Sadraj: UVOD .. 3 PROFIL SIROMATVA ............................................................................................. 5 I II CILJEVI ..........................................................................................................

7 PODRUJA DJELOVANJA

1. Zdravstvo ............................................................................................................. 8 1.1 Opis stanja .......................................................................................................... 8 1.2 Preporuke planirane aktivnosti .......................................................................11 2. Obrazovanje ....................................................................................................... 12 2.1 Prioritetne aktivnosti iz SRRS-a u sektoru obrazovanja .................................... 12 2.2 Implementacija prioritetnih aktivnosti za period 2004. - 2006. ...........................16 2.2 Aktivnosti za naredni period .............................................................................. 17 3. Trite rada ........................................................................................................ 20 3.1 Opis stanja ........................................................................................................ 20 3.2 Aktivnosti u narednom periodu .......................................................................... 23 4. Socijalna zatita ................................................................................................. 25 4.1. Socijalna i djeija zatita ................................................................................... 25 4.2. Preporuke planirane aktivnosti .......................................................................30 III IV V VI IMPLEMENTACIJA I FINANSIRANJE ........................................................ 31 MONITORING I EVALUACIJA .................................................................... 31 Akcioni plan ................................................................................................ 37 Prijedlog projekata lokalne zajednice
2

VII

Status projekata

UVOD Vlada Republike Crne Gore je u novembru 2003. usvojila Strategiju razvoja i redukciju siromatva (SRRS). Ona je projektovana za trogodinji period (2004.2006.) sa oekivanim efektima u duem periodu. Ovom strategijom su odreeni ciljevi, strateki pravci i akcioni plan. SRRS su bili definisani ciljevi: ostvarivanje pretpostavki za samoodriv i ujednaen ekonomski razvoj, koji e smanjiti procenat ekonomski ugroenog stanovnitva; osiguranje socijalne stabilnosti i smanjenje stope siromatva; definisanje kljunih pokazatelja siromatva, u skladu sa Milenijumskim razvojnim ciljevima (MDGs) i njihovo praenje kroz integrisani sistem monitoringa i evaluacije, tokom perioda implementacije SRRS. Siromatvo je u SRRS tretirano multidimenzionalno, preko razliitih indikatora, a Crna Gora je jedina zemlja u regionu koja je pri odreivanu profila siromatva ukljuila, osim domicilnog stanovnitva, raseljene i izbjegle i romsku populaciju. Jedan broj projekata je relizovan, izvjestan broj je u toku, a neki nijesu jo zapoeti. 1 U akcionom planu SRRS je bilo definisano oko 400 projekata iz 11 oblasti: obrazovanje, zdravstvena zatita, socijalna zatita, zapoljavanje, poljoprivreda i regionalni razvoj, umarstvo, saobraaj, energija, ivotna sredina, vodosnabdijevanje i monitoring i evaluacija. SRRS je dokument koji je kompatibilan sa Agendom ekonomskih reformi 2002.2007. Implementacija SRRS je poela krajem 2003 godine, a za realizaciju projekata zaduena su resorna ministarstva. Resorna ministarstva su zaduena za realizaciju projekata iz svoje nadlenosti kao i za monitoring indikatora.
1

Aneks I, Implementacija SRRS

Upravni odbor Svjetske banke (SB) i Meunarodnog monetarnog fonda (MMF) je SRRS ocjenio kao veoma dobru osnovu za stimulisanje ekonomskog rasta i smanjenje siromatva u Crnoj Gori. Sredstva za realizaciju predloenih projekata obezbijeivana su iz domaih i inostranih izvora. injenica je da je meunarodna podrka za realizaciju programa mnogo manja od obeavane, a obezbijeivana je preteno putem kredita. Kako Budet RCG nije programski, teko je prepoznati konkretne izdatke za projekte iz Strategije u njemu. Meutim, posrednom analizom dolazi se do podatka da se na godinjem nivou iz Budeta izdvaja oko 100 miliona za programe iz razliitih oblasti, koji neposredno ili posredno doprinose smanjenju siromatva. Na osnovu ovog dokumenta sklopljeni su aranmani sa SB za kreditiranje reforme sistema obrazovanja, zdravstva, penzionog sistema i zatite ivotne sredine Crna Gora koristi kredite Svjetske banke, pod povoljnijim uslovima zemalja koje imaju tzv. IDA (International Development Association) status, u iznosu od 7 mil. $ za reformu zdravstva i 5 mil. $ za reformu obrazovnog sistema. Projekat reforme administracije penzionog sistema je vrijedan dodatnih 5 mil. $, dok su kroz program CARDS obezbijeena sredstva za integraciju izbjeglica i interno raseljenih lica u iznosu od 2 mil. . Imajui u vidu injenicu da je u meuvremenu usvojen veliki broj stratekih dokumenata za pojedine oblasti, kao i da je Crna Gora prela sa IDA na IBRD finansiranje, to znai da SRRS vie nije formalni zahtjev meunarodnih finansijskih organizacija za kredite i zajmove, svjesna odgovornosti za poboljanje poloaja najugroenijih kategorija graana, Vlada RCG je zaduila Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja da, u saradnji sa resornim ministarstvima, pripremi inoviranu verziju SRRS. Prodloena Strategija za suzbijanje siromatva i socijalne iskljuenosti (SSSSI) se u znatnoj mjeri oslanja na ideje, ciljeve i strateke pravce SRRS. Naziv predloenog dokumenta je adekvatniji, usaglaen je sa meunarodnom terminologijom i obuhvata, pored siromatva, i socijalnu iskljuenost kao nemogunost pristupa uslugama (sistema socijalne zatite, obrazovanja, zdravstva i kulture). Ovaj pojam povezuje materijalne i socio-psiholoke aspekte ivotnog standarda. SSSSI predlae mjere za usmjeravanje socijalne politike na vulnerabilne grupe, kako siromatvo ne bi dovelo do marginalizacije i ograniene socijalne participacije ovih grupa.

Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja je u januaru 2007. godine formiralo Ekspertsku radnu grupu (ERG) sa zadatkom da analizira dosadanju implementaciju SRRS, ocjeni postojee stanje i predloi potrebne politike i programe sa aspekta smanjenja siromatva vulnerabilnih grupa u oblastima: obrazovanje, zdravstvo, socijalna zatita i zapoljavanje, u skladu sa meunarodnim standardima iz ovih oblasti. Kao nastavak ranijeg sveobuhvatnog paticipativnog procesa, a u cilju to boljeg i potpunijeg sagledavanja regionalnih i lokalnih potreba, Ministar zdravlja, rada i socijalnog staranja je uputio zahtijev optinama da dostave prijedloge prioritetnih projekata od lokalnog ili regionalnog znaaja i predvide mogunost njihove participacije u finansiranju tih projekata. Pristigli projekti su razmotreni u okviru radnih grupa i integrisani u matricu projekata. 2 PROFIL SIROMATVA Kao polazna osnova za izradu SRRS (2003.) korieno je Istraivanje o potronji domainstava, koje je sproveo Institut za strateke studije i prognoze po metodologiji Svjetske banke. Prema istraivanjima sprovedenim 2002. godine 12,2% ukupne populacije Crne Gore je siromano. Apsolutna linija siromatva je definisana kao ukupna potronja ispod trokova minimalne potroake korpe za standardno domainstvo (116,2 po potroakoj jedinici), a linija ekonomski ugroenog stanovnitva je postavljena 50% iznad linije siromatva (173,4 ). Stopa siromatva najvea je kod Roma, Akelja i Egipana (RAE) (52,3%); ujednaena kod izbjeglica i raseljenih lica (neto ispod 40%) i najmanja kod domicilne populacije (9,6%). Ipak, veinu siromanih u Crnoj Gori ine rezidenti (72,5%), dok je uee RAE meu siromanima 11,7 %, izbjeglica 5,9% i raseljenih lica 9,9%. Geografski, najugroeniji su stanovnici sjevera Crne Gore, ija stopa siromatva iznosi 19,3%, i gdje ivi 45% siromanih. U centralnom dijelu Republike, gdje je stopa siromatva 10,8 %, ivi oko 35% siromanih. U junom dijelu Crne Gore, gdje je stopa siromatva oko 8,8, ivi oko 19% siromanih. Jula 2005. godine Vlada RCG je usvojila Prvi Izvjetaj o implementaciji SRRS koji se odnosi na period 2003.-2004. Izvjetaj je baziran na praenju realizacije Akcionog
2

Aneks II, Prijedlog projekata lokalne zajednice

plana Strategije, a takoe su uzete u obzir aktivnosti koje su se odvijale u toku 2005. uz tehniku pomo od strane UNDP, koje su imale za cilj blie odreivanje sektorskih prioriteta Strategije. Proces prioritizacije Strategije doprinio je jaanju kapaciteta za monitoring implementacije i otvorio put za dopunu strategije u skladu sa rezultatima njene implementacije. Jula 2005. godine Vlada RCG je usvojila Prvi Izvjetaj o implementaciji SRRS koji se odnosi na period 2003.-2004. Izvjetaj je baziran na praenju realizacije Akcionog plana Strategije. Anketa3 koja sadri podatke za 2004.g. potvrdila je i dokazala dijagnozu siromatva na kojoj se bazira SRRS i njen akcioni plan: Apsolutno siromatvo u Crnoj Gori obuhvata relativno mali procenat populacije od 10,9%, a kree se u intervalu izmeu 8,4 i 13,6%, pri emu su siromani koncentrisani u centralnom i sjevernom regionu i ruralnim oblastima; Postoje neke grupe koje su ekstremno siromane i socijalno iskljuene, za ove grupe siromatvo je ozbiljno i multi-dimenzionalno, poev od stambenog pitanja do pristupa i kvaliteta obrazovanja i zdravstva (Romi, raseljena lica, siromani u ruralnim podrujima); Veliki dio stanovnitva je osjetljiv na siromatvo. Bez obzira na injenicu koliko ljudi je siromano, mnogo vie ima onih koji su predmet drutvenih oscilacija koji e ih uiniti siromanim; Ekonomska ranjivost, tj. povean rizik da se postane siromaan je daleko vei socijalni problem i obuhvata oko jednu petinu populacije. U narednom periodu, MONSTAT bi trebalo da preuzme istraivanja o profilu siromatva. U okviru programa jaanja MONSTAT-a, u toku je prilagoavanje metodologije i unaprijeenje upitnika koji se koristi za sprovoenje Ankete o potronji domainstava. Naime, MONSTAT u okviru svojih redovnih statistikih istraivanja sprovodi istraivanje pod nazivom Anketa o potronji domainstava. Anketa je u potpunosti uraena prema standardima EUROSTAT-a i po COICOP klasifikaciji. Njena svrha je prije svega da obezbijedi podatke koji se koriste za obraun line potronje koja je jedna od najveih komponenti Bruto domaeg proizvoda, a koristi se i za izraunavanje pondera u statistici cijena i nekih drugih pokazatelja. Anketa o potronji moe posluiti kao izvor podataka na bazi kojih e se izraunavati odreene komponente siromatva. Da bi se dobili kvalitetni i uporedivi podaci o
3

ISSP, Istraivanje o potronji domainstva, 2004. Anketa je sprovedena u aprilu 2004., samo etiri mjeseca nakon poetka implementacije PRSP-

a.

