontale t oqeanit botror dhe masave toksore; - shpjegon dhe krahason raportin e ujrave t kriposura dhe t freskta; - shpjegon shkaqet e zvoglimit t ujrave t freskta, rreziqet n hidrosfer; - shpjegon dhe tregon rastet e ndrhyrjes s shtetit n rregullimin e ujrave.

Cikli hidrologjik, bilanci ujor, ujra arteziane, burim, horizont ujmbajts. Sistemi lumor, ujmbledhs, pellg, ujndars, akullnaj, cirk, det,oqean, liman, estuar, fjord, vrula, gurra.

Hidrologji, hidrogjeologji

VIII. BIMSIA: roli i faktorve natyror n prhapjen gjeografike t bots organike (flora dhe fauna); krijimi i dherave dhe shtrirja zonale e tyre. IX. POPULLSIA: dinamika, struktura, prhapja gjeografike.

- shpjegon ndrvarsin e zonave bimore ndaj zonave klimatike, ekosistemet kryesore toksore; - shpjegon rolin e faktorit njeri n ndryshimin e mbuless bimore dhe rrjedhojat. - shpjegon rritjen e popullsis, shkaqet, strukturn, migrimet, tranzicionin demografik, prhapjen gjeografike, politikat demografike. - shpjegon krijimin e vendbanimeve njerzore, funksionet dhe tipizimi i tyre. - shpjegon zhvillimin e veprimtarive ekonomike, faktort e zhvillimit dhe shprndarja gjeografike e veprimtarive.

ekosistemi, biot, abiot, biomi, stepa, savana, tundra, pedosfera, kserofiti, mezofiti, higrofiti, kultura bimore, tajga. lindshmria, vdekshmria, shtimi natyror, migrimet, dendsia e popullsis, raca, mobilitet, tranzicioni demografik. vendbanime urbane, rurale, megapolis, planifikim hapsinor. ekonomi, bujqsi, dendsia agrare, industri, transport.

Botanik, zoologji, ekologji

Sociologji, mjeksi, ekonomi

X.VENDBANIMET: kuptimi, funksionet dhe tipizimi. XI. EKONOMIA: veprimtarit ekonomike: bujqsia, industria, transporti, turizmi

Ekonomi, teknologji,

124

UDHZIME DIDAKTIKE

Gjat nxnies s msimit t gjeografis haset n mnyr t pashmangshme me kuptime - nocione t ndryshme, emra gjeografik dhe t dhna statistikore si pjes t inventarit gjeografik. Arsimtari duke shfrytzuar fakzografi, duhet t zhvilloj shkathtsi pr nxnie m t leht, t drejt dhe m t shpejt t kuptimeve gjeografike. Duhet zhvilluar shkathtsit pr pranimin, prpunimin dhe vlersim kritik t informatave gjeografike.. Kuptimet e ndryshme nga gjeografia turistike duhet t ilustrohen dhe t konkretizohen me shembuj nga Kosova, trojet etnike, rajoni dhe bota.
UDHZIME METODOLOGJIKE

Przgjedhja e metodave msimore sht n kompetenc t msimdhnsit dhe ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe krkesat e nxnsve, veorit e prmbajtjes s temave dhe t njsive msimore, nivelit t formimit t nxnseve si dhe n prshtatje t moshs dhe aftsive t nxnsve. Me qllim t nxnies cilsore dhe arritjes s rezultateve optimale gjat procesit msimor sugjerohen kto metoda dhe teknika:

shpjegimi dhe sqarimi; t msuarit problemor; puna n grupe; diskutim q zgjedh problemin (debate); teknika e t menduarit kritik; shkmbim idesh (brainstrorming); vethulumtimi (krkimi); t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; demonstrimi dhe interpretimi.

Gjat procesit msimor organizimi i nxnseve mund t jet:

puna me tr klasn; puna n grupe; puna n ifte; puna individuale.

Preferohet q me par t punohet n ifte, me qllim q nxnsit t lirohen nga emocionet, e pastaj te kalohet n pun n grupe. Puna n grupe mund t prfshij 4-7 nxns, vazhdon zakonisht pes minuta e n fund bhet prmbledhje e puns s grupit, ku vrehet lidhja e suksesit individual me suksesin e grupit ose suksesi i grupit t jet i lidhur me suksesin e klass. Pr tema t caktuara pr t cilat ekzistojn informacione t bollshme, mund t gjej zbatim edhe ligjrata interaktive e kombinuar me aktivitete praktike. N t gjitha rastet, zbatimi i metodave apo teknikave msimore t prmendura, duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike pa t cilat nuk mund t arrihen rezultate t pritura. Pr tema msimore q kan specifika 125

te veanta mund t shfrytzohen me sukses msimi n natyr, vizitat n institute t ndryshme hidrometeorologjike, sizmike, gjeologjike, statistikore, biblioteka dhe organizimi i ekskursioneve t ndryshme me karakter gjeografik.
Metoda - diskutimi q zgjidh problemin nuk mjafton q pr do problem t jepet nj zgjidhje, por pr nj problem t jepen sa ma shum zgjidhje dhe t vlersohet zgjidhja m e mir. Metoda shkmbim idesh (brainstrorming) ka pr qllim t vej n dukje sa m shum ide, zgjidhje ose komente pr nj problem t dhn. VLERSIMI DHE NOTIMI

Gjat verifikimit dhe notimit t dijs (me shkrim ose gojarisht) arsimtari duhet t prgjithsoj qllimet e taksonomis s Bloom-it (njohje, kuptim, prdorim, analiza, sinteza, vlersim). Vlersimi realizohet gjat tri etapave: kontrolli; matja; vlersimi. Kontrolli ka t bj me prfundimin e rezultateve t t msuarit. Ai u prgjigjet pyetjeve di, u arrit, far nuk din nxnsit nuk u arrit.
Matja - ajo q u kontrollua duhet t matet. Nxnsi ka nevoj t dij rezultatin e kontrollit. Ajo shprehet me pik, prqindje (%) ose me nj evidenc t thjesht t formuluar me shprehje, shenja dalluese e tij krahasuar me nj standard t bazuar n kritere. Vlersimi sht procesi i vrojtimit, mbledhjes sistematike, analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat. fardo mjeti q prdoret nuk mund t mat t gjitha karakteristikat e arritshmris s nxnsit, andaj duhet prdorur sa ma shum q t jet e mundur mjete dhe teknika t ndryshme, n mnyr q t mbledhim informacione t mjaftueshme pr t vlersuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Vlersimi nnkupton vendosjen e nj vlere, gjykimin sasior ose cilsor t bazuar n matje. Kjo bhet nga msimdhnsi me not ose me shprehje (fjal,simbole). Instrumentet pr matje dhe vlersim:

vrojtimi, raporti me shkrimi i nj pune praktike apo hulumtimi, t shprehurit me goj, (t shprehurit me shkrim, flet kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit), test i bazuar n kriter dhe objektiva etj.

126

ORIENTIMET PR PUN T PAVARUR T NXNSVE

Kurikuli i lnds se gjeografis n prgjithsi, si dhe n veanti ai i klass s 10-t, duhet t jap orientime pr msimdhnsit, nxnsit dhe prindrit lidhur me shtjet se si mund te zhvillohet puna e pavarur e nxnsve me qllim q tu ndihmohet atyre t zhvillohen si msimmarrs. Veprimtaria e pavarur e nxnsve duhet t merret n konsiderat gjat muarjes dhe vlersimit t tyre. Pr t pasur sukses n msimin e lnds s gjeografis nxnsit i nevojitet nj lloj autonomie, ndrsa arsimtari pr ti realizuar me sukses kto detyra duhet:

t jet koordinator, lehtsues, udhzues; njohurit e veta ti prhap te nxnsit; t fut n klas klim besimi; ti inkurajoj nxnsit n progreset e tyre; t nxit motivimin dhe interesimin e nxnsve; ti inkurajoj nxnsit pr t marr iniciativa etj.

Lidhur me kt nxnsi merr iniciativa (nuk pret t nxitet pr t marr fjaln), nuk ka frik t bj gabime, prandaj:

i prkushtohet puns s tij; nuk pret informata t gatshme nga arsimtari; hulumton burime t ndryshme t informatave; bashkpunon gjat puns n grupe; prpiqet ti vlersoj pikat pozitive dhe negative dhe t prmirsohet; merr prgjegjsi n punn kolektive.

UDHZIMI PR SHFRYTZIMIN E LITERATURS

1. R. avolli: Gjeografia 10, Dukagjini, Pej, 2004 2. A. Pushka: Gjeografia shoqrore, Libri Shkollor, Prishtin 2002 3. Atllasi gjeografik pr shkolla t mesme, 4. Bardhyl Musai: Metodologjia e msimdhnies, Tiran 2003

127

GJEOGRAFI (Gjeodezi) Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

Gjeografia si shkenc hapsinore (natyrore e shoqrore) n klasn 10-t, ka pr objekt studimi njohjen me siprfaqen e vendit, sferat e Toks, bashkveprimin e tyre, objektet dhe dukurit natyrore e shoqrore n Tok dhe rolin e tyre pr jetn e njerzve dhe botn e gjall bimore e shtazore. Prmbajtja e gjeografis prfshin katr kategorit e lnds s gjeografis: vendin dhe hapsirn, mjedisin natyror (sistemet fizike), mjedisin human (sistemet humane) dhe mjedisin e shoqrin.
QLLIMET

N prfundim t lnds s zhvilluar n klasn e 10-t, nxnsit duhet t:

Shpjegoj pr rndsin e pozits gjeografike, relievit, klims, hidrografis dhe ekologjis pr zhvillimin e turizmit; Tregoj pr formn e toks dhe hartat gjeografike; Shpjegoj pr paralelet dhe meridiant, ndrtimin e brendshm, vullkanet, trmetet dhe ndikimin e tyre n formimin e relievit; Shpjegoj faktort klimatik dhe ndikimin e tyre n turizm; Shpjegoj qarkullimin e ujit n natyr dhe rndsin e tij pr zhvillimin e turizmit; Shpjegoj pr botn bimore dhe shtazore dhe ndikimin e saj n zhvillimin e turizmit; Tregoj pr shtimin natyror t popullsis, strukturat e popullsis, migrimet dhe vendbanimet; Tregoj pr zhvillimin ekonomik dhe ndikimin e tij n lvizjen e popullats.

128

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME T njoh pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore. T kuptoj shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore, t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot. T zbatoj shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike. T analizoj ndikimin e faktorve natyror, shoqror dhe politik n zhvillimin e turizmit; rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin e turizmit n veanti n Republikn e Kosovs. T vlersoj rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin turizmit; ndikimin e veprimtarive njerzore n mjedisin jetsor si shkak pr zhvillimin e turizmit n Kosov. T zhvilloj qndrime dhe vlera pr larmin e kushteve natyrore, njerzore dhe kulturore n zhvillimin e turizmit dhe vlersimin e resurseve natyrore dhe njerzore;

129

n kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i sjellshm, i ndershm, i vullnetshm, kritik, i aft pr pun n grupe, ifte, prdorimin e literaturs, leksikoneve, enciklopedive, internetit, aftsi pr pun n bashkpunim me komunitetin etj.).

OBJEKTIVAT E VEANTA

ti njohin ligjshmrit themelore t pozits dhe lvizjes s Toks n Gjithsi; t din t prcaktojn pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; t zbatojn shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike; ti kuptojn mir shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; t kuptojn ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; t din pr objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; t kuptojn se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore; t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot; t kuptojn proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; t kuptojn dhe t interpretojn rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; t kuptojn dhe t interpretojn shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; t din pr veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore; t din pr kuptimin e vendbanimit, pr objektet q e prbejn, pr formn (e shprndar, e dendur), tipin (fshat, qytet), madhsin (i vogl, i mesm, i madh), planin (strukturn fizike), funksionin dhe pr raportin me rrethinn.

130

SHKATHTSIT E SYNUARA

Prmes msimit t gjeografis synohet q nxnsit t fitojn kto shkathtsi, shprehi dhe vlera:

ti dallojn shenjat konvencionale t legjends s harts, ta prdorin shkalln e zvoglimit, t prcaktojn largsit n mes t objekteve n hart dhe t prdorin simbolet dhe ngjyrat; t ndrtojn dhe t lexojn grafikt, diagramet, tabelat, hartat dhe modelet e prpiluara pr qllime t caktuara msimore; t aftsohen pr prshkrimin, hulumtimin, shpjegimin, regjistrimin e tipareve natyrore t Toks si prmbajtje madhore t gjeografis, t cilat prcaktojn veorit e vendit (format e ndryshme relievore, objektet ujore, elementet e motit e t klims); t demonstrojn t kuptuarit e nocioneve t lartsis relative dhe absolute, duke prdorur harta fizike me shkall t ndryshme; t ndrtojn modele t thjeshta pr format e ndryshme t relievit, t ndrtojn grafik dhe diagrame pr elementet klimatike e hidrografike dhe t din ti interpretojn ato; t zbulojn informacione gjeografike pr popullsin, mjediset urbane, rurale nga burimet e drejtprdrejta (p.sh. vzhgimet, intervistat), nga burimet dytsore (hartat, grafikt, modelet, tabelat, CD-t etj.); t lokalizojn n hart vendbanimet kryesore urbane dhe shprndarjen e popullsis n rajone t ndryshme t bots; t ndrtojn dhe t interpretojn lloje t shumta grafiksh, hartash etj. me karakter msimor (p.sh. n lidhje me numrin dhe shprndarjen e popullsis n qendrat e banuara, objektet dhe prodhimet e degve t ndryshme ekonomike etj.); t paraqesin rezultatet e krkimeve dhe t vzhgimeve, duke prdorur mjetet e medies, raportimet gojore e me shkrim, tabela, grafik, harta etj.; t mbajn qndrim kritik ndaj shfaqjeve negative t ndrhyrjes s njerzve n mjedisin ku ata jetojn.

QASJE NDR-KURIKULARE DHE NDR-LNDORE

Kurikuli i lnds s gjeografis n prgjithsi, pra dhe ai pr kl. X n veanti, krijon hapsir pr qasje ndr-kurikulare dhe lidhje midis lndve t ndryshme, si:
a. Edukimi shndetsor duke nxn njohuri pr motin, nxnsi duhet t kuptoj se ndryshimet e shpejta t elementeve t motit-temperaturs, trysnis, lagshtis etj. mund t reflektohen n shndetin e njeriut dhe aktivitetet punuese. Pr vlersimin e ktyre ndryshimeve duhet tu referohet njohurive pr rndsin e shndetit dhe t msuarit se si ta ruajn; duke msuar pr klimn, nxnsi do t kuptoj se popujt jetojn dhe veprojn n kushte t ndryshme klimatike dhe ndeshen me probleme t ndryshme shndetsore, kshtu p.sh. popujt q kultivojn kulturn e orizit

131

n Azin Jugore dhe Lindore vuaj nga smundjet reumatike dhe gjatsia mesatare e jets sht m e shkurtr etj.; duke msuar pr ujin dhe rolin e tij pr jet nxnsi duhet t dij se nj numr i madh i smundjeve prhapet nprmjet prdorimit t pakontrolluar t ujit etj.; nxnsi duke fituar njohuri pr pushimin dhe rekreacionin duhet t kuptoj se nuk sht e lejuar larja n disa lumenj pr shkak t shkalls s lart t ndotjes s tyre; rreziqet n natyre dhe situatat n t cilat mund t gjendet nxnsi gjat daljes n terren ose n ekskursione shkollore shtrojn nevojn e aftsimit t nxnsve pr ofrimin e ndihms s par.

b. Edukimi qytetar Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. c. Barazia gjinore Kurikuli i lnds s gjeografis luan rol shum t rndsishm n t msuarit dhe prvetsimin e konceptit dhe t praktiks s barazis gjinore; Kurikuli i lnds s gjeografis mishron parimin e barazis gjinore n t gjitha aspektet nprmjet zhvillimit t prmbajtjeve si: lindshmria, shtimi natyror i popullsis, strukturat e popullsis (gjinore, e moshs, fes, edukimit, zhvillimit t aktiviteteve ekonomike etj.). N kt mnyr krijohen njohje dhe prvetsime t nj sr prvojash, njohurish, aftsish dhe aspiratash si pr grat dhe vajzat, ashtu dhe pr burrat e djemt; Teknologjit e reja n edukimin gjeografik (GPS, GIS, hartat kompjuterike etj.) promovojn aftsit q i duhen, i kuptojn dhe mund ii prdorin q t dy gjinit; Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. Struktura e prmbajtjeve programore Nnkategorit Hapsira dhe hartografia Sistemet fizike Sistemet humane Vlersim me shkrim Prsritje Numri i orve gjithsej 10 7 7 4 7 % 29 20 20 11 20

132

PRMBAJTJET, STANDARDET E ARRITSHMRIS, NOCIONET DHE NDRLIDHJET KURRIKULARE

Nnkategorit Hapsira dhe hartografia Nnkategorit-temat Hartografia me GIS: - lnda, ndarja, zhvillimi, aplikimi. Baza matematike e harts: - shkalla numerike dhe grafike e zvoglimit, - prcaktimi i shkalls kur ajo mungon. Sistemi i koordinatave gjeografike: - gjersia dhe gjatsia gjeografike, llogaritja e tyre. Baza gjeodezike e harts: - rrjeti gjeodezik (trigonometrik, nivelimit); - sistemi GPS; - caktimi i shkalls s aerofotografis; - fotoharta, shfrytzimi i aerofotografive n gjeografi. Projeksionet hartografike: - gjeoidi, elipsoidi, projeksioni i GausKrgerit dhe Merkatorit. Elementet e harts gjeografike: - objektet gjeografike n hart (relievi, hidrografia,vegjetacioni, vendbanimet, komunikacioni, kufijt, ekonomia, toponimet); - harta relievore, plani, globi, atllasi. Hartometria: - Orientimi i harts, orientimi dhe lvizjet me hart n hapsir, matja e gjatsis dhe e koordinatave n hart; - matja e kndeve dhe e kuots n hart; - matja e pjerrtsis s terrenit; Standardet e arritshmris Nxnsi duhet t kuptoj e t zbatoj njohurit elementare hartografike. Duhet ta njoh bazn matematike t harts dhe t zbatoj njohurit nga shkalla numerike dhe grafike dhe t dij ta prcaktoj at kur ajo mungon. T kuptoj sistemin e koordinatave dhe t dij t llogarit gjersin dhe gjatsin gjeografike. T kuptoj ka sht rrjeti gjeodezik, t dij ta prdor sistemin GPS dhe t jet n gjendje t prcaktoj shkalln e aerofotografis. Po ashtu duhet t jet i njohur me rastet se ku mund t prdoret aerofotografia n gjeografi. T jet n gjendje t zbatoj projeksionin e Gaus-Krgerit dhe Merkatorit. T jet n situat ti dalloj elementet e harts dhe t dij ti paraqes n hartn gjeografike. Lidhja ndrkurikulare Lidhja me gjeodezi Lidhja me gjeodezi dhe matematik

Lidhja me gjeodezi dhe me matematik Lidhja me gjeodezi

Lidhja me matematik dhe gjeodezi Lidhja me gjeografi, ekonomi dhe toponomastik

Nxnsi duhet t aftsohet q ta orientoj hartn dhe t orientohet me ann e saj n hapsir, t dij ti mat gjatsit, t caktoj kndin, ta mat pjerrtsin, ta caktoj profilin vertikal dhe t dij t mas siprfaqet nga harta gjeografike.

Lidhja me gjeodezi dhe me matematik

133

Hapsira dhe Gjithsia

Sistemet fizike

- matja e siprfaqeve n harta; - punimi i profilit vertikal t terrenit n hart. Sistemi i informimit gjeografik (GIS): - kuptimin e GIS-it, prgatitja e t dhnave pr GIS, Futja e t dhnave n GIS (numerike, vektoriale, rasterike); - prpunimin e t dhnave gjeografike dhe menaxhimin e t dhnave numerike dhe hapsinore. Hartat tematike: - metodat hartografike pr punimin e hartave tematike; - punimi i harts tematike me GIS. Forma dhe madhsia e Toks: - lvizjet e Toks dhe rrjedhimet; - znia e Diellit dhe Hns. Prbrja dhe struktura e Toks: - ndrtimi i brendshm i Toks; - korja e Toks, krijimi dhe prbrja. Relievi i siprfaqes toksore: - veprimi i forcave t brendshme: - vullkanet, trmetet, shkaqet dhe pasojat: - fuqit e jashtme dhe ndikimi i tyre n modifikimin e relievit. Moti dhe klima: - prbrja dhe ndrtimi i atmosfers; - proceset dinamike n atmosfer (temperatura,shtypja, lagshtia, vransirat, reshjet); - tipet klimatike. Ujrat:

Nxnsi duhet t kuptoj ka sht GIS-i, si prgatiten t dhnat dhe si prpunohen ato me ann e GIS-it.

