Primjena digitalne fotografije u reprodukcijskim medijima

Katedra za reprodukcijsku fotografiju Grafiki fakultet Sveuilita u Zagrebu

"VRSTE I PRINCIP RADA SENZORA"

SEMINARSKI RAD

Nositelji kolegija i voditelj rada: Dr. sc. Maja Strgar Kurei, doc.

Ime i prezime studenata: Mateja Puhalo, Mili Roi i Ana Slugi Prosinac, 2012.

Saetak

Senzor je dio fotoaparata koji zamjenjuje nekadanji fotografski film. Iako je osnovni princip rada senzora isti, dijelimo ih na tri osnovne vrste: CCD, CMOS i Foveon X3 senzore. Princip rada senzora bit e objanjen na poetku ovog rada, gdje e se posebna pozornost obratiti i na filtarske mree, dok e u nastavku rada biti detaljnije obraen svaki od navedenih senzora. Posebna e se pozornost obratiti na njihove razlike, prednosti i nedostatke, te e u konanici biti napravljena usporedba meu njima.

Sadraj
Saetak ....................................................................................................................................... 1 Sadraj........................................................................................................................................ 2 1. 2. Uvod................................................................................................................................... 3 Openito o senzorima ........................................................................................................ 4 2.1. Princip rada senzora .................................................................................................... 4 Filtarska mrea ..................................................................................................... 5 2.1.1. 2.2. 2.3.

CCD senzori ................................................................................................................ 7 CMOS senzori ............................................................................................................. 9 Prednosti i nedostaci CMOS nad CCD senzorima ................................................ 9

2.3.1. 2.4. 2.5. 3. 4.

Foveon senzori .......................................................................................................... 11 Usporedba senzora .................................................................................................... 12

Zakljuak.......................................................................................................................... 13 Popis literature ................................................................................................................. 14

1. Uvod

Senzor je ureaj koji mjeri fizikalne veliine i pretvara ih u signale koje moe oitavati ovjek ili instrument. Kod analognih fotoaparata funkciju fokusiranja svjetlosti na lee su izvravale soli srebro-halogenida na samom filmu, dok je kod digitalnih fotoaparata ta funkcija pripala senzorima. Senzori su dijelovi fotoaparata pomou kojih je mogue zabiljeiti sliku u obliku digitalnih podataka. Naime, elije biljee svjetlosne signale, koji se potom pretvaraju u elektrini impuls. Prvi takav senzor je bio CCD, dok danas na tritu moemo nai veliki broj razliitih senzora. oni se razlikuju samo po nainu provoenja elektrinih impulsa iz elija fotosenzora ili po grai filtara. Najee se koriste CCD i CMOS senzori. U ovom seminarskom radu bit e predstavljen princip rada CCD, CMOS i Foveon senzora. osim toga, bit e objanjene neke osnovne stvari o senzorima, kao i usporedba navedenih, te odreene prednosti i mane.

2. Openito o senzorima
Ono to je u analognoj fotografiji film, u digitalnoj je fotografiji senzor. Senzori su dijelovi digitalnog fotoaparata pomou kojih je mogue zabiljeiti sliku u digitalnom obliku, odnosno u obliku digitalnih podataka. Pomou senzora se mjere fizikalne veliine objekta ili scene koju se snima, te se zatim te veliine pretvaraju u signale, odnosno daju sliku u digitalnom obliku. Pojavili su se 1975. godine i od tada se njihov razvoj i primjena ne zaustavljaju. Rad senzora se moe testirati i ocjenjivati na temelju nekih njegovih karakteristika. Tako je na primjer mogue testirati dinamiki raspon senzora, um-signal odnos i slino.