siromatvu potrebno je uvesti novo istraivanje LSMS (Istraivanje o mjerenju ivotnog standarda), kao dopunu ovoj anketi. S obzirom na opredjeljenje Crne Gore da se ukljui u evropske integracije, potrebno je da se i metodologija ocjene kvaliteta ivotnog standarda prati u skladu sa normativima Evropske Unije. Razliitost podataka koji su na raspolaganju u Crnoj Gori u odnosu na podatke koje se prikupljaju u zemljama lanicama EU, te specifinosti privrede, ne dozvoljavaju da se usvajanje metodologije i standardizacija izvri u kratkom roku. U pitanju je proces koji e zahtijevati prelazni period u kojem e se koriena metodologija, u jednom dijelu, oslanjati na iskustva iz ranijeg perioda, dok e se u drugom dijelu teiti usvajanju meunarodnih standarda. I CILJEVI

Osnovni cilj je smanjenje stope ekonomski ugroenog stanovnitva i osiguranje socijalne stabilnosti. SSSSI obuhvata aktivnosti koje je potrebno realizovati u periodu od 2007.- 2011. godine u oblastima: obrazovanje, zdravstvo, socijalna zatita i zapoljavanje, koje su prepoznate kao prioritetne za smanjenje siromatva i socijalne iskljuenosti. Ovaj dokument treba implementirati kao integralni dio ukupne strategije razvoja i reformske orjentacije Crne Gore i on je kompatibilan sa Agendom ekonomskih reformi i razvoja Crne Gore 2007.-2011., Strategijom odrivog razvoja i Akcionim planom za evropsko partnerstvo. Smanjenje siromatva treba integrisati kao cilj u redovne aktivnosti Vlade, resornih ministarstava, drugih dravnih institucija i dravne uprave. Od znaaja za suzbijanje siromatva i socijalne iskljuenosti, a komplementarni sa SSSSI su ve kreirani dokumenti koje je Vlada RCG usvojila: Nacionalna strategija za trajno rjeavanje problema izbjeglica i interno raseljenih lica, koja kroz repatrijaciju izbjeglica i povratak interno raseljenih lica, lokalnu integraciju i odlazak u tree zemlje, ima za cilj da u periodu od tri godine, u zavisnosti od ekonomskih mogunosti Crne Gore, a imajui u vidu postojee meunarodne standarde i principe, razrijei ovo pitanje. Nacionalni akcioni plan za Dekadu ukljuenja Roma 2005.-2015. u Republici Crnoj Gori , koji realizujui aktivnosti u oblastima obrazovanja,

zapoljavanja, zdravsta i stanovanja treba da doprinese smanjenju siromatva i socijalnoj inkluziji ove populacije. Strategija za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori, iji je cilj stvaranje uslova za primjenu i primejna osnovnih ljudskih i manjinskih prava u odnosu na romsku populaciju, individualno i kolektivno, kako bi se sutinski i kvalitativno poboljao sveukupan drutveni, kulturni, socioekonomski i svaki drugi poloaj ove grupe graana Crne Gore. Takoe je vano napomenuti da e dokumenti ije je kreiranje u toku, a koji su prepoznati u akcionom planu SSSSI biti od velikog znaaja za smanjenje siromatva i socijalne iskljuenosti i kao takvi biti ukljueni u dalju implementaciju. To su: Strategija razvoja socijalne i djeje zatite Strategija inkluzije osoba sa invaliditetom Strategija zatite strih lica u Crnoj Gori, II PODRUJA DJELOVANJA

1. Zdravstvo
1.3 Opis stanja Zdravstveni sistem u Crnoj Gori kontinuirano obezbjeuje ouvanje i unaprijeenje zdravlja cjelokupnog stanovnitva Crne Gore kroz niz planiranih i dobro organizovanih aktivnosti i mjera usmjerenih ka promociji zdravlja, prevenciji bolesti, lijeenju i rehabilitaciji oboljelih. Zdravstveni sistem mora ostati jednako dostupan svim stanovnicima Crne Gore ime e biti ispotovano naelo jednakosti. U skladu sa bazinim principima organizacije sistema zdravstva u Crnoj Gori, definisani su osnovni ciljevi Strategije smanjenja siromatva u sektoru zdravstva i to: ouvanje i unapreenje zdravlja stanovnitva, definisanje nacionalnih ciljeva za smanjenje nejednakosti u zdravlju , unaprijeenje zdravstvene zatite grupacije stanovnitva koje su u nepovoljnom poloaju, smanjenje nejednakosti u zdravlju putem poboljanja zdravlja osjetljivih kategorija drutva. Ciljevi Strategije u sektoru zdravstva harmonizovani su sa Milenijumskim ciljevima razvoja i ciljevima Svjetske zdravstvene organizacije definisanim u dokumentima "Svjetska zdravstvena deklaracija" i "Zdravlje za sve u 21. vijeku." Strategija
8

zdravstvene politike utvrena ovim dokumentima, prvenstveno se zasniva na jednakoj pristupanosti i dostupnosti zdravstvenih usluga iz osnovnog sadraja uz potovanje principa solidarnosti. Svi graani Crne Gore imaju prava na usluge iz osnovnog paketa, pod jednakim uslovima. Vlada Crne Gore je postavila reformu zdravstvenog sektora kao prioritet, koji e se razvijati kroz sljedee reformske aktivnosti i to: institucionalna reforma, reforma odnosa prema zdravlju i reforma ekonomskih odnosa. Reforma je bazirana na principima izgradnje zdravstvene politike koja treba da uputi graane na svjesnost zdravstvenih posljedica sopstvenih odluka i njihove odgovornosti za zdravlje, unaprijeenja zdravstvene zatite na najprihvatljiviji i ravnopravan nain i razvoj zdravstvenog sistema, harmonizovanog sa trendovima razvoja evropskog zdravstva. Ciljevi reforme su: poveanje efikasnosti zdravstvenog sistema kroz racionalne i dostupne resurse, poboljanje kvaliteta usluga, primjena savremenih zdravstvenih tehnologija i finansijska stabilnost sistema. U narednom periodu funkcije javnog zdravlja e imati posebnu vanost sa naglaskom na prevenciji hroninih nezaraznih bolesti, koje predstavlaju vodee uzroke umiranja i oboljevanja stanovnitva. Kvalitet zdravstvenih usluga unaprijeuje se kroz proces uvoenja kontinuirane edukacije zdravstvenih radnika, njihovim licenciranjem i akreditacijom zdravstvenih ustanova, kao i izradom klinikih protokola. U primarnoj zdravstvenoj zatiti, svaki graanin se registruje kod svog izabranog doktora, koji prati njegovo zdravstveno stanje i potrebe, upuuje ga na vie nivoe zdravstvene zatite, a izabrani doktor, prema novom modelu, treba biti motivisan novim sistemom plaanja za vei kvalitet rada. Reforma zdravstva obuhvata sve bitne elemente zdravstvenog sistema kroz: Razvoj zdrave javne politike koja treba da uputi graane na sopstvenu odgovornost za zdravlje; Unaprijeenje jednakosti u pristupu zdravstvenim uslugama i unaprijeenje pristupa zdravstvenoj zatiti na najprihvatljiviji i ravnopravan nain; Poveanje efektivnosti i efikasnosti zdravstvenog sistema; Poboljanje kvaliteta usluga u zdravstvu, posebno za socijalno ugroene grupe, koji moraju imati obezbijeenu zdravstvenu zatitu istog kvaliteta kao i druge djelove populacije; Snaenje finansijske stabilnosti sistema i u okviru tog cilja obezbjeivanje finansijski dostupnih zdravstvenih usluga za socijalno ugroene grupe. Za

realizaciju ovog cilja neophodno je reorganizovati Republiki Fond zdravlja radi finansiranja i administriranja osnovnog paketa zdravstvene zatite. Proces reforme sistema Primarne zdravstvene zatite u Crnoj Gori je u toku i veliki broj projekata iz procesa reforme su ve realizovani ili su u procesu realizacije. U skladu sa reformskim prioritetima, koji su koncipirani na ciljevima i naelima Strategije razvoja i redukcije siromatva u Crnoj Gori, izvreno je rangiranje konkretnih aktivnosti i projekata. U proteklom periodu postignuti su znaajni rezultati na reformi legislative u oblasti zdravstva. Od posebnog znaaja je Zakon o zdravstvenoj zatiti, koji je uspostavio osnove za nastavak procesa reformi u zdravstvenom sistemu. Ovaj Zakon prate Osnovni paket mjera zdravstvene zatite i Pravilnik o ostvarivanju prava iz zdravstvene zatite. Novim Zakonom o zdravstvenom osiguranju znaajno je unaprijeena fleksibilnost finansiranja zdravstvene zatite, posebno za ugroene kategorije stanovnitva. Drugim zakonima ureuju se neki od najvanijih segmenata sistema zdravstvene zatite. Usvojen je Zakon o ljekovima i Zakon o medicinskim sredstvima, kao i propisi o proizvodnji, prometu i kontroli ljekova, liste ljekova i smjernice za njihovu nabavku i upotrebu. U okviru rada na dopunjavanju i modernizaciji zakonskog okvira u zdravstvu, usvojeni su: Zakon o ograniavanju upotrebe duvanskih proizvoda, kao vrlo restriktivan zakon, koji ima za cilj smanjenje broja izloenih pogubnom uticaju duvanskog dima, Zakon o pravima duevno oboljelih lica, kojim se nastoje ouvati njihova prava, kao posebno osjetljive kategorije stanovnitva, Zakon o zaraznim bolestima, kojim se reguliu prava i obaveze svih sastavnih elemenata zaduenih za tretiranje zaraznih bolesti i Zakon o zatiti od buke. Vrlo je bitno napomenuti da je u toku izgradnja novog objekta Doma zdravlja Podgorica i da se radi na rekonstrukciji postojeih objekata. Ovim e se omoguiti adekvatan tretman klijenata na primarnom nivou zdravstvene zatite. Jedan od najznaajnijih pomaka u reformi sistema zdravstvene zatite u dosadanjoj implementaciji Strategije unaprijeenja zdravlja u Crnoj Gori, uinjen je formiranjem Instituta za javno zdravlje, koji je inicijator i nosilac niza daljih aktivnosti na reformi i modernizaciji zdravstva u RCG. Osnivanje Instituta olakava i ubrzava rad na nizu dokumenata i projekata u raznim segmentima zatite zdravlja.

