Professional Documents
Culture Documents
2
sakiTxis istoria vrclad aris warmodgenili samecniero
literaturaSi (gigineiSvili, sarjvelaZe 1978; lomTaZe, 1987, 65-102;
danelia, 1998, 501-514), amitom aq kritikulad aRar ganvixilavT
gansxvavebul mosazrebebs.
-a.
mkvlevarTa erTi nawili (a. SaniZe, c. qurcikiZe, a. WinWarauli...)
Tvlis, rom -isa/-iSa formantiseuli -a emfatikuri xmovnia; Sdr.,
emfatikuri -a ucxoa zanuri kiloebisTvis (arn. Ciqobava).
st. Cxenkelis, v. Tofurias, h. fogtis, i. imnaiSvilis, a.
martirosovis, a. kizirias, a. onianis, k. danelias... azriT (masalisa da
sakiTxis mimoxilvisaTvis ix.: imnaiSvili 1957, 380; danelia 1998, 509-
512), -a aris -ad brunvis niSnis gamartivebuli saxe: -is-ad > -isa3. a.
lomTaZis mixedviT (1987, 77), -a miRebulia -ad-a segmentis gamartivebiT:
-isada > isda > isa.
Cveni azriT, ufro argumentirebulia arn. Ciqobavas, T. SaraZeniZis,
b. gigineiSvilis, z. sarjvelaZis, b. jorbenaZis... msjelobani, romlis
mixedviTac -a segmenti aris mimarTulebiTi brunvis uZvelesi niSani,
romelic daculia arqaul samwignobro enaSi: saberZneT-a, ToSeT-a,
kuxeT-a... salocvel-a, sadidebel-a...
arqaul qarTulSi mimarTulebiTi brunvis niSnis -a alomorfi
realizdeba -is, -Ás, -T, -eT4, -el segmentTa momdevnod.
vfiqrobT: arqaul samwignobro qarTulSi mimarTulebiTisa da
gardaqceviT-viTarebiTis funqciiT jer kidev iyo
saerToqarTvelurisTvis damaxasiaTebeli martivi -a alomorfi
(sadidebel-a), romelmac adreve dakarga formamawarmoeblis funqcia;
Tumca, SemogvrCa –isa/-iSa formantis Semadgenel elementad arqaul
samwignobro enaSi, dasavlur SiSina kiloebsa (megrul-lazursa) da
fxour kiloebSi (moxeur-xevsurul-fSaur-TuSurSi); Sdr.: sxvagvari
istoriisa da funqciisaa dasavlur qarTvelur sisina kiloebSi
3 Sdr.: i. imnaiSvilis azriT, saberZneT-a tipis formebSi -a aris sxva dialeqturi wris
arqauli niSani (viTarebiTi brunvisa), romelic -d-s paralelurad realizdeba garkveuli
tipis saxelebSi (iqve, gv. 408-411).
4 h. fogts miaCnia (1968, gv. 274-275), rom TuS-eT-a tipis saxelebSi -eT- aris egr-is-
tipis formebis -is- tolfardi: "naTesaobiTis -is, instrumentalisis -T da viTarebiTis
-ad sufiqsebi sinamdvileSi arian derivaciuli sufiqsebi. isini qmnian axal fuZeebs,
romlebic, Tavis mxriv, isev SeiZleba vabrunoT (19768, gv. 274). toponimTa mawarmoebeli
-eT-/-aT (TuS-eTi, kax-eT-i, gel-aT-i, Tekl-aT-i...) zog SemTxvevaSi
krebiTobis funqciis mqone Cans, zogSi – kuTvnilebiTobisa; Sdr.: somx-iT-i.
3
gamovlenili -iz-a formantis -a: isda > iza: gulisda > guliza;
kacisda > kaciza... analogiiT: Cem-za, Sen-za...
gasaziarebeli Cans n. marisa da arn. Ciqobavas mosazrebac, rom
istoriulad -a Sedioda micemiTi brunvis niSnis SemadgenlobaSic: Zir-a-
s, napir-a-s"...
mimarTulebiT-micemiTis -a5 SeiZleba iyos SemorCenili Cqar-a, nel-
a6... tipis zmnisarTebsa da qarTuli enis ingilour Tu samxreT-
dasavlur (aWarulSi, maWaxlurSi, imerxeulSi...) kiloebis sxva
zmnisarTebSi: sazebnela~ (saZebnelad), erTa~ (/erTad)...
salocvel-a-~ (=salocvelad), uCumal-a-~,
(/uCumalad/Cumad)... aq ~ palatalizebuli damarTvis Sedegad unda
iyos ganviTarebuli; am varauds mxars uWers iseTi zmnisarTebis
arseboba, romlebic sxva kiloebSi micemiTis formiT gvxvdeba:
Zvila~, gamTenia~ ("gamTenias"; paralelurad ixmareba
"gamTenios"), gavla~ (gavlas), Camovla~ (Camovlas), am Camosla~,
gulgara~ (gulgara~ laparikofs)...