Slika 1. Senzor na matinoj ploi Danas na tritu postoji veliki broj senzora koji se meusobno razlikuju po nekim karakteristikama. Tako se na primjer mogu nai senzori koji se razlikuju u omjeru slike (4:3, 16:9, 3:2, itd.), broju piksela, dimenziji slike i slino. Najee se u praksi koriste ili CCD senzor ili CMOS senzor, no o njima e biti vie reeno u sljedeim poglavljima. Temeljni nain rada svih je senzora isti, te se oni razlikuju samo po nainu prikupljanja informacija iz elija fotosenzora ili u sluaju Foveon senzora, po razliitoj grai filtara koji koristi.

2.1.

Princip rada senzora

Senzor se sastoji od mree fotoosjetljivih elija. Odabirom motiva slikanja i pritiskanjem gumba zatvaraa kroz sustav lea objektiva svjetlost dolazi do senzora fotoaparata. Ispred samog senzora postoji filterska mrea koja proputa samo vlastitu boju svjetlosti. Na taj nain dobivamo zapis o boji u tri zasebne mree boje. Svako se filtersko polje nalazi ispred jedne elije fotosenzora. Fotosenzor stvara elektrini impuls kada na njega padne svjetlo, a jaina tog impulsa ovisi o koliini svjetla koja pada na njega. Elektrini impulsi svake elije razmjerni su jain upadne svjetlosti, a da bi takve impulse bilo mogue zapisati u digitalnom obliku, oni se moraju kvantizirati, pri emu se svakom impulsu pripisuje odreen broj. 4

Ti signali potom odlaze na obradu u sofver fotografskog aparata, gdje se odvija interpolacija boja, odnosno spajanje tri mree razdvojenih boja u jedinstvenu sliku. Svaki piksel dobiva odgovarajuu vrijednost boje, te na taj nain digitalni fotoaparat obrauje impulse razliite jaine. Interpolacija je kljuan korak jer upravo usavravnje interpolacijskih algoritama unaprijeuje kvalitete fotografija koje odreen fotoaparat moe pruiti. Vrijednost svakog piksela izraunava se na osnovu podataka iz susjednih elija. Te se vrijednosti potom povezuju kako bi stvorile slikovnu datoteku. Slika se zapisuje u digitalnom obliku na memorijsku karticu fotoaparata.

Slika 2. Proces nastajanja digitalne fotografije 2.1.1. Filtarska mrea Filtarska se mrea, kao to je ve reeno nalazi tono ispred samih senzora, te na njih proputa samo svjetlo odreenih valnih duljina. Ispred jedne elije fotosenzora nalazi se jedno polje filtra u odreenoj boji. Filtar proputa samo vlastitu boju (uz proputanje i malog dijela drugih boja, zbog svojih nesavrenosti). Danas se u digitalnim fotoaparatima najee koristi filtarska mrea u kojoj su polja posloena po Bayerovom uzorku. Bayerov uzorak ini 50% zelenih polja, te po 25% plavih i crvenih polja. Zelena su bolja mnogo vie zastupljenija zbog najvee osjetljivosti ljudskog oka na upravo tu boju. Postoji vie varijacija Bayerovog uzorka, gdje se koriste etiri boje cijan umjesto polovica zelenih polja, ili uzorak s etiri boje cijanom, magentom, utom i zelenom. Ipak, takve su izvedbe mnogo manje zastupljene.

Slika 3. Filtarska mrea s Bayerovim uzorkom i princip proputanja svjetla Prolaskom svjetla kroz filtarski mozaik dobivamo odvojene informacije o pojedinoj boji. Budui da sam senzor raspoznaje samo na koliinu svjetla koja padne na njega, elija fotosenzora ispod, primjerice, crvenog filtra, daje nam informaciju o koliini svjetla crvenih boja na tom polju.

Slika 4. Zapisi slike prije interpolacije

2.2.

CCD senzori

Izumom analognog fotoaparata, lea je fokusirala svjetlo na soli srebro-halogenida na filmu. Digitalni fotoaparati leom fokusiraju svjetlo na elektronike senzore. Jedan od takvih senzora je CCD senzor. Ovaj senzor je napravljen od posebno izraenog silicijskog ipa, kod kojeg je jedna strana osjetljiva na svjetlo. Ovaj senzor su predstavili 1969. godine Williard Boyle i George Smith.