10

Definisanjem dokumenata kao to su: Strategija razvoja zdravstva, Strategija prevencije i kontrole puenja, Strategija nasilje i zdravlje, Strategija za HIV/AIDS, Strategija unapreenja mentalnog zdravlja, Nacionalna strategija prevencije neprihvatljivog ponaanja mladih, Starategija unaprijeenja reproduktivnog zdravlja, Strategija bezbjedne krvi, Strategija zdravstvene bezbijednosti hrane i druge koje e se definisati i usvojiti u narednom periodu, obezbijedie se planirano i organizovano sprovoenje aktivnosti u cilju promocije zdravlja i prevencije bolesti. Pored toga, trenutno se realizuju nekoliko preventivnih projekata i to: "Jaanje kapaciteta u javnom zdravlju za kontrolu puenja u saradnji sa SZO i Paktom stabilnosti, Projekat unapreenja mentalnog zdravlja, takoe pod okriljem SZO i Pakta stabilnosti, kao i prevencija HIV/AIDS-a, za koji su obezbijeena sredstva iz Global fonda. Vrlo znaajno je i usvajanje Programa unaprijeenja strukturne organizacije primarne zdravstvene zatite. Ovaj Program definie osnovne principe nove strukture izabranog doktora ime e se unaprijediti zatita zdravlja na PZZ. U okviru implementacije ovog Programa zavreni su mnogi projektni zadaci prema utvrenom planu aktivnosti. Zavren je Akcioni plan implementacije reformi u zdravstvenom sistemu i Master plan razvoja zdravstva. 1.2 Preporuke planirane aktivnosti

U narednom periodu predvia se rad na nizu projekata, kojima e se unaprijediti zdravlje populacije. U okviru regulative planira se izrada sljedeih zakona: Zakon o hitnoj medicinskoj pomoi, Zakon o transfuziologiji, Zakon o bezbjednosti hrane, Zakon o uslovima i postupku za prekid trudnoe i Zakon o asistiranim reproduktivnim tehnologijama. U pripremi je i Zakon o obaveznim evidencijama u sektoru zdravstva, ijom primjenom e se bitno unaprijediti sistem prikupljanja statistikih podataka o zdravlju stanovnitva i olakati monitoring i kontrola u funkcionisanju sistema zdravstvene zatite. U narednom periodu bie uspostavljena i Uprava za lijekove, a radi se i na izradi Strategije za nezarazne bolesti. Neophodan korak za uspostavljanje sistema kontrole u zdravstvu je formiranje Komisije za akreditaciju i kontrolu kvaliteta zdravstvene zatite u Crnoj Gori, kao i realizacija projektnog zadatka koji se odnosi na unaprijeenje kvaliteta rada u zdravstvu.

11

Od posebnog znaaja u narednom periodu bie program racionalizacije u zdravstvu na sekundarnom i tercijarnom nivou. U tom smjeru se razvija: Srednjoroni plan unaprijeenja ljudskih resursa, koji e kroz plan specijalizacija, voenje kadrovske politike i politike zapoljavanja, utvrditi plan potrebnih kadrova u javnim zdravstvenim ustanovama, zatim definisanje obavezbog paketa usluga za drugi i trei nivo zdravstvene zatite, formiranje Mree zdravstvenih ustanova, kojom e se precizirati broj i vrste zdravstvenih ustanova, saglasno tehnolokim i strunim standardima za rad, a u cilju dostupnosti i sveobuhvatnosti zdravstvene zatite, izrada standarda i normativa za sekundarni i trecijarni nivo, kao i definisanje odnosa privatnog i javnog sektora. U okviru procesa racionalizacije planirana je izrada osnovnog paketa za sekunadrni i tercijarni nivo i definisanje protokola i smjernica za vodee grupe bolesti. U cilju ouvanja i unaprijeenja zdravlja i prevencije bolesti osoba koje su kontinuirano u nepovoljnom poloaju ili osoba koje se samo jedan period svog ivota nalaze u nepovoljnom poloaju, nastavlja se rad na razvoju nacionalnih programa za posebno osjetljive grupe. Posebno je znaajno istai da se planiraju aktivnosti na zatiti starih lica, koji podrazumijevaju zajedniko angaovanje vie relevantnih sektora. Oekuje se realizacija Programa prevencije tuberkuloze, koja e se raditi u saradnji sa Global fondom. U narednom periodu nastavie se sa programskim aktivnostima na prevenciji HIV/AIDS-a, zatim na aktivnostima kontrole puenja u okviru Projekta Jaanje kapaciteta u javnom zdravlju na kontroli puenja, kao i nekim drugim projektima. Plan odrivosti finansijskog sistema zdravstva za 2005-2007. godinu sa informacijom o planiranim racionalizacijama poslovanja rada zdravstvenih ustanova omoguie praenje dinamike u realizacija projekta Unapreenje sistema zdravstva u Crnoj Gori. Reforma sistema finansiranja zdravstva ide u pravcu definisanja stabilnih izvora sredstava za zdravstvenu zatitu neosiguranih raseljenih lica i izbjeglica. U ovoj sferi u toku je projekt definisanja kriterijuma za finansiranje zdravstvene zatite

2.OBRAZOVANJE
2.1 Prioritetne aktivnosti iz SRRS-a u sektoru obrazovanja Proces reforme svih nivoa obrazovanja u RCG nastavljen je sa sveobuhvatnim ciljem izgradnje obrazovnog sistema koji omoguava kvalitetno obrazovanje za svu djecu, postizanje Milenijumskih razvojnih ciljeva u obrazovanju (MDG), razvoj sistema strunog obrazovanja i obuke koji usmjeren na postizanje primjenljivih znanja i vjetina potrebnih tritu rada, struktuiranje obrazovnih programa po
12

modulima, razvoj procesa doivotnog uenja i unaprijeenje nivoa znanja odraslih. Reforma podrazumijeva uvoenje standarda znanja, reformisanje postojeih obrazovnih programa, prilagoavanje programa nivoima obrazovanja, interkulturalizaciju, uvoenje inkluzivnog obrazovanja, uvoenje sistema obezbjeivanja kvaliteta, razvoj ljudskih resursa, doivotno obrazovanje, fleksibilnost, vertikalnu i horizontalnu prohodnost unutar sistema i postepeno uvoenje promjena. Principi na kojima je koncipirana reforma obrazovanja su: decentralizacija postojeeg sistema, jednako pravo na obrazovanje svih lica bez obzira na pol, sociokulturno porijeklo, vjeru, fizike i psiholoke karakteristike itd., kao i izbor u skladu sa sopstvenim mogunostima. Novi obrazovni sistem je osmiljen na nain da odgovori individualnim potrebama svakog djeteta, kao i potrebama razliitih ciljnih grupa, posebno onih koje su rtve socijalne diskriminacije. Visoko rizine grupe, koje su u nezavidnom poloaju po pitanju sticanja adekvatnog nivoa obrazovanja, ine djeca u stanju socijalne potrebe, djeca iz ruralnih sredina, Romi, Akelji i Egipani (RAE) i djeca sa posebnim potrebama. U okviru stvaranja uslova za poveanje obuhvaenosti djece predkolskim, osnovnim i srednjim obrazovanjem, izgraen je djeiji vrti na Vrelima Ribnikim u Podgorici, zapoeta je izgradnja djejeg vrtia u Bloku V u Podgorici, a u pripremi je izrada projektne dokumentacije za izgradnju vrtia u Starom Baru. Izgraena je Srednja ekonomska kola u Podgorici i Osnovna kola u Tuzima, dok je zapoeta izgradnja Srednje medicinske kole u Podgorici. Takoe, u prethodnom dvogodinjem periodu zavrena je: fiskulturna sala Gimnazije S. kerovi u Podgorici, fislkulturna sala osnovne i srednje kole u Plavu, kao i adaptacija i dogradnja znaajnog broja kolskih objekata. U procesu implementacije reforme obrazovanja, u toku je kontinuirana obuka nastavnika za reformisanu kolu, koja ima za opti cilj upoznavanje nastavnika sa kljunim promjenama u obrazovanju, teorijskim osnovama novih obrazovnih programa (nastavno-ciljni pristup), osposobljavanje nastavnika za primjenu metodologije nastavnog pristupa usmjerenog na dijete, kao i osposobljavanje direktora za primjenu savremenih modela organizacije i rukovoenja kolom. Broj obuenih nastavnika do 2006. godine, u osnovnim kolama i vrtiima je 2.228, a u gimnazijama 477. Reforma obrazovanja podrazumijeva ostvarenje socijalnih i obrazovnih ciljeva. Socijalni ciljevi obrazovanja ukljuuju:

13

 osposobljavanje stanovnitva koje e dati sopstveni doprinos ekonomskom rastu (porast socijalnog proizvoda, zaposlenost, poboljanje ivotnih standarda itd.); izgradnju pogleda i stavova zasnovanih na principima i normama graanskog i demokratskog drutva; stvaranje svijesti o potrebi i vanosti doivotnog sticanja znanja, radi praenja potreba trita rada; unaprijeenje povezanosti izmeu obrazovanja i trita rada; vea pokrivenost vaspino-obrazovnim sistemom djece sa posebnim potrebama kao i djece iz marginalizovanih grupa. U obrazovne ciljeve spadaju: visoki stepen prolaznosti uenika i studenata uz sticanje kvalitetnog znanja; svi uenici obuhvaeni reformskim programima uz primjenu novih metoda rada; poveanje stope upisanih u srednje kole nakon zavrenog osnovnog obrazovanja; poveanje broja aka i studenata koji e sticati, zadravati, razumijevati i primjenjivati steena znanja i vrline; poveanje stope upisa u predkolske institucije, posebno za ugroene kategorije stanovnitva; poveanje broja djece koji poslije zavrene srednje kole upisuju fakultet; osposobljeni nastavnici i direktori za primjenu novih obrazovnih programa i metoda rada; obezbjeenje motivacije i zadovoljstva nastavnog osoblja. Obnova postojee kolske infrastrukture Izvrena su znaajna ulaganja u kolsku infrastrukturu od ega je Ministarstvo prosvjete i nauke participiralo sa sredstvima u iznosu oko 12.000.000 iz Budeta, dok je preko direkcije javnih radova obezbijeeno oko 14.000.000 . Izgradnja novih objekata: Izgraene 3 predkolske ustanove, 4 osnovne kole, 10 podrunih ustanova osnovnih kola, 1 srednja kola, 1 fakultet i 1 fiskulturna sala. Nabavka kolskog namjetaja: Sredstvima iz Budeta RCG ustanove su opremljene namjetajem u vrednosti oko 2.500.000 , dok je iz sredstava Kredita Svjetske banke obezbijeen namjetaj u vrijednosti od 425.000 . Najznaajnije aktivnosti i dosadanji rezultati u oblasti ICT :

14

Kompjuterizacija obrazovnog sistema: Sa 1.019 raunara u kolama (u 2002. godini) na 3.212 raunara (u 2006.god.), uraena raunarska mrea i alarmni sistemi u 35 kola, potpisan ugovor o licenciranju softvera sa Microsoft-om, realizuje se obuka nastavnika za nastavu ICT u kolama, kao i obezbjeena nova ulaganja u iznosu od 2.430.000 za potrebe kompjuterskog opremanja ukupno 90 kola u 2007 godini. Nastavna sredstva su obezbijeena za sve osnovne kole i gimnazije koje implementiraju nove obrazovne programe. Nabavljeni su muziki instrumenti za devet osnovnih muzikih kola. Za svu djecu koja nastavu prate u skladu sa novim obrazovnim programima, a ije su porodice korisnici MOP-a i svu Romsku djecu upisanu u I razred kolske 2005/06.g. i za svu djecu korisnike MOP-a u k. 2006/07. godini obezbijeeni su besplatni udbenici u vrijednosti od oko 145.000 . Aktivnostima Ministarstva prosvjete i nauke, kola na terenu, udruenja roditelja i lokalne zajednice, u obezbjeivanju uslova za realizaciju novog programa osnovnih kola, u trajanju od 9 godina, ostvarie se porast stope upisa sa 96.9% u 2002. godini, 97,6% za 2005. godinu, na 99% do 2015. godine. Integracija RAE u redovni obrazovni sitem: U Crnoj Gori u osnovnom obrazovanju, uslijed sprovedenih niza mjera i projekata usmjerenih na podrku i obezbeenje boljih uslova za kolovanje RAE, dolo je do znaajnog porasta broja RAE uenika. U odnosu na 2002. godinu broj RAE uenika se udvostruio. I pored znaajne integracije RAE uenika u redovni obrazovni sistem, ukupno stanje redovnosti pohaanja nastave i pismenosti RAE stanovnitva u Crnoj Gori nije zadovoljavajue. Broj nepismenog stanovnitva u Crnoj Gori prema rezultatima popisa stanovnitva je 2,35% dok se prema procjenama NVO sektora nepismenost RAE stanovnitva kree oko 50%. Znaajan problem integracije RAE stanovnitva predstavlja veliki broj izbjeglih i raseljenih RAE porodica u Crnoj Gori. Prema podacima istraivanja Ministarstva prosvjete i nauke i NVO sektora kaji se bave problematikom RAE, sprovedenim u toku 2006. godine, u osnovnom obrazovanju Crne Gore, od ukupnog broja RAE uenika, ak oko 49% ine izbjegla i raseljena lica. Nizak standard RAE raseljenih porodica i brojni problemi vezani za njihov ukupni status su i dalje ograniavajui faktor za njihovu uspjeniju integraciju u obrazovni sistem. Radi rjeavanja tekog socio-ekonomskog poloaja RAE u Crnoj Gori Vlada je donijela niz mjera i aktivnosti kako bi pospjeila i podrala njihovu integraciju.
15

2.2

Implementacija prioritetnih aktivnosti za period 2004. - 2006.