Sdr., agreTve, aWaruli sxva masala: Seusvenebla~/Suusvenebla~,
guuCerebla~, duukiTxva~, ukiTxava~, udunaxvebla~, (/duunaxvebla~),
duuZaxebla~... uCumala~, ucba~, (Sdr., ucfaT)... advila~, fexnaqceva~
(fexnaqceva~ davwveT da deveteviT), tyvila~, kisrakunWla~
(kisrakunWla~ wamovda TavdaRmarTSi), erTgayola~ (niSnavs "cota xans"),
naxevarkvala~ (naxevarkvala~ gaakeTa saqme), CemTvina~/CemTaTvina~
(SenTvina~/misTvina~...), martva~, yvelafra~ (yvelafra~ geyofa;
"yvelafrisTvis", "yvelafrad"), gangeba~...
aseTi masala gvaqvs gurulSic: uCumala~ (/uCumale), ukiTxava~,
tyule (tyula~), Zule, calxele, gulgara~, Zvila~, Zule (Sdr.,
ZvilaRa), gangeba~, martua~, dRis sinaTla~ (dRis sinaTla~ Casuliyo
Sin), ZaliTa~ (/ZaliTe), gangeba~ (/|gangebe)... sxva masalisaTvis ix.
futkaraZe, 1986.
Sdr., viTarebiTis a-Ti (<ad?) warmoqmnili zmnisarTebi, romlebic
~-s ar dairTaven (savaraudoa, rom aseTi formebi meoreuli iyos:
colianad > coliana):
5 Sdr.: varaudoben, rom svanur kiloebSi micemiTis erT-erTi alomorfia -a; vfiqrob,
ufro damajerebelia a. onianis msjeloba, romelsac miaCnia, rom svanurSi gamovlenili -
a aris fuZiseuli e-s alofoni (oniani 1985, 159-163).
6 sxva mosazrebiT: nelad > nela.
4
a) samwignobro qarTulis zmnisarTebi, romlebic warmoadgenen -ian
sufiqsiT nawarmoebi saxelis viTarebiT brunvas: coliana, saxliana...
msgavsi magaliTebi ucxo araa sxva dialeqtebisTvisac.
b) zmnisarTebi, romlebic warmoqmnili arian -ul/-ur sufiqsiT
nawarmoebi zedsarTavebisagan: kacura, amxanagura, Zvelebura, maSindula,
guSindula...
g) zedsarTavisagan warmoqmnili zogi sxva zmnisarTi: karqa, cqvita;
Sdr., karqaT, cqvitaT; Sdr., zmnisarTTa didi nawili ar dasturdeba
viTarebiTis T-s gareSe: TeTraT, wiTlaT, SavaT, yviTlaT... lamazaT,
uSnoT, cudaT... samuSaoT, sasmelaT...
Tu gaviTvaliswinebT imas, rom arqauli samwignobro ena efuZneba
welTaRricxvaTa mijnaze arsebul saerToqarTvelur enas
(msjelobisaTvis ix., futkaraZe, 2005), ulogiko iqneba, zemoT
ganxilul masalaSi warmodgenili qarTveluri -a morfema miviCnioT
sxvadasxva droisa Tu warmomavlobis segmentad; vfiqrob, logikuri Cans,
varaudi:
-a+s7, -a+d, -i+s, -i+d (> iT) brunvis niSnebi warmoqmnilia
saerToqarTvelur enaSi -a, -i8 da -d, -s niSnebis kombinaciebiT;
saerToqarTvelurSi Tanaarsebobda rogorc martivi morfemebi (-a, -d),
ise, rTuli morfemebi (-ad) da Sedgenili formantebi (-is-a, -is-d...).
