PHNG PHP PHN TCH - PH KHO S LIU TRONG NGHIN CU LCH S (Qua trng hp tm hiu quan h Vit Nam

- Trung Quc thi k hin i)

TS. NGUYN TH MAI HOA1 GS.TS. NGUYN VN KHNH2

lch s thc s tr thnh khoa hc cn phi xy dng c h thng phng php nghin cu. Lch s tr thnh khoa hc thc s khi c xy dng da trn nhng tri thc y , ton din, h thng. Nhng tri thc ny phi c nh s hc xc nh tin cy, tnh chn thc, thng qua vic phn tch v kim tra mt cch k cng t liu lch s .Phng php phn tch - ph kho s liu ra i l nhm thc hin nhng mc tiu v c coi nh mt trong nhng phng php mang tnh tin trong mi cng trnh nghin cu lch s, m thiu n, tnh khch quan, khoa hc, cng nh kt qu ca cng trnh khng trnh khi nhng hn ch nht nh. Phng php phn tch - ph kho s liu cng c tin hnh cn trng bao nhiu, th tri thc lch s thu nhn c cng gn ti chn l lch s by nhiu, c bit i vi nhng vn cn ang tranh lun, c nhy cmcao. 1. S liu v phng php phn tch - ph kho s liu S liu l mt trong cc khi nim quan trng nht ca khoa hc lch s. Cc nh nghin cu u c chung quan im rng, khng c ngun s liu, th lch s khng th c vit ra, khng c ci g c th thay th t liu - khng c chng th khng c lch s"3. S liu tn ti khch quan, c lp i vi ch th nhn thc v trn c s thng tin thu nhn c t kt qu phn tch s liu, nh s hc phc dng lch s. V th, din mo ca qu kh, mc khch quan, khoa hc ca hin tng lch s c phc dng ph thuc ch yu vo vic nh s hc xc nh phm vi ngun s liu.

1 2 3

Hiu trng Trng i hc KHXH&NV, i hc Quc gia H Ni. Langlois Sh. Seniobos, Nhp mn nghin cu s hc, SPb, 1899. tr. 13.

 cc thi k khc nhau, trong s liu hc c nhng tiu ch khc nhau nh gi ngun s liu. Trong mt thi gian kh di tn ti quan nim cho rng, ch c ngun s liu ch vit (th tch) mi c th coi l ngun s liu v l ngun s liu c gi tr, cn nhng ngun s liu khc u khng ng tin cy. Quan nim ny kh ph bin i vi trng phi s hc Thc chng (positivisme), m i din in hnh l nh s hc ngi Php Numa Denis Pustele De Coulage (1830-1889) ngi c mnh danh l k sng bi th tch, khi ng tun th v ch hnh ng theo mt phng chm duy nht: "Vn bn, ch c vn bn, khng c g khc ngoi vn bn4. Tuy nhin, mt cu hi c t ra l: Nu vy th lch s cc dn tc cha c ch vit, hoc thi k cha c ch vit s khng th ti to? Chnh hin thc lch s ca cc dn tc tc ny c phc dng l cu tr li mang tnh ph nh i vi quan nim sng bi s liu vit. Cng vi s pht trin ca khoa hc v nhng bin i trong bn thn khoa hc lch s, phm vi ngun s liu ngy cng c m rng. Nh s hc ngi Php th k XX Lucien Fevre (1878-1956), gi t liu th tchl nhng bng hoa quen thuccng xc nhn mt cch hnh tng rng: Khi khng c nhng bng hoa quen thuc, nh s hc vn c th hi mt cho mnh t tt c nhng g m tu ca anh ta a vo tm ngm 5 v tt c nhng gm Lucien Fevre m ch chnh l nhng g thuc v con ngi, ph thuc con ngi, phc v con ngi, th hin s hin hu, hot ng, s thch v cc phng thc sinh sng ca con ngi6. Ni cch khc, vi t cch ngun s liu, c th xem xt bt k t liu s hc no c du hiu vn ha ca thi i mnh, nh nh s hc kim trit gia ngi Anh R. Jh. Collingwood din t mt cch n gin, d hiu, song khng km phn khoa hc: Mi th trn i u l chng c tim tng ca ci g 7. Nh vy, theo ngha rng, ngun s liu l tt c nhng g cha ng cc thng tin v qu kh hot ng ca con ngi trong iu kin t nhin - x hi nht nh, nh nh s hc Ba Lan Topolski c mt nh ngha kh y rng:

M.I. Paramonova, Lch s nhn thc s hc, Nxb. Khoa hc, M. 2000, tr. 80 (ting Nga)

L.G.Brandon, Culture: The anthropologists' Account, http://harvardpress.typepad.com/hup_publicity/2010 6 L.P.Repina; V.V.Zvereva; M.I. Paramonova, Lch s tri thc s hc, M, 2004, tr. 35. 7 A. Ia. Gurevich, Con ngi trong lch s, M. 1997. tr. 94.

Ngun s liu l mi thng tin v i sng con ngi trong qu kh cng vi cc knh thng tin8. C nhiu cch phn loi s liu khc nhau, song thng thng, cc nh khoa hc chia s liu ra lm hai loi: S liu trc tip v s liu gin tip9. S liu trc tip xut hin cng vi s kin, thuc v s kin v thng c coi l ngun t liu gc, c gi tr, v d nh vn bn Hi ngh Paris, vn bn k kt v bin gii Vit Trung (2000); vn bn m phn v bin ng, hay nh chic xe tng T 54 hc cng Dinh c lp (30-4-1975). Cn s liu gin tip l s liu phn nh s kin lch s qua thng tin gin tip, vi mc ch truyn t thng tin - qua tc gi s liu (chng hn nh hi k), , cc s kin xy ra khng ng thi vi s liu (trc thi im hi k c vit ra). Cng cn lu rng, mi cch phn chia s liu u mang tnh c l. Nh ni trn, bt c t liu no lin quan n mt bin c, s kin lch s xy ra u tr thnh ngun ti liu cho nh s hc; tuy nhin, t liu tr thnh ti liu s hc hu ch cho nh khoa hc n mc no l hon ton ph thuc vo quan nim, nhn thc, kinh nghim, phng php khai thc v x l ti liu. Khi bt tay vo tm hiu, chn lc s liu, ngi nghin cu tin hnh gii m s liu, din gii cc thng s ca n, xc nh mc tin cy, tnh xc thc ca s liu trn mi phng din. Khi n vi nh s hc, s liu tri qua s sng lc mang tnh c th v sau mi giai on ca s sng lc y, thng tin cn li ngy cng t i. Lc ny, mt phng php ng l ht sc cn thit. Chnh t yu cu ny m phng php phn tch - ph kho s liu (analysis-criticizing historical documents method) ra i nh cng sc, s c gng, n lc ca nhiu nh nghin cu. Phng php phn tch - ph kho s liu c ngun gc t phng php ph phn s liu, m ngi sng lp ra phng php ny l nh bc hc ngi c G.B.Niburu (17761831). ng quan nim hot ng ca nh s hc ta nh gii mt bi ton hai n s: Th nht, phn tch - ph phn cc ngun s liu vi mc ch pht hin thng tin ng tin cy; th hai, phc dng li hin thc lch s trn c
8 9

M.G. Lebedev, Phng php lun s hc, Nxb. Khoa hc x hi, M. 2005, tr.99. Ngi t nn mng cho cch phn loi ny l nh s hc ngi Ba Lan Hendensman vo nm 1928.

