Ktalarn Kaymas

ALFRED WEGENER'N ESK KURAMI LEVHA TEKTONYLE GNCELLET VE YENDEN DEER KAZANDI. Alfred WEGENER (1880-1930), Alman meteorolog ve jeofizik uzman. Meteoroloji uzman olarak Mylius-Erichsen'in Grnland'a yapt Danimarka kutup seferine katld (1906-1908). 1915'te ktalarn kaymas kuramn ortaya att.1913'ten 1917'ye kadar, Grnland' boydan boya geii srasnda Lauge Koch'a elik etti.Son olarak, 1929'da bir hazrlk yolculuundan sonra, ertesi yl, inlandsisin merkezinde byk bir bilimsel keif seferine giriti ve Eismitte istasyonu ile bat kys arasnda yaamn yitirdi.Yolculuklarnn sonularn bir ka kitapta anlatt.Bir ok bilimsel yapt verdi: Thermodynamik der Atmosphre (Atmosferin Termodinamii) [1911] , Die Klimate der geologischen Vorzeit (lk jeolojik ada iklim) [1924] , zellikle de ktalarn hareket mekanizmasna bir aklama getiren plak tektoniinin pekitirdii ktalarn ortaya k kuramn aklayan; Die Entstehung der Kontinente und Ozeane (Ktalarn ve Okyanuslarn oluumu) [1915]. almalarnda, Amerikal F. B. Taylor gibi aratrmaclardan yararland. Ama, zellikle bir meteorolog olan Wegener, jeologlardan tamamen bamsz bir dnce tayordu. Levha tektonii kuram, Wegener'e yerbilimleri tarihinde hak ettii yeri yeniden kazandrd. Alfred WEGENER , THMA LAROUSSE

Jeokronoloji JEOLOJK
ZAMANDZM olarak da bilinir, oluumundan gnmze dein yerkrede gerekleen jeolojik olaylarn tarihlendirilmesi ve kayalarn yann saptanmasn konu edinen bilim dal. Temel jeolojik a birimleri, herbiri zgn bir kaya sistemine dayandrlan dnemlerdir (bak. tablo). Dnemler, Paleozoyik (Birinci) (y. 570-225 milyon yl nce), Mezozoyik (kinci) (y. 225-65 milyon yl nce) ve Seno-zoyik (Yakn) (y. 65 milyon yl ncesinden gnmze) zamanlar olarak adlandrlan daha byk birimler iinde gruplandrlr. Bu adlar, her zamann balangcnda canl organizmalardaki byk deiiklikleri yan-stan eski yaam, orta yaam ve modern yaam szcklerinden tretilmitir. Jeolojik alar
zaman dnem Prekambriyen Paleozoyik (Birinci) Kambriyen blm zaman dilimi (y.milyar yl nce) 4-570 570-225 570-500

Ordovisiyen Silriyen Devoniyen Karbonifer Permiyen Mezozoyik (kinci) Triyas Jura Kretase (Tebeir) Senozoyik (Yakn) Tersiyer (nc) Paleosen Paleojen Eosen Oligosen Neojen Miyosen Pliyosen Kuvaterner (Drdnc) Pleyistosen Holosen

500-430 430-395 395-345 345-280 280-225 225-65 225-190 190-136 136-65 65-gnmze 65-2,5 65-54 54-26 54-38 38-26 26-2,5 26-7 7-2,5 2,5-gnmze 2,5-10 bin 10 bin-gnmze