-d.
saerToqarTveluris -d9 viTarebiT-gardaqceviTobis,
mimarTulebiTisa da daniSnulebiTobis funqciiT Semonaxulia
svanur kiloebSi; kerZod, im SemTxvevaSi, roca -d daerTvis -iS- segments
(befSv-iS-d), gamoxatavs mimarTulebas, daniSnulebas; xolo rodesac -d
uSualod daerTvis fuZes, aRniSnavs rogorc viTarebasa da
gardaqceviTobas, aseve, mimarTulebas, mizans, daniSnulebas; svanurSi
sufiqsis saerTo warmomavloba (msjelobisTvis ix.: Ciqobava 1956; jorbenaZe, 1988, 15; es
perspeqtiuli Tema damatebiT argumentebs saWiroebs).
5
martiv fuZeze darTuli -d-s mier daniSnulebis gamoxatva arqauli
viTareba Cans (Sdr., CantlaZe, 1998. 93-94).
-d arqaul samwignobro qarTulSi gamoxatavs mimarTulebas,
mizans, adgils: Semovida qarTl-d; movides ierusalim-d... arqaul
qarTulSi -d viTarebiTis funqciiT ar dasturdeba; saerToqarTvelurSi
mas es funqciac unda hqonoda (rasac adasturebs svanuris monacemebi).
mogvianebiT, samwignobro enaSi -d morfemas yvela funqciiT cvlis -
ad/-d.
samecniero literaturaSi gamoTqmulia mosazreba, rom svanur
kiloebSic ki -d miRebulia -ad-isgan (oniani 1989, 211, 217-218).
qarTvelur qvesistemebSi or Tanxmovans Soris moqceuli xmovnis
reduqcia xdeba momdevno sufiqsiseuli xmovnis gavleniT; kerZod, bolo
marcvalSi warmoudgenelia -ad > -d procesi10. ufro logikuria
mosazreba beTlem-d tipis saxelebSi calTanxmovniani arqauli sufiqsis
arsebobis Sesaxeb (Ciqobava 1956); Sdr., sxva calTanxmovniani sufiqsebi:
-s: kac-s; -l-: Tovs - Tov-l-i; -r-: wux-s - mwux-r-i, mama - mam-r-i...)11.
19 e.w. ormag brunvebad kvalifikacia axali ar aris (ix., mag., SaniZe, 1976, vvv); kac-is-
ad tipis formebSi ormagi brunebis Sesaxeb ix. CantlaZe, 1998, 120-121.
20 warmodgenil masalas amgvarad ganixilavs a. oniani (1989, gv. 142-144).
10
damoukideblad ver gamoxatavs verc kuTvnilobiTobis gamomxatavi -is da
verc mxolod -a/-ad segmentebi (mxedvelobaSi ar miiReba rTuli
morfemis cveTiT miRebuli alomorfi21). vfiqrob, ufro logikuria maTi
ganxilva erTian Sedgenil morfemad; Sesabamisad, brunvaTa ZiriTadi
formebi ase SeiZleba warmovadginoT: fuZe-isa22, fuZe-isad.
b. gigineiSvilisa da z. sarjvelaZis daskvniT (1978,
134), "gramatikul mniSvnelobaTa is mravalferovneba da mWidro
gadaxlarTva, romelic -ad/-a/-da afiqsebTanaa dakavSirebuli qarTvelur
enebSi, agreTve SeuZlebloba imgvari ganawilebisa, rom TiToeul maTgans
mxolod erTi funqcia mieweros, gvavaraudebinebs, rom
mimarTulebiTobis, daniSnulebiTobis da gardaqceviTobis
mniSvnelobani erTi brunvis niuansebs warmoadgens. niuansebis
gamovlena damokidebulia viTarebiTi brunvis ama Tu im alomorfis
warmodgenaze sxvadasxva morfemul konstruqciaSi. svanurma arCia
naTesaobiTis formaze viTarebiTis -d alomorfis darTva, riTac
SeinarCuna mxolod erTi funqcia _ daniSnulebiTisa. qarTulma da
11
zanurma sxva alomorfebic gamoiyenes da qarTul-zanur qronologiur
doneze ivaraudeba mimarTulebiTisa da daniSnulebiTis damoukidebeli,
erTmaneTisagan gansxvavebuli formebis Camoyalibeba, magram qarTul-
zanuri erTianobis daSlis periodisTvis SeimCneva tendencia
nanaTesaobiTari mimarTulebiTis orgvari funqciiT gamoyenebisa".
am vrcel amonaridSi dausabuTebelia e.w. “qarTul-zanuri
qronologiuri donis” hipoTeza, magram faseulia mosazreba, rom
mimarTulebiTobis, daniSnulebiTobis da gardaqceviTobis mniSvnelobani
erTi brunvis niuansebs warmoadgens; marTlac, logikuri Cans
vivaraudoT, rom saerToqarTveluris adreul periodSi fuZe-isad (mef-
isad, Cem-ad) da fuZe-isa (mef-isa, Cemd[a]) paraleluri yalibebi iyo,
romelTac funqciebi mogvianebiT gainawiles.