Lidhja me matematik dhe me teknologji informative

Nxnsi duhet ti zbatoj metodat hartografike pr punimin e hartave tematike me metoda klasike dhe me GIS. Nxnsi t jet n situat ti kuptoj dhe ti zbatoj ligjshmrit e lvizjes rreth vetes dhe rreth Diellit dhe t kuptoj drejt znien e Hns dhe t Diellit. Nxnsi t jet n gjendje t kuptoj ndrtimin e brendshm t Toks, t kores s saj dhe prbrjen dhe t jet n situat ta paraqes si model. Nxnsi t jet n situat t kuptoj se relievi krijohet prmes veprimit t fuqive t brendshme dhe t forcave t jashtme, si ujit, ers, akullit, procesit kimik; Ai duhet t dij si dhe ku paraqiten vullkanet e trmetet dhe t tregoj pasojat e tyre. Nxnsi duhet t krijoj kuptimin mbi prbrjen dhe ndrtimin e atmosfers, ti njoh mir elementet e klims dhe ndryshimet e tyre n gjersit gjeografike; Duhet ti njoh disa tipa t klims dhe t dij ti dalloj ata sipas tipareve t tyre. Nxnsi duhet t formoj

Lidhja me statistik dhe me teknologji informative Lidhja me fizik dhe me astronomi

Lidhja me gjeologji

Lidhja me gjeologji

Lidhja me meteorologji, Klimatologji

Lidhja me

134

- ujrat siprfaqsore, format, vetit, shtrirja gjeografike; - ujrat nntoksore, format, vetit, shtrirja gjeografike; - bilanci i ujrave dhe rndsia e tyre pr zhvillim. Dherat: - krijimi dherave, veorit, tipat, shtrirja gjeografike. Bota bimore e shtazore: - roli i kushteve natyrore dhe i njeriut n botn bimore dhe shtazore.

Sistemet humane

Popullsia: - lvizja numerike e popullsis, dinamika, dendsia; - lvizja natyrore, dallimet rajonale, shkaqet, pasojat; - teoria e tranzicionit n vendin ton dhe bot; - migrimet, format, shkaqet, pasojat; - strukturat e popullsis dhe roli i tyre pr shoqri.

kuptimin mbi qarkullimin e ujit n natyr, ciklet e lvizjes, format e paraqitjes, vetit e ujrave dhe shtrirjen gjeografike t tyre. T kuptuarit e bilancit i mundson t gjykoj drejt mbi sasin e ujrave n viset e ndryshme dhe ruajtjen e tij. T kuptuarit e formimit t dherave i ndihmon nxnsve t formoj mendimin e drejt pr prdorimin dhe ruajtjen e tyre pr prodhimtarin bujqsore. M kto njohuri nxnsi duhet t formoj mendimin se prhapja gjeografike e bots bimore dhe shtazore sht e lidhur ngusht me kushtet natyrore, por edhe me veprimin e njeriut n mjedis. Duke i prdorur t dhnat tabelore, gafikonet dhe hartat nxnsi t jet n gjendje t kuptoj ritmin e rritjes, shprndarjen jo t njjt gjeografike, t dij pr shkaqet e shtimit jo t njjt, pr pasojat e shtimit t lart dhe t ult t popullsis; Me ann e modelit t thjesht t kuptoj teorin e tranzicionit n bot dhe te ne, ndrsa prmes strukturave t dij t vlersoj nivelin e zhvillimit t shoqris n hapsirn dhe kohn e caktuar.

hidrologji

Lidhja me pedologji

Lidhja me biologji

Lidhja me demografi, statistik, ekonomi

135

Vendbanimet: - vendbanimet rurale, llojet, format, zhvillimi, perspektiva; - vendbanimet urbane, madhsia, forma, funksionet, struktura e brendshme; - urbanizimi si proces botror. Ekonomia: - veprimtarit ekonomike dhe shrbyese; - trendt bashkkohore n zhvillimin e veprimtarive; - kushtet dhe faktort e zhvillimit t bujqsis; - prodhimtaria bimore dhe shtazore n bot; - zhvillimi i industris dhe faktort e lokalizimit; - transporti dhe komunikacioni (rrugt, llojet, paraqitja grafike, dendsia, qarkullimi); - turizmi si fenomen bashkkohor (dukuria, faktort e zhvillimit, zonat turistike, efektet e turizmit).

Njohja e llojit dhe e formave t vendbanimeve n kushte t ndryshme natyrore dhe shoqrore u ndihmon nxnsve t kuptojn faktort e zhvillimit, formn, madhsin, strukturn dhe funksionet e vendbanimeve. T kuptuarit e urbanizimit dhe shkalls s tij ndihmon n njohjen e shkalls s zhvillimit t prgjithshm. Nxnsi duke kuptuar strukturn e veprimtarive (ekonomike dhe shrbyese) do t formoj mendimin mbi nivelin e zhvillimit t vendit; Njohja e kushteve natyrore dhe shoqrore i mundson t kuptoj ndrlidhjen e zhvillimit me faktort e ndryshm, qoft n bujqsi, industri ose veprimtarit t tjera. Duke i njohur edhe veprimtarit e tjera si transportin, tregtin, turizmin etj. nxnsi do t formoj mendimin mbi mundsit e shfrytzimit kompleks t kushteve t mjedisit dhe krijimin e t ardhurave nga shum veprimtari.

Lidhja me statistik, gjeodezi, sociologji, ekonomi

Lidhja me ekonomi, statistik

136

UDHZIME DIDAKTIKE

Gjat nxnies s msimit t gjeografis haset n mnyr t pashmangshme me kuptime - nocione t ndryshme, emra gjeografik dhe t dhna statistikore si pjes t inventarit gjeografik. Arsimtari duke shfrytzuar fakzografi, duhet t zhvilloj shkathtsi pr nxnie m t leht, t drejt dhe m t shpejt t kuptimeve gjeografike. Duhet zhvilluar shkathtsit pr pranimin, prpunimin dhe vlersim kritik t informatave gjeografike.. Kuptimet e ndryshme nga gjeografia turistike duhet t ilustrohen dhe t konkretizohen me shembuj nga Kosova, trojet etnike, rajoni dhe bota.
UDHZIME METODOLOGJIKE

Przgjedhja e metodave msimore sht n kompetenc t msimdhnsit dhe ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe krkesat e nxnsve, veorit e prmbajtjes s temave dhe t njsive msimore, nivelit t formimit t nxnseve si dhe n prshtatje t moshs dhe aftsive t nxnsve. Me qllim t nxnies cilsore dhe arritjes s rezultateve optimale gjat procesit msimor sugjerohen kto metoda dhe teknika:

shpjegimi dhe sqarimi; t msuarit problemor; puna n grupe; diskutim q zgjedh problemin (debate); teknika e t menduarit kritik; shkmbim idesh (brainstrorming); vethulumtimi (krkimi); t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; demonstrimi dhe interpretimi.

Gjat procesit msimor organizimi i nxnseve mund t jet:

puna me tr klasn; puna n grupe; puna n ifte; puna individuale.

Preferohet q me par t punohet n ifte, me qllim q nxnsit t lirohen nga emocionet, e pastaj te kalohet n pun n grupe. Puna n grupe mund t prfshij 4-7 nxns, vazhdon zakonisht pes minuta e n fund bhet prmbledhje e puns s grupit, ku vrehet lidhja e suksesit individual me suksesin e grupit ose suksesi i grupit t jet i lidhur me suksesin e klass. Pr tema t caktuara pr t cilat ekzistojn informacione t bollshme, mund t gjej zbatim edhe ligjrata interaktive e kombinuar me aktivitete praktike. N t gjitha rastet, zbatimi i metodave apo teknikave msimore t prmendura, duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike pa 137

t cilat nuk mund t arrihen rezultate t pritura. Pr tema msimore q kan specifika te veanta mund t shfrytzohen me sukses msimi n natyr, vizitat n institute t ndryshme hidrometeorologjike, sizmike, gjeologjike, statistikore, biblioteka dhe organizimi i ekskursioneve t ndryshme me karakter gjeografik.
Metoda - diskutimi q zgjidh problemin nuk mjafton q pr do problem t jepet nj zgjidhje, por pr nj problem t jepen sa ma shum zgjidhje dhe t vlersohet zgjidhja m e mir. Metoda shkmbim idesh (brainstrorming) ka pr qllim t vej n dukje sa m shum ide, zgjidhje ose komente pr nj problem t dhn. VLERSIMI DHE NOTIMI

Gjat verifikimit dhe notimit t dijs (me shkrim ose gojarisht) arsimtari duhet t prgjithsoj qllimet e taksonomis s Bloom-it (njohje, kuptim, prdorim, analiza, sinteza, vlersim). Vlersimi realizohet gjat tri etapave: kontrolli; matja; vlersimi. Kontrolli ka t bj me prfundimin e rezultateve t t msuarit. Ai u prgjigjet pyetjeve di, u arrit, far nuk din nxnsit nuk u arrit.
Matja - ajo q u kontrollua duhet t matet. Nxnsi ka nevoj t dij rezultatin e kontrollit. Ajo shprehet me pik, prqindje (%) ose me nj evidenc t thjesht t formuluar me shprehje, shenja dalluese e tij krahasuar me nj standard t bazuar n kritere. Vlersimi sht procesi i vrojtimit, mbledhjes sistematike, analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat. fardo mjeti q prdoret nuk mund t mat t gjitha karakteristikat e arritshmris s nxnsit, andaj duhet prdorur sa ma shum q t jet e mundur mjete dhe teknika t ndryshme, n mnyr q t mbledhim informacione t mjaftueshme pr t vlersuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Vlersimi nnkupton vendosjen e nj vlere, gjykimin sasior ose cilsor t bazuar n matje. Kjo bhet nga msimdhnsi me not ose me shprehje (fjal,simbole). Instrumentet pr matje dhe vlersim:

vrojtimi, raporti me shkrimi i nj pune praktike apo hulumtimi, t shprehurit me goj, (t shprehurit me shkrim, flet kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit), test i bazuar n kriter dhe objektiva etj.

138

ORIENTIMET PR PUN T PAVARUR T NXNSVE

Kurikuli i lnds se gjeografis n prgjithsi, si dhe n veanti ai i klass s 10-t, duhet t jap orientime pr msimdhnsit, nxnsit dhe prindrit lidhur me shtjet se si mund te zhvillohet puna e pavarur e nxnsve me qllim q tu ndihmohet atyre t zhvillohen si msimmarrs. Veprimtaria e pavarur e nxnsve duhet t merret n konsiderat gjat muarjes dhe vlersimit t tyre. Pr t pasur sukses n msimin e lnds s gjeografis nxnsit i nevojitet nj lloj autonomie, ndrsa arsimtari pr ti realizuar me sukses kto detyra duhet:

t jet koordinator, lehtsues, udhzues; njohurit e veta ti prhap te nxnsit; t fut n klas klim besimi; ti inkurajoj nxnsit n progreset e tyre; t nxit motivimin dhe interesimin e nxnsve; ti inkurajoj nxnsit pr t marr iniciativa etj.

Lidhur me kt nxnsi merr iniciativa (nuk pret t nxitet pr t marr fjaln), nuk ka frik t bj gabime, prandaj: i prkushtohet puns s tij; nuk pret informata t gatshme nga arsimtari; hulumton burime t ndryshme t informatave; bashkpunon gjat puns n grupe; prpiqet ti vlersoj pikat pozitive dhe negative dhe t prmirsohet; merr prgjegjsi n punn kolektive.
UDHZIMI PR SHFRYTZIMIN E LITERATURS

1. R. avolli: Gjeografia 10, Dukagjini, Pej, 2004 2. A. Pushka: Gjeografia shoqrore, Libri Shkollor, Prishtin 2002 3. Atllasi gjeografik pr shkolla t mesme, 4. Bardhyl Musai: Metodologjia e msimdhnies, Tiran 2003

139

GJEOGRAFI Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit)

Gjeografia e prgjithshme
Lmia: Profili: Lmia: Profili: HYRJE Administrator, drejtsi Organizator i aktivitetit shoqror, asistent i administrats, asistent juridik, administrator biznesi Ekonomi Banka e sigurime, Shpedicion dhe logjistik, Tregtar me pakic dhe shumic dhe Kontabilist

Gjeografia si shkenc hapsinore (natyrore e shoqrore) n klasn 10-t, ka pr objekt studimi njohjen me siprfaqen e vendit, sferat e Toks, bashkveprimin e tyre, objektet dhe dukurit natyrore e shoqrore n Tok dhe rolin e tyre pr jetn e njerzve dhe botn e gjall bimore e shtazore. Prmbajtja e gjeografis prfshin katr kategorit e lnds s gjeografis: vendin dhe hapsirn, mjedisin natyror (sistemet fizike), mjedisin human (sistemet humane) dhe mjedisin e shoqrin.
QLLIMET

N prfundim t lnds s zhvilluar n klasn e 10-t, nxnsit duhet t:

Shpjegoj pr rndsin e pozits gjeografike, relievit, klims, hidrografis dhe ekologjis pr zhvillimin e turizmit; Tregoj pr formn e toks dhe hartat gjeografike; Shpjegoj pr paralelet dhe meridiant, ndrtimin e brendshm, vullkanet, trmetet dhe ndikimin e tyre n formimin e relievit; Shpjegoj faktort klimatik dhe ndikimin e tyre n turizm; Shpjegoj qarkullimin e ujit n natyr dhe rndsin e tij pr zhvillimin e turizmit; Shpjegoj pr botn bimore dhe shtazore dhe ndikimin e saj n zhvillimin e turizmit; Tregoj pr shtimin natyror t popullsis, strukturat e popullsis, migrimet dhe vendbanimet; Tregoj pr zhvillimin ekonomik dhe ndikimin e tij n lvizjen e popullats.

140

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME T njoh pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore. T kuptoj shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore, t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot. T zbatoj shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike. T analizoj ndikimin e faktorve natyror, shoqror dhe politik n zhvillimin e turizmit; rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin e turizmit n veanti n Republikn e Kosovs. T vlersoj rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin turizmit; ndikimin e veprimtarive njerzore n mjedisin jetsor si shkak pr zhvillimin e turizmit n Kosov. T zhvilloj qndrime dhe vlera pr larmin e kushteve natyrore, njerzore dhe kulturore n zhvillimin e turizmit dhe vlersimin e resurseve natyrore dhe njerzore;

141

n kuptimin e sjelljeve personale (t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i sjellshm, i ndershm, i vullnetshm, kritik, i aft pr pun n grupe, ifte, prdorimin e literaturs, leksikoneve, enciklopedive, internetit, aftsi pr pun n bashkpunim me komunitetin etj.).

OBJEKTIVAT E VEANTA

ti njohin ligjshmrit themelore t pozits dhe lvizjes s Toks n Gjithsi; t din t prcaktojn pozitn gjeografike t pikave, vendeve, shteteve; t zbatojn shkalln numerike e grafike, t masin gjatsit e lartsit (absolute e relative) n hartat topografike, ti dallojn mir hartat, veorit tyre dhe informatat tjera gjeografike; ti kuptojn mir shtresat e Toks, proceset n brendin e saj, dukurit e vullkaneve e trmeteve, format kryesore t korrs s Toks, krijimin e formave, rolin e forcave nga brendia dhe veprimin e forcave t jashtme; t kuptojn ndrtimin e atmosfers, strukturn vertikale, proceset termike, dinamike, motin dhe klimn; t din pr objektet ujore, pr qarkullimin e ujit n natyr, vetit e ujit, rndsin e ujit pr proceset natyrore dhe shoqrore, shprndarjen jo t njjt n siprfaqen e Toks dhe nevojn pr ruajtje nga ndotja; t kuptojn se bota bimore e shtazore varet prej kushteve klimatike, hidrografike e toksore; t din ti shpjegojn shtrirjen vertikale e horizontale t bimve e t kafshve dhe rolin e njeriut n prhapjen e tyre n bot; t kuptojn proceset ekstreme n natyr dhe shkaqet e zhvillimit t tyre, t identifikojn dhe t klasifikojn dukurit kryesore t fatkeqsive natyrore dhe rrethinn ku jetojn e m gjer; t kuptojn dhe t interpretojn rritjen e numrit t njerzve n ekumen dhe zgjerimin e saj, shprndarjen jo t barabart t popullsis n ekumen varsisht prej kushteve natyrore dhe shkalls s zhvillimit socio-ekonomik; t kuptojn dhe t interpretojn shtimin natyror dhe mekanik, komponentt e shtimit, strukturat themelore t popullsis, migrimin e njerzve, kuptimin, llojet, shkaqet, pasojat e migrimeve; t din pr veprimtarit prodhuese dhe shrbyese, pr degt ekonomike, joekonomike, pr mostrn e tyre hapsinore; t din pr kuptimin e vendbanimit, pr objektet q e prbejn, pr formn (e shprndar, e dendur), tipin (fshat, qytet), madhsin (i vogl, i mesm, i madh), planin (strukturn fizike), funksionin dhe pr raportin me rrethinn.

142

SHKATHTSIT E SYNUARA

Prmes msimit t gjeografis synohet q nxnsit t fitojn kto shkathtsi, shprehi dhe vlera:

ti dallojn shenjat konvencionale t legjends s harts, ta prdorin shkalln e zvoglimit, t prcaktojn largsit n mes t objekteve n hart dhe t prdorin simbolet dhe ngjyrat; t ndrtojn dhe t lexojn grafikt, diagramet, tabelat, hartat dhe modelet e prpiluara pr qllime t caktuara msimore; t aftsohen pr prshkrimin, hulumtimin, shpjegimin, regjistrimin e tipareve natyrore t Toks si prmbajtje madhore t gjeografis, t cilat prcaktojn veorit e vendit (format e ndryshme relievore, objektet ujore, elementet e motit e t klims); t demonstrojn t kuptuarit e nocioneve t lartsis relative dhe absolute, duke prdorur harta fizike me shkall t ndryshme; t ndrtojn modele t thjeshta pr format e ndryshme t relievit, t ndrtojn grafik dhe diagrame pr elementet klimatike e hidrografike dhe t din ti interpretojn ato; t zbulojn informacione gjeografike pr popullsin, mjediset urbane, rurale nga burimet e drejtprdrejta (p.sh. vzhgimet, intervistat), nga burimet dytsore (hartat, grafikt, modelet, tabelat, CD-t etj.); t lokalizojn n hart vendbanimet kryesore urbane dhe shprndarjen e popullsis n rajone t ndryshme t bots; t ndrtojn dhe t interpretojn lloje t shumta grafiksh, hartash etj. me karakter msimor (p.sh. n lidhje me numrin dhe shprndarjen e popullsis n qendrat e banuara, objektet dhe prodhimet e degve t ndryshme ekonomike etj.); t paraqesin rezultatet e krkimeve dhe t vzhgimeve, duke prdorur mjetet e medies, raportimet gojore e me shkrim, tabela, grafik, harta etj.; t mbajn qndrim kritik ndaj shfaqjeve negative t ndrhyrjes s njerzve n mjedisin ku ata jetojn.

QASJE NDR-KURIKULARE DHE NDR-LNDORE

Kurikuli i lnds s gjeografis n prgjithsi, pra dhe ai pr kl. X n veanti, krijon hapsir pr qasje ndr-kurikulare dhe lidhje midis lndve t ndryshme, si:
a. Edukimi shndetsor duke nxn njohuri pr motin, nxnsi duhet t kuptoj se ndryshimet e shpejta t elementeve t motit-temperaturs, trysnis, lagshtis etj. mund t reflektohen n shndetin e njeriut dhe aktivitetet punuese. Pr vlersimin e ktyre ndryshimeve duhet tu referohet njohurive pr rndsin e shndetit dhe t msuarit se si ta ruajn; duke msuar pr klimn, nxnsi do t kuptoj se popujt jetojn dhe veprojn n kushte t ndryshme klimatike dhe ndeshen me probleme t ndryshme shndetsore, kshtu p.sh. popujt q kultivojn kulturn e orizit n Azin Jugore dhe Lindore vuaj nga smundjet reumatike dhe gjatsia mesatare e jets sht m e shkurtr etj.;

143

duke msuar pr ujin dhe rolin e tij pr jet nxnsi duhet t dij se nj numr i madh i smundjeve prhapet nprmjet prdorimit t pakontrolluar t ujit etj.; nxnsi duke fituar njohuri pr pushimin dhe rekreacionin duhet t kuptoj se nuk sht e lejuar larja n disa lumenj pr shkak t shkalls s lart t ndotjes s tyre; rreziqet n natyre dhe situatat n t cilat mund t gjendet nxnsi gjat daljes n terren ose n ekskursione shkollore shtrojn nevojn e aftsimit t nxnsve pr ofrimin e ndihms s par.

b. Edukimi qytetar Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. c. Barazia gjinore Kurikuli i lnds s gjeografis luan rol shum t rndsishm n t msuarit dhe prvetsimin e konceptit dhe t praktiks s barazis gjinore; Kurikuli i lnds s gjeografis mishron parimin e barazis gjinore n t gjitha aspektet nprmjet zhvillimit t prmbajtjeve si: lindshmria, shtimi natyror i popullsis, strukturat e popullsis (gjinore, e moshs, fes, edukimit, zhvillimit t aktiviteteve ekonomike etj.). N kt mnyr krijohen njohje dhe prvetsime t nj sr prvojash, njohurish, aftsish dhe aspiratash si pr grat dhe vajzat, ashtu dhe pr burrat e djemt; Teknologjit e reja n edukimin gjeografik (GPS, GIS, hartat kompjuterike etj.) promovojn aftsit q i duhen, i kuptojn dhe mund ii prdorin q t dy gjinit; Nprmjet fitimit t njohurive gjeografike pr shtetet, kombet, besimet, organizatat shtetrore dhe joqeveritare edukimi gjeografik ka rndsi t madhe pr krijimin e ndjenjs pr barazi njerzore dhe lidhje t ndryshme shoqrore. Struktura e prmbajtjeve programore Nnkategorit
Hapsira dhe sistemet fizike Sistemet humane Vlersim me shkrim Ort pr prsritje Gjithsej or

Numri i orve gjithsej

8 13 4 10 35

%
23 37 11 29 100.0

144

PRMBAJTJET, STANDARDET E ARRITSHMRIS, NOCIONET DHE NDRLIDHJET KURRIKULARE

Nnkategorit Vendi dhe hapsira Prmbajtjet - Hyrje n gjeografin fizike, lnda e studimit, ndarja. - Veorit fizikogjeografike t Toks, forma, madhsia, lvizjet e Toks dhe rrjedhojat e tyre. - Harta dhe globi, harta gjeografike, ndarja, shkalla, prmbajtja. Standardet e arritshmris Nxnsi duhet t shpreh kuptimin e gjeografis fizike, ndarjen dhe lidhjen me shkencat e tjera. Duhet t dij t shpreh formn, madhsin, dimensionet, lvizjet dhe rrjedhimet e lvizjeve. Lidhjet ndrkurikulare Nga disiplinat e Lidhjet me gjeografis fizike. gjeologjin, biologjin, fizikn. Forma e sfers, gjeoidit, rrethi i ekuatorit, rrethi i meridianit, diametri i poleve. Ndrlidhja me fizikn, astronomin dhe matematikn. Nocionet

Sistemet fizikeLitosfera

Harta, globi, paralelet, meridiant, hemisfera, tropiku, rrethi polar, shkalla e harts, gjersia, gjatsia gjeografike, projeksioni, plani, atllasi, izohipset, izobart, koha lokale, zonale, kufiri i dats. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Korja e toks, - Prbrja dhe struktura e Toks. t paraqes prbrjen e Toks, mbshtjellsi, veorit dhe elementet brthama, kryesore t saj. litosfera, SiAl, SiMa, NiFe, gradienti i temperaturs. Nxnsi duhet t kuptoj si u Lvizjet tektonike - Korja e Toks, krijua korja e Toks, me cilat epirogjene, krijimi dhe lvizje tektonike u krijua dhe orogjene, prbrja. me cilat procese modifikohet. antiklinale, sinklinale, rrudha, hendeku, shkarja, shariazhi, horsti, vargmalet etj.