Senozoyik Zaman, Kuvaterner (Drdnc) ve Tersiyer (nc) dnemlere; Mezozoyik Zaman, Kretase (Tebeir), Jura ve Triyas dnemlerine; Paleozoyik Zaman ise Permiyen, Karbonifer, Devoniyen, Silriyen, Ordovisiyen ve Kambriyen dnemlere ayrlr. Paleozoyik Zamandan nce oluan Prekambriyen kayalar, tantc fosil iermez ve alt blmlere ayrlmaz. Radyometrik tarihleme yntemiyle, Prekambriyen Zamann Yer tarihinin ilk % 85'ine karlk gelen zaman dilimini ierdii ortaya kartlmtr. Radyometrik tarihleme yntemi, belirli minerallerde bulunan ve bilinen hzlarda srekli bozunarak radyozenik karde nklitlere dnen radyoaktif nklitlere ilikin lmlere dayal olarak gerekletirilen bir tekniktir. Doada dzinelerce radyoaktif nklit vardr, ama bunlardan ouna ender olarak rastlanr; geriye kalanlar ise jeoloojik tarihleme asndan deer tamayacak kadar yava ya da hzl bozunuma u-rar.Hemen hemen tm kayalarn radyometrik tarihlemeleri yalnzca 4 nklitin (uranyum-238, uranyum-235, rubidyum-87 ve potasyum-40) yardmyla yaplr. Ayrca bak. a, tarihleme. Jeokronoloji, AnaBritannica

Levhalar Niin Hareket Eder?

tektonii kuramn belgeleyen kantlar artk inandrc bir dzeye ulatndan levhalarn hareketi kavram bugn benimsenmitir.Bundan sonraki aama sz konusu bu hareketlerin itici gcn tespit etmek olacaktr.Bu gcn kkeniyse yerkrenin incelenmesi ok zor olan derin katmanlarnda aramak gerekir. Levhalarn yer deitirmesinden i mantoda oluan konveksiyon akmlarnn

Levha

sorumlu olduu, genel olarak kabul edilen bir fikirdir.Bu akmlar hcreler oluturarak tektonik srtlarn altnda raksarlar.

Levhalarn altnda derinlerde gelien bu itici gce bizzat levhalarn davran da eklenir. Astenosferin srtlar dzeyine ykselii, greli olarak hafif bir malzemenin varlyla aklanr; topografik olarak yksek konumdaki bu malzeme yerekimi etkisiyle yanlara doru akar.Tersine okyanus takresi yalandka sour ve dolaysyla younluu artar.Bu youn katmann batmas levhann derine doru ekilmesine yol aar.Ne var ki yer krenin iinde ne olup bittiini anlamak iin jeofizikilerin yapaca daha pek ok ey vardr. Olaya her eyden nce sismolojik yntemle yaklaacaklar. Levhalar Niin Hareket Eder?, THMA LAROUSSE

Levha Tektonii PLAKA TEKTON olarak da bilinir, gemiteki ve gnmzdeki depremleri,

yanarda etkinlikleri ve da oluumu srelerini, Yer yzeyini oluturan ok byk kabuk bloklarnn (levhalar) karlkl hareketleriyle (arpmalar ve ayrlmalar) aklayan kuram. Yer kabuu bir dzine kadar byk levha ile bir dizi kk levhadan oluur. Levhalardaki kayalar esnemez (rijit) bir ktle halinde hareket eder; bunlar fazlaca bklmez (fleksr) ve pek az sismik ya da volkanik etkinlik gsterir.Levhalarn kenarlar (snrlar) ise dar kuaklar biimindedir; dnyadaki depremlerin ve