Sdr., agreTve: T. SaraZeniZis daskvniT, adgilis gamoxatva da
mimarTulebis funqcia erTmaneTs ukavSirdeba: “mimarTulebiToba
momdinareobs adgilis gamoxatvidan; Tavis mxriv,
mimarTulebiTobisganaa ganviTarebuli: miRweuloba,
gardaqceva, daniSnuleba, mizani..." (SaraZeniZe 1956, 432-433)23.
Sdr., aseve: a. lomTaZe Tvlis (1987, 86), rom nanaTesaobiTari
viTarebiTis formam (*fuZe-is-ada) diferenciaciiT mogvca ori brunva:
mimarTulebiTi (fuZe-isa/-iSa) da danisnulebiTi (fuZe-isad/-iSoT).
saerToqarTvelurSi navaraudevi rTulformantiani brunvebis
sxvadasxva variantTagan zogi aqtiurad aRar gamoiyeneba, zogi ki
gabatonda romelime qarTvelur qvesistemaSi; kerZod:
arqaul samwignobro qarTulSi, TuSurSi, fSaurSi, xevsurulsa da
zanurSi daniSnulebiTi brunvis funqciiT damkvidrda -isad (-
13
alomorfis paralelurad Cans Tanxmovniani variantic; Sdr.: mama – muma
da mamali – mumuli; deda – dida da dedali – daduli... vvaraudobT,
rom aq -a aris -an/-al/-ar sufiqsebis varianti (Sdr. futkaraZe, 2005,
284-285); Sesabamisad, -is-ad/-is-a variantebidan zanurSi -is-ad iZleva -
iS-od/iS-oT-s (*a > o daxurul marcvalSi), -is-a Tavdapirveli
alomorfis -a ki ucvleli rCeba.
aqve sainteresoa megruli kilos mimarTulebiTi brunvis
niSnisa (-iSa-/Sa) da daSorebiTi (dawyebiTi) brunvis niSnis (-
iSe/-Se) formantebis mimarTebis sakiTxi; winaswarve aRvniSnavT, rom,
Cveni azriT, -e daboloeba -a-s fonetikuri variantia. es ori brunva
erTi formidan momdinareobs: amosavalia fuZe-isa; aseve: funqciebi
ganawilebuli aqvs nacvalsaxeluri yalibis (Cem-[a]d[a]) sam variants:
Cqimda “Cemken” – Cqimde “Cemgan” da CqimoT “CemTvis”.
Sdr.:
“lazur kilos viwur-arqabuli kilokavis arqabul TqmaSi da
nawilobriv aTinurSi” ar Cans; mis nacvlad daSorebiTi ixmareba (koC-
iSe)... es ufro imis maCvenebeli unda iyos, rom “Wanuris wiaRSi jer
kidev ar aris damTavrebuli am ori brunvis diferenciacia” (Ciqobava,
1936, 48, 61); aqve (gv. 74) mkvlevari Cqim-da formas mimarTulebiT
brunvad Tvlis, xolo – Cqim-de yalibs ki daSorebiT brunvad; arn.
Ciqobavas -d(a) segmenti viTarebiTi brunvis niSnis -d/-ad-is alomorfad
miaCnia (ix. zemoT); -da-s saxavs amosavlad -de/-e segmentebisaTvic, magram
iqve dasZens, rom “sakiTxi mogvarebulad ver miiCneva” (Ciqobava, 1936,
55).
v. Tofurias azriT, megrul-Wanuri mimarTulebiTi (-isa), dawyebiTi
(-iSe) da daniSnulebiTi (-iSoT) brunvebi meoreulni arian da
momdinareoben naTesaobiTisgan -da -de nawilakebisa da -oT (-ad) brunvis
niSnis darTviT (Tofuria, 2002 [1937], 141-144); 5 wlis Semdeg
daweril statiaSi v. Tofuriam ganaviTara arn. Ciqobavas mosazreba Cqim-
da formis -da-s viTarebiTis d-sgan momdinareobis Sesaxeb (Tofuria,
2002[1942], 461-468). ufro adre gamoiTqva mosazreba, rom -da da -de
Tandebulebi arian (n. mari, a. SaniZe). amave pozicias iziarebda i.