Slika 5. Izgled CCD senzora CCD senzori (engl. Charged Coupled Device) su ureaji sastavljeni od stotina tisua fotoosjetljivih dioda koje biljee jakost svjetla koje prime i tu vrijednost pretvaraju u elektrini naboj. Jakost tog naboja proporcionalna je jakosti svjetla koje ta dioda primi. Na posljetku se oitani naboj pretvara u piksel, kao dio ukupne slike. Meutim, CCD senzor ne biljei boje, nego samo jakost svjetla koje pada na njega. Tako nastala slika alje se u odreene filtere za boju, koji biljee onda crvenu, zelenu ili plavu boju.

Slika 6. Prikaz obojenih filtera na CCD senzoru

Mogue je upotrebiti i vie CCD senzora, od kojih svaki biljei jedan spektar boja. U tom sluaju se koristi prizma koja rastavlja svjetlost na crvenu, zelenu i plavu, te svaku odreenu boju alje odgovarajuem CCD senzoru. Na taj se nain idividualno biljei jakost svjetla za svaku boju. Ovakva izvedba poveava cijenu ureaja.

Slika 7. Oitavanje elektrinih impulsa kod CCD senzora CCD u doslovnom prijevodu znai ureaj povezan nabojem. To je pravokutna matrica u vidu mozaika, sastavljena od milijuna kvadratnih ili pravokutnih elija. Od dimenzije povrine ipa ovisi i broj fotoosjetljivih elija. Za vrijeme ekspozicije ipa nemogue je istovremeno prenijeti fotstuje sa nekoliko milijuna elija, te se zbog toga one skidaju s ipa red po red. Dakle, oitavanje elektrinih impulsa iz elije se izvodi serijski, odnosno jedan za drugim. Elektrine impulse treba pojaati, te se kod CCD senzora pojaivai nalaze na kraju svakog reda.

2.3.

CMOS senzori

CMOS senzori, punog engleskog naziva Complementary metaloxidesemiconductor senso, ime su dobili prema tehnologiji na ijem principu rade. CMOS tehnologiju je 1967. godine patentirao Frank Wanlass. CMOS senzor, isto kao i CCD senzor radi na principu mree milijuna sitnih fotoosjetljivih elija. Svaka od tih elija stvara elektrini impuls kada na nju padne svjetlo, a snaga impulsa ovisi o koliini svjetla. Najvea je razlika izmeu CMOS i CCD senzora u nainu na koji se taj elektrini impulsi iz elija prikupljaju. Kod CCD senzora se oni oitavaju serijski, jedan za drugim. Budui da elektrine impulse najprije treba pojaati, CCD senzori pojaivae imaju na kraju svakog reda. Kod CMOS senzora govorimo o X-Y adresiranju. Naime, kod CMOS senzora svaka se fotoosjetljiva elija moe zasebno oitati, pomou adresiranja po koordinatnoj mrei. Na taj je nain sve elektrine impulse mogue odjednom procesuirati, oslobaajui senzor za sljedeu ekspoziciju. Takav nain rada senzora omoguuje i mjerenje ekspozicije, te autofokusiranje.

Slika 8. Princip rada CMOS senzora 2.3.1. Prednosti i nedostaci CMOS nad CCD senzorima U kasnim su devedesetim godinama kvalitete fotografija nastalih CCD senzorima bile zamjetno vee od onih nastalih CMOS senzorima. Osjetljivost CMOS senzora bila je manja od osjetljivosti CCD senzora, pa se signal morao znatno poveavati, to je vodilo izraenijem umu na fotografiji. um je inae jedan od glavnih nedostataka CMOS senzora, a on se posebice pojavljuje kod veih ISO vrijednosti. 9