s cc d liu, thng tin thu nhn c. Phng php ph phn s liu tr nn thng dng v c nh hnh r rng hn t gia th k XVIII. Nh s hc Nga Bestyghep-Riumin (1829 1897) cho rng, ph phn s liu tng ng vi qu trnh nghin cu so snh cc s liu v bng cch , dng t liu ny kim chng t liu khc. Trong nhng nm 1842-1849, cng trnh gm 20 tp Cours d tudes historiques"10 ca nh s hc Claude Francois Daunon (17611840), c xut bn11, trong ton b tp th nht c ginh nh ngha v phng php ph phn s liu cng vi cch phn chia s liu. Vo nm 1858, vi cng trnh Grundriss der Historik12, nh s hc I. G. Droysen (1808-1884) a ra phng php ph phn tng nhm s liu ring bit. Nm 1876, gio s s hc Ad. Tardif xut bn cng trnh Notions lmentaires de critique historique" 13, trong , ngoi vic lit k hng lot phng php c bn, cn thit ph phn s liu, cn a ra nhng li khuyn hu ch khi lm vic vi s liu cho nhng ngi mi bt u nghin cu. Nm 1883, nh s hc h. De Smedt trong tc phm Cc nguyn tc ph phn s liu (Principes de la critique historique )14, trnh by nhng nguyn tc ph phn i vi s liu vit v ch ra nhng phng php b tr c bn thc hin qu trnh ph phn s liu. Sau mt thi gian di, hai nh s hc Sharle Victor Langlois (1863 - 1929) v Sharle Seniobos (1854 - 1942) trong cng trnh "Nhp mn nghin cu s hc (1897)15 a ra nhng quy tc ph phn s liu, trong c bit nhn mnh ti vn tng hp cc s vt ri rc thu c v xy dng chui cc qui tc cn thit nhm ha cc s vt ri rc thnh chnh th khoa hc. ng gp quan trng cho s pht trin ca phng php ph phn s liu phi k n nh s hc li lc ngi Nga A.S. Lappo-Danilevxki (1863 - 1919) vi cun gio trnh Phng php lun s hc(1910 - 1913), xc nh cch thc, nguyn tc phn loi s liu, cc phng php din gii v ph phn ngun s liu. Nh vy, trong khong thi gian t th k XVII-XVIII, phng php ph phn s liu c hnh thnh v cn bn.

10 11

Tm dch t ting Php l "Bi ging v nghin cu lch s ". Xut bn sau khi Claude Francois Daunon mt. 12 Tm dch t ting c l "S phn tng s liu". 13 Tm dch t ting Php l "Cc khi nim ca ph phn s liu". 14 Tm dch t ting Php l "Nguyn tc ph phn s liu". 15 Mt thi di, tc phm ny c coi i loi nh "Kinh phc m ca l lun s hc Thc chng".

Thng thng, nhng nh nghin cu t nn mng cho phng php ph phn s liu, cng nh nhng ngi pht trin phng php ny trong nhng giai on tip theo, u coi mc ch chnh ca ph phn s liu l xc nh mc tin cy ca s liu trn mi phng din, v chia qu trnh ph-kho s liu thnh hai giai on: Ph phn bn ngoi (lm r tt c cc d liu bn ngoi ca s liu, xc nh xut x - tc gi, thi gian, a im v mc ch vic sng to, tnh xc thc ca ngun s liu) v ph phn bn trong (xc nh tnh y , tnh xc thc ca cc thng tin cha trong ngun s liu - suy on kn), mi giai on c nhim v ring, v v th, cn s dng nhng cch thc, phng php nghin cu ring. Quan im ny thnh hnh n trc nhng nm 1970 v rt nhn mnh n vai tr, tm quan trng ca ph phn bn trong, v cho rng, y l giai on quyt nh; ng thi, khi thc hin thao tc ny, di nh hng ca cuc u tranh thc h v Chin tranh lnh, rt nhiu quc gia trn th gii, cch tip cn x hi giai cp c coi l quan trng nht, ch cht nht. Vic xc nh ngun gc giai cp, v tr x hi ca tc gi s liu c xem l quan trng hng u. Vo nhng nm 80-90 ca th k XX, cch chia qu trnh ph phn s liu mt cch cng nhc thnh ph phn bn trong v bn ngoi c xem xt li. iu ny th hin kh r nt trong Phng php lun s hc X vit lnh vc m Phng php lun s hc Vit Nam c mi lin h gn b, gn gi, k tha. Cc nh s hc Nga v th gii cng chung quan im: (1) Khng phi tt c mi ngun s liu phc v mc ch nghin cu u c gi tr cao, v th, vic sng lc s liu c coi l cng vic quan trng th hai sau khi xc nh vn nghin cu. tuy rng, la chn, sng lc ng n s liu, nh s hc cng lc s dng th php phn tch ph phn; (2) mt khi mc ch v ni dung ca c hai hnh thc ph phn s liu bn ngoi v bn trong gn b logic, cht ch trong mt th thng nht, v ranh gii gia chng rt m nht, mong manh, th vic phn chia qu trnh lm vic vi s liu thnh hai giai on nh vy bc l s v l, mang nng tnh hnh thc v khng cn thit. c bit, trong khi cc nh s hc phn chia rch ri hai giai on ph phn s liu, coi ph phn bn trong l bc i c sau, bc i th hai, th c rt nhiu kha cnh, nhiu ni dung ca ph phn bn ngoi ch c th c xc nh sau khi hon thnh ph phn bn trong. Nh vy, khng th n gin