imnaiSvilic, romelic Tvlida, rom Cem-da-mde saxis formaSi -da
fuZesTan Sezrdili Tandebulia, xolo -mde uSualod fuZes mierTvis.
sagangebod SevniSnavT, rom, rogorc wesi, qarTulSi Tandebuli
fuZes uSualod ar daerTvis da arc sxva Tandebuls; Sdr., a.
martirosovi sagangebod msjelobs Cem-da-mde tipis formebis
14
sufiqsebis warmomavlobis Sesaxeb da askvnis; “qarTuli enis istoriam
ar icis imis msgavsi SemTxvevac ki, rom romelsame Tandebuls savsebiT
dahkargoda mniSvneloba, saxelis fuZes Sexorceboda da mas kvlav axali
Tandebuli darToda” (martirosovi, 1959, 124-128).
bunebrivia, Tandebulad ver ganvixilavT verc -de segments (Cqim-
de); miT umetes, verc koC-S+e formis -e-s.
amiran lomTaZe saintereso masalas adasturebs megrulSi; misi
cnobiT, Wanuris msgavsad, megrulSic daSorebiTis forma gadmoscems
orive funqcias: mimarTulebasac da daSorebasac; mag.:
daSoreba: ase qumorTH Te koCq GvanaSe (xub. 259, 90) "axla
movida es kaci yanidan"; Wukiq gaSerulG xviriteSe (xub.104, 21) "Tagvma
amoirbina xvrelidan"...
mimarTuleba: saTurqoSe piji urTHnia (xub. 215, 26)
"TurqeTisken aqvs piri mibrunebulio"; marZgvani ganiSe qurs gamovoGoTa
(xub. 51, 10) "marjvena mxare ("mxrisaken) qusls movagdeb"... megrulSi
daSorebiTi brunva sxva funqciiTac (Sedareba, arCeviToba, viTareba...)
dasturdeba (vrclad ix. lomTaZe 1987, 94-98); mkvlevari Tvlis, rom
daSorebiTi brunva adre mimarTulebasac aRniSnavda, amitomac aTinur-
arqabulSi gvaqvs “mcire masStabis anomalia” (gv. 90): daikarga
mimarTulebiTi brunva (-iSa). aqve a. lomTaZe megrul-Wanuris -da-s -ad
brunvis niSnis alomorfad ganixilavs, xolo -de-s Tandebulad; a.
lomTaZes am ukanasknelis naSTad warmoudgenia -iSe formantis -e. amave
-de morfemas is aigivebs svanur -Te “ken” segmentTan gv. 91-92).
Cveni azriT, ufro logikuri iqneba Tu erTmaneTis ar davaSorebT
-iSa, -iS-e da -da, -de morfemebs.
vfiqrobT, Cqimda iseTive mimarTebaSia Cqimde-sTan, rogorc
koCiSa koCiSe formasTan; orive SemTxvevaSi savaraudoa, rom
fonetikurma variantebma amosavali formis sxvadasxva semantikuri
niuansebi gainawiles (daimkvidres). zanuri faqtebi izolirebuli
dialeqturi movlena ar aris; Sdr.: “sio sarkmliT monaberi” da kiTxva:
“saiT midixar?”; -iT brunvis niSani gamoxatavs rogorc mimarTulebas,
aseve – gamosvliTobas. erTi enobrivi qvesistemis/sistemis farglebSi
erTi morfemis alomorfebisgan (fonetikuri variantebisgan)
damoukidebeli morfemebis warmoqmna yvela enobriv sistemas axasiaTebs.
-iSa > -iSe da -da > -de fonetikuri procesebis daSvebis
SemTxvevaSi asaxsnelia bolokiduri a-s e-d transformaciis mizezi.