Rjeenje za smanjenje uma slike ponudio je Canon. um na slici zapravo je uzrokovan elektrinom aktivnou koja ni na koji nain nije koritena u stvaranju slike. Jedan od razloga uma jest upravo zasebnost elektrinog sklopovlja svake od fotoosjetljivih elija. Budui da govorimo o milijunima elija, jasno je da postoje lagane varijacije u njihovim impulsima, to stvara uzorak uma na fotografiji. Drugi razlog uma jest prostor izmeu fotoosjetljivih elija koji nije fotoaktivan. To znai da je dio svjetla koji para u taj prostor izgubljen. Zbog toga se iznad fotoosjetljivih senzora stavljaju mikrolee koje usmjeravaju zrake svjetlosti, koje bi inae pale u meuprostor elija, u samu eliju. Na taj je nain iskoristivost svjetla koje pada na senzor potpuna, ime se poveava i ukupna fotoosjetljivost senzora.

Slika 9. Smanjenje uma kod CMOS senzora koritenjem mikrolea Prednost CMOS senzora mala je potronja energije, to omoguava mnogo dulje koritenje fotoaparata do sljedeeg punjenja baterije. Koritenje manje energije osigurava i niu temperaturu unutar tijela fotoaparata. Takoer, proizvodnja CMOS senzora mnogo je jeftinija od proizvodnje CCD senzora naime, iako CMOS senzori imaju pojaiva ispod svakog piksela, oni se izrauju direktno na njima, dok CCD senzori zahtijevaju zasebne pojaivae.

10

2.4.

Foveon senzori

Foveon X3 senzor je vrsta CMOS senzora koja je ula u upotrebu 2002. godine, a prvi aparat koji je koristio ovakav senzor je Sigma SD9. Ono to ga razlikuje od ostalih senzora je nain zapisivanja boje na slici, tj. crveni, zeleni i plavi filter se ne nalaze u istom rasporedu kao kod drugih senzora. Kod CCD i drugih CMOS senzora se iznad svakog polja senzora nalazi po jedan filter koji registrira samo jednu boju i da bi se dobila viebojna slika potrebno je tri jednobojna zapisa spojiti u jedan. Meutim, kod Foveon X3 senzora crveni, zeleni i plavi filter se nalaze iznad cijele povrine senzora. Na taj nain svaki filter pokriva cijelu povrinu senzora i u isto vrijeme zapisuje informacije o sve tri boje. Prilikom pada bijele svjetlosti na filtere prvi filter, plavi, registrira samo plavi dio svjetlosti, a proputa zeleni i crveni. Nakon toga zeleni filter registrira zeleni dio svjetlosti i proputa crveni dio svjetlosti do crvenog filtera.

Slika 10. Filteri kod Foveon X3 senzora S obzirom da nije potrebno spajati tri jednobojne slike u jednu RGB sliku, ne dolazi do nekih greaka koje se javljaju kod senzora koji koriste Bayerov filter. Budui da kod Foveon X3 senzora nema potrebe za spajanjem jednobojnih R, G i B slika u jedinstvenu sliku u boji, nisu vidljivi ni pojedinani pikseli na rubovima gdje se te boje preklapaju. Slike snimljene na ovaj nain imaju vrlo mali udio uma prilikom snimanja u RAW formatu, no neka su istraivanja potvrdila da unato svemu tome slike snimljene Foveon X3 senzorima i dalje imaju veu koliinu uma nego one snimljene senzorima s Bayerovim filterom. Meutim, ta istraivanja ne treba doslovno uzimati kao injenicu, jer jo nije sigurno je li ta vea koliina uma posljedica samog filtera ili algoritama za procesiranje 11

2.5.