Nxnsi duhet t shpreh kuptimin e harts, t globit, sistemit t koordinatave dhe t izovijave, ti caktoj pikat n Tok, t prcaktoj largsin, lartsin, ti prdor shenjat hartografike.

Lidhja me hartografin, matematikn, gjeodezin.

Lidhjet me gjeologjin.

Lidhja me gjeologjin.

145

- Shkmbinjt dhe Nxnsit duhet t kuptojn ka jan shkmbinjt, mono dhe mineralet. polimineralik, magmatik, sedimentar, metamorf, . si krijohen xehet, llojet e tyre dhe rndsia ekonomike.

- Relievi i siprfaqes s Toks, format themelore, faktort e krijimit (t brendshm, t jashtm).

Nxnsit duhet t din si krijohen format parsore dhe dytsore t relievit, vargmalet, malet, fushat, ultsirat, luginat dhe format e tjera relievore.

- Erozioni dhe rrshqitjet.

Nxnsit duhet t kuptojn procesin e erozionit dhe rrshqitjet, faktort q i shkaktojn dhe e pengojn at, dmet q i krijojn pr njerzimin. T kuptuarit e rolit t relievit n shfrytzimin e tokave pr veprimtari t ndryshme, pr ndrtimin e vendbanimeve, ndrtimin e rrugve, qarkullimin e mjeteve t transportit etj.

- Roli i relievit n jetn dhe veprimtarin e njerzve.

Atmosfera

- Ndrtimi i atmosfers dhe proceset dinamike n atmosfer.

Nxnsi duhet t kuptoj strukturn e atmosfers, shtresat e saja, veorit e masave ajrore n troposfer n gjersit e ndryshme gjeografike, mbi tok dhe objektet ujore.

Shkmbinjt mono dhe polimineralik, magmatik, eruptiv, efuziv, sedimentues, organogjen, trets, metamorfik, xehet metalike, jometalike. Kontinentet, ultsirat, vargmalet, fushgropat, luginat, grykat, kanjonet, alterimi, erozioni, abrazioni, relievi fluvial, karstik, eolik, akullnajor. Erozioni si dukuri dhe proces, erozioni fluvial, format fluviale erozive, format akumulative fluviale, erozioni specifik. Relievi malor, ultsinor, fushor, bregor, kodrinor, pengesat relievore, pjerrtsia, energjia e relievit, ekspozicioni, gjatsia e ekspozimit ndaj diellit etj. Troposfera, stratosfera, jonosfera, ngrohja e masave t ajrit n troposfer, masat ekuatoriale, tropike, subtropike, t mesme, polare, moti, klima, elementet e tyre.

Lidhjet me gjeologjin.

Lidhjet me gjeologjin.

Lidhjet me gjeologjin, fizikn, biologjin, kimin, matematikn. Lidhjet mes disiplinave gjeografike, urbanistiks, arkitekturs, agronomis etj.

Lidhjet me fizikn e atmosfers.

146

Hidrosfera

Errat e prhershme, errat prkohshme, globale, rajonale, lokale, t ngrohta, t ftohta, t thata, t lagta, pasatet, antipasatet, monsunet, perndimore, tajfunet, uraganet. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Reshjet e ngurta, - Reshjet t shpjegoj llojet e reshjeve, t larta, shiu, atmosferike, breshri, vesa, format, prhapja. format e reshjeve, sasin e bora, rrebeshet e ndryshme dhe shkaqet, fenomenin e El Ninjos dhe prhershme e pasojat e tij pr viset tropikale periodike, - Fenomeni El dhe ekuatoriale. ekuatoriale, Ninjo. tropikale etj. Ndotja me gazra - Ndotja e ajrit dhe Nxnsi duhet t kuptoj se ndotja e ajrit dhe problemi i kimike, me problemi i ozonit. ozonit sht rezultat i zhvilli- grimca pluhuri, mit t industris, qyteteve dhe sasia e gazrave t t transportit bashkkohor, dmshm, sht gati i pashmangshm, standardet e por edhe i kontrollueshm. ndotjes , vrimat e ozonit, rrezatimi me infra-rreze, ultraviolete. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Ngrohja globale, - Ngrohja globale t formoj mendimin se emitimi i gazrave dhe klima. hedhja e gazrave nga t CO, CO2, SO2, industria, automjetet etj. po e shirat e tharta, shkakton efektin e serrs q efekti i serrs. po ndikon n ndryshimin e klims, e cila do t ket pasoja t konsiderueshme. - Ujrat, format e Nxnsi duhet t kuptoj dhe Deti botror, t shpjegoj prhapjen e detet, liqenet, paraqitjes, ujrave n Tok, format e lumenjt, knetat, objektet ujore, paraqitjes, vetit fizike e moalet, veorit, bilanci kimike dhe bilancin e tij. kripshmria, ujor. temperatura, lvizjet, batica, zbatica, rrymat detare. Nxnsit duhet t din se Shprndarja jo e - Ujrat si faktor krkesat pr uj po shtohen barabart, limitues i zhvilli gjithnj, kurse sasit e tij mungesat e ujit, mit shoqror. mbeten t njjta, n disa pjes bilanci negativ, t bots ndihet mungesa e ujit ndotja e ujit. dhe ai po bhet faktor limitues i zhvillimit s bashku me ndotjen e ujit. - Errat, krijimi dhe ndarja.

Nxnsi duhet t kuptoj dhe t sqaroj shkaktart e lvizjes s ajrit-ers, shpejtsin e lvizjes, drejtimet e lvizjes, veorit specifike t errave n viset e ndryshme n Tok.

Lidhja me fizikn e atmosfers.

Lidhja me fizikn e atmosfers.

Lidhjet me fizikn, kimin, biologjin.

Lidhjet me fizikn, kimin, biologjin..

Lidhja me fizikn, kimin

Lidhja me ekonomin dhe shkencat e tjera shoqrore.

147

Biosfera

- Shpyllzimi dhe zhdukja e bimve dhe kafshve nga ekosistemet e ndryshme

Nxnsi duhet t kuptoj dhe t zhvilloj mendimin se bota e gjall bimore e shtazore sht n rrezik nga shfrytzimi joracional nga shkaku i shtimit t lart t popullsis dhe ndotjes s mjedisit Nxnsi duhet t dij se si krijohen dherat, veorit baz fizike, kimike e biologjike t tyre, tipat m t njohur, fondi i tokave t mira dhe zvoglimi i tyre.

Pedosfera

- Dherat, krijimi, tipat kryesor, zvoglimi i fondit toksor.

Sistemet humane

- Gjeografia humane, lnda, ndarja,detyrat.

Nxnsi duhet t njoh disiplinat e gjeografis humane, lndn e studimit dhe rnd-sin e tyre

- Hartat dhe metodat hartografike n gjeografin humane

Nxnsi duhet ti njoh elementet e harts, simbolet dhe t dij ti prdor ato n leximin dhe n punimin e hartave tematike.

Njeriu dhe - Popullsia n bot, ekumena, njeriu, lvizja numerike, komunitetet, shprndarja, hapsira dendsia, rritja e shpejtuar.

Nxnsi duhet ti njoh kuptimet themelore dhe prmes numrave dhe paraqitjeve grafike t shpreh rritjen e popullsis, dendsin, lvizjet e popullsis.

Prerja e pyjeve, djegia e pyjeve, shkurreve, hapja e siprfaqeve pr bujqsi, ndotja e mjedisit, zhdukja e llojeve t bimve dhe t kafshve. Substrati, toka e shkrift, toka e vdekur, toka e zez, e kuqe, e murrme, e hirt, produktive, skeletore, aluviale, toka e kriposur, degradimi i tokave. Gjeografia humane, sociale, ekonomi- ke, agrare, industriale, transportit, vendbanimeve rurale, agrare. Koordinatat, kuotat, shkalla, projeksioni, hartat tematike, hartodiagrami, hartogrami, piktogrami, stigmogrami, harta me izolinja, GISi, metodat grafike. Rritja, zvoglimi, shtrirja, shprndarja, shtimi, dyfishimi, shtimi absolut, relativ, determinantet, tranzicionin, fazat.

Lidhja me biologjin, kimin

Lidhja me gjeologjin, pedologjin, biologjin, fizikn, kimin.

Lidhja me disiplinat fqinje.

Lidhja me hartografin, statistikn, matematikn

Lidhja me demografin, statistikn, ekonomin, sociologjin.

148

- Lvizja natyrore dhe migrimet, problemi i refugjatve.

Nxnsi duhet t dij t analizoj lvizjen natyrore dhe mekanike me faktort social, ekonomik, politik e psikologjik.

- Strukturat e popullsis, analfabetizmi, papunsia, pabarazia gjinore e tjera. Vendbanimet - Vendbanimet, kuptimi, ndarja, tipat, funksionet.

Nataliteti, mortaliteti, fertiliteti, fekonditeti, faktort biologjik, social, ekonomik, psikologjik, llojet e migrimeve, refugjatet. Nxnsi duhet t kuptoj se Popullsia aktive, popullsia prbhet prej shum joaktive, struktura strukturave si biologjike, gjinore, moshore, vitale, ekonomike, sociale, martesore, arsimore, etnike, racore, ekonomike, fetare, gjuhsore dhe duhet t arsimore, etnike, dij ti sqaroj. racore, fetare, gjuhsore. Nxnsi duhet t dij ti Fshatrat, qytetet, e dalloj vend banimet fshatare, prkohshme, e urbane, t dendu ra, t prhershme, e shprndara, format e tyre, vogla, e mesme, madhsin dhe funksionet. t mdha, t zgjatura, katrore, yjore, grumbullore, rendore, agrare, xehtare, industriale, turistike etj. Nxnsi duhet t kuptoj se qytetet filluan t zhvillohen me zhvillimin e industris dhe t degve shrbyese, me zhvillimin e transportit, se qytetet dallohen nga struktura e brendshme, fizionomia dhe funksionet.

Lidhja me shkencat sociale, ekonomike, medicinale, psikologjin.

Lidhja me shkencat sociale, ekonomike.

Lidhja me shkencat shoqrore, ekonomike, urbanistike.

- Urbanizimi si proces botror.

Rritja popullative, Lidhje me fizike,mnyra e shkencat teknike. jets, kategorit e qyteteve, struktura e brendshme, areali metropolitan, konurbacioni, zona gravituese, sistemi rrugor, transporti mbi dhe nntoksor urban.

149

Organizimi i hapsirs

- Harta politike e bots.

Nxnsi do t kuptoj se harta politike e bots ka ndryshuar shum dhe po ndryshon gjithnj, pas dekolonializimit, dhe pas shkaprderdhjes s disa vendeve socialiste.

- Shteti si element gjeografik.

- Grupimet ekonomike, ushtarake dhe politike n bot.

- Konfliktet dhe bashkpunimi n mes t popujve e shteteve.

Njerzit dhe veprimtarit

- Veorit ekonomikogjeografike t bots.

Zbulimet e mdha gjeografike, kolonizimi, dekolonizimi, varsia ekonomikoteknologjike, hyrja n borxhe, krijimi i shum shteteve t vogla. Pozita Nxnsi duhet t kuptoj se shteti prbhet prej territorit, gjeografike, shtete popullsis, pasurive natyrore, t vogla, t njerzore, rregullimit mesme ,t mdha, shoqror-politik, kufijve dhe kufi natyror, se ka shtete me madhsi t etnik, matematik, ndryshme territoriale, dalje n det, shtet popullative, forma t kontinental, i qeverisjes dhe rregullim pasur, i varfr, i politik. (pa)zhvilluar, kapitalist, socialist, mikst, unitar, federal, ujra territoriale. Nxnsit duhet t kuptojn se Grupimet shtetet pr ekonomike qllime ekonomike e politike (OECD, EFTA, krijojn grupacione shtetesh OPEC,GATT pr t qen m t forta dhe etj.), ushtarake, sigurta. Pakti NATO, Liga Arabe, politike (OSCE, OKB, EU). Nxnsit duhet t din se n Konfliktet rreth mes t popujve dhe t shteteve territorit, ujrave, ka interesa t ndryshme pasurive natyrore, ekonomi ke e politike, kufijve, pakicave probleme kufitare, etnike, por etnike, ka edhe bashkpunim t bashkpunim mirfillt. ndrkufitar, ndrshtetror, ndrkulturor. Nxnsi duhet t dij pr Ekonomia kuptimin e ekonomis, pr prodhuese, sektort, llojet e veprimtarive shrbyese, prodhuese dhe joprodhuese, sektort e pr faktort q e ndihmojn ekonomis, dhe pengojn zhvillimin veprimtarit, ekonomik. faktori njerzor, teknik, financiar, organizativ.

Lidhja me shkencat politike, ekonomike.

Lidhja me shkencat politike.

Lidhja me shkencat politike.

Lidhje me shkencat politike, ekonomike, kulturore.

Lidhja me shkencat ekonomike.

150

Veprimtarit ekonomike, shrbyese, pesha specifike n strukturn e degve. Nxnsi duhet te kuptoj se Revolucioni - Revolucioni zhvillimi shkencor, teknik shkencor, teknik shkencor-teknikdhe teknologjik sht ndr dhe teknologjik, teknologjik dhe faktort shum t rndsishm revolucionet rrjedhimet pr pr prparimin e ekonomis industriale, ekonomi. dhe t shoqris n prgjithsi. prdorimi i qymyrit, nafts, elektrikut, energjis brthamore, elektronika, inxhinjeringu, robotika. Nxnsi duhet t dij se pr Relievi, klima, - Prodhimtaria zhvillimin e bujqsis lagshtia, ujitja, bujqsore, kushtet nevojiten kushtet optimale dherat, rritja e dhe faktort e natyrore ose kompensimi i popullsis, ngritja zhvillimit. tyre me faktort teknik profesionale, organizativ e financiar. teknike, zhvillimi i industris, transportit, tregut, prkrahja shtetrore etj. Nxnsi duhet t dij se si Tipi tradicional, - Tipat e rezultat i ndikimit t kushteve ekstensiv, prodhimtaris natyrore dhe nivelit t intensiv, forma bujqsore. zhvillimit ekonomik e teknik komerciale jan krijuar tipa t ndryshm ekstensive, t prodhimtaris bujqsore. ekonomia e tregut, sistemi i fermave i bujqve t specializuar. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Prodhimi i grurit, - Prodhimtaria misrit, patates, bimore n brezin t sqaroj se n brezin e mesm rriten kulturat q i panxharit, lule e mesm. prgjigjen ktij brezi. diellit, pemve dhe perime ve t brezit t mesm. Nxnsi duhet t sqaroj Agrumet, ulliri, - Prodhimtaria prhapjen e bimve q i fiku, hardhia, bimore n brezin prgjigjen brezit subtropikal. hurma, pambuku, subtropik. duhani. Nxnsi duhet t sqaroj Orizi, kafja, aji, - Prodhimtaria prhapjen e bimve n brezin banania, palma e bimore n brezin tropikal dhe ekuatorial. kokosit, vajit, tropik dhe sisali, juta. ekuatorial. - Ekonomia dhe veprimtarit ekonomike e shrbyese.

Nxnsi duhet t zbatoj ndarjen e ekonomis sipas veprimtarive e sektorve dhe t tregoj rolin e tyre pr ekonomi.

Lidhja me shkencat ekonomike.

Lidhja me shkencat teknike, teknologjike, informative etj.

Lidhja me shkencat agronomike.

Lidhja me shkencat agronomike.

Lidhja me shkencat agronomike.

Lidhja me shkencat agronomike. Lidhja me shkencat agronomike.

151

Nxnsi do ti analizoj - Prodhimtaria faktort q ndikojn n blegtorale dhe peshkimi n bot. zhvillimin e blegtoris, tipat e saj, zhvillimin e tregut, transportit, rajonet e peshkimit, sasin e peshkimit dhe industrin e prpunimit t peshkut. - Problemi i uris Nxnsi duhet t kuptoj dhe n bot, prhapja, t sqaroj pse ndodh uria n kohn e sotme, ku ndodh dhe shkaqet dhe si mund t zgjidhet ky pasojat. problem.

Blegtoria ekstensive, intensive, racat (jo)produktive, numri i gjedheve, deleve, derrave, kuajve, prodhimet baz blegtorale. Uria si dukuri, kufiri i poshtm i t ushqyerit, kufiri i mesm, i siprm, viset me mungesa ushqimi. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Zejtaria, - Industria dhe zhvillimi, veorit t sqaroj ka sht industria, manifaktura, si u zhvillua dhe cilat jan industria, e prodhimtaris veorit e prodhimtaris revolucioni i par, industriale. industriale. i dyt, i tret industrial, industrializimi si proces, treguesit e industrializimit. Pr t kuptuar dhe pr ta Lnda e par, - Faktort e sqaruar shprndarjen energjia, fuqia lokalizimit t hapsinore t industris sipas puntore, kapitali, industris. degve, nevojitet t njihen transporti, tregu, faktort e lokalizimit t hapsira, uji, industris. faktort e fort dhe t but t lokacionit Pr t sqaruar zhvillimin e Energjia e Diellit, - Energjetika dhe energjetiks nevojitet t ers, kafshve, rndsia e saj pr kuptohen etapat e zhvillimit t njeriut, makins zhvillimin energjis krahas zhvillimit me avull, djegie t ekonomi. ekonomik dhe teknik. brendshme, energjia elektrike, brthamore, struktura e burimeve, prodhimi i tyre n bot. Nxnsi duhet t dij se Lndt e para - Lndt e para, industria ka nevoj pr lnd energjetike, prhapja dhe metalike (t rndsia e tyre pr t para t cilat duhet t prpunohen, porse ato kan metalurgjis s ekonomi. shtrirje t ndryshme n bot. zez, me ngjyra), jometalike, industris pr punuese.

Lidhja me shkencat agronomike.

Lidhja me shkencat ekonomike e mjeksore. Lidhja me shkencat ekonomike dhe teknik.

Lidhjet me shkencat ekonomike dhe teknike.

Lidhja me shkencat teknike.

Lidhja me gjeologjin dhe me shkencat teknike

152

- Rajonet industriale dhe veorit e tyre ekonomikogjeografike.

Nxnsi duhet t dij se industria ka veti t prqendrimit dhe t lidhjes, prandaj edhe krijon rajone industriale.

- Zhvillimi i pabarabart industrial, shkaqet dhe pasojat.

Nxnsi duhet t kuptoj se zhvillimi i industris me prqendrimin e saj hapsinor ndikon n zhvillimin e pabarabart ekonomik duke shkaktuar edhe pasoja t tjera.

- Transporti, komunikacioni, tregtia dhe turizmi.

- Kushtet dhe faktort e zhvillimit t transportit dhe t komunikacionit. - Degt e komunikacionit, veorit dhe shprndarja.

Nxnsi duhet t dij se kto deg kan rndsi t madhe pr zhvillimin e gjithmbarshm dhe se jan t lidhura pr zhvillimin e tekniks, ekonomis, kushteve gjeografike. Nxnsi duhet t sqaroj se pr zhvillimin e transportit dhe t komunikacionit duhet njohur mir kushtet natyrore, shoqrore, ekonomike dhe teknike. Nxnsi duhet t kuptoj dhe t sqaroj cilat jan degt e komunikacionit, cilat jan veorit specifike t tyre dhe si jan shprndar n bot.