yanarda etkinliklerinin yzde 80'i burada yer alr. tip snr vardr.Bunlardan

birincisi, okyanus ortasnda 80 bin km boyunca uzanan uzun, etkin srtlarn tepe noktalarn izleyen ve ekme gerilmenin yol at ok ince bir s depremler (oda 65 km'ye kadar olan depremler) kuadr.kinci tip snra ise bu srtlarn dzlklere kart etek alanlarnda karlalr.Bu blgelerdeki krklar boyunca gerekleen dep-remler ok daha iddetlidir; bu depremler, krn her iki yakasndaki levhalarn ters ynlerde birbirlerine srtnerek hareket etmesinden kaynaklanr.nc snr tipini oluturan depremler daha seyrek dalm olmakla birlikte, ok daha derin odakldr (145 km'den daha derin).Bu depremler, okyanus tabannn nor-mal dzeyinden ok daha derinlere (10,5 km'ye kadar) indii ukurluklar boyunca ok ince bir kuak olu-turur.Bu snrdan uzaklatka maksimum deprem derinlii bir eim dzlemi boyunca giderek artar; ukurluklarn snr blgelerinde iyice slaan depremlere ise temel olarak buralardaki yanarda etkinlikleri neden olur. Srtlarn tepe noktalarndaki depremlere, her iki yakadaki levhalarn ters ynlerde hareket etmesi sonucunda oluan gerilmeler yol aar.Bu hareket ayn zamanda alttaki scak kayalar zerindeki basncn aa kmasn salayarak bunlarn erimeye balamasna neden olur.Bylece oluan magmalar ykselerek ya-nardalar oluturur (zlanda'da olduu gibi), ardndan katlaarak germe kuvvetlerinin sren etkisiyle atlar.Bu srele her levhann kenar blmlerine yeni volkanik kayalar eklenir ve levhalar "yapc" snr ya da raksak snr olarak adlandrlan bu snrlar boyunca byr.Lehvalarn hareket etmekte olduunu gsteren tek kant depremlerin yaps deildir; okyanuslarn zemininde oluan volkanik kayalarn ya da bu olguya iaret eder.Kayalarn ya, bunlarn zerine kelen tortullarn ierdii fosillere baklarak ya da gemilerden gerekletirilen lmlerle bu kayalarn magnetizmalarndaki sapmalarn belirlenmesi ve yorumlanmasyla saptanabilir.Bu almalarn sonucunda, en gen volkanik kayalarn okyanus ortas srt-larn tepe noktalarnda ve en yallarn da en derin blgelerde, yani okyanus ukurluklarnda yer alanlar olduu belirlenmitir.Ama hibir yerde 190 milyon yldan daha yal kayaca rastlanmamtr; daha yal ok-yanus kayalarnn zaman iinde tahrip olduu dnlmektedir. ukurluk snr "ykc" snr ya da yaknsak snr olarak tanmlanr, nk bu blgede okyanus kayalar bir eim dzlemi boyunca yermantosunun iine tanr.Bu tr yerlere dalma-batma blgesi denir. Herhangi bir ktann dalma-batma

olay gerekleen kenar blmlerinde yanarda etkinlikleri karalardaki kayalarn yapsn deitirir ve And Dalar gibi sra dalarn ya da da zincirlerinin oluumuna yol aar. teki yerlerde ise yanarda etkinlikleri, Byk Okyanus'un gneybatsnda olduu gibi ada yaylarnn o-lumasna yol aar.Ykc snrlar, kta kabuk kayalarnn oluturduu, buna karlk okyanus kayalarnn mantoya gmld yerlerdir.Kta kayalarnn younluu dk olduundan, bunlar mantoya batmaz;bir ukurlua tandklarnda arparak da zincirlerinin oluumuna neden olurlar.rnein Alpler, Afrika ile Avrupa'nn; Himalayalar ise Hindistan ile Asya'nn arpmas sonucunda ortaya kmtr. Levhalarn yanal bykl olduka iyi belirlenmitir, ama kalnlklarna ilikin bulgular daha be-lirsizdir.Okyanus srtlarnn doruklarnda levhalar ok incedir; ama s ak ve sismik bulgular, doruktan a-aya inildike levhalarn tabannn hzla derinletiini, doruktan 9-19 km aada 48-57 km'ye, 960 km aada da 115 km'ye ulatn gstermektedir.Levhalarn kalnl 145 km'yi ok ender aar.Her levha kat ya da esnemez manto kayalar ile okyanus kabuk kayalarndan oluur; bunlarda her zaman kta kayalarnn bulunmas gerekmez (rn. Pasifik Levhasnda hi kta kayac yoktur).Kat manto ve kabuk ka-yalarndan oluan blgeye takre (litosfer) denir; manto kayalarnn daha yksek scaklklarda bulundu-u ve bu nedenle tektonik gerilmeler altnda plastik biim bozulmasna urad kuak ise astenosfer olarak adlandrlr.Karalarda, takrenin altnda her zaman astenosfer bulunmaz.Ayrca, elmasl kimberlit gibi volkanik kayalarn varl, ktalardaki takre kalnlnn en az 190 km olduunu ve levha hareketlerine neden olan manto aknn daha da derinlerde gerekletiini gstermektedir.