coi nhng thao tc ph phn bn ngoi, bn trong i vi s liu nh l nhng chui hot ng ln lt, ni tip nhau. Quan im nh th cn c xem xt li; cn phi hiu rng, ph phn bn ngoi v bn trong l mt giai on thng nht trong phn tch s liu thng qua con ng ph phn, nhm p ng mt lot nhng yu cu ring l, i n mc tiu ln nht l xc nh mt cch y , chnh xc nht v s lng, phm vi, cc thng s c bn, tnh xc thc ca ngun s liu v ni dung lch s cha ng trong n i vi mt vn nghin cu lch s c th m nh khoa hc la chn. Nh s hc ngi Nga E.M. Giukov Vin s Vin Khoa hc Nga rt xc ng cho rng: Trn thc t, rt kh khn v hu nh khng th chia mt cch tuyt i, hon ton ph phn s liu thnh ph phn bn trong v bn ngoi trong mt chui cc hot ng nghin cu. Gii m s liu v nh v n l nhng nhim v lin quan v cng cht ch v thng din ra cng lc 16. ng nht vi kin , a phn cc nh nghin cu thi k hin i u tch hp cc bc, cc giai on tng tc vi s liu, tng qut thnh phng php phn tch ph kho s liu. Bn cnh , trong nhng nm 1990 cng bt u xem xt li

phng php tip cn trong phn tch ph kho s liu, ch trng cch tip cn ngun gc vn ha - x hi ca s liu. Mt cch tng qut, phn tch - ph
kho s liu l s dng cc th php khoa hc, nhm hiu r, ti hin c mt cch tt nht ngha ch thc ca s liu sau khi pht hin nhng khim khuyt, nhng khong trng ca n. iu co ngha l pht hin y cc gi tr v nh v s liu, cn phi s dng cc cng c khoa hc ph tr khc, nhiu khi cn rng ln hn c so vi phng php ph phn s liu. 2. Phn tch ph kho s liu trong nghin cu quan h Vit Nam Trung Quc thi k hin i Khoa hc lch s nghin cu qu kh, cc hot ng ca con ngi, gii thch v tm ra mi lin h, nhng quy lut chi phi nhng hin tng, s kin ring bit ca lch s v thc ti khch quan. Qu trnh ny b ch nh bi ngun s liu v phng thc ti to ngun s liu. Nghin cu quan h Vit Trung thi k hin i, cng nh nghin cu v bt k mt vn lch s no khc Vit Nam cng cn tun th quy lut y.
16

Dn li theo M.G. Lebedev, Phng php lun s hc, Sd , tr.90.