Rajonet e vjetra dhe t reja industriale, rajonet metalurgjike, metalike dhe t makinave, t industris s leht, rajonet pranbregdetare, pran qymyrit, nafts etj. Indikatort e zhvillimit, bruto prodhimi shoqror pr kok banori, lartsia e t ardhurave kombtare, shtetet eksportuese, importuese, kreditimi i zhvillimit industrial. Kuptimi i transportit, komunikacionit, tregtia e brendshme, e jashtme, turizmi, llojet e turizmit. Kushtet natyrore, si relievi, klima, hidrografia, pozita, pasurit natyrore, zhvillimi teknik. Komunikacioni tradicional, modern, toksor, ujor, ajror, rrugor, hekurudhor, detar, liqenor, lumor , kanalor, teleferik, TT, elektronik.

Lidhja me shkencat ekonomike dhe teknike.

Lidhjet me ekonomin dhe me sociologjin.

Lidhja me shkencat ekonomike, humane, teknike.

Lidhja me shkencat natyrore, ekonomike dhe teknike. Lidhjet me shkencat teknike dhe ekonomike.

153

- Kmbimi i mallrave n bot.

Nxnsi duhet t dij dhe t sqaroj se kmbimi sht nj veprim shum i nevojshm pr t mundsuar prodhimin dhe konsumin e produkteve.

- Turizmi si fenomen bashk kohor dhe funksioni i shumfisht i tij.

Kmbimi, llojet e kmbimit, tregu i brendshm, i jashtm, bilanci pozitiv, negativ tregtar, organizatat tregtare botrore e rajonale, vllimi i kmbimit. Nxnsi duhet t dij dhe t Argtimi, zbatoj n praktik njohurit e rekreacioni, veta pr turizmin si fenomen pushimi, viset emetive, modern dhe funksionin e shumfisht t tij, faktort q e receptive, nxiten dhe po e mbajn. kapacitetet turistike, motivet natyrore, kulturore, qendrat, rajonet receptive.

Lidhja me shkencat ekonomike.

Lidhjet me shkencat ekonomike dhe humane.

154

Mjedisi dhe shoqria

Mjedisi natyror, human, kulturor, mjedisi gjeografik, ndrthurje elementesh gjeografike. Nxnsi duhet t kuptoj se Raportet reliev, - Ndikimi i mjedisit elementet e natyrs ndikojn klim, ujra, natyror n n zhvillimin e shoqris dhera, vegjetacion zhvillimin e prmes relievit, resurseve me popullsi, shoqris. natyrore, klims, ujit, dheut, vendbanime, bots bimore e shtazore. shfrytzim t tokave, veprimtari, transport, shndetsi. Nxnsi duhet t kuptoj dhe Transformimi i - Roli i shoqris n t shpreh rolin e njeriut mjedisit natyror, transformimin e prmes aktiviteteve t mjedise agrare, mjedisit natyror. organizuara, mjeteve dhe industriale, dituris n mjedisin natyror. turistike, rurale, urbane. Nxnsi duhet t kuptoj se n Viset shkretinore - Mjediset tipike t nxehta, t madhore n bot. bot dallohen mjedise tipike madhore, si shkrettirat, pyjet ftohta, pyje ekuatoriale, ekuatoriale, tropike, savane, tropike, stepa, tajga, tundra etj. monsunike, savane, stepe, tajge, tundra. - Mjedisi dhe shoqria, llojet e mjediseve dhe veorit e tyre.

Nxnsi duhet t formoj iden se n mjedis ndrthuren kushtet natyrore dhe veprimi i njeriut, duke krijuar rrethana specifike pr jet.

Lidhja me biologji, ekonomi, sociologji.

Lidhja me shkencat natyrore dhe humane

Lidhja me shkencat ekonomike dhe teknike

155

UDHZIME DIDAKTIKE

Gjat nxnies s msimit t gjeografis haset n mnyr t pashmangshme me kuptime - nocione t ndryshme, emra gjeografik dhe t dhna statistikore si pjes t inventarit gjeografik. Arsimtari duke shfrytzuar fakzografi, duhet t zhvilloj shkathtsi pr nxnie m t leht, t drejt dhe m t shpejt t kuptimeve gjeografike. Duhet zhvilluar shkathtsit pr pranimin, prpunimin dhe vlersim kritik t informatave gjeografike.. Kuptimet e ndryshme nga gjeografia turistike duhet t ilustrohen dhe t konkretizohen me shembuj nga Kosova, trojet etnike, rajoni dhe bota.
UDHZIME METODOLOGJIKE

Przgjedhja e metodave msimore sht n kompetenc t msimdhnsit dhe ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe krkesat e nxnsve, veorit e prmbajtjes s temave dhe t njsive msimore, nivelit t formimit t nxnseve si dhe n prshtatje t moshs dhe aftsive t nxnsve. Me qllim t nxnies cilsore dhe arritjes s rezultateve optimale gjat procesit msimor sugjerohen kto metoda dhe teknika:

shpjegimi dhe sqarimi; t msuarit problemor; puna n grupe; diskutim q zgjedh problemin (debate); teknika e t menduarit kritik; shkmbim idesh (brainstrorming); vethulumtimi (krkimi); t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; demonstrimi dhe interpretimi.

Gjat procesit msimor organizimi i nxnseve mund t jet:

puna me tr klasn; puna n grupe; puna n ifte; puna individuale.

Preferohet q me par t punohet n ifte, me qllim q nxnsit t lirohen nga emocionet, e pastaj te kalohet n pun n grupe. Puna n grupe mund t prfshij 4-7 nxns, vazhdon zakonisht pes minuta e n fund bhet prmbledhje e puns s grupit, ku vrehet lidhja e suksesit individual me suksesin e grupit ose suksesi i grupit t jet i lidhur me suksesin e klass. Pr tema t caktuara pr t cilat ekzistojn informacione t bollshme, mund t gjej zbatim edhe ligjrata interaktive e kombinuar me aktivitete praktike. N t gjitha rastet, zbatimi i metodave apo teknikave msimore t prmendura, duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike pa 156

t cilat nuk mund t arrihen rezultate t pritura. Pr tema msimore q kan specifika te veanta mund t shfrytzohen me sukses msimi n natyr, vizitat n institute t ndryshme hidrometeorologjike, sizmike, gjeologjike, statistikore, biblioteka dhe organizimi i ekskursioneve t ndryshme me karakter gjeografik.
Metoda - diskutimi q zgjidh problemin nuk mjafton q pr do problem t jepet nj zgjidhje, por pr nj problem t jepen sa ma shum zgjidhje dhe t vlersohet zgjidhja m e mir. Metoda shkmbim idesh (brainstrorming) ka pr qllim t vej n dukje sa m shum ide, zgjidhje ose komente pr nj problem t dhn. VLERSIMI DHE NOTIMI

Gjat verifikimit dhe notimit t dijs (me shkrim ose gojarisht) arsimtari duhet t prgjithsoj qllimet e taksonomis s Bloom-it (njohje, kuptim, prdorim, analiza, sinteza, vlersim). Vlersimi realizohet gjat tri etapave: kontrolli; matja; vlersimi. Kontrolli ka t bj me prfundimin e rezultateve t t msuarit. Ai u prgjigjet pyetjeve di, u arrit, far nuk din nxnsit nuk u arrit.
Matja - ajo q u kontrollua duhet t matet. Nxnsi ka nevoj t dij rezultatin e kontrollit. Ajo shprehet me pik, prqindje (%) ose me nj evidenc t thjesht t formuluar me shprehje, shenja dalluese e tij krahasuar me nj standard t bazuar n kritere. Vlersimi sht procesi i vrojtimit, mbledhjes sistematike, analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat. fardo mjeti q prdoret nuk mund t mat t gjitha karakteristikat e arritshmris s nxnsit, andaj duhet prdorur sa ma shum q t jet e mundur mjete dhe teknika t ndryshme, n mnyr q t mbledhim informacione t mjaftueshme pr t vlersuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Vlersimi nnkupton vendosjen e nj vlere, gjykimin sasior ose cilsor t bazuar n matje. Kjo bhet nga msimdhnsi me not ose me shprehje (fjal,simbole). Instrumentet pr matje dhe vlersim:

vrojtimi, raporti me shkrimi i nj pune praktike apo hulumtimi, t shprehurit me goj, (t shprehurit me shkrim, flet kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit), test i bazuar n kriter dhe objektiva etj.

157

ORIENTIMET PR PUN T PAVARUR T NXNSVE

Kurikuli i lnds se gjeografis n prgjithsi, si dhe n veanti ai i klass s 10-t, duhet t jap orientime pr msimdhnsit, nxnsit dhe prindrit lidhur me shtjet se si mund te zhvillohet puna e pavarur e nxnsve me qllim q tu ndihmohet atyre t zhvillohen si msimmarrs. Veprimtaria e pavarur e nxnsve duhet t merret n konsiderat gjat muarjes dhe vlersimit t tyre. Pr t pasur sukses n msimin e lnds s gjeografis nxnsit i nevojitet nj lloj autonomie, ndrsa arsimtari pr ti realizuar me sukses kto detyra duhet:

t jet koordinator, lehtsues, udhzues; njohurit e veta ti prhap te nxnsit; t fut n klas klim besimi; ti inkurajoj nxnsit n progreset e tyre; t nxit motivimin dhe interesimin e nxnsve; ti inkurajoj nxnsit pr t marr iniciativa etj.

Lidhur me kt nxnsi merr iniciativa (nuk pret t nxitet pr t marr fjaln), nuk ka frik t bj gabime, prandaj: i prkushtohet puns s tij; nuk pret informata t gatshme nga arsimtari; hulumton burime t ndryshme t informatave; bashkpunon gjat puns n grupe; prpiqet ti vlersoj pikat pozitive dhe negative dhe t prmirsohet; merr prgjegjsi n punn kolektive.
UDHZIMI PR SHFRYTZIMIN E LITERATURS

1. R. avolli: Gjeografia 10, Dukagjini, Pej, 2004 2. A. Pushka: Gjeografia shoqrore, Libri Shkollor, Prishtin 2002 3. Atllasi gjeografik pr shkolla t mesme, 4. Bardhyl Musai: Metodologjia e msimdhnies, Tiran 2003

158

GJEOGRAFI (Transport rrugor, trheqja dhe lvizja e trenave) Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit)

Gjeografia e Transportit HYRJE

Plani dhe programi i lnds s Gjeografis s transportit pr klasn e 10 ndrtohet mbi bazn e nivelit t II t shkolls s mesme t ult Gjeografia regjionale e Evrops kl.VII, gjeografia regjionale e kontinenteve pa Evropn kl.VIII dhe gjeografia e Republiks s Kosovs me vendet prreth kl.X. Lnda e gjeografis s transportit si nndeg e gjeografis ekonomike trajton prmbajtjet programore pr transportin, nocionin, ndarjen, esencn dhe kuptimin e transportit. Gjeografia e transportit trajton faktort natyror-gjeografik, faktort ekonomik, teknologjik dhe ekologjik n zhvillimin e rrjeteve t transportit. Plani dhe programi i ksaj lnde synon t bj sqarimin e transportit regjional dhe funksionin e tij. Po ashtu, synon q nxnsit t zhvillojn dije pr transportin si faktor i lokacionit t veprimtaris ekonomike, transporti dhe industria, transporti dhe zhvillimi i bujqsis, raporti i transportit me turizm, transporti dhe migrimet e popullsis, transporti urban, publik, transporti automobilistik, hekurudhor dhe ajror. Struktura e prmbajtjeve programore prqendrohet edhe n kushtet shoqrore; faktort shoqroro-ekonomik n zhvillimin e transportit rrugor. Kushtet historike t zhvillimit t regjioneve t Kosovs, kufijt shtetror; koncepti i ndrtimit t rrjetit rrugor n Republikn e Kosovs; aspektet e lidhjes s brendshme dhe ndrkombtarelidhja me Shqiprin. Rrjeti hekurudhor n Republikn e Kosovs; transporti ajror;rrjetet e transportit ajror n bot dhe n Republikn e Kosovs; aeroporti (et) n Republikn e Kosovs; telekomunikacioni modern dhe pasojat e tyre, zhvillimi historik i sistemit t informacionit gjeografik (GIS), analizimi i hapsinor prmes GIS-it, modelimi i t dhnave, modelimi topologjik, topografik, hartografik, digjitalizimi i hartave , skenimi etj.

159

QLLIMET

N prfundim t lnds s zhvilluar n klasn e 10-t, nxnsit duhet t:

Zhvillojn njohuri themelore pr gjeografin e transportit si nndisciplin e gjeografis ekonomike, ndikimin e faktorve natyror-gjeografik n ndrtimin e rrjetit rrugor toksor; Zhvillojn aftsit pr t kuptuar ndikimin e faktorve natyror n zhvillimin e rrjetit rrugor n Kosov Analizoj zhvillimin e sistemeve t transportit dhe organizimin e tyre n hapsir; Dij t analizoj funksionin e qendrave urbane si faktor i lokacionit t zhvillimit t veprimtaris ekonomike; Kuptoj dhe analizoj funksionin e qytetit si qendr e transportit urban publik dhe zhvillimin hapsinor t qyteteve; Dij t dalloj degt e transportit dhe llojet e rrjeteve t transportit (transporti rrugor, hekurudhor); Kuptoj rndsin e transportit rrugor pr zhvillimin e ekonomis n prgjithsi; Zhvilloj aftsit pr vlersimin e prdorimit t Sistemit Gjeografik t Pozicionimit, Sistemin Gjeografik t Informacionit, teknikat e prdorura n GIS. Prdorimi i GIS-it pr shtje t transportit.

OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE T VEANT T njoh Elementet kryesore t sistemit t transportit: rrjetet, nyjet dhe krkesat; Faktort natyror-gjeografik q ndikojn n ndrtimin dhe prhapjen e rrugve toksore n Kosov dhe vendet e tjera. T kuptoj Specifikat e gjeografis s transportit, prmbajtjen, nocionin-gjeografia e transportit si nndisciplin e gjeografis ekonomike. T zbatoj Prdorimin e grafikve, diagrameve, hartave tematike etj. nga t dhnat statistikore pr zhvillimin e transportit rrugor-automobilistik dhe hekurudhor n Kosov dhe vendet e tjera. T analizoj Ndikimin e faktorve natyror e shoqror n ndrtimin dhe zhvillimin e rrjetit rrugor-automobilistik e hekurudhor n Kosov dhe vendet pr rreth. T vlersoj Rolin e faktorve natyror dhe shoqror n zhvillimin e transportit rrugor-lidhjen e Kosovs me portet detare n Adriatik ( Durrs, Shngjin) prmes autostrads Durrs-Kuks-Merdar.

160

T zhvilloj qndrime dhe vlera Pr larmin e veorive natyrore dhe resurseve njerzore n Kosov dhe n vendet tjera t rajonit; Pr rndsin e rrjetit rrugor q ka ndikuar n zhvillimin e ekonomis n prgjithsi; N kuptimin e sjelljeve personale (nxnsi t jet kooperativ, i hapur, tolerant, i ndershm, i vullnetshm, kritik, i aft pr pun n grupe, ifte, prdorimin e literaturs, leksikoneve, enciklopedive, internetit, programeve arsimore televizive, aftsi pr pun n bashkpunim me komunitetet etj. Struktura e programit msimor
Nnkategorit Njohuri themelore pr gjeografin e transportit Faktort e zhvillimit t rrjeteve t transportit Sistemi i transportit dhe organizimi i hapsirs Degt e transportit dhe llojet e rrjeteve t transportit Prsritje Vlersim Gjithsej Numri i orve gjithsej 8 10 4 4 5 4 35 % 23 29 11 11 15 11 100

161

PRMBAJTJET, STANDARDET E ARRITSHMRIS, NOCIONET DHE NDRLIDHJET KURRIKULARE

Nnkategorit I. NJOHURI THEMELORE PR GJEOGRAFIN E TRANSPORTIT Prmbajtjet NJOHURI THEMELORE PR GJEOGRAFIN E TRANSPORTIT: - Njohuri themelore pr transportin:nocioni, ndarja, esenca dhe kuptimi i transportit; - Elementet kryesore t sistemit t transportit: rrjetet, nyjet dhe krkesat; - Gjeografia e transportit:prmbajtja, nocioni dhe metodat; - Gjeografia e transportit si nn-disiplin e gjeografis ekonomike; - Preokupimi i gjeografis s transportit; - Analiza e rrjeteve n gjeografin e transportit Standardet e arritshmris NXNSI DUHET: - t shpjegoj nocionin, ndarjen, esencn dhe kuptimin e transportit. - t prshkruaj elementet kryesore t sistemit t transportit; - t shpjegoj prmbajtjen, nocionin dhe metodat e gjeografis s transportit; - t prshkruaj preokupimin e gjeografis s transportit:lvizja e mallrave, njerzve dhe informatave; - t analizoj rrjetet n gjeografin e transportit:zhvillimi dhe dendsia e rrjetit, struktura dhe cilsia, rrjedhat e transportit, hierarkia e drejtimeve dhe e qendrave, gravitimet, hartat e transportit. - t prshkruaj faktort natyror-gjeografik t zhvillimit t rrjeteve t transportit:relievi dhe rrjetet e transportit toksor (ndikimi i relievit kontinental, ultsirat dhe luginat, transporti n rajonet malore), relievi dhe terminalet e transportit detar dhe ajror, ndikimi i klims dhe ujrave n rrjetet e transportit; - t prshkruaj faktort ekonomik t zhvillimit t rrjeteve t transportit:roli i shpenzimeve t transportimit, llojet e transportit dhe shpenzimeve t bartjes, mimet dhe tarifat; Gjeologjin, gjeomorfologjin, klimatologjin, biogjeografin, ekonomin, teknologjin, ekologjin, politikn, urbanizmin Lidhjet ndrkurikulare Gjeologjin, gjeomorfologjin, klimatologjin, biogjeografin

II. FAKTORT E ZHVILLIMIT T RRJETEVE T TRANSPORTIT

FAKTORT E ZHVILLIMIT T RRJETEVE T TRANSPORTIT: - Faktort natyrorgjeografik; - Faktort ekonomik t zhvillimit t rrjeteve t transportit; - Faktort teknologjik dhe ekologjik; - Faktort tjer.

162

- t prshkruaj faktort teknologjik dhe ekologjik t zhvillimit t rrjeteve t transportit, ndikimi i teknologjis s transportit n zhvillimin e degve t caktuara t transportit, ndikimi i faktorve ekologjik(shpenzimi i lnds djegse, ndotja e ajrit, zhurma etj.); - t prshkruaj faktort tjer t zhvillimit t rrjeteve t transportit:faktort politik (madhsia dhe forma e shtetit, lloji i kufirit, etj.,) faktort social (standardi i jets dhe transporti, privilegjet sociale), faktort historik (ndikimi i trashgimis s transportit). III. SISTEMI I TRANSPORTIT DHE ORGANIZIMI I HAPSIRS SISTEMI I TRANSPORTIT DHE ORGANIZIMI I HAPSIRS: - Transporti dhe regjioni nodal (funksional); - Rndsia e qendrave t transportit:qyteti dhe regjioni nodal:organizimi i hapsirs n regjionin nodal; - Transporti si faktor i lokacionit t zhvillimit t veprimtaris ekonomike: transporti dhe industria; transporti dhe zhvillimi i bujqsis; raporti i transportit me turizmin; - Transporti dhe migrimet e popullsis; - Transporti urban (n qytet); - Lvizjet e popullsis s qyteteve: transporti urban publik, transporti automobilistik dhe kmbsor; - Transporti dhe zhvillimi hapsinor i qyteteve. - t shpjegoj regjionin nodal (funksional); - t tregoj rndsin e qendrave t transportit dhe organizimin e hapsirs n regjion nodal; - t prshkruaj transportin si faktor t zhvillimit t veprimtarive ekonomike; - t prshkruaj migrimet e popullsis; - t prshkruaj transportin urban(n qytet) dhe lvizjet e popullsis s qyteteve; - t prshkruaj zhvillimin hapsinor t qyteteve. Ekonomin, teknologjin, ekologjin, politikn, urbanizmin, demografin

163

IV. DEGT E TRANSPORTIT DHE LLOJET E RRJETEVE T TRANSPORTIT

DEGT E TRANSPORTIT DHE LLOJET E RRJETEVE T TRANSPORTIT: - Transporti rrugor, prparsit dhe kuptimi; - Automobilizmi dhe zhvillimi i rrjetit rrugor; - Transportimi rrugor; - Transporti integral dhe intermodal; - Terminalet n transportin rrugor; - Kushtet shoqrore: faktort shoqroroekonomik n zhvillimin e transportit rrugor; - Kushtet historike t zhvillimit t regjioneve t Kosovs, kufijt shtetror; - Koncepti i ndrtimit t rrjetit rrugor n Kosov: aspektet e lidhjes s brendshme, veorit e territorit nacional, lidhja e qendrave kryesore urbane; - Aspektet e lidhjes ndrkombtare t rrjetit rrugor t Kosovs, lidhja me Shqiprin, Kosova n bashksin ndrkombtare (BE); - Rrugt magjistrale t Kosovs (autostradat e Kosovs), propozimi i rrjetit t ri t rrugve magjistrale dhe t autostradave; - Problematika e vendbanimeve:veorit e transportit urban n metropolet e mdha botrore; - Karakteristikat e transportit urban n qytetet e Kosovs.