Zakonski okvir u sektoru obrazovanja dopunjen je u proteklom periodu usvajanjem Zakona o izmjenama i dopunama Opteg zakona o obrazovanju i vaspitanju, Zakona o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama, Zakon o prosvjetnoj inspekciji i Zakon o nauno-istraivakog djelatnosti. U implementaciji su mjere koje e olakati zavravanje osnovne kole i nastavak obrazovanja: omoguavanje pristupa osnovnom obrazovanju za svu djecu i vaspitanje koje potstie uvaavanje nacionalnih vrijednosti, istorije i kulture svih. U veini ustanova iz oblasti obrazovanja i vaspitanja uraeni su pristupi i rampe za djecu sa posebnim potrebama. Uvedeno je graansko vaspitanja kao obavezan predmet u VI razredu devetogodinje osnovne kole. Poveanje obuhvaenosti uenika srednjim strunim obrazovanjem takoe je ve u znaajnoj mjeri realizovano. to se tie broja osnovnih kola koje su zapoele inplementaciju novih obrazovnih programa, u kolskoj 2004/05. godini bilo ih je 20 (kole grupe A), kolske 2005/06.- 27 (kole grupe B), kolske 2006/07. 28 (kole grupe C), dok e kolske 2007/08. godine u reformi biti jo novih 43 osnovnih kola. Do kraja 2010. godine, planirano je da sve osnovne kole budu obuhvaene novim reformisanim programima. kolske 2006/07. godine sve gimnazije (ukupno 22), poele su sa implementacijom novih obrazovnih programa. Prva eksterna matura bie realizovna 2009/10. godine. Po novim programima gimnazije ukinuti su smjerovi, a usmjeravanje uenika vri se odabirom izbornih predmeta. Sljedei koraci u obuci nastavnika podrazumijevaju obuku nastavnika ije kole poinju sa primjenom novih obrazovnih programa u periodu 2007.-2009. godine; procjena potreba nastavnika nakon osnovne obuke i osmiljavanje dodatnih programa; praenje i vrijednovanje programa obuke u skladu sa indikatorima postavljenim u Strategigi i Akcionom planu Odsjeka za kontinuirani profesionalni razvoj u Zavodu za kolstvo; evaluciono istraivanje efekta obuke. U cilju razvoja informatike pismenosti u skladu sa novim obrazovnim programima, uvedeni su novi obavezni (tehnika i informatika za osnovnu kolu i informatika za gimnaziju) i izborni predmeti (tri nova predmeta za osnovnu kolu i tri nova predmeta za gimnaziju). U procesu osavremenjavanja strunog obrazovanja, znaajno je da je uee praktine nastave u trogodinjim strunim kolama poveano na 50-60%. U narednom periodu neophodno je stvoriti potrebne uslove i opremu za kvalitetnu
16

implementaciju novih programa u oblasti praktine nastave. Dalje reforme u ovom procesu, olakavaju ukljuivanje socijalnih partnera u proces upravljanja, odluivanja i finansiranja strunog obrazovanja. Kompleksnost problema nezaposlenosti zahtijeva bru implementaciju Strategije obrazovanja odraslih i afirmaciju usvojenog principa sveivotnog uenja. Veliki napredak postignut je u formiranju centara za obuku i prekvalifikaciji odraslih. Postizanje dogovora sa socijalnim partnerima, a posebno s poslodavcima, omoguilo je da se praktino okona obezbjeenje prostora za ove centre, kao i nabavka savremenih uila. U toku je i obuka nastavnika za posebne zahtjeve ovog vida obrazovanja. Uspostavljena su tri Trening centra za obuku u saradnji sa socijalnim partnerima (Zavod za zapoljavanje) i to: U Beranama za oblast drvoprerade, u Podgorici za oblast graevinarstva i u Herceg Novom za oblast ugostiteljstvo i turizam. U okviru aktivnosti na jaanju kvaliteta obrazovanja predvienom dinamikom realizuje se kontinuirani proces usavravanja nastavnika i obuka direktora kola. Radi jaanja ekonomske efikasnosti sistema, u toku je proces racionalizacije kolske mree. Uspostavljene su nove institucija sistema: Zavod za kolstvo, Ispitni centar i Centar za struno obrazovanje. Zapoeta je izgradnja nove zgrade u kojoj e ove institucije imati optimalne uslove rada. Zavretak nove zgrade u kojoj e biti smjetene institucije: Zavod za kolstvo, Centar za struno obrazovanje i Ispitni centar, njeno opremanje planirano je za 1. septembar 2007. godine. 2.3 Aktivnosti za naredni period

U narednom periodu nastavlja se proirivanje prostornih kapaciteta predkolskih ustanova, koje e obuhvatiti i obnovu postojeih objekata. Ovo e omoguiti da se povea obuhvaenost djece siromanih kategorija, romske djece i djece sa posebnim potrebama. Stvoren je prostor za otvaranje privatnih predkolskih ustanova, kao i za ukljuenje lokalnih zajednica u sistem finansiranja predkolskog obrazovanja. Ministarstvo prosvjete i nauke e intenzivirati proces legalizacije i licenciranja ustanova koje rade sa djecom predkolskog uzrasta, u cilju njihovog ukljuenja u formalni vaspitno-obrazovni proces. U narednom periodu poee i izgradnja novih predkolskih ustanova (zapoeta izgradnja vrtia u bloku V u Podgorici i u pripremi izgradnja vrtia u Starom Baru), osnovnih (u Podgorici, Baru i Budvi) i srednjih kola (zapoeta izgradnja srednje medicinske kole u Podgorici). Planirana je nabavka nastavnih sredstava, muzikih instrumenata i mini autobusa (ruski dug - 6.600.000 USD), kao i opremanje kabineta: biologije, fizike i hemije.

17

Nastavlja se proces nabavke namjetaja i nastavnih sredstava po dinamici predvidjenoj za poetak implementacije novih programa u osnovnim i srednjim kolama, kao i obezbjeivanje besplatnih udbenika za uenike koji nastavu prate u skladu sa novim obrazovnim programima, a ije su porodice korisnici MOP-a. Ministarstvo finansija radi na ispitivanju uslova i donoenju mjera koje e omoguiti decentralizaciju finansiranja obrazovno-vaspitnih institucija i ukljuenje lokalnih zajednica u proces finansiranja obrazovanja. Ove aktivnosti teku paralelno sa procesom racionalizacie kolske mree. U toku su aktivnosti na usklaivanju broja kola s demografskim kretanjima i standardima obrazovnog procesa. Preduzimaju se aktivnosti na smanjenju broja zaposlenih, a predstoji utvrivanje mehanizama za uee lokalnih zajednica u finansiranju obrazovanja. U oblasti obrazovanja odraslih, Vlada RCG je u martu 2006. godine usvojila Strategiju obrazovanja odraslih od 2005-2015. godine. Radi sprovoenja koncepta inkluzivnog obrazovanja, integracija i kolovanje djece sa posebnim potrebama pokazuje svoje pozitivne efekte. Usvojen je Zakon o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama, formirani su mobilni timovi, ije aktivnosti je neophodno u narednom periodu podrati. Akcenat dati podrci implementacije reforme obrazovanja u oblasti inkluzivnog obrazovanja, kako bi i uenici koji se suoavaju sa potekoama u uenju mogli napredovati kroz individualiziovane pristupe i metode nastave koji su usmjereni na uenika. Izuzetno su znaajne sljedee 3 komponente: Razvoj politike u oblasti obrazovanja djece s posebnim potrebama i inkluzivnog obrazovanja, podrka Filozofskom fakultetu u oblasti obrazovanja uenika s posebnim potrebama i inkluzivnog obrazovanja i podrka MPiN i Zavoda za kolstvo u razvijanju obuke nastavnika u slubi, u oblasti obrazovanja ove djece. Takoe, ustanovljena je baza podataka koja prati obrazovanje djece sa posebnim potrebama i njihovo dalje uklapanje u zajednicu. U razradi je niz aktivnosti ija e implementacija u narednom periodu omoguiti veu obuhvaenost romske djece predkolskim i osnovnim obrazovanjem.3 Predstoji i utvrivanje skale koja e omoguiti da se uvai materijalni i socijalni status porodice prilikom obezbjeenja pomoi za finansiranje obrazovanja. Ministarstvo prosvjete u saradnji sa Zavodom za kolstvo i nevladinim organizacijama priprema prilagoene programe u sadrajima iz predmeta istorija, priroda i drutvo u cilju afirmacije istorije, kulture i tradicije marginalizovanih drutvenih grupa.