Usporedba senzora

CCD senzori smatraju se kvalitetnijim senzorima, te se tradicionalno koriste u visokokvalitetnoj fotografiji. Taj su status CCD senzori stekli vrlo malim ili nikakvim umom na slikama, mogunou vee rezolucije fotografija i veom fotoosjetljivou. S druge strane, CCD senzori imaju veliku potronju energije, ime i poveavaju temperaturu tijela fotoaparata, te je njihova izrada skuplja, to i same senzore u konanici ini skupima. Takoer, CCD senzori osjetljivi su na tzv. blooming, odnosno prelijevanje vika energije (svjetlosti) na susjedne piksele kada se zasiti fotoosjetljivost izvorne elije. U usporedbi s CCD senzorima, CMOS senzori su jeftinije izrade (i konane cijene), troe do sto puta manje energije, te je njihov rad mnogo bri. Najvei nedostatak CMOS senzora nia je kvaliteta fotografija, prvenstveno zahvaljujui poveanom umu, no tom se problemu relativno uspjeno doskoilo upotrebom mikrolea iznad fotoosjetljivih elija senzora. Foveon X3 senzori zapravo se ne mogu mjeriti sa zastupljenou CCD i CMOS senzora, budui da ih u svoje fotoaparate implementira jedino Sigma, no oni pruaju odline boje fotografije, dok su im slaba toka monokromatski detalji. Ipak, danas se razlike izmeu senzora polako gube, budui da se premouju nedostaci CMOS senzora, ime se poveava njihova kvaliteta, dok se ujedno smanjuju cijena i potronja energije CCD senzora.

12

3. Zakljuak

Senzori u digitalnim fotoaparatima zamijenili su nekadanje filmove. Njihova osjetljivost na svjetlo omoguuje generiranje slike pomou elektrinih impulsa koji pritom nastaju. Senzori se konstantno unaprjeuju i usavravaju, pruajui sve vee kvalitete fotografija uz sve nie cijene i potronje energije. Glavni predstavnici senzora svakako su CCD i CMOS senzori, iji je princip rada gotovo isti, no zbog razliitog naina prikupljanja zabiljeenih podataka na fotoosjetljivim elijama, oni imaju odreene prednosti i nedostatke. CCD senzori kao starija generacija senzora pruaju veu kvalitetu fotografije uz mnogo manji um i veu fotoosjetljivost, no cijena toga je njihova skupa proizvodnja, velika potronja energije i mala brzina rada. Nasuprot njima stoje mlai i ekonominiji CMOS senzori, koji troe do sto puta manje energije, no kad posljedicu daju fotografije nie kvalitete i veeg uma. S obzirom na navedene prednosti i nedostatke, na korisniku je da odabere senzor s obzir na njemu potrebne kvalitete. Prihvaeno je pravilo da se CCD senzori koriste u visokokvalitetnoj fotografiji, dok se CMOS senzori koriste za iroj publici pristupaniji fotografske aparate. No, te se stvari mijenjaju, budui da se napretkom tehnologije i raznim inovacijama nastoje prebroditi nedostaci navedenih senzora. Tako se kvaliteta fotografije CMOS senzora uvelike poveava i pribliava onoj CCD senzora, te se um na fotografijama znatno ili u potpunosti smanjuje, dok u isto vrijeme cijene CCD senzora te njihova potronja energije opadaju, postajui tako pristupaniji svima. Izgledno je da e u skorijoj budunosti vee razlike izmeu senzora nestati, te e izmeu njih presuivati samo nijanse. Trenutno se CMOS senzori koriste u veem broju fotoaparata, budui da cijena ima prioritet nad vrhunskom kvalitetom.

13

4. Popis literature

http://www.fotografija.hr/ccd-cmos-foveon-super-ccd/905/, 20.11.2012. http://www.teledynedalsa.com/corp/markets/CCD_vs_CMOS.aspx, 20.11.2012. http://electronics.howstuffworks.com/camerasphotography/digital/question362.htm, 22.11.2012. http://en.wikipedia.org/wiki/CMOS, 22.11.2012. http://cpn.canoneurope.com/content/education/infobank/capturing_the_image/ccd_and_cmos_sen sors.do, 22.11.2012.

http://en.wikipedia.org/wiki/Bayer_pattern, 26.11.2012. Tom Ang, Digitalna fotografija, Znanje, Zagreb, 2004. Tomislav Ciceli, Nastajanje boje u CCD senzoru, Geodetski fakultet sveuilita u Zagrebu, 2007.

14