15
kvlevis am etapze mxolod imas aRvniSnavT, rom qarTvelur
kiloebSi (imerulSi, leCxumurSi, TuSurSi...) Cveulebrivia bolokiduri
-a segmentis e-d qceva; Sdr.: emfatikuri -a > -e: Zirsa – Zirse, kaciskena
> kaciskene; sufiqsiseuli -a > -e: *Zira > Zire; nacvalsaxeliseuli -a
> -e: Sena > Sene, Cvena > Cvene (ucfaTa/ucfaTe tipis mravalricxovani
masalisaTvis ix., agreTve, t. futkaraZe, 1986)... ufro niSandoblivia is,
rom qvemoimerulSi arsebobs -ize alofoni: kacize "kacisTvis"
(jorbenaZe, kobaiZe, beriZe 1988, 113-114, 226).
damowmebuli literatura:
17
imnaiSvili 1957 : i. imnaiSvili, saxelTa bruneba da brunvaTa funqciebi
Zvel qarTulSi, Tb., 1957.
imnaiSvili 1971 : i. imnaiSvili, qarTuli enis istoriuli qrestomaTia,
t.I, naw. II, Tb., 1971.
klimovi 1962 : Г. Климов, Склонение в картвельских языках в
сраинительно-историческом аспекте, Москва, 1962.
klimovi 1964 : Г. Климов, Этимологический словарь картвельслих языков,
Москва, 1964.
lomTaZe 1968 : a. lomTaZe, saxelTa brunebis Taviseburebani megrulSi
qarTulTan SedarebiT, macne, I, 1969.
lomTaZe 1987 : a. lomTaZe, saxelTa brunebis istoriisaTvis megrulSi,
Tb., 1987.
oniani 1989 : al. oniani, qarTvelur enaTa SedarebiTi gramatikis
sakiTxebi, 1989, 50-51
mari 1910 : Н. Марр, Грамматика чанского (лазского) языка, С.-Пб., 1910.
mari 1925 : Н. Марр, Грамматика древнелитературного грузинского языка,
1925.
martirosovi 1959 : a. martirosovi, Cemda, Senda... tipis nacvalsaxelTa
warmoeba da funqciebi qarTvelur enebSi, ike, t. XI, 1959
sarjvelaZe 1975 : z. sarjvelaZe, qarTuli saliteraturo enis
istoriis sakiTxebi, Tb., 1975.
sarjvelaZe 1997 : z. sarjvelaZe, Zveli qarTuli ena, Tb., 1997.
saRinaZe 1996 - r. saRinaZe, silovan xundaZe da saliteraturo
qarTuli, quTaisis universitetis moambe, # 1, quTaisi, 1996.
saRinaZe 2008 - r. saRinaZe, Zveli qarTuli ena (V-XI saukuneebi)
Tbilisi, 12008.
uTurgaiZe, 1983 : uTurgaiZe, saxelis fuZisaTvis qarTul enaSi;
saenaTmecniero Ziebani, Tb., 1983.
futkaraZe, 1986 - t. futkaraZe, saxelis formawarmoebis Taviseburebani
qarTuli enis samxreT-dasavleT dialeqtebSi, sadisertacio
naSromi filologiis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis
mosapoveblad, Tb., 1886
yifSiZe 1914 : И. Кипшидзе, Грамматика мингрельского (иверского) языка с
хрестоматией и словарем, С.П., 1914: i.yifSiZe, rCeuli Txzulebani,
Tb., 1994.
18
SaraZeniZe 1956 : T. SaraZeniZe, moqmedebiTi da viTarebiTi brunvebis
warmoeba da funqciebi Zvel qarTulSi: saxelTa brunebis
istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956.
SaniZe 1973 : a. SaniZe, qarTuli enis gramatikis safuZvlebi, Tb., 1973.
SaniZe 1976 : a. SaniZe, Zveli qarTuli enis gramatika, Tb., 1976.
SaraZeniZe 1956 : T. SaraZeniZe, moqmedebiTi da vitarebiTi brunvebis
warmoeba da funqciebi Zvel qarTulSi sbiqe, 1956,
CantlaZe 1998 : i. CantlaZe, qarTvelologiuri Ziebani, Tb., 1998.
Ciqobava 1936 : arn. Ciqobava, Wanuris gramatikulo analizi, tf., 1936.
Ciqobava 1956 : arn. Ciqobava, mimarTulebiTi brunvis mniSvnelobisa,
warmoebisa da istoriisaTvis Zvel qarTulSi; saxelTa brunebis
istoriisaTvis qarTvelur enebSi, I, Tb., 1956.
WinWarauli 1960 : a. WinWarauli, xevsurulis Taviseburebani, Tb., 1960.
jorbenaZe 1998 : b. .jorbenaZe, qarTuli dialeqtologia, II, Tb., 1998.
19
tariel futkaraZe
20