18

Predstojee aktivnosti u modernizaciji obrazovanja su vea integracija opteg znanja u strunim predmetima i usvajanje problemskog pristupa u obuci. Za postojee i nove obrazovne programe utvrena je modularna struktura, ime je olakano sticanje strunih kvalifikacija. Izraena su 32 obrazovna programa za srednje strune kole. Planirano je i uspostavljanje sistema vrijednovanja neformalno steenih znanja i kvalifikacija. Uradjen je prijedlog Zakona o nacionalnim strunim kvalifikacijama. Konano usvajanje navedenog zakona planirano je za III kvartal 2007. godine. Uvedeni su izborni predmeti koji e se izuavati tokom sve etiri godine u srednjim kolama. Savjet za struno obrazovanje usvojio je dokument Osnove za izmjenu obrazovnih programa u strunom obrazovanju, kojim se uvodi novi koncept izrade obrazovnih programa po modulima. Cilj ovog dokumenta jeste da se smanji drop-out u srednjem strunom obrazovanju i omogui uenicima da savladaju pojedine module iz obrazovnih programa ime stiu potrebnu kvalifikaciju i mogunost ukljuivanja na trite rada. U sferi jaanja kapaciteta nastavnog i upravnog kadra, nastavlja se obrazovanje nove generacije menadera i uvoenje upravljakih informacionih sistema. Ukljuivanje ICT u obrazovni proces je kompleksna aktivnost koja je u toku, konkretno kroz ugraivanje ICT u nastavne planove i programe. Svim uenicima u reformisanom obrazovnom sistemu omogueno je da steknu osnovne ICT vjetine, kao i da se nastavnici i treneri obue za primjenu ICT u nastavi. Do 2010. godine sve kole e dobiti raunarsku opremu i pristup Internetu. Posebno je naglaena potreba da se djeci sa posebnim potrebama maksimalno olaka pristup ICT, kao i siromanoj djeci. Uspostavljena je baza podataka u Ministarstvu prosvjete i nauke koja sadri podatke o uenicima i zaposlenim u ustanovama. U toku je uvodjenje sistema praenja obrazovnih postignua i uspjeha uenika pojedinano. Planirana je realizacija Kredita za kompjuterizaciju novih 90 kola u toku 2007 godine. U saradnji sa Zavodom za kolstvo Ispitni centar radi na pripremi koncepta eksternog maturskog ispita. S obzirom na to da je trajanje studija jedan od najuoljivijih pokazatelja stanja u visokom obrazovanju, u toku je stvaranje uslova da studenti zavravaju studije u roku. Priprema se sistem stimulativnih mjera za studente koji studije zavravaju u roku. Studije su organizovane u skladu sa Bolonjskom deklaracijom. Panja je posveena unaprijeenju smjetajnih kapaciteta u studentskim domovima. Planirano je proirenje kapaciteta u studentskim domovima u Podgorici i Nikiu. U cilju dostupnosti visokog obrazovanja svim kategorijama osnovane su jedinice visokog kolskog sistema u Beranama, Bijelom Polju, Budvi i Baru.

19

Uvoenje mjera za stimulisanje uea privatne inicijative u visokom obrazovanju realizuje se otvaranjem privatnih univerziteta, uz odgovarajuu panju na osiguranje kvaliteta i kontrolu standarda. U skladu sa sprovoenjem politike regionalnog razvoja RCG, osnovani su studijski programi Pravnog i Ekonomskog fakulteta u Bijelom Polju, Medicinskog fakulteta u Beranama (visoka medicinska kola) i u Baru za oblast turizma.

3.

Trite rada
3.1 Opis stanja

Mjere i aktivnosti preduzimane u oblasti zapoljavanja u Crnoj Gori proteklih petnaest godina tranzicionih promjena, bile su uglavnom u funkciji saniranja i suzbijanja socio-ekonomskih posljedica izazvanih tim promjena. Posljednje dvije godine realizacije Strategije razvija se i realizuje niz znaajnih mjera i aktivnosti koje su uticale na pokretanje privrednog rasta i razvoja, odnosno tendenciju smanjenja broja nezaposlenih. Realizacijom programa iz oblasti preduzetnitva, priprema za zapoljavanje i drugih programa aktivne politike trita rada, intezivno se radi na uspostavljanju cjelovitog, dugoronog, efikasnog i funkcionalnog sistema u oblasti trita rada. Osnovne karakteristike kretanja na tritu rada u Crnoj Gori za posljednje dvije godine su sljedee: 1. Zaposlenost. Prema evidencijama Fonda zdravstva, u Crnoj Gori je u novembru 2006. godine bilo je zaposleno 154.699 lica to je u odnosu na 2004. godinu vie za 8.474 ili 5,7% kada je broj zaposlenih iznosio 146.225 lica . ene su u ukupnom broju zaposlenih tokom 2006. godine uestvovale sa 42,1%, a mukarci 58,9% (2002. godine 39,9%, a mukarci 60,1 %). Posmatrano u odnosu na vrstu djelatnosti tokom 2003. godine, prema Anketi o radnoj snazi, najvee je bilo uee zaposlenih u sektoru trgovine na veliko i malo (16,2%), zatim u graevinarstvu (11,5%) i hotelima i restoranima (9%), dok je najmanje uee zaposlenih u sektorima: preraivakoj industriji (1,5%), poslovima sa nekretninama (1,3%) i ribarstavu (1%).

20

2. Nezaposlenost.4 Stopa nezaposlenosti, prema podacima Zavoda za zapoljavanje Crne Gore, polovinom jula 2007. godine iznosila je 12,5%, a broj nezaposlenih je 32.736. U istom periodu prole godine na evidencijama Zavoda za zapoljavanje nalazila su se 41.622 nezaposlena lica ili 15,5%. Stopa nezaposlenosti u Crnoj Gori, posmatrana kroz odnos broja nezaposlenih i broja aktivnog stanovnitva, u 2006. godini bila je 14,7 %, dok je ista za 2004. godinu iznosila 22,4%. Strukturne karatkteristike nezaposlenosti u Crnoj Gori u 2006. u odnosu na 2004. godinu bile su sljedee: Odnos izmeu broja zaposlenih i nezaposlenih. Odnos broja nezaposlenih i zaposlenih (posmatran kroz stvarno stanje) je 1:2,5 (u 2004. godini odnos je bio 1:2,2); Nezaposlenost prema duini ekanja na posao. Prema zvaninim podacima iz 2006. godine 58,2% (2004 godine 64,6% ) nezaposlenih ekalo je na zaposlenje preko godinu dana. Prosjeno se na zaposlenje u Crnoj Gori sada eka 3 godine (u 2004. god. 3,7 god.); Nazaposlenost prema polu. U ukupnom broju nezaposlenih ene ine 45,6%, dok je njihovo uee u 2004. godini bilo 56,83%. Nezaposelnost prema stepenu strune spreme. Nekvalifikovana i polukavlifikovana radna snaga uestvuje sa 26,1% u ukupnoj nazaposklenosti. Kvalifikovana radna snaga ini 63,95% od ukupnog broja nezaposlenih. Broj lica sa V i VI stepenom je 2.023 lica ili 5,4%, dok je uee lica sa visokom strunom spremom 4,75%. Nezaposlenost mladih. Prema zvaninoj evidenciji, na zaposlenje eka 20,1 % (2004; 23,4 %) lica mlaih od 25 godina starosti. Prosjena starost sada nezaposlenih lica je 31 godine (u 2004 god. 32 god.); Odnos izmeu ponude i tranje radne snage. Odnos izmeu ponude i tranje radne snage, po stanju na dan 31.12.2006. godine bio je 53.759 : 48.284 (odnos ponude i tranje krajem 2004. godine bio je 25.049 : 66.242). Ponuda radne snage (posmatrana kroz broj zaposlenih na evidencijama Zavoda) 31.12.2005. godine je bila za 1,1 puta vea od tranje, odnosno 2,6 puta u 2004. godini. Kod pojedinih zanimanja u okviru III i IV stepena strune spreme taj odnos je 1 :1,31 dok je kod visoke strune spreme, tranja dvostruko vea od ponude. Regionalna nezaposlenost. Uee broja nezaposlenih u sjevernom regionu u ukupnom broju nezaposlenih Republike tokom 2006. godine bilo je
4

Zavod za zapoljavanje Crne Gore 2006.Izvjetaj o radu u 2006 godini. Podgorica, januar 2007. godine

21

38,7% (2004: 38,6%), u sredinjem regionu to uee je iznosilo 39,3% (2004: 41,7%), a u centralnom dijelu 21,9% (2004: 19,7 %); Nivo prikrivene nezaposlenosti. Na evidencijama Zavoda za zapoljavanje nalazi se 5.887 lica, tzv. "steajaca" (2004; 8.092) tj. lica koja su ostala bez posla zbog steaja ili likvidacije preduzea. Od navedenog broja, 57,58% (2004: 69,5 %) su ispod 50 godina ivota. Oko 55,67% od ukupnog broja ima do 20 godina staa, 3.339 ili 58,3% je sa III i IV stepenom strune spreme, dok su 1.340 ili 22,77% (2004; 23,75%) invalidi rada. Nezaposlenost lica sa invaliditetom . Na evidenciji Zavoda nalazi se 2.740 lica sa invaliditetom (2004; 2. 743), od kojih je 2.179 invalida rada I i II kategorije invalidnosti i 561 lica kategorisane omladine. Broj sluajeva korisnika novane naknade. Broj korisnika novane naknade po osnovu privremene zaposlenosti je u zadnjih nekoliko godina znatno povean: u 2004 godini 4310 (prosjeno mjeseno), a u 2006. godini 7.353 (prosjeno mjeseno) nezaposlenih lica . 3. Nezatieni rad. Preduzimajui itav niz reformskih zahvata tokom 2003. i 2004. godine crnogorska Vlada je, kroz svoje strateke dokumente (Agendu ekonomskih reformi), kao prioritetni cilj tokom 2003. i 2004. godine imala projekat stimulisanje svih vidova preduzetnitva i kreiranje novih radnih mjesta. Operacionalizacija tog dijela navedenog dokumenta izvrena je kroz ,,Program legalizacije postojeih i kreiranja novih radnih mjesta. Na osnovu tog Programa, mjeseca maja 2003. godine, Vlada Republike je donijela Uredbu o poreskim olakicama za novozaposlene i Uredbu o radnom angaovanju nerezidentnih fizikih lica. Primjenom Uredbe o poreskim olakicama za novozaposlena lica poreske olakice koristilo je 59.566 lica, a u stalni radni odnos je primljeno preko 20 hiljada lica. Primjenom Uredbe o radnom angaovanju nerezidentnih fizikih lica, od 01.01 do 31.12.2006. godine, angaovano je 49.056 (2005; 50.024 ) nerezidentnih lica. Procjene govore da je prije dvije godine u Crnoj Gori bilo oko 35.000 lica agaovano na crno ili u zoni sive ekonomije. Zahvaljujui primjeni predhodnih Uredbi uee neformalne zaposlenosti u Crnoj Gori se smanjilo za oko 15.000 i procjenjuje se da je u 2005. godini na crno bilo angaovano oko 20.000 lica 4. Kretanje nivoa zarada u Crnoj Gori. Prosjena zarada za jun 2007. iznosi 493 , a bez poreza i doprinosa 335 5, 2005. godine prosjena zarada iznosila je 245,95 , dok je ista u 2004. godini bila 195,2 .6
5 6

MONSTAT, 18.07.2007. Saoptenje MONSTAT. 2006. Mjeseni izvjetaj o kretanju zarada-Saoptenje br.5.