- t prshkruaj transportin rrugor dhe transportin integral dhe intermodal; - prshkruaj kushtet shoqrore dhe historike t zhvillimit t regjioneve t Kosovs; - prshkruaj konceptin e ndrtimit t rrjetit rrugor n Kosov dhe lidhjen e Kosovs me Shqiprin dhe Evropn; - prshkruaj veorit e transportit urban n metropolet e mdha botrore dhe n qytetet e Kosovs.

Gjeologjin, gjeomorfologjin, klimatologjin, biogjeografin, ekonomin, teknologjin, ekologjin, politikn, urbanizmin

164

UDHZIME DIDAKTIKE

Gjat nxnies s msimit t gjeografis haset n mnyr t pashmangshme me kuptime - nocione t ndryshme, emra gjeografik dhe t dhna statistikore si pjes t inventarit gjeografik. Arsimtari duke shfrytzuar fakzografi, duhet t zhvilloj shkathtsi pr nxnie m t leht, t drejt dhe m t shpejt t kuptimeve gjeografike. Duhet zhvilluar shkathtsit pr pranimin, prpunimin dhe vlersim kritik t informatave gjeografike.. Kuptimet e ndryshme nga gjeografia turistike duhet t ilustrohen dhe t konkretizohen me shembuj nga Kosova, trojet etnike, rajoni dhe bota.
UDHZIME METODOLOGJIKE

Przgjedhja e metodave msimore sht n kompetenc t msimdhnsit dhe ajo bhet n prshtatje me nevojat dhe krkesat e nxnsve, veorit e prmbajtjes s temave dhe t njsive msimore, nivelit t formimit t nxnseve si dhe n prshtatje t moshs dhe aftsive t nxnsve. Me qllim t nxnies cilsore dhe arritjes s rezultateve optimale gjat procesit msimor sugjerohen kto metoda dhe teknika:

shpjegimi dhe sqarimi; t msuarit problemor; puna n grupe; diskutim q zgjedh problemin (debate); teknika e t menduarit kritik; shkmbim idesh (brainstrorming); vethulumtimi (krkimi); t shprehurit me goj; t shprehurit me shkrim; demonstrimi dhe interpretimi.

Gjat procesit msimor organizimi i nxnseve mund t jet:

puna me tr klasn; puna n grupe; puna n ifte; puna individuale.

Preferohet q me par t punohet n ifte, me qllim q nxnsit t lirohen nga emocionet, e pastaj te kalohet n pun n grupe. Puna n grupe mund t prfshij 4-7 nxns, vazhdon zakonisht pes minuta e n fund bhet prmbledhje e puns s grupit, ku vrehet lidhja e suksesit individual me suksesin e grupit ose suksesi i grupit t jet i lidhur me suksesin e klass. Pr tema t caktuara pr t cilat ekzistojn informacione t bollshme, mund t gjej zbatim edhe ligjrata interaktive e kombinuar me aktivitete praktike. N t gjitha rastet, zbatimi i metodave apo teknikave msimore t prmendura, duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve dhe t mjeteve prkatse didaktike pa 165

t cilat nuk mund t arrihen rezultate t pritura. Pr tema msimore q kan specifika te veanta mund t shfrytzohen me sukses msimi n natyr, vizitat n institute t ndryshme hidrometeorologjike, sizmike, gjeologjike, statistikore, biblioteka dhe organizimi i ekskursioneve t ndryshme me karakter gjeografik.
Metoda - diskutimi q zgjidh problemin nuk mjafton q pr do problem t jepet nj zgjidhje, por pr nj problem t jepen sa ma shum zgjidhje dhe t vlersohet zgjidhja m e mir. Metoda shkmbim idesh (brainstrorming) ka pr qllim t vej n dukje sa m shum ide, zgjidhje ose komente pr nj problem t dhn. VLERSIMI DHE NOTIMI

Gjat verifikimit dhe notimit t dijs (me shkrim ose gojarisht) arsimtari duhet t prgjithsoj qllimet e taksonomis s Bloom-it (njohje, kuptim, prdorim, analiza, sinteza, vlersim). Vlersimi realizohet gjat tri etapave: kontrolli; matja; vlersimi. Kontrolli ka t bj me prfundimin e rezultateve t t msuarit. Ai u prgjigjet pyetjeve di, u arrit, far nuk din nxnsit nuk u arrit.
Matja - ajo q u kontrollua duhet t matet. Nxnsi ka nevoj t dij rezultatin e kontrollit. Ajo shprehet me pik, prqindje (%) ose me nj evidenc t thjesht t formuluar me shprehje, shenja dalluese e tij krahasuar me nj standard t bazuar n kritere. Vlersimi sht procesi i vrojtimit, mbledhjes sistematike, analizimit dhe interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se deri n far shkalle nxnsi i ka zotruar objektivat. fardo mjeti q prdoret nuk mund t mat t gjitha karakteristikat e arritshmris s nxnsit, andaj duhet prdorur sa ma shum q t jet e mundur mjete dhe teknika t ndryshme, n mnyr q t mbledhim informacione t mjaftueshme pr t vlersuar shkalln e arritshmris s nxnsit. Vlersimi nnkupton vendosjen e nj vlere, gjykimin sasior ose cilsor t bazuar n matje. Kjo bhet nga msimdhnsi me not ose me shprehje (fjal,simbole). Instrumentet pr matje dhe vlersim:

vrojtimi, raporti me shkrimi i nj pune praktike apo hulumtimi, t shprehurit me goj, (t shprehurit me shkrim, flet kontrolluese (prdoret pr shkathtsit manovruese t nxnsit), test i bazuar n kriter dhe objektiva etj.

166

ORIENTIMET PR PUN T PAVARUR T NXNSVE

Kurikuli i lnds se gjeografis n prgjithsi, si dhe n veanti ai i klass s 10-t, duhet t jap orientime pr msimdhnsit, nxnsit dhe prindrit lidhur me shtjet se si mund te zhvillohet puna e pavarur e nxnsve me qllim q tu ndihmohet atyre t zhvillohen si msimmarrs. Veprimtaria e pavarur e nxnsve duhet t merret n konsiderat gjat muarjes dhe vlersimit t tyre. Pr t pasur sukses n msimin e lnds s gjeografis nxnsit i nevojitet nj lloj autonomie, ndrsa arsimtari pr ti realizuar me sukses kto detyra duhet:

t jet koordinator, lehtsues, udhzues; njohurit e veta ti prhap te nxnsit; t fut n klas klim besimi; ti inkurajoj nxnsit n progreset e tyre; t nxit motivimin dhe interesimin e nxnsve; ti inkurajoj nxnsit pr t marr iniciativa etj.

Lidhur me kt nxnsi merr iniciativa (nuk pret t nxitet pr t marr fjaln), nuk ka frik t bj gabime, prandaj: i prkushtohet puns s tij; nuk pret informata t gatshme nga arsimtari; hulumton burime t ndryshme t informatave; bashkpunon gjat puns n grupe; prpiqet ti vlersoj pikat pozitive dhe negative dhe t prmirsohet; merr prgjegjsi n punn kolektive.

167

SHKENCAT SHOQRORE
Histori Psikologji Edukat qytetare

168

HISTORI Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

N klasn 10-t, n lndn e historis synohet q nxnsit t ngren nivelin e informacioneve pr zhvillimet e prgjithshme shoqrore gjat historis dhe zhvillimin e shkathtsive pr prdorimin e tyre n jetn e prditshme. Pretendohet q prmes lnds s historis t mundsohet ngritja e gjithanshme e personalitetit t nxnsve si n aspektin shoqror, politik, kulturor, human, profesional etj.
QLLIMET

Programi msimor i lnds s historis pr klasn 10-t, t arsimit profesional ka pr qllim:

Zhvillimin e aftsive t nxnsve pr t kuptuar dhe analizuar zhvillimin e proceseve shoqrore, politike, ekonomike, arsimore e kulturore t shoqris njerzore nga lashtsia e deri n Revolucionin francez borgjez (Shekulli XVIII); Zhvillimin e aftsive t nxnsve pr t analizuar dhe krahasuar kushtet, mnyrn e jetess, t menduarit, t arriturat kulturore, tekniko-shkencore etj; Aftsimin e nxnsve pr t analizuar rolin e ngjarjeve dhe personaliteteve q kan ln gjurm n histori si dhe ndikimet q patn ato n kahet e zhvillimit t shoqris gjat ksaj periudhe; Zhvillimin e t gjykuarit drejt pr shkaqet, rrjedhojat dhe pasojat e luftrave t zhvilluara gjat ksaj periudhe. OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM DHE SPECIFIK T njoh Zhvillimet e prgjithshme t shoqris njerzore nga lashtsia e shekullin XVIII. T kuptoj Domethnien e koncepteve dhe terminologjis historike pr kt periudh; Kahet e zhvillimeve t shoqris njerzore nga antikiteti e deri n shekulli XVII.

169

T identifikoj Ngjarjet dhe personalitetet m t shquara politike, ushtarake, kulturore, arsimore, shkencore etj. t antikitetit, mesjets dhe kohs s re si ato kombtare ashtu edhe ato botrore. T analizoj Tiparet dalluese t etapave kryesore npr t cilat kaloi shoqria njerzore gjat ktyre periudhave historike; Faktort kryesor q ndikuan n zhvillimet e proceseve t gjithmbarshme shoqrore. T vlersoj Rolin e shtetit dhe t institucioneve t tjera vendore n avancimet e proceseve shoqrore; Ngjarjet historike q ndikuan negativisht n zhvillimin shoqror, n mnyr q ato t mos prsriten; Personalitetet q ndikuan negativisht n zhvillimin shoqror n mnyr q ato t mos prsriten. T zhvilloj qndrime dhe vlera T moj t arriturat dhe vlerat humane kombtare dhe ndrkombtare gjat ktyre periudhave; T sendrtoj ndjenjn dhe nevojn e mirkuptimit, bashkpunimit dhe kultivimit t marrdhnieve demokratike n shoqri; Respektimin e dallimeve (gjinore, etnike, kulturore, religjioze, klasore, etj.) n shoqri. Pr ruajtjen e trashgimis arkeologjike, ruajtjen e monumenteve kulturohistorike, muzeve, arkivave, bibliotekave etj. si pasuri kombtare e njerzore n prgjithsi.

170

HISTORIA PR SHKOLLAT PROFESIONALE 1 x 35 = 35 or n vit (28 or zhvillim, 2 or n dispozicion dhe 5 or prsritje)

Kategoria Nnkategoria Prmbajtjet programore Nxnsit msojn pr: Fazat e para t zhvillimit njerzor (1 or) 1. Lindja e Lasht II. PERIUDHA ANTIKE Kulturat (civilizimet) e luginave t lumenjve t mdhenj (1 or) 2. Mesdheu n Antikitet Ilirt shtrirja, shoqria, qytetrimi Formacionet shtetrore ilire II. PERIUDHA ANTIKE Greqia Antike jeta shoqrore dhe politike Roma Antike jeta shoqrore dhe politike (4 or) Rezultatet e pritura Nxnsit: - Kuptojn zanafilln e krijimit dhe zhvillimit t njeriut t par; krahasojn kushtet jetess t njerzve t par dhe jetn e tyre n kohn e gurit dhe t metaleve. - Njohin organizimin e shteteve t Lindjes s Lasht dhe specifikat e civilizimeve dhe t besimeve t ktyre popujve q u zhvilluan kryesisht n luginat e lumenjve t mdhenj. - Kuptojn shtrirjen gjeografike t fiseve ilire, marrdhniet shoqrore n mes tyre si dhe formacionet shtetrore t tyre; - Njohin dhe vlersojn besimin politeist si dhe prhapjen e krishterimit tek ilirt; - Dallojn specifikat kryesore t jets shoqrore dhe politike t Greqis Antike, funksionimin e demokracis dhe autarkis; - Njohin organizimin shoqror, politik, ushtarak t Roms Antike; - Dallojn karakteristikat dhe specifikat e shoqris romake, pushtimet dhe karakterin e tyre. - Dallojn kulturn dhe besimin dhe specifikat e zhvillimeve teknologjike n mes t popujve dhe shteteve t bots antike. Ndrlidhjet programore Me: Gjeografin, artin, ekonomin, sociologjin.

I. PARAHISTORIA

1. Bashksit e para njerzore

Gjeografin, letrsin, ekonomin, filozofin, sociologjin, artin. Gjeografin, edukatn qytetare, gjuhn, letrsin, ekonomin, filozofin, sociologjin, artin.

3. Kultura dhe besimi II. PERIUDHA ANTIKE

Kultura dhe zhvillimet teknologjike n antikitet (1 or)

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, filozofin, sociologjin, letrsin, artin,TIK.

171

1. Jeta Ekonomike, Politike dhe Institucionet Shtetrore n Evropn Perndimore III. MESJETA

Shoqria feudale n Evrop Jeta ekonomike, politike dhe institucionet shtetrore n Evropn Perndimore Popullsia, shtresat shoqrore, profesionet, fshati dhe qyteti mesjetare n Evrop (2 or)

- Veojn karakteristikat themelore t shoqris feudale, krahasojn rrethanat ekonomike dhe shoqrore n shtetet e Evrops Perndimore; - Identifikojn dhe vlersojn rolin e personaliteteve t rndsishme si Karli i Madh etj.; - Dallojn shtresat shoqrore nga profesionet si dhe specifikat e jets n fshat nga ato t qyteteve mesjetare t Evrops Perndimore. - Definojn veantit e jets shoqrore dhe politike t Perandoris Bizantine; - Identifikojn dhe mund t diskutojn pr karakteristikat shoqrore t arabve, shfaqjen e Islamizmit dhe veorit e tij; - Njohin dhe kuptojn zanafilln e shtetit Selxhuk dhe deprtimin e turqve n Azi t Vogl. - Kuptojn specifikat e shoqris arbrore dhe formacionet shtetrore n Arbri-shtetin e Arbrit dhe Principatat Arbrore; - Vlersojn dhe mojn rolin e luftrave lirimtare t Gjergj Kastriotit Sknder beut si dhe organizimin e shtetit t tij; - Kuptojn pasojat e deprtimeve osmane n Ballkan. - Kuptojn rrethanat dhe pasojat e deprtimit t sllave n Ballkan,

Gjeografin, letrsin, artin, ekonomin.

2. Bizanti, arabt dhe turqit n Mesjet. III. MESJETA

Bizanti (Perandoria Romake e Lindjes) jeta shoqrore dhe politike Arabt jeta shoqrore dhe politike Shteti Selxhuk dhe deprtimi i turqve n Azin e Vogl (3 or)

Gjeografin, letrsin, artin, muzikn, matematikn, medicinn.

3. Ballkani gjat mesjets III. MESJETA

Arbrit n Mesjet - Shteti i Arbrit Principatat Arbrore Gjergj Kastriotit Sknderbeu lirimi dhe organizimi shtetror (Lidhja e Lezhs) Luftrat mbrojtse t shqiptarve (arbrve) nn udhheqjen e Sknderbeut Ardhja e sllavve

Gjeografin letrsin, gjuhn, artin, muzikn .

172

n Ballkan dhe formimi i shteteve t Rashs, Dukls dhe Bosnjs Shtetit osman, deprtimet i tij n Ballkan (jeta shoqrore dhe politike) (6 or) 4. Lindja e Largt gjat Mesjets III. MESJETA Lindja e Largt Kina, India dhe Mongolia gjat mesjets (1 or)

shoqrin, formimin dhe organizimin e shteteve t Rashs, Dukls dhe Bosnjs; - Njohin organizimin shoqror, politik dhe shtetror osman, deprtimet e para t tyre n Ballkan, pushtimet dhe pasojat pr popujt e Ballkanit. - Kuptojn veorit shoqrore, etnike, ekonomike, politike dhe kulturore t shteteve t Lindjes s Largt gjat mesjets; - Analizojn dhe bjn krahasime pr ngjashmrit dhe dallimet n mes tyre. - Kuptojn dhe krahasojn zhvillimet kulturore, arsimore dhe teknologjike n bot dhe n vend gjat mesjet si dhe rndsin e tyre pr prosperitetin e prgjithshm t shoqris njerzore. - Identifikojn faktort q ndikuan n paraqitjen e Rilindjes evropiane si dhe rndsin e saj pr zhvillimet shoqrore; - Kuptojn shkaqet q ndikuan n lindjen dhe zhvillimin e reformave kishtare si dhe pasojat e fushats kundr reformave n Evrop. Po ashtu, njohin dhe vlersojn rolin e personaliteteve t shquara t kohs. - Identifikojn parakushtet dhe rrethanat q quan n zbulimet e mdha gjeografike si dhe rrjedhat e mpastajme t shoqris njerzore, sidomos n zhvillimet ekonomike.

Gjeografin, filozofin, sociologjin.

5. Arsimi dhe kultura n Mesjet

Zhvillimet kulturore arsimore dhe teknologjike n mesjet (1 or)

III. MESJETA
1. Rilindja, Reforma dhe Kundrreforma

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, filozofin, sociologjin, letrsin, artin,TIK. Artin, letrsin, edukatn qytetare, sociologjin ekonomin.

Rilindja (Renesanca), Reforma dhe Kundrreforma ( 1 or)

IV. KOHA E RE

IV. KOHA E RE

2. Zbulimet e Mdha Gjeografike

Zbulimet e Mdha Gjeografike dhe rrjedhojat - shfaqja e ekonomis botrore (1 or)

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, bujqsin,artin, sociologjin.

173

3. Evropa gjat Kohs s Re IV. KOHA E RE

Ngritja e shteteve absolutiste n Evrop Iluminizmi (2 or)

- Analizojn kushtet dhe identifikojn karakteristikat dalluese t shteteve absolute ne Evrop; - Njohin rrethanat q ndikuan n shfaqjen e Iluminizmit si dhe ndikimet e ksaj ideje pr rrjedhat shoqrore, kulturore e politike n Evrop. - Prshkruajn organizimin, funksionimin si dhe zgjerimin e shtetit osman gjat ktyre shekujve; - Perceptojn dhe identifikojn pjesmarrjen dhe integrimin e shqiptarve n administratn osman si dhe qndresn e tyre ndaj ktij pushteti; - Kuptojn dhe identifikojn pjesmarrjen dhe integrimin e popujve t Ballkanit n administratn osmane, bashkpunimin n mes tyre si dhe qndresn ndaj pushtetit osman. - Identifikojn dhe interpretojn kushtet dhe rrethanat e zhvillimeve n ShBA para dhe gjat Revolucionit si dhe raportet q u krijuan pas shpalljes s pavarsis. - Vlersojn dhe interpretojn rndsin e madhe q patn zhvillimet kulturore, arsimore dhe teknologjike n progresin e prgjithshm t shoqris.

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, letrsin, artin.

4. Perandoria Osmane dhe Ballkani gjat Kohs s Re

Perandoria Osmane gjat shekujve XVIXVIII Shqiptart gjat shekujve XVI- XVIII Popujt e Ballkanit gjat shekujve XVI- XVIII

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, letrsin, artin.

IV. KOHA E RE

( 3 or )

IV. KOHA E RE

5. Azia, Afrika dhe Amerika gjat Kohs s Re

Krijimi i ShBA-ve (1 or )

Gjeografin, edukatn qytetare, letrsin.

IV. KOHA E RE

6. Arsimi, kultura, shkenca dhe teknika

Zhvillimet kulturore, arsimore dhe teknologjike ( 1 or )

Gjeografin, edukatn qytetare, ekonomin, filozofin, sociologjin, letrsin, artin,TIK.

174

Vrejtje: 2 or msimore mbesin n dispozicion t arsimtarit q sipas dshirs dhe interesimit t nxnsve t ket mundsi pr t zgjedhur ndonj njsi msimore n kuadr t prmbajtjeve programore, historis lokale etj. Mund t realizohet edhe vizit n ndonj institucion ose vendi kulturo-historik (arkiva, muze, biblioteka, institute shkencore, monumente etj.). METODOLOGJIA E MSIMDHNIES

Metodologjia e msimdhnies prcakton suksesin e realizimit t qllimeve dhe t objektivave q msimdhnsi ia paracakton vetes n baz t prmbajtjeve programore. Metodat dhe teknikat e msimdhnies jan po aq t larmishme sa edhe vet stilet dhe mnyrat e nxnies s vet nxnsve. Prandaj, gjat nj ore msimore, msimdhnsi mund t prdor disa forma, teknika dhe metoda msimore t kombinuara me njratjetrn, n mnyr q t arrij rezultate optimale gjat procesit msimor. Duke synuar prmbushjen e krkesave pr nxnie cilsore me nxnsin n qendr, sugjerohen metoda, forma dhe teknika t tilla si:
Format kryesore t organizimit t procesit msimor jan:

puna me gjith klasn; puna me grupe (t mdha ose t vogla); puna me ifte; puna individuale.

Metodat:

E msimdhnies - kallzimi, shpjegimi, ligjrata, biseda, demonstrimi etj. E t msuarit - sht metod e puns s prbashkt e msimdhnsit dhe nxnsve dhe prdoret pr arritjen e qllimeve, synimeve, qllimeve, objektivave etj. E t nxnit - vrojtimi i pavarur, ushtrimet, diskutimet, debatet, shfrytzimi i literaturs, shkmbimi i mendimeve etj. Krkimore - sht metod q mundson t bhen krkime historike nprmjet burimeve dhe analizave lidhur me saktsin dhe interpretimin e fakteve t gjetura.