Manto hareketleri, Yer'in i kesimlerinde radyoaktif bozunum sonucunda oluan snn yzeye akta-rlmas zorunluluundan kaynaklanr; bu nedenle konveksiyon

(snn tanmas) dzeni, zamana bal ola-rak deiir.Eski levha snrlarnn yerinin deimesi de bu olgudan kaynaklanr.Kuzey Amerika'daki Bat Cordilleralarn olumasna neden olan dalma-batma sreci 10 milyon yl kadar nce byk lde tamam-lanmtr (gene de benzer baz etkinlikler yanardalar retmeye [rn. Washington'daki Saint Helens Ya-nardann sren pskrmeleri] ve Alaska'da depremlere neden olmaya devam etmektedir). Yz milyomlarca yllk bir zaman sreci iinde manto konveksiyonundaki deimeler, iki byk blok (Lavrasya [*] ve Gondvana [*]) halinde bulunan eski ktalarn 160-180 milyon yl kadar nce ayrlarak Atlas ve Hint Okyanuslarnn olumasna yol amtr.Benzer biimde, ktalar arasnda gerekleen bir dizi arpma, Kuzey Amerika'nn dousundaki Apala Dalar ile Avrupa ve Afrika'daki Kaledoniyen-Hersiyen dalarn olumasna neden olmutur.Manto konveksiyonu hz, temel olarak manto iindeki s reti-minin karekkne baldr.Yani, radyojenik s retiminin bugnknden 5 kat daha fazla olduu 3 milyar yl nce, konveksiyon hz da bugnknden en az 3 kat daha fazlayd.Ama bu tr hareketlerin yzeyde al-d biimlerin daha farkl olduu sanlmaktadr.nk 4 milyar yl ncesinde takre ok inceydi ve mantoya kolayca gmlyordu, bu nedenle de kta kayalar bulunmuyordu.Yer tarihinin byk blmnde gerekleen levha tektonii etkinliklerinin doas henz belirlenememitir. Levha Tektonii, AnaBritannica

Kayma Teorisi Jeolojik alar iinde ktalarn, birbirlerine ve okyanus havzalarna gre girmi
olduu byk lekli yatay hareketlere denir. Gnmzdeki ktalarn, byk takre (litosfer) levhalarnn srklenerek yer deitirmesi sonucunda ortaya ktna ilikin ilk dnceler daha 18.yzyln sonlarnda ortaya atld. Gney Amerika'nn dousundaki kntnn Afrika'nn bat kylarndaki girintiye tam oturduuna dikkati eken Alman doa bilimci Alexander von Humboldt, 1800 dolaynda Atlas Okyanusunun iki yakasnn ok nceleri bitiik olduu savn gelitirdi. Bundan 50 yl kadar sonra Fransz bilimadam Antonio Snider, Kuzey Amerika ve Avrupa'daki kmr yataklarnda belirlenen benzer bitki fosillerinin Humboldt'un bu varsaymn dorula-dn, aksi halde bu benzerlii aklamann baka yolu olmadn ileri srd.1908'de ABD'li Frank B. Taylor, dnyadaki baz sradalarn oluumunu, ktalarn arpmas dncesine dayal olarak aklamaya alt. Ktalarn kaymasna ilikin ilk ayrntl ve geni kapsaml kuram, 1912'de Alman meteorolog Alfred Wegener gelitirdi.Wegener, ok sayda jeolojik ve paleontolojik veriden yararlanarak, jeolojik zamann byk blm boyunca tek bir ktann bulunduunu ileri srd ve bu varsaymsal ktay Pangaea olarak adlandrd.Jura Dneminin (y. 190-136 milyon yl nce) belirli bir evresinde Pangaea eitli paralara ayrlm ve paralar bir-birlerinden uzaklamaya balamt.Bugn Amerika Ktas'n oluturan blmlerin batya doru srklen-mesiyle Atlas