22

5. Problem nezaposlenosti Roma. Prema podacima dobijenim na osnovu istraivanja, koje je sproveo ISSP iz Podgorice 2003. godine, nezaposlenost Roma u Crnoj Gori iznosila je 43,3%.7 Radnu aktivnost kod ove populacije prijavilo je svega 10,8% Roma, Akelja i Egipana. Visok nivo nezaposlenosti nastaje prevashodno kao posljedica iskljuenosti (u najveem broju sluajeva svojevoljne) romske populacije iz sistema obrazovanja. Zaposlenost Roma je po pravilu najvea u onim djelatnostima u kojima nijesu potrebna odgovarajua struna znanja. U javnim preduzeima zaposleno je oko 27% radno sposobnih Roma. Posmatrano sa aspekta vlasnitva u privatnom sektoru je zaposleno najvie Roma. Poslove koje najee obavljaju su: tradicionalno zanatski poslovi, fiziki poslovi u oblasti graevinarstva, poljoprivrede i trgovine, poslovi na odravanju istoe i sl. Poljoprivredom, stoarstvom, umarstvom i ratarstvom bavi se se svega oko 1% Roma u Crnoj Gori. 6. Problem nezaposlenosti izbjeglica i raseljenih lica . Na teritoriji Crne Gore 1.09.2004 godine registrovano je 8.474 izbjeglica i 18.047 interno raseljenih lica, to ukupno iznosi 26.521 lica ili 4,28% u odnosu na lokalno stanovnitvo. 8 Prema podacima iz Istraivanja ISSP-a 26,8% izbjeglica, odnosno 24,3% interno raseljenih lica je prijavilo radnu aktivnost. Stopa nezaposlenosti (prema istoimenom istraivanju) izbjeglih lica iznosi 32,5%, a interno raseljenih 30,4%. 3.2 Aktivnosti u narednom periodu

Postizanje postavljenih ciljeva na tritu rada, koji e doprinijeti veem nivou zaposlenosti, a samim tim dovesti do smanjenja siromatva, ostvarivae se u narednom periodu kroz realizaciju Nacionalne strategije zapoljavanja (NSZ) za period 2007-2010 godine., Strategije razvoja malih i srednjih preduzea 2007-2010. godine (strategije su u fazi usvajanja). Aktivnosti na tritu rada usmjerie strateke pravce razvoja ka realizaciji sljedeih projekata: 1. Reforma radnog zakonodavstva. Cilj ove reforme usmjeren je na donoenje nove i inoviranje postojee zakonske regulative, koja ima vei ili manji, direktan ili indirektan uticaj na stanje u oblasti zapoljavanja i njeno usaglaavanje sa EU i
7

ISSP. 2003. Istraivanje o domainstvima Roma, Akelja i Egipana, izbjeglica i interno raseljenih lica u Crnoj Gori. Podgorica. 8 Vlada RCG. 2005. Strategija za trajno rjeavanje pitanja izbjeglica i interno raseljenih lica u Crnoj Gori. Podgorica, str. 9.

23

MOR standardima (projekti koji e se realizovati ovom reformom dati su u tabeli PRSP projekata u okviru oblasti zakonodavstvo). 2. Podsticaj zapoljavanja nezaposlenih lica - Zapoljavanje. Realizacija ovog projekta je usmjerena na programe zapoljavanja, a koji su definisani NSZ. Osnovno polazite politike trita rada u periodu 2007-2010 god. zasniva se na sveobuhvatanom pristupu u rjeavanju problema na tom tritu, ne samo na klasinim aktivnim programima zapoljavanja, ve politiku zapoljavanja postavlja kao splet meuzavisnih mjera u oblasti prilagodljivosti poslovanja i zapoljavanja, fiskalnih potsticaja, mjera za stimulisanje preduzetnitva, potsticanja razvoja malih i srednjih preduzea, mjera za poveanje osposobljenosti aktivnog stanovnitva, ukljuujui i poveanje nivoa formalnog i neformalnog obrazovanja aktivnog stanovnitva i mjera, koje razliitim drutvenim grupama obezbjeuju ravnopravnost u pristupu radu (projekti koji e se realizovati ovom reformom dati su u tabeli PRSP projekata u okviru oblasti zapoljavanje). 3. Podsticanje samozapoljavanja, preduzetnitva i razvoja malih i srednjih preduzea. Pribliavanje Evropskoj Uniji pretpostavlja usklaivanje sistemskog ambijenta i poboljanje klime preduzetnitva, privatne inicijative, razvoja malih i srednjih preduzea. S toga se nastavljaju zapoete i poinju nove aktivnosti u skladu sa Agendom ekonomskih reformi Vlade Republike Crne Gore, Evropskom poveljom za razvoj malih i srednjih preduzea, Preporukama iz evropskog partnerstva, a u cilju dalje podrke razvoju privatnog biznisa i sektora malih i srednjih preduzea kroz usvajanje i implementaciju mjera Strategije razvoja malih i srednjih preduzea 20072010 . Operativni strateki ciljevi se odnose na: 1. Stvaranje stimulativnog ambijenta za razvoj MSP - Eliminisanje biznis barijera 2. Regulisanje sistema statistikog praenja sektora MSP 3. Jaanje institucionalne podrke razvoju MSP 4. Jaanje finansijske podrke razvoju MSP 5. Stimulisanje konkurentnosti i izvoza MSP internacionalizacija 6. Podrka MSP kroz stvaranje Javno-privatnog partnerstva 7. Stimulisanje inovacijske i tehnoloke konkurentnosti (R&D projekti) 8. Obrazovanje 9. Stimulisanje razvoja i korienja infomaciono- komunikacionih tehnologija 10. Promocija preduzetnitva.
24

Prioritetni projekti u 2007. godini su: 1. 2. 3. 4. 5. Poveanje konkurentske sposobnosti domaih preduzea kreditna linija Potsticanje izvoza- kreditna linija za podsticaj izvoza i grant eme Biznis inkubator Biznis barijere Izbor preduzea 2006.

4. Programi za zapoljavanje Roma. Programi namijenjeni rjeavanju problema nezaposlenosti romske populacije usmjereni su na: registraciju pripadnika romske populacije koji su zainteresovani za programe aktivne politike zapoljavanja(APZ), popularizaciju APZ meu pripadnicima romske populacije i kreiranju i sprovoenju posebnih programa zapoljavanja namijenjenih romskoj populaciji (projekti koji e se realizovati ovom reformom dati su u tabeli SRRS projekata u okviru oblasti Zapoljavanje - taka 4). 5. Programi obezbjeivanja zapoljavanja izbjeglica i raseljenih lica. Programi se odnose na doobuku i dokolovavanje, sezonsko zapoljavanje, samozapoljavanje i regulisanje zakonskog okvira za zapoljavanje izbjeglica i interno raseljenih lica (projekti koji e se realizovati ovom reformom dati su u tabeli SRRS projekata u okviru oblasti Zapoljavanje - taka 4). 4. SOCIJALNA ZATITA 4.1. Socijalna i djeja zatita Sistem socijalne i djeje zatite obuhvata mjere koje se preduzimaju u cilju obezbjeenja zatite porodice, pojedinca, djece u riziku i lica u stanju socijalne potrebe, odnosno socijalne iskljuenosti i pri tome se posebno tite: nesposobni za rad i materijalno neobezbijeeni; djeca bez roditeljskog staranja; djeca ometena u razvoju; zlostavljana i zanemarena djeca; djeca sa poremeajem u ponaanju; lica sa invaliditetom; stara lica i lica i porodice kojima je usljed posebnih okolnosti potreban odgovarajui oblik socijalne zatite. Zakonom o socijalnoj i djejoj zatiti definisana su osnovna prava iz socijalne i djeje zatite: materijalno obezbjeenje porodice, lina invalidnina, njega i pomo drugog lica, smjetaj u ustanovu, smjetaj u drugu porodicu, pomo za vaspitanje i obrazovanje djece i mladih sa posebnim potrebama, zdravstvena zatita, trokovi
25

sahrane i jednokratna novana pomo, kao i osnovna prava iz djeje zatite: oprema za novoreno dijete, dodatak za djecu, naknada po osnovu roenja djeteta, nakanda zarade za rad sa polovinom punog radnog vremena i odmor i rekreacija djece. Pravo na materijalno obezbjeenja porodice u maju 2007. godine ostvarivalo je 12.763 porodice sa 39.621 lanova, a pravo na dodatak za dejcu ostvarivalo je 9.760 porodica za 19.125 djece. Pravo na linu invalidninu ostvarivalo je 1.186 lica, a pravo na njegu drugog lica 4.485 lica. Za isplatu prava shodn Zakonu o socijalnoj i djejoj zatiti mjeseno se iz Budeta izdvoji oko 3 miliona eura. U dokumentu Strategija razvoja i redukcija siromatva prepoznate su osnovne karakteristike sistema socijalne i djeje zatite: Socijalna zatita ima veinom obiljeja socijalnog staranja sa elementima sistema socijalnog obezbjeenja. Njena primarna svrha je obezbjeivanje minimuma socijalne sigurnosti siromanih i rizinih djelova populacije, ime je ona najznaajniji drutveni mehanizam ublaavanja najteih posljedica siromatva. Sistem socijalne i djeje zatite je veoma centralizovan i sredstva za ostvarivanje osnovnih prava obezbjeuju se u Budetu Republike. Dominirajua uloga drave u socijalnoj i dejoj zatiti ne stimulie angaovanje drugih nosilaca, a posebno optina i drugih jedinica samouprave, civilnog drutva, nevladinih i humanitarnih organizacija, porodica i graana, u ostvarivanju ciljeva, svrhe i prava iz ovih oblasti. Privatni sektor i djelatnosti civilnog drutva u ovim oblastima skoro ne postoje. Korisnici socijalne i djeje zatite, ostvaruju prava propisana Zakonom o socijalnoj i djejoj zatiti, u skladu sa socijalno-zatitnim kriterijima, odnosno na osnovu karaktera stanja socijalne potrebe (nesposobnost ili privremena sprijeenost za rad i privreivanje, nepostojanja zakonske obaveze izdravanja, imovinskog cenzusa i drugih posebnih obiljeja socijalne ugroenosti). Poloaj, socijalno-pravni status i socijalna sigurnost korisnika prava (veinom siromanih) u zavisnosti je od raspoloivih budetskih sredstava drave i optina. Kako su za veinu korisnika prava iz socijalne zatite ovo jedini ili glavni izvori sredstava za ivot, to se kao kljuno pitanje postavlja stabilizacija i odrivost i ovako restriktivnog sistema socijalne zatite, ime se dovode u pitanje njene glavne drutvene funkcije u odnosu na siromatvo. Jedan od problema socijalne zatite ispoljava se i u nemogunosti postojeeg sistema da obuhvati sve najugroenije djelove stanovnitva.