Teknikat:

Ekziston nj numr i madh teknikash t msimdhnies dhe t nxnies. Ktu sugjerohen vetm disa prej tyre. - Brainstrorming (shkmbim mendimesh, gjenerim idesh) - sht teknik efektive q m tepr prdoret n fillim t ors msimore. Klasteri (grumbulli apo pema e mendimeve) - nxit nxnsit pr t menduar rreth nj teme t caktuar. Zakonisht shrben pr t krijuar lidhje midis fakteve. INSERT-i - (sht sistem ndrveprues i shnimit pr t menduarit dhe leximin e efektshm). Kjo teknik prdoret n pjesn kryesore dhe sht

175

efektive, sepse nxnsi sht gjithmon aktiv dhe mban qndrim kritik ndaj asaj q e lexon. Pesvargshi sht teknik e veant, e cila ka pes vargje, dhe krkon prmbledhjen e informacionit n shprehje t cilat prshkruajn apo reflektojn rreth ides kryesore t tems. Xhigsou (ndrthurja) sht teknik e t lexuarit n bashkpunim, leximi i njsis msimore nuk bhet n trsi nga ana e t gjith nxnsve, por nxns t caktuar jan prgjegjs pr pjes t caktuara.

Teknika t tjera jan: ditari dypjessh, di-dua t dij msova, ese 5 dhe 10, rrjeti i diskutimit, diagrami i Venit, shkrimi i lir etj. Historia gojore sht gjithashtu nj nga mnyrat bashkkohore t msuarit t lnds s historis. N t gjitha rastet zbatimi i metodave apo i teknikave msimore t lartprmendura duhet t shoqrohet me prdorimin e materialeve prkatse didaktike, pa t cilat nuk mund t arrihen rezultate e dshiruara. Pr tema msimore t caktuara mund t shfrytzohen me sukses muzet, galerit, bibliotekat, arkivat, ekskursionet n vendet dhe monumentet kulturore-historike etj.
VLERSIMI

Vlersimi sht proces i mbledhjes sistematike, i analizs dhe i interpretimit t informatave me qllim t prcaktimit se n shkalle nxnsi ka zotruar objektivat udhheqs. Vlersimi sht proces i vazhdueshm dhe u shrben qllimeve t ndryshme. Ndr qllimet kryesore t vlersimit jan:

T siguroj informacion rreth prparimit t nxnsve; T`u siguroj nxnsve informacion msimor; T`i motivoj nxnsit; T siguroj realizimin e objektivave t prcaktuar; T vlersoj gatishmrin e nxnsve pr nxnie n t ardhmen.

TIPET E VLERSIMIT

Ekzistojn tipa t larmishm t vlersimit, si: Vlersimi diagnostikues prcakton te nxnsit dobsit, vshtirsit, problemet dhe identifikon nxnsit me nevoja t veanta. Vlersimi formues ka pr qllim ta udhzoj msuesin n planifikim, dhe t nxnsit t identifikoj vshtirsit gjat nxnies (puns) me qllim q tu ndihmoj dhe t plotsoj nevojat e tyre pr nxnie m t suksesshme. Vlersimi klasifikues ka pr qllim t caktoj pozitn e nxnsit n raport me shkathtsit e zotuara paraprake dhe objektivat e parashikuar.

176

Vetvlersimi sht proces i mbledhjes, analizimit, interpretimit t informatave dhe veprimtaris q nxnsi e bn vet me an t ndonj mjeti vlersues. Vlersimi prmbledhs bhet me qllim q t zbuloj shkalln e arritjes s objektivave pas nj periudhe t caktuar t msimdhnies, p.sh. pas nj kapitulli, gjysmvjetori, viti, etj. Vlersimi n baz t kritereve kupton vlersimin q do nxns prmbush kriteret e caktuara, p.sh. krahasimin e pikve t testit me nj standard t caktuar. Ky vlersim i siguron informacion msimdhnsit t identifikoj vshtirsit e nxnsit dhe t ndihmoj n prmirsimin e tyre.

Vlersimi formues dhe diagnostikues nuk cilsohet me nota, por n baz t tij msimdhnsi planifikon punn e tij.
Vlersimi i brendshm prfshin planin msimor. Veprimtaria vlersuese formulohet, zhvillohet dhe vlersohet nga msuesi. Vlersimi i jashtm. Veprimtarit vlersuese hartohen jasht shkolls (specialist t nivelit t lart). Vlersimi i prditshm bazohet n kontrollin e puns s nxnsit n klas. Vlersimi paraprak bhet para testimit vlersues. Vlersimi prfundimtar bhet n fund t vitit dhe bazohet n vlersimin prfundimtar t nj lnde t caktuar. Vlersimi n proces bazohet n vlersimin e mbikqyrjes s drejtprdrejt gjat kryerjes s nj pune ose detyre n zhvillim etj.

Veprimtarit kryesore t vlersimit n klas

Kontrolli i zakonshm i veprimtarive n klas; Detyrat e shtpis; Testet. Msimdhnsi gjat ors msimore i kontrollon rregullisht nxnsit, u jep informacione pr t lehtsuar nxnien dhe vazhdimisht kupton prparimin e nxnsve dhe vshtirsit e tyre; Rndsia e detyrave t shtpis sht se prmes tyre sigurojm informacione pr vazhdimin dhe zgjerimin e njohurive t nxnsve n mnyr t pavarur dhe pr prvetsimin e njsive t msuara gjat kryerjes s detyrave t shtpis. N rast t paraqitjes s vshtirsive ndihma e prindit sht e dobishme, por njherit mund t jet edhe e padobishme n rast se n vend q t hulumtoj pr zgjidhjen e detyrs nxnsi i merr t gatshme nga prindi.

177

Format e testeve jan: Me shkrim; Prmes paraqitjes grafike etj.

Testimet jan t rndsishme pr t siguruar informacione pr prparimin e nxnsit, por n raste t veanta mund t ket edhe ant negative pr arsye se te nxnsit shkaktojn ankth, stres, frik etj. Gjat zbatimit t testimit, sistemi i poentimit zgjidhet nga vet msimdhnsi. Pr vlersimin e njohurive t nxnsve prdorim edhe veprimtari t tjera, p.sh:
Vlersimi i eseve; Vlersimi me dosje; Vetvlersimi etj. BURIMET DHE MJETET MSIMORE

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Aspekte t msimdhnies s historis, Prishtin, 1997. Bardhyl Musai, Psikologjia e edukimit, Shtpia Botuese: Pegi, Tiran,1999. Bardhyl Musai, Metodologjia e msimdhnies, Tiran, 2003. Historia e Popullit Shqiptar I, Tiran, 2001. Historia e Popullit Shqiptar II, Tiran, 2001. Grup autorsh, Historia e Popullit Shqiptar, pr shkolla t mesme, botoi: Libri Shkollor, Prishtin,1998. 7. Mikel Pjetrushi, Atlas historik i bots, Shtpia Botuese: Camaj-Pipa, Shkodr, 2001.
BURIMET N INTERNET

1. 2. 3. 4. 5.

www.dadalos.org www.historyplace.com www.eurocliohistory.or www.euroclio.net www.bbc.co.uk/history/

178

PSIKOLOGJI Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) Hyrje

Psikologjia sht ndr fushat e studimit m t preferuara gjat viteve t fundit n Kosov. Kjo prirje sht plotsisht n prputhje me interesimin e t rinjve n shkall botrore pr t studiuar kt disiplin. Kjo, sepse ky profesion skalit tek individi ndr shkathtsit m t paraplqyera pr tregun e puns si shkathtsi emocionale, vetvzhgim dhe vetorientim m t mir, dgjim aktiv, aftsi pune n ekip, inteligjenc sociale, pranim m t madh diversiteti, etj. Gjithashtu, fushat, kur mund t zbatohen parimet psikologjike, jan t shumta dhe t gjera. Planprogrami i paraqitur pr shkollat e mesme profesionale t Republiks s Kosovs ofron nj tablo bazike t asaj ka ofron psikologjia n kuptimin m t prgjithshm. Kjo tablo merr parasysh dhe i prshtatet n mnyr t natyrshme numrit t orve n dispozicion t ofruar pr lndn Psikologji nga Planprogrami pr Shkollat Profesionale i prpiluar nga Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis (MASHT). Pavarsisht ktyre ekuilibrave, planprogrami sht ambicioz n at, q parasheh si rezultate t pritura. Planprogrami prbhet prej pes kategorive kryesore, t cilat jan: historia dhe metodat e hulumtimit n psikologji, biopsikologjia, zhvillimi jetsor, kognitiviteti dhe socio-kultura. N kuptimin e ngarkess s orve, m shum rndsi i sht kushtuar kategoris s biopsikologjis (10 or), ndrkoh q m pak zhvillimit jetsor (2 or). Planprogrami bazohet mbi konceptin e planprogramit ekzistues t psikologjis pr klasn 11, gjimnazet shoqrore dhe natyrore.
Qllimet

Qllimet kryesore t lnds s psikologjis pr shkollat e mesme profesionale jan:

Njoftimi i nxnsve me konceptet dhe fushat tradicionale t psikologjis si dhe kuptimi i atyre koncepteve dhe fushave prej tyre; Aplikimi i njohurive t marra nga nxnsit n botkuptimet e tyre pr veten dhe shoqrin q i rrethon.

Objektivat

Objektivat e lnds s psikologjis pr shkollat e mesme profesionale jan:

1) T demonstroj nj nivel t knaqshm njohurish mbi shkencn e psikologjis: T identifikoj drejtimet kryesore t psikologjis; T bj dallimet midis drejtimeve kryesore t psikologjis sa i prket mnyrs sesi e studiojn ato psikologjin; T njihet me metodat e hulumtimit n psikologji.

179

2) T zbrthej natyrn e koncepteve psikologjike tek individi dhe shoqria: T prshkruaj zhvillimin njerzor si proces; T njoh disa nga teorit mbi zhvillimin njerzor; T njoh dhe shpjegoj procesin e t nxnit; T zbrthej fenomenin e kujtess dhe aspekte t veanta t tij; T shpjegoj procesin e t menduarit, gjuhs dhe ndrveprimin midis tyre; T identifikoj dhe shpjegoj gjendjet kryesore t vetdijes. 3) T shpjegoj fenomene themelore t msuara t marrdhnies shoqri individ: T prmend dhe shpjegoj dallimet individuale midis njerzve; T prshkruaj personalitetin dhe mnyrat e vlersimit t tij; T numroj rregullimet psikologjike, duke identifikuar raste konkrete; T prshkruaj ndikimin e dimensioneve sociale dhe kulturore mbi sjelljen. 4) T identifikoj procese bazike mendore individuale dhe ndikimin e tyre tek situata t caktuara: T identifikoj bazat biologjike t sjelljes; T shpjegoj ndijimin dhe perceptimin dhe aspekte t veanta t tyre; T prshkruaj motivacionin dhe emocionin n kontekstin personal psikologjik; T prshkruaj funksionimin seksual t njeriut dhe t thot se si formohen rolet gjinore; T prshkruaj fenomenin e stresit dhe ti ilustroj njohurit e fituara me shembuj nga jeta personale psikologjike. 5) T prshkruaj terma t caktuara psikologjike dhe zbatimin e tyre n praktik:

180

PRMBAJTJA PROGRAMORE KATEGORIT NNKATEGORIT Numri i orve %

Historia dhe metodat e hulumtimit n psikologji Biopsikologjia

Zhvillimi i psikologjis si shkenc Teorit kryesore psikologjike Metodat e hulumtimit psikologjik Bazat biologjike t sjelljes Ndijimi dhe perceptimi Motivacioni dhe emocioni Seksualiteti dhe gjinia Stresi, prballimi i tij dhe shndeti Zhvillimi njerzor gjat jets T nxnt Kujtesa T menduarit dhe gjuha Gjendjet e vetdijes Dallimet individuale Personaliteti dhe vlersimi rregullimet psikologjike Trajtimi i rregullimeve psikologjike Dimensionet kulturore dhe sociale t sjelljes

17.1

10

28.5

Zhvillimi jetsor 2 8 5.7 22.8 Kognitiviteti

Socio-kultura

25.7

181

PRMBAJTJA LNDORE SIPAS KATEGORIVE ME REZULTATET E PRITURA Historia dhe metodat e hulumtimit n psikologji (6 or) Prmbajtja programore: 1. Psikologjia si shkenc ndryshimet, q ka psuar, zhvillimit t saj dhe gjat Rezultatet e pritura:

Disiplinat dhe nndisiplinat kryesore Prshkrimi dhe krahasimi i pikpamjeve biologjike, sjelljeve, kognitive dhe sociot psikologjis; kulturore; Vzhgimi natyror dhe studimi Prshkrimi i elementve t nj eksperimental; eksperimenti; Hulumtimet kualitative dhe Shpjegimi dhe krahasimi i strategjive t kuantitative. hulumtimeve kualitative dhe atyre kuantitative; Identifikimi i shtjeve etike n hulumtimin psikologjik; Diskutimi mbi zhvillimin e psikologjis si nj shkenc empirike. Biopsikologjia (10 or) Prmbajtja programore: 1. Bazat biologjike t sjelljes Struktura dhe funksioni i neuronit; Organizimi i sistemit nervor; Organizimi hierarkik i strukturs s trurit dhe funksioni i tij; Ndikimi i ndrveprimit t trashgimis me ambientin mbi sjelljen; Ndikimi i evolucionit mbi mekanizmat psikologjik. Identifikimi i neuronit si baza e komunikimit neutral; Prshkrimi se si informacioni transmetohet dhe integrohet n sistemin nervor; Analiza se si procesi i neurotransmetimit mund t modifikohet nga trashgimia dhe ambienti; Klasifikimi i ndarjeve dhe i nn-ndarjeve kryesore t sistemit nervor; Krahasimi midis hemisfers s djatht dhe t majt n funksionimin e trurit; Vlersimi se si ndikojn trashgimia dhe ambienti mbi sjelljen; Shpjegimi se si tendencat e evoluara ndrveprojn me ambientin dhe kulturn e tanishme n prcaktimin e sjelljes. Rezultatet e pritura:

182

2. Ndijimi dhe perceptimi Shpjegimi i koncepteve t pragut, adaptimit dhe konstantes; Koncepte bazike q shpjegojn aftsit dhe kufizimet e procesit t Prshkrimi i operimit t sistemeve t ndijimit; ndijimit; Ndrveprimi i individit me ambientin Prshkrimi i ndikimit t ndryshoreve t n prcaktimin e perceptimit; ambientit, motivimit, prvojave t kaluara, kulturs dhe pritshmrive mbi Natyra e vmendjes. perceptimin; Shpjegimi se far nnkupton koncepti i vmendjes. Ilustrime t aplikimit t koncepteve t motivimit tek njerzit dhe kafsht; Prshkrimi i ndrveprimit t stimujve t brendshm dhe ambientale n prcaktimin e motivimit; Prshkrimi i nj ose m shum teorive t motivacionit si pr shembull, hierarkia e nevojave nga Maslov, disonanca kognitive, etj; Prshkrimi i dallimeve n perceptime midis individve q kan motivim t ndryshm; Shpjegimi se si t nxnit, kujtesa, zgjidhja e problemeve dhe vendimmarrja ndikohen nga motivacioni dhe emocioni.

3. Motivacioni dhe emocioni Konceptet motivacionale; Teorit kryesore t motivacionit; Ndrveprimi i faktorve biologjik dhe faktorve kulturor n zhvillimin e motiveve; Aspekte fiziologjike, afektive, kognitive dhe sjelljeve t emocioneve dhe ndrveprimi midis ktyre faktorve; Efektet e motivacionit dhe emocioneve mbi perceptimin, kognicionin dhe sjelljen.

4. Seksualiteti dhe gjinia Shpjegimi i bazs biologjike t motivit Zhvillimi i dallimeve gjinore; seksual; Cikli i reagimit seksual dhe sjellja Prshkrimi i ndikimit t faktorve seksuale; kulturor dhe social mbi seksualitetin; Qndrimet dhe sjellja seksuale. Renditja e disa rregullimeve t seksualitetit. 5. Stresi, prballimi i tij dhe shndeti Identifikimi dhe shpjegimi i burimeve t Burimet e stresit; stresit; Reagime fiziologjike ndaj stresit; Renditja dhe shpjegimi i reagimeve t mundshme fiziologjike & psikologjike Reagime psikologjike ndaj stresit; ndaj stresit; Strategji kognitive dhe t sjelljeve pr prballimin e stresit dhe Identifikimi dhe shpjegimi i strategjive kognitive dhe sjelljeve n prballimin e promovimin e shndetit. stresit dhe promovimin e shndetit.

183

Zhvillimi jetsor (2 or) Prmbajtja programore: 1. Zhvillimi njerzor gjat jets Zhvillimi si proces jetsor; Teknika hulumtuese pr mbledhjen e t dhnave pr procesin zhvillimor; Teorit e fazave t zhvillimit. Prshkrimi i ndryshimeve fizike, kognitive dhe sociale nga periudha para lindjes gjat gjith jets; Ekzaminimi i natyrs s ndryshimit gjat ciklit jetsor; Skicimi i fazave t teorive t zhvillimit t autorve teorik si Piazheja, Eriksoni, Kohlbergu, etj.; Identifikimi i mekanizmave nprmjet t cilve faktort biologjik dhe ambiental lidhen me konceptimet e shoqris n formsimin e gjinive dhe t prvojave t meshkujve dhe femrave. Rezultatet e pritura:

Kognitiviteti (8 or) Prmbajtja programore: 1.T nxnit Karakteristikat e t nxnit; Parimet e kushtzimit klasik; Komponent t t nxnit kognitiv; Roli i biologjis dhe kulturs n prcaktimin e t nxnit. Rezultatet e pritura:

Diskutimi i t nxnit nga pikpamja psikologjike; Prshkrimi i paradigms s kushtzimit klasik; Prshkrimi i paradigms s kushtzimit operat; Prshkrimi i qasjeve kognitive t t nxnit; Identifikimi i kontributeve biologjike tek t nxnit; Zbrthimi se si faktort biologjik dhe kulturor ndrveprojn t pengoj ose t zgjeroj t nxnt.

2. Kujtesa Ruajtja e informacionit n kujtes; Sjellja e shembujve pr dallimin midis Sistemet afatshkurtra dhe afatgjata procesimit siprfaqsor dhe atij t thell; t kujtess; Prshkrimi i operimit t kujtess Rikuperimi dhe nxjerrja e afatshkurtr; informacionit nga kujtesa; Prshkrimi i operimit t kujtess Bazat biologjike t kujtess. afatgjat;

184

 Analizimi i rndsis s rikuperimit t gjurmve n kujtes; Identifikimi i strukturave t rndsishme trunore pr kujtesn; Zhvillimi i strategjive pr prmirsimin e kujtess bazuar n kuptimin ton pr t.

3. T menduarit dhe gjuha

Prkufizimi i t menduarit si nj proces mendor i prfshir n manipulimin dhe Prbrsit themelor t mendimit; kuptimin e informacionit; Tipare strukturore t gjuhs; Demonstrimi i faktit, q informacioni Teorit dhe fazat zhvillimore t klasifikohet sipas kategorive, t cilat prvetsimit t gjuhs; prmbajn element t ngjashm dhe q Lidhje midis t menduarit dhe njihen si koncepte; gjuhs. Prkufizimi i gjuhs si simbole dhe tinguj q projn kuptim dhe lehtsojn komunikimin; Diskutimi i efekteve t zhvillimit n prvetsimin e gjuhs; Vlersimi i teorive mbi prvetsimin e gjuhs; Ekzaminimi i ndikimit t gjuhs mbi t menduarit dhe sjelljen. 4. Gjendjet e vetdijes Karakteristikat e gjumit dhe t teorive q shpjegojn se pse flem ne; Teorit q shpjegojn dhe interpretojn ndrrat; Kategorit e drogave psikoaktive dhe efektet e tyre. Prshkrimi i dy cikleve t gjumit; Krahasimi i teorive. q shpjegojn. se pse flem ne; Identifikimi i tipeve t rregullimeve t gjumit; Demonstrimi i kuptimit t dallimeve individuale sa i prket prmbajtjes s ndrrave; Dallimi i kategorive t drogave kryesore psikoaktive dhe efekteve t tyre.

185

Socio-kultura (9 or) Prmbajtja programore: 1.Dallimet individuale Koncepte, q lidhen me matjen e dallimeve individuale; Ndikimi dhe ndrveprimi i trashgimis dhe ambientit n dallimet individuale; Natyra e inteligjencs; Natyra e testimit t inteligjencs. Prkufizimi dhe kuptimi i natyrs s ndrtimit t testeve mbi inteligjencn, kreativitetin dhe personalitetin; Shpjegimi se si inteligjenca ndikohet nga trashgimia dhe ambienti; Prshkrimi i teorive mbi inteligjencn; Diskutimi mbi at se si testet e inteligjencs pasqyrojn dallimet midis njerzve. Rezultatet e pritura:

Prkufizimi i personalitetit si nj mnyr unike e t ndjerit, t menduarit dhe t vepruarit; far nnkuptohet me personalitet dhe konstrukte personaliteti; Shpjegimi i rolit t konstrukteve t personalitetit si korniz pr organizimin e Qasjet dhe teorit e personalitetit. fenomeneve t sjelljes; Shpjegimi i karakteristikave t qasjeve psikoanalitike, kognitive-biheviorale, humanistike dhe asaj t trajtave. 2. Personaliteti dhe vlersimi i tij 3. rregullimet psikologjike Karakteristikat dhe origjina e sjelljes Identifikimi i karakteristikave t anormale; zakonshme t sjelljes anormale; Kategori kryesore t sjelljes Citimi i shembujve t sjelljes anormale anormale; Lidhja e gjykimeve mbi sjelljen anormale Ndikimi i rregullimeve mendore. dhe kontekstit, ku shfaqen kto gjykime; Prshkrimi i shpjegimeve kryesore mbi origjinat e sjelljes anormale; Diskutimi i kategorive kryesore t normalitetit; Diskutimi i stigms, q shoqron normalitetin.