Ngun s liu phc v nghin cu quan h Vit Trung thi k hin i tng i phong ph, a dng, song khng phi mi s liu u c th d dng tip cn. Cng nh cc ngun s liu khc, mt cch thng thng nht, s liu v quan h Vit Trung thi k hin i c th phn chia thnh s liu trc tip v s liu gin tip. Trong c hai dng thc s liu ny, ngun s liu ch vit chim a phn, c ngha quan trng nht, v th, cng l ngun s liu c cc nh nghin cu ch hn c. Trong ngun s liu trc tip di dng ch vit, ngun ti liu lu tr (cc vn kin, ngh quyt, ch th, sc lnh, thng t... ca ng v Nh nc hai nc v ngoi giao ni chung, quan h Vit Nam - Trung Quc ni ring; cc hip nh, th, in, bi pht biu ca cc nguyn th quc gia hai nc; cc bo co, vn bn i ngoi ca cc c quan, phi on hai nc; cc bo co ca cc b, ngnh hai nc... hin ang c lu gi ti Trung tm lu tr Quc gia, Vn phng lu tr Trung ng ng, Phng lu tr ca B Ngoi giao, V Trung Quc - B Ngoi giao, Trung tm lu tr B Quc phng....), va nhiu v s lng, va c gi tr cao v thng tin khoa hc. C Gio s s hc Php Charles Fourniau nh gi v ngun ti liu lu tr Vit Nam nh sau: Ngun ti liu lu tr l mt kho cha ng nhng thng tin gn nh khng bao gi cn, nu bit khai thc v t chng di mt s ph phn phc tp, th nhng ngun ti liu lu tr ny s cho php i kh xa trong s nhn thc, k c vn tranh lun v b ph nhn17. Tuy ngun ti liu ny c gi tr to ln nh vy, song trong iu kin nghin cu mt vn tng i nhy cm nh quan h Vit Trung, cn phi lu my im sau: (1) Khng phi khi no v bt k ai cng c th tip cn, khai thc ngun s liu ny; (2) Tuy rt c gi tr, nhng ngun s liu ny khng phi lun lun c gi tr tuyt i. i vi im lu th nht, vn l nc ta cha c lut qui nh c th v gii mt v thi hn gii mt cc ti liu lu tr; thm ch, tiu ch mthay khng mti vi mt s ti liu lu tr cng u do c nhn quyt nh mt cch cm tnh; cc quy nh khai thc ti liu cn t i, khng r rng, khng c cng b rng ri; i vi a phn ti liu lu tr, quyt nh cho php khai thc hoc khng, thng c quyt nh ti chca cc cp c thm quyn, i qua nhiu tng nc khc nhau.
17

Dn li theo TS. Nguyn L Nhung, Vi nt v vic xc nh gi tr ti liu lu tr ng vi yu cu xy dng ngun s liu cho nghin cu lch s, Tp ch Vn th lu tr Vit Nam, s 1/2007, tr. 13.

Vic khai thc cng mt ti liu lu tr, i vi nh nghin cu ny c th l tuyt mt ng ngha vi khng th khai thc, cn i vi nh nghin cu khc li l ti liu gii mt. Hin trng ny dn n hai tnh hung: Mt l gi tr ch thc ca cng trnh nghin cu khng nm cch tip cn, nng lc t duy - phn tch, kh nng lp lun ca nh nghin cu, a ra kt qu khch quan, khoa hc, m ph thuc vo ch cng b nhng ti liu cha khai thc; hi l c nhng t liu mt, bng cch ny hay cch khc, nh khoa hc tip cn v khai thc c, song li khng th s dng hon thnh hoc cng b cng trnh nghin cu ca mnh, v th, khng him gp nhng cng trnh nghin cu thiu ci mi, thiu quan im c lp, thm ch ch mang tnh minh chng mt chiu da trn t bin thay cho s liu. i vi im lu th hai, rt nhiu ti liu lu tr khi cng b (nh Vn kin ng ton tp chng hn) b ct xn cho ph hp tnh hnh chnh tr (v d nh trong Vn kin i hi ln th V (1982) ca ng, Ngh quyt cc Hi ngh Trung ng kha V, rt nhiu ni dung v Trung Quc, v quan h Vit Nam Trung Quc b lc bt v thay bng du ba chm). Nhng c im va nu trn, mt mt, cho thy s kh khn, tr ngi ca cc nh nghin cu quan h Vit Trung trong xc nh phm vi ngun s liu; mt khc, c tc dng cnh bo i vi ngi nghin cu khi phn tch ph kho ngun s liu ny l phi ht sc cn trng, c ngha l khng ch ch n tnh xc thc ca s kin, m cn phi ht sc ch trng c tin cy ca thng tin, trnh ri vo ci by ca s ngy to thng tin. Ph kho ngun s liu ny, cn tng cng cc phng php i chiu, so snh, c nhng din gii v nhn thc ng gi tr ca t liu. Bn cnh , vic khai thc ngun ti liu lu tr t pha Trung Quc cng ht sc kh khn, nn cng ch c th tip cn c ngun ti liu lu tr cng b trong nhng chng mc hn hp. Ngun s liu gin tip di dng ch vit v quan h Vit Nam - Trung Quc ch yu bao gm hai loi chnh: Hi k ca cc nh lnh o ng, Nh nc hai nc; cc cng trnh khoa hc ca cc nh khoa hc Vit Nam, Trung Quc v nc ngoi khc. y l ngun s liu s, phong ph, nu c phn tch nghin cu ph kho tt, s tr thnh s liu b tr, b p nhng thiu ht, nhng khong trng trong ngun s liu trc tip, gip cho vic phc dng hin thc lch s y v xc thc hn.