26

 Veina sadraja i usluga u oblasti socijalne zatite ostvaruje se kroz institucionalni sistem, odnosno ustanove socijalne zatite tako da su vaninstitucionalni oblici veoma nerazvijeni. Kadrovska i tehnika opremljenost i drugi raspoloivi resursi institucija socijalne i djeje zatite ograniavaju efikasniji rad uopte i posebno na prevazilaenju posljedica siromatva. Oni su nemoni da utiu na uzroke ak i na ublaavanje najteih posljedica siromatva. Nepostojanje savremenih programa stalne profesionalne obuke jo vie slabi kadrovske potencijale svih ovih ustanova, a posebno centara za socijalni rad, to upuuje na potrebu jaanja profesionalne kompetentnosti svih strunih kadrova u ustanovama socijalne zatite, to ne iskljuuje i potrebu za specifinim obukama i osposobljavanju volontera i nevladinih organizacija za pruanje usluga i druge djelatnosti u socijalnoj i djejoj zatiti. Veina lokalnih samouprava ne doivljava centre za socijalni rad kao institucije od optinskog znaaja, to zahtjeva preispitivanje njihovog statusa i funkcija u cjelini socijalne politike u optini na jednoj strani i u oblasti socijalne i djeje zatite u cjelini. U institucionalnom sistemu socijalne zatite nedostaju kapaciteti i mogunosti za zbrinjavanje i primjerenu socijalnu i zdravstvenu zatitu pojedinih kategorija graana, a posebno psihiki izmijenjenih starih osoba i starih bez porodinog staranja (domicilnog i izbjeglikog statusa). Ozbiljan ograniavajui faktor za efikasnije bavljenje smanjivanjem siromatva kroz djelatnosti socijalne zatite predstavlja nerazvijen sistem praenja socijalno-zatitnih potreba i aktivnosti, sem onih koje se odnose na ostvarivanje prava, kao i nepostojanje informacionog sistema. Stvari se jo vie komplikuju injenicom nerazvijenosti i nepovezanosti infromacionih sistema u drugim segmentima socijalne politike. Uz nerazvijenost usluga socijalne zatite, posebno vaninstitucionalnog tipa, ne postoje standardi za pojedine tipove ili vidove usluga, ime se dovodi u pitanje kontrola njihovog kvaliteta. Tome doprinosi i nerazvijen sistem supervizije i kontrole kvaliteta usluga, to je neophodno ukoliko se ele iriti ne samo podruja, ve i sektori pruanja usluga (privatni, civilno drutvo). Penzioneri i stari (polazno stanje 2003.) Reforma sistema penzijskog i invalidskog osiguranja zapoela je doneenjem novog Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju (2003.), koji se poeo se primjenjivati od poetka 2004. godine. U cilju dovoenja penzijskog sistema do nivoa finansijske samoodrivosti, bilo je neophodno:

27

 Restrukturiranje postojeeg obaveznog osiguranja po osnovu generacijske solidarnosti (tekue finansiranje ili prvi stub) na kojemu se zasniva postojei sistem; Uvoenje obaveznog osiguranja po osnovu kapitalizovane tednje osiguranika (drugi stub), i Uvoenje dobrovoljnog osiguranja (trei stub). Restrukturiranje obaveznog osiguranja po osnovu generacijske solidarnosti zasniva se na: pootravanju uslova za sticanje prava na starosnu, invalidsku i porodinu penziju, promjeni naina usklaivanja penzija i formula za izraunavanje penzija, poveanju raunanja prosjeka plata sa deset godina na ukupan broj penzijskog staa (postepeno), pootravanju uslova za sticanje invalidnosti i redukciji obima prava. Nastavljena je reforma penzijskog i invalidskog osiguranja i to kroz uvodjenje dobrovoljnog penzijskog osiguranja na osnovu individualne kapitalizovane tednje (III stub). Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima usvojen u Parlamentu u decembru 2006. godine, a njegova primjena poee od 1. jula 2007. godine, nakon donoenja neophodnih podzakonskih akata za njegovu implementaciju. Agendom ekonomskih reformi, koju e donijeti Vlada RCG, bie utvrdjene dalje aktivnosti na uvodjenju obaveznog penzijskog osiguranja na osnovu individualne kapitalizovane tednje (II stub), ime e se zaokruiti reforma penzijskog sistema i stvoriti neophodni uslovi za primanje penzije iz vie izvora. Broj penzionera u Crnoj Gori poetkom 2007. godine je 93.797 sa prosjenom penzijom od 148,18 eura. Od toga starosnih penzionera je 41.669 sa prosjenom penzijom od 180,42 eura, invalidskih penzionera 25.432 sa prosjenom penzijom od 135,46 eura i porodinih penzionera 26.696 sa prosjenom penzijom od 117,00 eura. Takodje, u 2006. godini preuzeta je i isplata vojnih penzija za 3065 korisnika vojnih penzija, a to se finansira iz Budeta Republike. Borako-invalidska zatita - cilj zatite ove kategorije graana u Strategiji razvoja i redukciji siromatva postavljen je kao obezbjeivanje redovnog funkcionisanja sistema, a pri tom se ima u vidu da e ove kategorije graana koristiti povoljnosti koje omoguava razvoj ostalih sektora. Djeca i mladi - predstavljaju najosjetljiviji dio populacije. Pri tome treba imati u vidu da siromatvo ima razliiti uticaj na razliite kategorije djece i mladih. Posebno ugroene kategorije su: djeca bez roditeljskog staranja, djeca iji je rzvoj ometen porodinim prilikama, djeca rtve nasilja, djeca sa posebnim potrebama, djeca u

28

strukturalno nepotpunim porodicama, djeca romske nacionalnosti, djeca izbjeglih i raseljenih lica, djeca sa neprihvatljivim ponaanjem. Borba protiv siromatva kod djece i mladih ima poseban znaaj za dugoronu strategiju borbe protiv siromatva, jer se samo na taj nain moe izbjei meugeneracijska reprodukcija siromatva. Manifestacije siromatva kod djece i mladih su brojne i raznovrsne i imaju poguban efekat na njihov razvoj i anse za ukljuivanje i razvoj u normalne ivotne tokove: smrtnost odojadi i djece, niska tjelesna teina pri roenju, pothranjenost, ee razboljevanje, problemi u fizikom razvoju, problemi u mentalnom razvoju, socijalnokulturni hendikep, problemi u kolovanju, socijalne devijantnosti. U cilju postizanja ciljeva Strategije razvoja i smanjenja siromatva kod djece i mladih kreirani su dokumenti: Nacionalni plan akcije za djecu (2004.-2010.) Nacionalni plan akcije za mlade Invalidi - Osobe s invaliditetom susreu se sa brojnim fizikim i drutvenim preprekama koje oteavaju zadovoljavanje elementarnih biolokih, psiholokih i socijalnih potreba. Znatan broj njih ivi u okruenju diskriminacije, predrasuda, neznanja i neinformisanosti, sa nezadovoljenim elementarnim potrebama. Siromatvo i socijalna iskljuenost je jedno od relevantnih obiljeja ivota osoba sa invaliditetom. Invalidi i njihove porodice imaju, po pravilu, niska primanja (uglavnom socijalna i invalidska mjesena davanja). Najznaajniji uzroci siromatva ove populacije su nizak nivo obrazovanja, niska stopa zaposlenosti, neadekvatan i esto nepristupaan obrazovni sistem. Nedostupnost javnih slubi i kulturnih institucija praena je i nedovoljnom razvijenou usluga i servisa za podrku ovoj populaciji. Izbjeglice i raseljena lica - Vlada RCG je 03.03.2005.godine usvojila Nacionalnu strategiju za trajno rjeavanje problema izbjeglica i interno raseljenih lica. Cilj strategije je da u periodu od tri godine, u zavisnosti od ekonomskih mogunosti Crne Gore, a imajui u vidu postojee meunarodne standarde i principe, iznae optimalno mogue rjeenje za izbjeglice i interno raseljene u Crnoj Gori. U pripremi Strategije polo se od vaee meunarodne i domae regulative. Bezbjedonosna situacija u zemljama porijekla, ekonomska mogunost Crne Gore, ekonomski poloaj njenih graana, usvojeni strateki dokumenti i elje izbjeglica i interno raseljenih, ukazuju na tri mogua rjeenja za trajno zbrinjavanje izbjeglica i

29

interno raseljenih lica: repatrijaciju izbjeglica i povratak interno raseljenih lica; lokalnu integraciju i odlazak u tree zemlje. U periodu izrade Nacionalne strategije za trajno rjeavanje problema izbjeglica i interno raseljenih lica u Crnoj Gori je boravilo oko 26.521 izbjeglica i interno raseljenih lica (to predstavlja preko 4,2% ukupne populacije) od ega je 8.474 izbjeglih i 18.047 raseljenih lica. U smislu Nacionalne Strategije za rjeavanje pitanja izbjeglica i interno raseljenih lica, izbjeglica je raseljeno lice iz bivih jugoslovenskih republika, koje su sada meunarodno priznate drave. Interno raseljeno lice je raseljeno lica sa Kosova i Metohije. (Vaea Uredba o zbrinjavanju raseljenih lica (Sl. List RCG 37/92) poznaje samo termin raseljena lica). Romi, Akelji i Egiani - Ove kategorije graana spadaju u najvulnerabilnije kategorije u Crnoj Gori, kako domicilni, tako i raseljeni. Njihovo siromatvo je krajnje multidimenzionalno, a jezika barijera je problem za polovinu raseljenih RAE. Vlada RCG je januara 2005. godine usvojila Nacionalni Akcioni plan za Dekadu ukljuenja Roma 2005-2015 u Republici Crnoj Gori. Prioritetne oblasti Akcionog plana su: obrazovanje, zapoljavanje, zdravstvo i stanovanje. Takoe je pripremljena i Strategija za poboljanje poloaja RAE populacije u Crnoj Gori iji je cilj stvaranje uslova za primjenu i sama primjena osnovnih ljusdkih i manjinskih prava u odnosu na romsku populaciju, individualno i kolektivno, kako bi se sutinski i kvalitativno poboljao sveukupan drutveni, kulturni, socio-ekonomski i svaki drugi poloaj ove grupe graana Crne Gore. 4.2 Preporuke planirane aktivnosti

Dalji razvoj sistema socijalne i djeje zatite, imajui vidu injenicu da nijesu realizovane sve planirane aktivnosti, treba da se zasniva na potovanju utvrenih principa: 1. Decentralizacija i dekoncentracija funkcija, odgovornosti, finansiranja i prakse socijalne i djeje zatite; 2. Lina dogovornost graana za socijalnu i ekonomsku sigurnost i potrebe porodice i porodina odgovornost za sigurnost i zatitu svojih lanova; 3. Pluralizam nosilaca, sadraja, oblika, metoda i usluga u socijalnoj i djejoj zatiti; 4. Konkurentnost razliitih aktera i prualaca usluga i ugraivanje trinih kriterijuma u finasiranje djelova programa ili vidova usluga u ovim oblastima i
30

5. Partnerstvo i udruivanje razliitih nosilaca djelatnosti i programa, posebno na optinskom i lokalnom planu. U tom smislu neophodno je, uvaajui multidisciplinarni pristup, pored ve usvojenih, razviti: Strategiju razvoja socijalne i djeje zatite, Strategiju integracije OSI u drutvene tokove, Strategiju zatite starih lica. Odreeni zadaci kojima se postiu ciljevi iz ove oblasti odreeni su AER, u dijelu Socijalna politika, zapoljavanje i razvoj.

III

IMPLEMENTACIJA I FINANSIRANJE

SSSSI je, prije svega, rezultat odlune opredjeljenosti Vlade RCG da smanji siromatvo i socijalnu iskljuenost vulnerabilnih kategorija graana. Imajui u vidu injenicu da su kao prioritetne oblasti prepoznate: zdravstvo, obrazovanje, trite rada i socijalna zatita, Vlada, resorna ministarstva i javne slube, imaju dominantnu ulogu u implementaciji i evaluaciji rezultata SSSSI. Efikasna primjena definisanih programa, projekata, mjera i aktivnosti, direktno usmjerenih na najsiromanije i socijalno ugroene grupe (djeca, stari, osobe sa invaliditetom, izbjeglice i raseljena lica, Romi i neobrazovani), naroito u najmanje razvijenim podrujima, doprinijee smanjenju stope ekonomski ugroenog stanovnitva. Od velikog znaaja za realizaciju konkretnih projekata je saradnja sa, lokalnom samoupravom privatnim sektorom i civilnim drutvom, a vano je inicirati nove mehanizme saradnje. Vlada RCG treba da bude glavni finansijer SSSSI. U tom smislu, neophodno je usvojiti programski budet, kao i srednjoroni budetski okvir koji e omoguiti preciznije definisanje budetskih sredstava usmjerenih na postizanje ciljeva Strategije. Naime, dosadanji glavni nedostatak finansiranja programa namjnjenih smanjenju siromatva je upravo injenica da oni nijesu imali vezu sa budetom, te u tom smislu odraavali prioritete Vlade u pogledu smanjenja siromatva. Finansijska sredstva za realizaciju konkretnih projekata trebaju se obezbijeivati i kroz instrumente podrke meunarodnih finansijskih organizacija, pri emu treba koristiti uspostavljeno partnerstvo sa NVO sektorom i lokalnom samoupravom.