186

4.Trajtimi i rregullimeve psikologjike

i disponibilitetit dhe Metoda t mirnjohura t prdorura Prshkrimi prshtatshmris s mnyrave t pr trajtimin e njerzve me ndryshme t trajtimit t njerzve me rregullime mendore; rregullime psikologjike; Lloje t praktikuesve, q trajtojn njerzit me rregullime mendore; Prshkrimi i karakteristikave t trajtimit dhe parandalimit efektiv t rregullimeve shtje etike dhe ligjore q lidhen me psikologjike; trajtimin e njerzve me rregullime mendore. Prshkrimi i lidhjes midis shndetit mendor dhe ligjit.
5.Dimensionet sociale dhe kulturore t sjelljes Qndrimet dhe gjykimi social; Proceset grupore; Ndikimi social.

Prshkrimi i procesit t ndikimit t atribuimeve mbi shpjegimet, q japim ne pr sjelljen; Identifikimi i burimeve t formimit t qndrimeve; Prshkrimi i efektit t pranis s t tjerve mbi sjelljen individuale; Prshkrimi i rrethanave n t cilat sht m e mundshme t ndodhin konformiteti dhe obedienca; Diskutimi i natyrs s altruizmit n shoqri; Diskutimi i domethnies s agresivitetit.

Qasjet ndr-lndore

Lnda e psikologjis pr shkollat e mesme ngrthen n vetvete shum element t shkencave dhe fushave t ndryshme t shkencs. Prgjithsisht, qasjet ndr-lndore m t rndsishme jan: N kategorin pr historin dhe metodat e hulumtimit n psikologji, materiali lndor sht i lidhur ngusht me fushn e statistikave. Pr shembull, n pjesn e hulumtimeve kuantitative materiali lndor lidhet padyshim me konceptet bazike t statistikave deskriptive, si pr shembull devijimi standard. N kategorin mbi biopsikologjin, materiali lndor sht i lidhur me shkencn e biologjis, me anatomin dhe fiziologjin, me kulturologjin, si dhe me fushn e shndetit mendor. Pr shembull, kur flitet pr stresin, materiali lndor prfshin jo vetm prshkrimin e reagimit fizik t organizmit ndaj stresit (fiziologji), por gjithashtu flitet edhe pr modele tradicionale kolektive reagimi ndaj stresit (kulturologji).

187

N kategorin mbi zhvillimin jetsor, nj piktakim i rndsishm sht ai me biologjin dhe fushn teknologjike. Pr shembull, ne t gjith lindim me disa t dhna t caktuara t trashguara (gjenetik/biologji), t cilat na e prcaktojn n nj mas zhvillimin. Sidoqoft, ndikimit t ktyre faktorve gjenetik, u shtohet ndikimi edhe i faktorve t tjer. Pr shembull, n zhvillimin ton nuk ndikon njsoj si shkrimi me stilolaps gjat gjith jets, si puna e vazhdueshme/qndrimi pr nj koh t gjat prpara kompjuterit (ndikimi i teknologjis n zhvillim). Materiali n kategorin mbi kognitivitetin sht i lidhur ngusht me biologjin dhe linguistikn. Pr shembull, nj shpjegim eventual, se kur fillon fmija t flas pr her t par, do t prfshinte si nnvizimin e origjins dhe evolucionit t gjuhs (biologjia), ashtu edhe diferencimin e tingujve t prgjithshm dhe atyre, q rrjedhin nga shkronjat (fonetika/linguistika). N kategorin mbi socio-kulturn, qasjet ndr-lndore kan t bjn kryesisht me kulturologjin, sociologjin, fushn e shndetit mendor, etikn, drejtsin dhe me psikiatrin. Pr shembull, nj rregullim i caktuar sht nj problem i shndetit mendor, por gjithashtu nj objekt i puns s nj specializimi mjeksor t quajtur psikiatri. Ndrkoh, q trajtimi i nj rregullimi psikologjik nga psikiatrt i nnshtrohet rregullave ligjore pr at se far lejohet dhe far jo (drejtsia), si dhe kodeve t caktuara profesionale, t cilat prcaktojn, se far sht e mir dhe far e keqe (etika).

Udhzime metodologjike

Duket se sht e vshtir pr msuesit (sidomos ata q do ta japin pr her t par lndn e psikologjis) q ti zbatojn standardet e msiprme gjat procesit msimor. Nj nga pikat ku msuesit mund t mbshteten jan rezultatet e pritura t sugjeruara, t cilat mund t prdoren jo vetm si nj baz e mir e ndrtimit t aktiviteteve n klas, por edhe si pik referimi pr planifikimin e kohs, nj problem ky me t cilin ka shum mundsi t prballen msuesit. Gjithashtu, rezultatet e pritura mund t prdoren fare mir pr nj vlersim sa m objektiv t nxnsve. Nga ana tjetr, kto rezultate shrbejn pr krijimin e nj baze solide njohurish nga ana e nxnsit pr psikologjin si shkenc, duke plotsuar kshtu nj pjes t rndsishme t formimit t tyre, q u lejon atyre t njohin m mir veten dhe t tjert. Pra, rezultatet e pritura mund t prdoren si pjes integrale n planin e msimit t msuesit pr do or t caktuar, ku mund t prfshijn gjithashtu edhe materialet q i duhen pr orn, kohzgjatjen e saj, etj. Rekomandohet fuqishm q pr planprogramin e paraqitur t prdoren mjete audiovizuale pr t br t mundur kuptimin sa m t mir t materialeve t dhna nga ana e nxnsve. sht e vrtet q materialet didaktike pr psikologjin mungojn n nj mas t madhe n Kosov, por duhet thn q gjendja n lidhje me kt po ndryshon dita-dits. N kt kuptim, msuesit duhet t jen mendjehapur dhe t jen t gatshm pr t prdorur mjete audiovizive n ort e tyre t psikologjis. Nj planprogram cilsor dhe i guximshm mund t zbatohet vetm duke u mbshtetur tek msimdhns q nxisin msimin ndraktiv, integrojn element teknologjik n msimdhnie dhe kan njohuri pr hulumtimet e bra pr tema t veanta. 188

Msimdhnsit duhet t inkurajojn shprehjen e mendimeve dhe qndrimeve t ndryshme gjat ors s msimit pr t br t mundur kuptimin m t mir t pikpamjeve individuale dhe kulturore. Ndrkoh q vet stafi msimdhns i lnds s psikologjis duhet t shkmbej informacion midis njri-tjetrit, t jet i trajnuar nga pikpamja teknologjike dhe t marr pjes n ngjarje t ndryshme (konferenca, seminare) q lidhen me psikologjin n prgjithsi dhe msimdhnien e saj n veanti, duke i hapur kshtu dritn e gjelbr zhvillimit profesional. Kshtu, disa nga metodat q rekomandohen pr t zbatuar filozofit e lartprmendura t msimdhnies, me qllim arritjen e standardeve t vendosura pr kt lnd, do t ishin:
Puna individuale kjo metodologji pune do t ishte shum pozitive t prdorej sa her q msimdhnsi gjykon se nxnsi duhet t reflektoj n mnyr individuale n radh t par pr konceptet dhe shtjet e trajtuara n klas. Kjo metodologji mund t grshetohet me punn n ifte. Puna n ifte ksaj metodologjie pune zakonisht i paraprin puna individuale. Kjo metodologji pune shfrytzohet zakonisht pr t rikonfirmuar njohurit e nxnsve dhe pr tu dhn mundsi atyre t krijojn nj ambient diskutues n mes tyre. Puna n grupe t vogla kjo metodologji ndikon q nxnsit nn vzhgimin e msuesit t ken mundsi q ti diskutojn idet e tyre n grup, t formulojn mendime n mnyr ekipore dhe ti prezantojn ato prpara klass. Ndarja e klass n dy grupe kjo metodologji pune do t ishte ideale sidomos kur msimdhnsi synon q t nxis diskutimin dhe shprehjen e qndrimeve pr koncepte ose shtje t caktuara nga ana e nxnsve. Pyetje autorit Kjo metod sht tepr e rndsishme q nxnsit t reflektojn me sy kritik ndaj materialit q i ofrohet.
Vlersimi

N mnyr q vlersimi t reflektoj objektivisht njohurit e marra nga nxnsit n klas, integrimin e tyre n mendimin personal, shprehjen e t njjtave me an t t shkruarit metodat e vlersimit e rekomanduara do t ishin:
Vrojtimi Kjo metod do t vlente pr t par dhe vlersuar aktivitetin n klas t nxnsve. Msimdhnsi mund ti shnoj vrojtimet e tij n ditarin e tij n mnyr q t ket sistematizim n kt pik dhe t shmang mundsin e harrimit t detajeve pr do student. Testi me shkrim kjo metod vlersuese ndoshta do t ishte mir t aplikohej pas do kategorie msimore si dhe n fund t lnds. Eseja kjo metod vlersuese do t prdorej me qllim q t vrtetohet se sa mund ti integroj dhe riprodhoj nxnsi njohurit e marra me an t t shkruarit. Gjithashtu, eseja do t ishte metod ideale pr t par se qndrim personal ka nxnsi ndaj koncepteve t trajtuara n klas. M tej, kjo metod vlen edhe si paraprgatitje e

189

nxnsit pr nj pun akademike m t avancuar, nse do t vijoj studimet universitare. Normalisht, eseja do t ishte nj detyr q do t jepej n fund t lnds, por mund t zbatohet edhe teknika e mini-eseve, nse shihet e arsyeshme nga msimdhnsi.
Testi me goj kjo metod vlersuese do t ishte e vlefshme pr t verifikuar n klas njohurit e marra. Gjithashtu, nxnsit do t kishin mundsi ti prvetsonin edhe m tepr duke folur termat dhe njohurit specifike t prfituara.
Literatura

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Nushi, Juniku & Brxulli, Psikologjia 11, Botimi i II-t, SHB Libri Shkollor, Prishtin, 2005. Nushi, Pajazit, Psikologjia Pr klasn e II-t gjimnaz, Botimi i III-t, SHB Libri Shkollor, Prishtin, 2001. Nushi, Pajazit, Psikologjia e prgjithshme II, Njeriu dhe personaliteti i tij n psikologji, Universiteti i Prishtins, Prishtin, 1999. Dragoti, Edmond, Psikologji Sociale, ShB Libri Universitar, Tiran, 1999. Pango, Ylli, Psikologjia Sociale, Tiran, 1997. Musai, Bardhyl, Psikologji edukimi, SHB Pegi, Tiran, 1999. Pettijohn, Terry, Psikologjia: Nj hyrje koncize, Tiran, 1996.

190

EDUKAT QYTETARE Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) HYRJE

Edukata qytetare n shkolln e mesme t lart profesionale msohet n klasn e dhjet me nga nj or n jav, prkatsisht 35 or n vit. N klasn e dhjet prmbajtjet programore jan t prcaktuara nga kategoria Qeverisja dhe qytetaria me pes nnkategori: Qeverisja, Pushteti dhe autoriteti, Idealet dhe praktikat qytetare, Ligji dhe Edukimi medial. Edukimi qytetar synon t prgatis nxnsit qytetar t ardhshm aktiv. Nj gj e till do t mund t arrihet prmes zbatimit t dimensioneve qytetare, sociale dhe politike t jets shoqrore. Edukimi qytetar i aftson nxnsit t prdorin mir mendjen e tyre n shoqrin komplekse dhe n ndryshim. I ndihmon nxnsit t kuptojn mir t drejtat dhe prgjegjsit individuale n shoqri dhe natyrn dhe funksionimin e demokracis. Nga ana tjetr, kjo lnd synon t edukoj nj qytetar t pajisur me shprehit dhe t kuptuarit e proceseve t cilat i aftsojn ata t shohin, t gjykojn, t vendosin dhe t veprojn.
QLLIMET

Edukata qytetare n kt klas ka pr qllim t:

krijoj kushte q nxnsit t prfitojn njohurit t nevojshme pr qeverisjen, qytetarin dhe demokracin; mundsoj krijimin e qndrimeve dhe t vlerave, msimin e strategjive t delegimit dhe t zgjidhjes se problemeve, pranimit kritik t informacionit nga mjetet e komunikimit masiv; kontribuoj n zhvillimin e vetdijes se dukurit jan t lidhura me njratjetrn n mnyr t kushtzuar dhe se jan n ndrveprim reciprok; zhvilloj aftsit e pjesmarrjes qytetare t nxnsit dhe prfshirjen e tij n zgjidhjen e problemeve t komunitetit; krijoj qytetar t aft q t jen t prgjegjshm pr veprime dhe marrdhnie me qytetar t tjer, grupe dhe institucione t qeveris civile.

191

OBJEKTIVAT

Mbshtetur n qllimet e prgjithshme t programit t klass s 10-t, nxnsi duhet t arrij kto objektiva:
T njoh vlerat e shoqris bashkkohore, si lirin, barazin, drejtsin, solidaritetin etj.; konceptet themelore t qeverisjes, t pushtetit dhe t autoritetit si dhe mnyrn e funksionimit t tyre; format e qeverisjes si dhe pjesmarrjen dhe participimin e qytetarve n to; rregullat e organizimit t jets n komunitet. T kuptoj rolin dhe rndsin e qeverisjes demokratike; funksionimin e institucioneve legjislative, ekzekutive dhe gjyqsore, funksionimin hierarkik t pushtetit, nga pushteti qendror tek ai lokal, si ushtrohet pushteti dhe si fitohet autoriteti; rolin e ligjit n qeverisjen demokratike, t bj dallimin e llojeve t ligjeve dhe t kushtetuts; rolin e medieve t shkruara dhe elektronike dhe t drejtn e publikut pr informim. T analizoj funksionet e organeve ekzekutive n nivel qendror dhe n nivel lokal rolin e partive politike pr zhvillimin dhe demokratizimin e shoqris kosovare; sistemin e zgjedhjeve: lokale, parlamentare, referendumin. T vlersoj procedurat e hartimit t ligjit dhe t tregoj institucionet q marrin pjes; procedurn pr ndryshimin e ligjeve dhe t thot se kush ka t drejt t inicioj kt procedur; ndikimin e veant q kan mjetet e informacionit publik (t shkruara dhe elektronike) pr jetn e njerzve n Kosov. T zhvilloj qndrime dhe vlera duke respektuar vlerat m t larta t shoqris, si lirin, demokracin barazin, drejtsin, zgjidhjen e konflikteve e t tjera; t mbaj qndrim kritik ndaj ligjit; t mbaj qndrim kritik ndaj dukurive negative shoqrore, si krimi, trafikimi i qenieve njerzore; t sillet n harmoni me rregullat dhe ligjet q i vendos pushteti dhe autoriteti; qeverisjen demokratike ta prjetoj si vler m t lart shoqrore;

192

STRUKTURA PROGRAMORE E PRMBAJTJEVE - (35 1 = 35 or) Kategorit Nnkategorit Numri i orve

Qeverisja dhe qytetaria

Qeverisja Pushteti dhe autoriteti Idealet dhe praktikat qytetare Ligji Edukimi medial

9 or 10 or 3 or 8 or 5 or

I. QEVERISJA DHE QYTETARIA

I.1 QEVERISJA
Prmbajtja programore

Nxnsi t prvetsoj prmbajtjen dhe funksionin e qeverisjes n jetn e prditshme, pjesmarrjes s qytetarve n vendimmarrje, llojeve t qeverisjes, qeverisjes dhe organeve t saja, partive politike, votimeve si dhe angazhimit t qytetarit n mbrojtjen e interesave t grupeve t ndryshme.
Rezultatet e pritura Nxnsi: shpjegon dhe analizon tipat e demokracis, dallimet rreth pushtetit legjislativ dhe atij ekzekutiv n t gjitha nivelet e organizimit shoqror; analizon dhe krahason ndryshimet ndrmjet parlamentit, presidencs dhe qeveris; prshkruan dhe analizon rolin q luajn institucionet e ndryshme t demokracis n jetn e vendit; prshkruan rolin e partive politike pr zhvillimin e pluralizmit n demokraci dhe analizon rolin e procesit t votimit n marrjen e vendimeve politike.

I.2 PUSHTETI DHE AUTORITETI

Prmbajtja programore Nxnsi t prvetsoj prmbajtjen dhe funksionin e pushtetit n qeverisjen shtetrore, zgjedhjet, referendumin; organeve ekzekutive t shtetit, qeverisjes lokale, taksave pr qeverisjen qendrore dhe lokale, ndikimeve t grupeve t ndryshme n politikat lokale, jets n komunitete, grupeve t ndryshme vullnetare Rezultatet e pritura Nxnsi: shpjegon domosdoshmrin e funksionimit t pushtetit n mirqenien njerzore; vlerson autoritetin e pushtetit, duke filluar nga qeverisja lokale e deri tek ajo qendrore.

193

I.3 IDEALET DHE PRAKTIKAT QYTETARE

Prmbajtja programore Nxnsi t prvetsoj prmbajtjen dhe funksionin e liris, barazis, drejtsis, solidaritetit. Rezultate e pritura Nxnsi: shpjegon se e drejta sovrane e qytetarit duhet t jet kudo e pacenueshme; kupton dhe demonstron se liria, barazia dhe drejtsia jan dhe duhet t bhen vlerat m t larta njerzore; prshkruan, analizon dhe merr pjes n zgjidhjen e konflikteve pa dhun.

I. 4 LIGJI
Prmbajtja programore Nxnsi t prvetsoj prmbajtjen dhe funksionin e llojeve t ligjeve; problemet shoqrore, si kriminaliteti, krimi dhe format e tij, trafikimi i qenieve njerzore, roli i komunitetit n parandalimin e krimit. Rezultatet e pritura Nxnsi: shpjegon se ligjet kan karakter rregullues t marrdhnieve midis njerzve; prshkruan dhe vlerson n mnyr kritike se vendosja e ligjeve n praktikn shoqrore ndihmon njohjen m t thell t proceseve humane, n parandalimin e krimit dhe t kriminalitetit, n luftimin e shkaqeve dhe mosmarrjen me pasoja, si jan problemet e prons, trashgimia, e drejta familjare dhe prgjegjsi t tjera t ksaj natyre.

I.4 EDUKIMI MEDIAL

Prmbajtja programore Nxnsi t prvetsoj prmbajtjen dhe funksionin e medieve, llojeve t medieve, t drejtn e publikut pr informim, lirin e shtypit, mbrojtjen e fmijve dhe t rinjve nga roli abuzues i medieve. Rezultatet e pritura Nxnsi: prshkruan dhe analizon rolin e medieve dhe llojet e tyre; vlerson ndikimet e medieve n shoqri, qasjen dhe reflektimin e tyre negativ apo pozitiv.

194

QASJA LNDORE DHE NDRLNDORE

Edukata qytetare, prve se sht n veten e saj multidisiplinare, grshetohet edhe me programet dhe prmbajtjet e lndve t tjera shoqrore si histori, filozofi, sociologji, gjeografi, gjuh dhe letrsi etj. N klasn e dhjet arsimtari gjat trajtimit t kategoris Qeverisja dhe qytetaria do t has n aspekte historike t ksaj prmbajtjeje, duke filluar nga termi demokraci, q ka nj zhvillim historik dhe nj etimologji t largt q nga Greqia antike. Po kshtu, te lndt zgjedhore qeverisja dhe qytetaria grshetohet me prmbajtje ndrlndore, pr shembull:qeverisja me etikn dhe standardet etike t politiks; pushteti dhe autoriteti me vshtrime historike t llojeve t pushtetit dhe t qeverisjes npr periudha historike; idealet dhe politikat qytetare, si liria, barazia, mirqenia, mund t grshetohen me prmbajtje letrare dhe artistike, si romane dhe diskutime q trajtojn probleme t liris dhe idealeve shoqrore q gjersisht jan trajtuar n letrsin kombtare, por edhe botrore. Ligji dhe edukimi medial sigurisht se do t grshetohen me prmbajtje ndrprogramore edhe me artet e interpretimit, ku do t mund t simulohen situata dhe ambiente n lidhje me rolin dhe funksionin e ligjit n shoqri. Prve ksaj, edukata qytetare sht rast i mir pr bashkpunim t shkolls me shoqrin civile me organizatat pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut, t fmijve etj. n lidhje me parandalimin e trafikimit me fmij dhe me femra, krimin e organizuar etj.
N relacion me historin, edukata qytetare grshetohet pothuaj me t gjitha kategorit dhe nnkategorit, duke shfrytzuar njohjen e materialit historik, pr t'u prqendruar m leht n t sotmen dhe shtjet qytetare t shoqris bashkkohore kosovare. Bie fjala, t drejtat e njeriut dikur dhe sot; liria e fjals dhe delikti verbal, dikur dhe sot etj. Gjeografi: Aspektet si hapsira, planifikimi dhe menaxhimi i saj si dhe pjesmarrja qytetare n ato procese domethnse jan pikat prekse dhe ndrlndore shum t dobishme edhe pr edukatn qytetare. Artet figurative: Brja e materialeve ilustruese si postert dhe efektet e tjera vizuale pr nj vetdijesim qytetar demokratik n funksion t participimit aktiv dhe qeverisjes sa m t mir. Kjo mund t prdoret edhe n lidhje me zgjedhjet, votimet, rregullimin e ambientit, p.sh. Iniciativa - Kosova shtpia ime etj. Gjuh amtare: Eset dhe shkrime n temat e qytetaris, si bie fjala Kush jam un dhe n far shoqrie jetoj, mandej probleme dhe analiza n lidhje me edukimin medial, duke prdorur gazeta dhe shkrime n lidhje me prditshmrin kosovare dhe m gjer.