Okyanusu ortaya km, Hindistan blou ise Ekvator'u geerek Asya ile birlemiti.1937'de Gney Afrikal jeolog Alexander L. Du Toit, Wegener'in varsaym zerinde eitli dzeltmeler yapt ve balanta kuzeyde Lavrasya(*) ve gneyde Gondvana (*) olmak zere iki ana ktann bulunduunu ileri srd. Atlas okyanusunun iki yakasndaki kta sahanlklarnn son derece uyumlu olmasnn yan sra, kta-larn kaymas kuramnn savunucular, karlkl kenarlarn birbirlerine uygunluundan baka, bu grlerini destekleyen son derece etkili jeolojik kantlar toplamlardr.Ge Paleozoyik (Birinci) Zaman (y. 395-225 milyon yl nce) srasnda Antarktika, Gney Amerika'nn gneyi, Gney Afrika, Hidistan ve Avustralya'da benzer geni lekli buzullamalarn olduu belirlenmitir.Bu olgu, bu ktalarn o dnemde G-ney Kutup Blgesi'nin evresinde birleik halde bulunuyor olmalaryla aklanabilir.te yandan Atlas Okyanusu'nun her iki yakas arasnda, kaya yaps ve jeolojik yap asndan byk benzerlikler vardr.rne-in Brezilya kylar boyunca uzanan yal kaya kua, Afrika'nn bat kylarndaki kuakla uyum iindedir.Ayrca, Gney Amerika ile Afrika'nn Atlas Okyanusu kylar boyunca uzanan en eski deniz kelleri Jura yaldr; bu durum da, bu dnemde iki ktay ayran okyanusun bulunmadna iaret eder.1950'lerde ngilizjeofizikiler Stanley Keith Runcorn ve P.M.S. Blackett ile baka bilim adamlarnn almalar sonu-cunda, Yer'in magnetik alannn jeolojik gemiteki yapsna ilikin olarak elde edilen bulgular ktalarn kaymas kuramna ynelik ilgiyi artrd.Magnetit gibi ferromagnetik mineraller, korkayalarn bileeni olarak kristalleirken kalc bir mknatslanmaya urar.Bu mknatslanmann yn, Yer'in magnetik alannn o dnemdeki ve yerdeki ynyle ayndr.Daha sonralar ufalanma yoluyla ana kayatan dklen mknatslan-m mineral paralar, tortul keller halinde birikirken bu kez o dnemdeki magnetik alann dorultusun-da yeniden ynlenirler.Yeryznn deiik blgelerinden seilen farkl yalardaki kayalar zerinde yaplan artk magnetizma incelemeleri, magnetik kutuplarn farkl dnemlerde farkl yerlerde bulunduunu gstermitir.Magnetik kutuplarn yer deitirme erileri, eitli ktalar iin farkldr; bu farkllklar bugn ayr olan ktalarn bir zamanlar bitiik olduu varsaymyla aklanr.rnein, Avrupa ve Kuzey Amerika i-in bu eriler, Kuzey Amerika'nn Triyas Dneminden (y. 225-190 milyon yl nce) gnmze dein, Avrupa'ya gre 30 kadar batya kaym olduunu ortaya koyar. Okyanus tabannn ekline ilikin bilgilerin artmas ve daha sonralar deniz dibi yaylmas kuram (*) ile levha tektoniinin (*) gelitirilmesi, ktalarn kaymas dncesini glendirdi.1960'larn banda ABD' li jeofiziki Harry H. Hess, okyanus ortas sradalarn srtlarnda,magma etkinlikleriyle yeni okyanus ka-buu oluumunun srmekte olduunu ileri srd.Yermantosundan yukar doru ykselen erimi kaya malzemesisouduktan sonra yeni bir magma sokulmasyla iki yana doru itiliyor ve bylece okyanus taba-n yatay dorultuda, srtlardan teye doru hareket ediyordu. 1960'larn sonlarnda, bata Jack E. Oliver ve Bryan L. Isacks olmak zere eitli ABD'li aratrma-clar, deniz dibi yaylmas kuramn, ktalarn kaymas varsaymyla btnletirerek levha tektonii kuram-n gelitirdiler.Bu kurama gre, Yer'in takre blm ok sayda byk levhadan olumakta ve bu levha-lar yermantosunun yumuak (ksmen erimi halde) stmanto (astenosfer) katmannn