31

IV

MONITORING I EVALUACIJA

U okviru Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja djelovae Jedinica za monitoring i evaluaciju SSSSI koja e pratiti realizaciju akcionih planova Strategije, koji se fokusiraju na one politike i aktivnosti koje su jasno definisane kao prioritetne. Ova jedinica e koordinirati istraivanja o siromatvu, odravati stalne kontakte sa resornim ministarstvima, MONSTAT-om, NVO sektorom, predstavnicima lokalne zajednice, socijalnim partnerima, medijima i meunarodnim razvojnim partnerima u cilju uspostavljanja to kvalitetnijeg sistema monitoringa i evaluacije. Jaanje sistema monitoringa i evaluacije SSSSI podrazumijeva praenje seta indikatora u srednjem roku. Posebna panja e se posvetiti redovnom sakupljanju podataka o siromatvu i identifikovanju programa za smanjenje siromatva. Resorna ministarstva su zaduena za praenje realizacije projekata iz svoje nadlenosti, kao i monitoring indikatora (pristup obrazovanju, zdravstvu, zapoljavanju i socijalnim programima). Mjerenje siromatva i socijalne iskljuenosti Dosadanje procjene siromatva i ocjene kvaliteta ivotnog standarda graana u Crnoj Gori, raene su na osnovu Istraivanja o prihodima i rashodima domainstava koje je, u saradnji sa Svjetskom bankom, realizovao Institut za strateke studije i projekcije (ISSP). Na osnovu dva istraivanja9, kao i na osnovu istraivanja koje je podrala Kancelarija za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP) u Crnoj Gori, a koje je obuhvatilo najsiromanije populacije u Crnoj Gori (Rome, izbjeglice i raseljena lica), zakljueno je: da se relativno mali procenat crnogorske populacije nalazi u zoni apsolutnog siromatva (izmeu 8,4 i 13,6 procenata), pri emu su najsiromaniji skoncentrisani u centralnom i sjevernom regionu i rirualnim oblastima; da su Romi, raseljena lica i siromani u ruralnom podrujima grupe koje se suoavaju sa ekstremnim siromatvom i socijalnom izoptenou, te da za njih siromatvo nema iskljuivo materijalni karakter, ve da je multidimenzionalno; da je znaajan dio crnogorskog stanovnitva osjetljiv na bilo kakve promjene ekonomskih politika.

Kompleksnost fenomena siromatva koja se ogleda u njegovoj multidimenzionalnosti, dovela je do upotrebe ireg pojma socijalne izoptenosti. Ovaj termin obuhvata siromatvo u materijalnom smislu, meutim, sve vei akcenat
9

Istraivanja su realizovana tokom 2002. i 2004. godine.

32

stavlja se na nemonetarne indikatore koji odslikavaju kvalitet ivotnog standarda graana, a prije svega se odnose na pristup zdravstvenom sistemu, obrazovnim institucijama, uee na tritu rada i subjektivne ocjene zadovoljstva graana u svim ovim kategorijama. Pored toga, oigledan je trend raunanja relativnog, a ne apsolutnog siromatva. Drugim rijeima, ne rauna se linija siromatva kao apsolutni minimum neophodan za egzistenciju, ve se stanovnitvo uporeuje sa tzv. referentnom grupom. Drugim rijeima, dok se minimum potrebnih sredstava sporije mijenja, relativno mjerenje siromatva prati razvoj privrede i kvaliteta ivotnog standarda, pa vei ivotni standard pomjera nivo granice za relativno siromatvo na gore. U skladu sa navedenim, Savjet Evrope je u decembru 2001. godine, na sastanku u Laekenu, u Belgiji, usvojio set zajednikih indikatora socijalne inkluzije, koji e biti korieni za evaluaciju progresa u primjeni ranije definisanih ciljeva koje sadri Lisabonska strategija. Definisani indikatori odraavaju probleme sa kojima se suoava veina zemalja lanica EU. Indikatori su fokusirani na socijalne rezultate, prije nego na sredstva kojima su isti ostvareni (npr. Posmatra se nivo ostvarenog obrazovanja, a ne izdaci za obrazovanje i sl.) Kako je socijalna izoptenost kompleksan pojam, tako je skup definisanih indikatora podijeljen u tri grupe. Primarni indikatori obuhvataju ogranieni broj vodeih indikatora koji pokrivaju iroke oblasti za koje je utvreno da predstavljaju najvanije elemente koji vode socijalnoj izoptenosti; Sekundarni indikatori imaju za cilj da podre vodee indikatore i opiu druge dimenzije problema. Za sve zemlje lanice EU, obje navedene grupe indikatora si zajedno dogovorene i definisane. Zemlje lanice koje pripremaju Nacionalne akcione planove o socijalnoj inkluziji, obavezne su da koriste ove indikatore. Posebne indikatore koji nisu obavezni, a koji se koriste da dodatno pojasne specifinosti svake zemlje, ine tzv. trei nivo indikatora, i njih svaka zemlja lanica samostalno definie i ukljuuje u svoj Nacionalni akcioni plan. Ovi indikatori ne treba da budu harmonizovani na nivou EU. Tabele 1 i 2 sadre pregled naziva I definicija indikatora koji se u zemljama lanicama EU koriste za mjerenje siromatva I socijalne inkluzije.

33

Tabela 1: Primarni indikatori Indikator 1 Nia stopa prihoda poslije transfera Definicija Procentualno uee pojedinaca koji ive u domainstvima u kojima je ukupni ekvivalentni prihod domainstva nii od 60% nacionalnog prosjeka (medijana) ekvivalentnog prihoda sa analizom odstupanja po starosnim grupama i polu, djelatnosti, tipom domainstva

2 3

Distribucija dohotka S80/S20: Odnos izmeu nacionalnog ekvivalentnog prihoda stanovnitva sa najviih 20% prihoda sa najniih 20% Istrajnost nieg prihoda Osobe koje ive u domainstvima gdje je ukupni ekvivalentni prihod domainstva bio ispod 60% nacionalnog prosjeka godini i (najmanje) dva puta (dvije godine) u nizu (ukljuujui I odstupanje po polu)

Relativni gap u Razlika izmeu prosjeka prihoda osoba ija su primanja odnosu na prosjek za ispod praga niskih prihoda i iznosa praga niskih prihoda, nii prihod izraena kao procentualni iznos praga niskog prihoda (ukljuujui odstupanje po polu) Regionalna kohezija Koeficijent varijacije stopa zaposlenosti na NUTS 2 nivou Dugorona stopa nezaposlenosti Ljudi koji ive u nezaposlenim domainstvima Ukupna dogorono nezaposlena populacija (12 mjeseci; definicija MOR) data kao procenat uea u ukupnoj aktivnoj populaciji (ukljuujui I odstupanje po polu) Osobe starosti 0-65 (0-60) koje ive u domainstvima u kojima niko od lanova domainstva nije zaposlen

5 6

Populacija koja rano Udio ukupne populacije starosti 18-24-godina koji su doli do

34

naputa kolu, ne vie od 2 nivoa ISCED obrazovanja i napustili su kolski obrazovni sistem i ne sistem ili usavravanje (ukljuujui odstupanje po polu) usavrava se 9 Oekivano trajanje ivota na roenju Oekivani broj godina trajanja ivota za ene i mukarce na roenju (0 godina)

10 Samodefinisani Racio proporcije najniih I najviih kvintila (ekvivalentnih zdravstveni status po grupa prihoda) populacije starije od 16 godina koji smatraju nivou prihoda da im je zdravstveno stanje loe ili vrlo loe (ukljuujui odstupanja po polu) Tabela 2: Sekundarni indikatori Indikator 11 Disperzija oko praga za niski prihod Definicija Osobe koje ive u domainstvima u kojima je ukupni ekvivalentni prihod domainstva ispod 40, 50 I 70 procenata nacionalnog prosjeka ekvivelentnog prihoda

12

Stopa niskog Bazna godina 1995 prihoda u 1. Relativna stopa niskog prihoda u 1997 (=indikator 1) momentu vremena 2. Relativna stopa niskog prihoda u 1995 mnoena inflacionim faktorom za period 1994/96 Stopa nieg prihoda prije transfera Relativna stopa nieg prihoda gdje se prihod rauna kao: 1. Prihod bez svih socijalnih transfera 2. Prihod ukljuujui starosne I naslijeene penzije. 3. Prihod nakon svih socijalnih transfera (= indikator 1) (ukljuujui odstupanja po polu) Odnos kumulativnog udjela populacije koja ima neki nivo dohotka u ukupnoj populaciji sa kumulativnim udjelom prihoda koji prima taj dio populacije u ukupnom prihodu Osobe koje ive u domainstvima u kojima je ukupni ekvivalentni prihod domainstva bio ispod 50% nacionalnog prosjeka u n-toj godini I najmanje u dvije godine u nizu n-1, n2, n-3 (ukljuujui odstupanje po polu) Ukupna dugorono nezaposlena populacija ( 12 mjeseci; definicija MOR) kao udio ukupne nezaposlene populacije (ukljuujui odstupanja po polu) Ukupna izuzetno dugorono nezaposlena populacija ( 24
35

13

14

Dini koeficijent

15

Istrajnost nieg prihoda (ispod 50% nacionalnog prosjeka) Udio dugorone nezaposlenosti Stopa izuzetno

16

17

duge nezaposlenosti 18

mjeseca; MOR definicija) kao udio u ukupno aktivnoj populaciji (ukljuujui odstupanje po polu

Osobe sa niskim Stopa obrazovnih dostignua ne vieg od ISCED nivoa 2 za obrazovnim nivoom odraslu populaciju po starosnim grupama (25-34, 35-44, 4554, 55-64) (ukljuujui odstupanja po polu)

Zbog specifinosti privrednih tokova i jo uvijek znaajnog nivoa sive ekonomije, odnosno ne prijavljenih prihoda, u prelaznom periodu, SSSI e se oslanjati na potronju umjesto na prihode kao glavni indikator. Takoe, pored relativnog, pratie se i apsolutni nivo siromatva, u zavisnosti od definisane linije siromatva. Trei nivo indikatora koji su specifini za pojedine razvojne oblasti u Crnoj Gori (prije svega obrazovanje, zdravlje i trite rada), bie posebno definisani sa ciljem da odraze progres u implementaciji projekata koji su u toku. Predvieno je da se u narednom periodu osnai MONSTAT koji e razviti set indikatora koje je mogue kontinuirano pratiti, koji se mogu koristiti, analizirati i periodino aurirati, s posebnim akcentom na pruanje analize o siromatvu u vidu Istraivanja o mjerenju ivotnog standarda (Living Standard Measurement Survey LSMS).

36