195

METODOLOGJIA

Me qllim t realizimit t programit msimor, nga kjo lnd msimore duhet t organizohen takimet me njerz, duhet t shfrytzohen burimet e ndryshme dhe duhet t simulohen rastet pr zgjidhje: Takimet me njerz (vzhgime, intervista, anketime, bashkbisedime, konsulta me ekspert etj.); Botimet (gazeta, buletine informacioni, tekste, videokaseta, dramatizime, postera etj.); Simulimet (lojrat me role, simulimi i debateve ose i situatave nga fusha t ndryshme t veprimtarive publike etj.). Prve metodave tradicionale, n lndn e edukats qytetare n shum raste mund t zbatohet LOJA ME ROLE. Pr aplikimin e ksaj forme t puns sht e domosdoshme t bhet SIMULIMI i nj ngjarjeje. Nxnsit marrin role, p.sh. t prokurorit, t gjykatsit, t avokatit, t t akuzuarit. Arsimtari n kt rast luan rolin e koordinatorit, ndrsa t gjith nxnsit e klass marrin pjes aktive n kt proces. Ata mund t ndahen prap n grupe p.sh. grupi i avokatve, e prokurorve etj. Ata gjat tr nj ore t msimit mund t debatojn rreth asaj se si sht zgjidhur shtja e problemit pr t cilin vendosin. Theks i si: veant n metodologjin e puns do tu kushtohet metodave aktive t puns, Puna projektuese msimore; Msimit problemor; Msimit me bashkpunim; Biseda hulumtuese msimi; Puna n terren (organizatat e ndryshme vendimmarrse).

Si forma t puns, msimdhnsve u sugjerohet t organizojn punn n klas n ifte dhe n grupe. Ndarja e nxnsve n ifte dhe n grupe nxnsve u jep mundsi pr pjesmarrje dhe bashkpunim. Me kt rast nxnsve ifteve dhe grupeve u jepet 5 minuta koh pr t vendosur, p.sh. sht e drejt q dikush t vritet. Kjo mund t arrihet prpara se t nis diskutimi i gjith klass. Nxnsve duhet tu tregohet koha pr t ciln do t zgjidhet problemi. Ata ndahen n grupe apo n ifte, ndrsa arsimtari luan rolin e mbikqyrsit dhe sipas nevojs edhe jep udhzime apo sqarime. Kah mbarimi i ors iftet apo grupet raportojn para gjith nxnsve t klass. Secili grup duhet ta kt kryesuesin i cili raporton para klass.
VLERSIMI

Vlersimi i nxnsve n lndn e edukats qytetare duhet t jet i prhershm. Ky vlersim ka qllime t shumfishta: prmes vlersimit sigurohen informacione pr prparimin e nxnsit; nxnsit aftsohen t krahasojn arritjet e tyre me standardet e pritshme. N kt mnyr nxnsi do t bj edhe vetvlersimin e asaj q ka arritur ta zotroj; vlersimi ka pr qllim edhe motivimin e nxnsit pr pun t mtutjeshme; vlersimi siguron edhe realizimin e objektivave. 196

N t gjitha lndt msimore ekzistojn nj sr formash t vlersimit. N lndn e edukats qytetare duhet t aplikohen forma t shumta t vlersimit. Secila prej ktyre formave ka qllimin e caktuar t vlersimit, p.sh:
- Vlersimi bazuar n kritere - siguron informacione pr t identifikuar vshtirsit e nxnsve dhe ndihmon n kaprcimin e tyre. Ky vlersim zakonisht bhet prmes testeve. - Vlersimi prfundimtar bhet n fund t nj periode t caktuar, n fund t gjysmvjetorit dhe sidomos n mbarim t vitit msimor.

Vlersimi duhet t jet i prhershm, duke filluar nga ort e msimit (vlersimi pesminutsh) deri te vlersimi prmes testeve zyrtare. N klas, gjat ors s msimit mund t bhen kto vlersime:
vlersimi i zakonshm gjat pjesve t ndryshme t ors; vlersimi i detyrave t shtpis / punve t pavarura, projekteve, punve ekipore; vlersimi i testeve t hartuara nga vet msuesi. BURIMET DHE MJETET MSIMORE

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Erlehta Mato, Abdyl Ramaj, Nikoleta Mito, Kozma Grillo, Edukat qytetare VI, Prishtin 2000. Grup autoresh, Edukat qytetare VII, Prishtin, 2000. Grup autoresh, Edukat qytetare VIII, Prishtin, 2000. Dr. Fatmira Mybeteri & Astrit Dautaj & Majlinda Keta, Qytetaria 1, Tiran, 2000. Instituti i Studimeve Pedagogjike, Standardet pr nxnsit dhe msuesit n lndn e Edukimit Qytetar (DRAFT), Tiran, 1997. Erlehta Mato & Robert Gjedia & Marjana Sinani & Astrit Dautaj, Standardet e arritjes s lnds s edukimit qytetar, Tiran, 2003. Bardhyl Musai, Metodologjia e msimdhnies, Tiran, 2003. Bardhyl Musai, Psikologjia e edukimit, Tiran, 2000. Instituti i Studimeve Pedagogjike, Platforma e hartimit t standardeve t arritjeve pr lndt, Tiran, 2002. Grup autorsh, Strategji pr t msuarit e qytetaris demokratike, Tiran, 2000. KSHILLI PR BASHKPUNIM KULTUROR, Koncepte dhe kompetenca themelore pr edukimin pr qytetarin demokratike (Prkthim), Tiran, 2000. Librat e msuesit pr edukimin qytetar, klasa 1 10. Standardet e edukimit qytetar 1-10. www.dadalos.org.

197

TEKNOLOGJI E INFORMACIONIT Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) QLLIMI I LNDS

Programi msimor i teknologjis s informacionit nxnsve u ofron mundsi q: - t njohin ndrtimin, rolin dhe fushat e aplikimit t kompjuterve personal; - t jet n gjendje t prdorin n praktik softuert standard.
Kategorit Prmbajtja Rezultatet e pritshme

Pajisjet kompjuterike Ndrtimi, funksioni dhe sistemet operative t nj pajisje kompjuterike pr nj vend pune.

Softuert aplikativ

Prpunimi i tekstit, kalkulimi tabelor, baza e t dhnave, prezantimi, interneti. Aplikime dhe shembuj rasti nga fusha profesionale.

Roli dhe ndikimi i prpunimit t t dhnave:

Roli dhe ndikimi i prpunimit kompjuterik t t dhnave n organizimin e ndrmarrjes, n politikat e punsimit dhe ato sociale. Mbrojtja e t dhnave.

Nxnsi duhet: - t njoh ndrtimin, mnyrn e funksionimit dhe mundsit e prdorimit t pajisjeve kompjuterike; - ti prdor kompjutert personal; - t dij t instaloj dhe t zgjedh softuerin standard pr zgjidhjen e detyrave t praktiks profesionale; - ti njoh komandat e nevojshme t nj softueri standard pr prpunimin komplet t nj teksti, tabele apo baze t t dhnave; - t dij t bj bartjen, kopjimin, fshirjen, ruajtjen dhe sigurimin e informatave; - t bj hulumtimin dhe gjetjen e informatave n internet; - t bj prcjelljen e informatave nprmjet rrugve elektronike.

198

EKONOMIA DHE NDRMARRSIA Klasa: 10 (1 or n jav, 35 or n vit) Qllimi i lnds

Programi msimor i lnds s ekonomis dhe i ndrmarrsis, nxnsve u ofron mundsi q: - t njohin konceptet dhe llojet kryesore t ekonomis; - t njohin m pr s afrmi resurset ekonomike t vendit; - t njohin, prmes simulimit t situatave reale, strukturat organizative dhe ndrlidhjet e proceseve t puns; - t njohin ndrlidhshmrin ndrmjet politiks s punsimit dhe at ndrmarrjes.
Kategorit: Hyrje n ekonomi Prmbajtja: Rezultatet e pritshme:

Ekonomia e Kosovs (e vendit)

T ardhurat kombtare dhe llogaritja e tyre

Sistemi i ekonomis s tregut

- vshtrim mbi shkencn e ekonomis; - ekonomia dhe nevoja pr ekonomizimin e resurseve; - metodat e studimit t ekonomis; - llojet e ekonomis: - ekonomia private; - ekonomia publike. - sektort e ekonomis: - bujqsia; - industria; - shrbimet etj. - vshtrim i prgjithshm mbi ekonomin e Kosovs; - pozita gjeografike, resurset natyrore e njerzore; - ekonomia private dhe publike; - sektort e ekonomis. Konceptet kryesore t agregateve ekonomik: - konsumi; - investimet; - shpenzimet qeveritare; - eksporti; - importi; - llogaritja e produktit t brendshm bruto (PBB). - krkesa; - oferta; - ekuilibri i tregut.

Nxnsi duhet: - t njoh nocionet themelore mbi ekonomin; - t dalloj llojet e ekonomis dhe sektort e saj.

- t dij sektort m t zhvilluar t ekonomis n Kosov; - t dij pr potencialet e ekonomis s Kosovs. - ti njoh konceptet kryesore t agregateve ekonomik; - t tregon shkurtimisht rolin (funksionin) e secilit agregat.

- t kuptoj funksionimin e ekonomis s tregut; - t dalloj prparsit por edhe vshtirsit q paraqiten n ekonomin e tregut.

199

Paraja, interesi dhe t ardhurat Politika monetare dhe fiskale Lidhjet ndrkombtare

- sht paraja; - ndarja e parave; - si krijohet paraja; - tregu i t mirave; aktiviteteve dhe ekuilibri i tregjeve. - politika monetare; - politika fiskale; - t arriturat vendore dhe ndrkombtare rreth politiks monetare e fiskale. - bilanci i pagesave dhe kurset e kmbimit; - tregtia e t mirave, ekuilibri i tregut dhe bilanci tregtar; - lvizja e kapitalit. - pagat, mimet dhe produkti; - lidhja pag-papunsi; - politikat pr zvoglimin e papunsis. - ka sht ndrmarrsia; - roli dhe pozita e ndrmarrsis n ekonomi; - ndrlidhja ndrmjet politiks s punsimit dhe asaj t ndrmarrsis.

- duhet t dij nocionin e paras; - duhet t dij si krijohet paraja. - t njoh kuptimin e politikave monetare; - t prshkruan arritjet vendore dhe ndrkombtare rreth politiks monetare. - t njoh mnyrn e funksionit t pagesave dhe lvizjes s kapitalit n relacione ndrkombtare. - t njoh nocionet themelore dhe funksionin e pagave, t mimeve. - duhet t dij t prshkruaj rolin e ndrmarrsis n zhvillimin ekonomik t nj vendi.

Pagat, mimet dhe punsimi Ndrmarrsia

200

EDUKAT FIZIKE DHE SPORTIVE Klasa: 10 (2 or n jav, 70 or n vit) HYRJE

Nga synimi pr zhvillimin sa m t shndosh t nxnsve prmes edukats fizike dhe sportive do t kultivojm dhe msojm q n t gjitha fazat e jets s tyre t ndikohet n formimin e ndjenjs s mir, forcim t shndetit si dhe vitalitet e optimizm pr jet. Edukimi fizik dhe sportiv pr kt mosh sht proces i domosdoshm, sepse arrihet t plotsohen nevojat psikomotorike dhe avancimi i tyre. Kshtu q nprmjet prmbajtjeve programore t hartuara synohet t prmbushen ato krkesa n mnyr sa m t lart dhe m kualitative. N vazhdimsi t angazhimeve trupore dhe mendore t nxnsve gjat msimit teoriko-praktik, msimdhnsit e edukats fizike dhe sportive duhet t bjn korrigjime programore duke i aplikuar ato lvizje trupore q kan qen pasive. Me gara sportive zhvillohet socializimi i nxnsve dhe prjetimi i kndshm, kooperimi dhe bashkpunimi mes tyre, ku efektet e tilla do t shprehen prmes sportit n mnyr reale dhe praktike.
QLLIMI I LNDS

Mjetet e edukimit fizik dhe sportiv pr nxns t shkollave profesionale jan t orientuara n: Shfrytzimin e atyre lvizjeve trupore q ndikojn n pengimin dhe mnjanimin e deformimeve trupore q mund t paraqiten pr shkak t karakterit t shkollimit (profesioneve); Zhvillimin e aktiviteteve aerobe dhe forcimi i shndetit; Arritjen e diturive dhe e aftsive pr disa sporte kolektive dhe individuale; Zhvillimin dhe arritjen e vetbesimit gjat pjesmarrjes me sport dhe aktivitete t tjera; Formimin e krijimtaris lvizore; Prjetimin pozitiv n sport pr pasurim shpirtror.
OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM

Zhvillimi trupor dhe i aftsive lvizore e funksionale; Prvetsimi i diturive t ndryshme sportive; Lidhmria me njohuri teorike; Prjetimi i kndshm i sportit, formimi dhe zhvillimi i qndrimit t drejt t shprehive dhe mnyrave t sjelljes; Forcimi i atyre muskujve t pjess s trupit q ka qen pasive gjat puns praktiko-profesionale. 201

KATEGORIT

1. TEORIA E EDUKIMIT FIZIK DHE SPORTIV 2. ATLETIK 3. GJIMNASTIKA SPORTIVE DHE RITMIKE 4. SPORTET KOLEKTIVE 5. SPORTET INDIVIDUALE 6. NOTI 7. SKIJIMI 8. GARAT SPORTIVE-SIPAS KUSHTEVE 9. SHTITJET 10. VLERSIMI I AFTSIVE LVIZORE
VLLIMI DHE STRUKTURA E LNDS

2 3 OR 10 12 10 - 12 34 6-8 10 DIT 10 DIT 4 OR:

Msimi i obliguar Sportet zgjedhore

KATEGORIT NNKATEGORIT

2/3 e programit msimor 1/3 e programit msimor

PRMBAJTJET PROGRAMORE T ARRITURAT LIDHMRIA ME LNDT TJERA Fiziologji, anatomi, biologji dhe higjien.

Teoria e edukimit sportiv Vlersimi i aftsive psikomotorike

Ndikimi i edukats fizike dhe sportive n organizmin e nxnsve Matja e veorive antropometrik e dhe aftsive lvizore Ecje, vrapim, krcime

Ndikimi i lvizjeve trupore n sistemin respirator, nervor dhe kardiovaskular. Pesha dhe lartsia e trupit, krcim nga vendi n gjatsi dhe lartsi, vrapim n 100 m, 800 dhe 1200 m. Ecja sportive, vrapim, starti, vrapim 60 m. 400 m (f), 600 m. (m) Krcim n gjatsi teknika mbledhur. Vertikalja mbi shpatulla, nga mbshtetja shtrir para kalim n mbshtetje shtrir prapa. Rrotullimi ansor. Krcim i kaluqit me kmb para nga vrulli drejt. 202

Arritje pozitive t funksionimit fiziologjik t sistemeve Shkalla e prparimit (vlersimi fillestar dhe prfundimtar) Prvetsimi dhe prsosja e mjeshtris, s ecjes, vrapimit dhe krcimit. T din t ekzekutojn do her teknikat e elementeve t cekura: dysheme hekur tra(f). Aftsimi i nxnsve pr

Matematik, edukimi shndetsor dhe gjuh. Fizik, biologji dhe gjuh.

Atletik

Gjimnastika sportive dhe ritmike

Ushtrime n dysheme:

Fizik, anatomi, edukat shndetsore dhe gjuh.

Hekuri

Trari (f)

Nga lkundja ngritje n mbshtetje para me ndihm. Nga ecja krcim me t dy kmbt n vend, ekuilibri ballor (lidhmni e ktyre dy elementeve). Dy valle popullore kombtare, nj ndrkombtare dhe vallzim modern. Komponimet themelore ritmike pa rekuizita dhe me top e litar t shkurtr. 1. Elementet teknike: - pasimet dhe prenimet, driblimi udhheqja, mashtrimet, goditjet, shrbimi. 2. Elementet taktike: mbrojtja individuale dhe grupore. Sulmi individual dhe grupor. Goditjet e topit me pllmb (forhend) dhe shpin t dors (bekhend), shrbimi dhe pranimi i topit. Prsosja e tekniks s krolit dhe bretkos.

qndrim t drejt dhe baraspesh gjat ecjes dhe krcimeve.

Vallet

T aftsohen n ritmin e muziks duke i ekzekutuar lvizjet prkatse ritmike dhe estetike.

Edukimi muzikor dhe estetik.

Gjimnastika ritmike

Sportet kolektive

Futboll, Hendboll, basketboll dhe volejboll

Prsosja e Biologji, elementeve fiziologji dhe tekniko-taktike matematik. dhe aplikimi i tyre n situata t ndryshme t lojs.

Pingpong dhe badminton Sportet individuale

Noti

Kroli bretkos

T arrijn qndrueshmri duke notuar kaluar distanca m t gjata se 50 m duke aplikuar teknikat e nisjes,

Edukimi shndetsor, higjien, biologji, fizik dhe fiziologji.

203

Aktivitetet n bor

Skijimi

Disiplina nordikelvizje teknike: ecja, vrapimi, kthimi dhe lshimi me ski. S paku dy sporte sipas programit dhe krosi. Ecja n natyr me konfiguracion prej 5-12 km.

Garat shkollore Shtitjet

Garat n sportet kolektive dhe individuale Shtitjet n natyr sipas kushteve (s`paku 2 her n vit)

lvizjes dhe kthimit Nga rrshqitja t zotrojn teknikn e ecjes, vrapimit, kthimit dhe lshimit me ski. T din ti zbatojn rregullat dhe sjelljet sportive fair play. T jen n gjendje t prballojn distancat e ndryshme n natyr.

Biologji, fiziologji edukimin shndetsor. Sociologji, psikologji. Sociologji, psikologji dhe edukimi shndetsor.

UDHZIME METODOLOGJIKE

Klasa e dhjet sht vazhdimsi e programit t klass s nnt, q karakterizohet me nj qetsim relativ t procesit t rritjes dhe t zhvillimit t organizmit t nxnsve. Organizmi i nxnsve t ksaj grup-moshe sht n gjendje ti prballoj ngarkesat m t mdha, duke ndikuar kshtu n rritjen e aftsive motorike n nivel m t lart. Msimdhnsi duhet t ket parasysh dallimet ndrmjet gjinive, q jan m shum t shprehura se n nivelet e tjera shkollore. Motivimi i nxnsve pr aktivitete sportive mbetet ndr qllimet kryesore t msimdhnsit. Ai kt duhet ta arrij prmes zgjedhjes adekuate t prmbajtjeve programore, prkatsisht me nxitjen dhe vlersimin e prparimit n arritjet e nxnsve. Detyrat e shtruara nga msimdhnsi duhet t jen t tilla q nxnsi t mund ti kryej ato. Po ashtu te nxnsit nuk duhet t zhvillohet s teprmi rndsia e fitores, e humbjes apo e gars me t tjert. Pra, qllimi kryesor i msimdhnsit duhet t jet prforcimi dhe prsosja e njohurive sportive, aftsive trupore dhe motorike. Msimdhnsi, n kt grup-mosh, duhet t marr parasysh interesimin e nxnsve pr deg t caktuara sportive, pasi nj pjes e madhe e programit msimor prfshin sportin zgjedhor. Ky fakt favorizon organizimin e msimit n grupe, sipas aftsive dhe nevojave, duke pasur kujdes q asnjri nga ata t mos mbetet pa u prfshir n procesin msimor.

204

VLERSIMI

Vlersimi i zhvillimit trupor bhet me instrumente antropometrike - dy her n vit (lartsia e trupit dhe pesha e trupit); Vlersimi i aftsive lvizore bhet me sistemin CGS - dy her n vit (krcim nga vendi n gjatsi, krcim nga vendi n lartsi, vrapim i shpejtsis 100 m dhe vrapim i qndrueshmris 800 m (vajzat), 1200 m (djemt); Niveli i informatave t msuara vlersohet individualisht dhe gjat situats s lojs; Vlersohet respektimi i rregullave t lojs dhe aftsia e bashkpunimit dhe e kooperimit n sportet kolektive; Vlersimi i nivelit t prvetsimit t elementeve teknike dhe taktike.

LITERATURA

1. Hasangjekaj, Gjinolli, E., Nixha, M. Rakovica, H. Puka, J. Allajbegu, M.: Edukata fizike pr klasn 1-2 t arsimit t mesm t orientuar. 2. Fehmiu, A. Koshi, N.: Edukata fizike pr vitin e par t shkolls s mesme.

205