V s liu hi k, phi khng nh rng, cho n thi im hin ti, ngun s liu ny ngy cng nhiu thm. S xut hin ca cc cun hi k nh Hi c v suy ngh(Th trng Ngoi giao Trn Quang C); Git nc trong bin c(Hong Vn Hoan); Hi k Dng Cng T(Nguyn i s Trung Quc ti Vit Nam); Hi k c vn Trung Quc(nhiu tc gi, trong c nhng nhn vt ni ting nh L Qu Ba, Trn Canh, Vng Nghin Tuyn, Trng Qung Hoa), cho php m rng phm vi ngun s liu v kim chng thng tin, thu nhn thm thng tin mi. Tuy cc tc gi ca ngun s liu ny l ngi trong cuc, tng chng kin hin thc lch s v m t li, nhng vic m t ch yu da vo k c, nhn thc ch quan nn d sai lch, nht l i vi nhng s vic xy ra qu lu. Mt khc, cch nhn nhn, nh gi s kin lch s (nht l nhng s kin phc tp, nhy cm chnh tr), ph thuc rt ln vo vic tc gi hi k ng v tr no, thuc v u? S liu cng trnh s hc v quan h Vit - Trung c ph kh rng, bao trm cc lnh vc t chnh tr, ngoi giao, an ninh quc phng, kinh t - thng mi, n vn ha gio dc, khoa hc k thut, du lch Cc cng trnh ca cc nh khoa hc Vit Nam vit v quan h Vit - Trung nhng nm qua kh phong ph v ch nh: "Chnh sch i ngoi rng m ca Vit Nam v quan h Vit Nam Trung Quc( Tin Sm - Furutamotoo); "Vit Nam mt tiu im ca chin tranh t tng phn cch mng(Nguyn Thnh L); Quan h Vit Nam - Trung Quc: Nhng s kin 1961-1970(Nguyn nh Lim) Pha Trung Quc cng b ngy cng nhiu nhng cng trnh v quan h Vit Trung, trong c nhng cng trnh tiu biu: "Din bin quan h Trung - Vit trong 40 nm qua (Quch Minh); Chn ln xut qun ln ca Trung Quc(Sa Lc, Mn Lc); Quyt sch ca Trung Quc trong cuc chin tranh trng pht Vit Nam (Bnh M Nhn); "Quan h Trung - Vit sau bnh thng ho: Nhn li thi gian qua v trin vng (H Ti); "Mi nm chin tranh Trung - Vit(Mn Lc). Nhiu nh nghin cu nc ngoi cng rt quan tm ti quan h Vit Nam Trung Quc; s lng n phm cng b ngy gia tng nhanh: "Ch quyn trn hai qun o Hong Sa v Trng Sa(Monique Chemillier Gendereau); "Chia s ti nguyn bin Nam Trung Hoa