stnde yzmektedir. Okyanus ortas srtlar da, baz levhalarn kenarlarnda olumaktadr. Bu durumun grld yerlerde takre levhalar ayrlmakta ve ykselen manto malzemesi uzaklaan kenara eklenerek yeni okyanus tabann oluturmaktadr. Levhalar srtlardan uzaklatka ktalar da beraberlerinde srklemektedir. Btn bu etmenler dikkate alndnda, Amerika ktalarnn yaklak 200 milyon yl ncesine dein Avrupa ve Afrika ile bitiik olduu ve bu ktalarn bugnk Orta Atlas Srtlarndaki yarlmayla birbirlerinden uzaklat sylenebilir.Ayrlmann balamasyla ktalar ylda ortalama 2 cm kaym ve bugnk ko-numlarn almtr.Henz tam kantlanamam olmakla birlikte, tek bir kara ktlesinin paralanmas ve bu paralarn kaymas olaynn btn jeolojik alar boyunca oluan benzer bir dizi olayn yalnzca sonuncusu olduu sylenebilir. Ktalarn Kaymas, AnaBritannica Bilgisayar Destekli Haritalama Laboratuar'nn bir kesinde alelde bir kutu. erisinde 14 jeolojik harita var ve 1 kg arlnda.Fakat bu mtevaz kutu, dnya corafyasnn son 250 milyon yllk servenini anlatyor. Servenin kahraman ise bir okyanus. aka deil, halen karp kullanmakta olduumuz petrole yataklk etmi olan tropikal bir okyanus bu. Ad TETS. Fakat kapanmasyla birlikte, sadece birer i deniz olarak gnmze ulaan Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Denizi dnda, ondan kalan baka hibir canl hatra yok... Dr. . Faruk Noyan Proje 80'li yllarn ortasnda balad. Pierre-Merie Curie niversitesi (Paris 6)'nden Profesr Jean Decourt, Luc Emmanuel Ricou ve Bruno Vrielynck'in nclnde bir grup jeolog, yerkre tarihinin son 250 milyon yl zerine yaplm dnyadaki bir ok noktalardaki ayr aratrma (nokta-aratrma) sonular-n biraraya getirerek byk bir sentezi gerekletirmeye giriti.124 aratrmacy, bugne kadar denenmemi bir almann etrafnda biraraya getiren projenin hedefi, Tetis'in fiziki corafyasn ortaya karmakt. TETS DYE BR OKYANUS Yaklak 250 milyon yl nce, karalarn btn tek bir kta eklindedir: Panje. Bu kta, gneyde Gondwana (bugnk Gney Amerika, Afrika, Madagaskar, Hindistan ve Avustralya), Kuzeyde Avrasya (bugnk Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya)'dan olumaktadr.Yer yznn geri kalan ksm ise usuz bucaksz dev bir okyanusla kapldr: Pantalasa. Panje ktasnn dousunda gen eklinde dev bir krfez yer almaktadr. te bu Tetis Okyanusu'dur.