(Valencia.M.J, Vandyke.J.M, Ludwig.N.A); "Ch ngha dn tc v chnh sch i ngoi(Leni Stenseth) S liu gin tip ch vit v quan h Vit Trung c u im l a din, cc quan im nhiu chiu, thng tin phong ph, song cng c rt nhiu hn ch, m hn ch ln nht nm tnh ch quan, m h ca ngun s liu - n va phn nh hin thc lch s, li va ph nhn mt phn hin thc y. Do tc ng ca cc iu kin khch quan, ch quan khc nhau nn cc tc gi khng th lc no cng nm c trn vn s kin, m nhiu khi cn phn nh sai lch, khin cho vic phn tch ph kho s liu ca nh nghin cu thm phn nng n, phc tp, ng nh nh s hc A. Ya. Gurevich kt lun: Nh nghin cu lch s lun lun n c vt ln vi ngun s liu, bi v ngun s liu va l cng c duy nht ca nhn thc, va l tr lc18. Trong qu trnh x l ngun s liu gin tip v quan h Vit - Trung, vic nh nghin cu s dng phng php phn tch ph kho, nhm lm r tnh xc thc ca ngun s liu ny v tin cy ca thng tin, c truyn ti qua lng knh ch quan ca ngi thng tin l ht sc cn thit, v chn l bn ny dy ni Pyrnes th khng ging vi chn l bn kia dy ni y19. Cn ht sc ch n quan im, gc tip cn ca tc gi s liu, t s liu vo hon cnh lch s c th m n c sinh ra; tm hiu s tc ng, chi phi ca hon cnh y i vi ni dung v hnh thc ca s liu. Qu trnh ny i hi s cn trng, kin nhn v s sng lc t m, kt hp cht ch cc nguyn tc ph kho s liu vi h thng phng php b tr ph kho s liu c s dng ph hp, khng lm dng cc kt lun ca cc tc gi s liu gin tip, bi "mt khoa hc phc tp nh s hc, ni trc khi lp lun, mt kt lun thng phi tch lu hng triu s vt, khng th da trn ci c vit ra vnh hng. Phc dng lch s khng c lm trc tip theo cc s liu gin tip, cn phi t hp cc kt lun t c bng hng ngn cc cng trnh b phn"20. Ch c s cn trng nh th, cng vi nng lc t duy tip cn, phn tch, l gii cc ngun s liu, mi c th gp phn phc dng quan h Vit Trung gn ng vi hin thc lch s.
18 19

A. Ia. Gurevich, Lnh a ca nh s hc, Odissei 1996, tr. 92. Ngn ng phng Ty. 20 L.P.Repina; V.V.Zvereva; M.I. Paramonova, Lch s tri thc s hc, Sd, tr. 190.

* Tin hnh cng trnh nghin cu ca mnh, nh s hc hng ti vic dng li mt cch tng i chn thc, khoa hc bc tranh ton cnh v s pht trin ca qu trnh lch s, cui cng tm kim mi lin quan h thng nht gia cc s kin, t tm ra nhng yu t tc ng v chi phi cng nh khm ph quy lut vn ng ca qu trnh lch s. Trong qu trnh y, s liu l nguyn vt liu th cng u tin, khng th thiu, trc tip hoc gin tip phn nh mt phn hoc ton b hin thc lch s. Tuy nhin, tip cn v phc dng lch s tim cn chn l hin thc, th phng php tp hp v x l ngun s liu ng vai tr quyt nh. Phng php phn tch ph kho s liu ra i l mt thnh tu ca ngnh s liu hc. Tip nhn v ng dng sang to chuyn phng php phn tch ph kho s liu v cc phng php nghin cu khc ca s hc s gip nh s hc gia tng kh nng tim cn ti tnh khch quan ca nhn thc lch s. Tuy nhin, tht kh m t ti tri thc lch s khch quan, ton din, v i vi mt con ngi hay nhm ngi, trong mt khng gian hay thi gian nht nh, nhn thc lch s ch l hu hn, c tnh tng i. Do qu trnh x l v nhn thc cc ngun s liu l khng c gii hn, c th ko di v tn theo kh nng pht hin, nhn thc ca con ngi, c bit l ngun s liu lin quan n nhng vn chnh tr, qun s phc tp, nhy cm, nn lch s c vit ra ri c vit li, v c th..., ht th h ny qua th h khc. Mc d vy, c cng trnh nghin cu mang tnh khoa hc cao, n gn vi hin thc lch s, nh s hc cn phi th hin tnh chuyn nghip, tnh khch quan v cn trng trong phn tch - ph kho ngun s liu, trn c s tun th cht ch cc tiu chun, quy tc khoa hc trong nghin cu. Ch bng cch cng vi ti nng c nhn ca nh s hc, cc kt qu nghin cu mi c xy dng trn mt nn tng thng tin vng chi, khoa hc, tin cy .