DOAL TARIM VE FUKUOKA SEMNER 6 Kasm 2010

PANOS MANIKIS: u an sizinle konuan bu adam tarif etmem gerekirse, kendisinin le, insanlarn kalbine tohum atmay isteyen biri olduunu syleyebilirim ve burada bu vizyonu, bu hayali paylaan insanlarla beraber olmak kadar byk bir keyif de yok. phesiz ki 20. yzyl insan bilgisinin yzyldr. nsan bilgisinin en yaygn biimi ise uzmanlam bilimsel bilgidir. Bilim ve doa zerine yazlm ve doann ne olduunu aklamaya alan milyonlarca yaz, niversite sisteminin paras olarak yzlerce yeni faklte mevcut. Fakat soru u ki, btn bu artk son derece uzmanlam bilgileri gerekten bilebiliyor muyuz? Bu insanolunun uzmanlam bilgisini, doa iin kullanmaya altmz zaman sonu doa iin ykc oldu. Analitik bilim bilgisi olduka snrl ve ksmi bir bilgidir. Bilim adamlarnn zerinde alt ey l bir bedenin grnen d yzdr. nsanolu bu bilgiyi doaya uygulad zaman neler oldu? Hava, su ve toprak kirlilii, kresel snma sorunu, atmosferdeki ozon delii; insanolunun yaratt sorunlar zerine gnlerce konuabiliriz, ormanlarn yok edilmesi, su kayplar, taknlar, erozyon Btn bu saydm sorunlar bu analitik insan biliminin doaya uygulanmasnn sonulardr.

Yeil Devrim sonucunda insanolunun alk sorununun zlmesini bekliyorduk.

Yeil Devrim: kinci Dnya Sava sonras, gelimekte olan lkelerin tarm retimini ilalama yaplarak, sulama sistemi gelitirilerek, kimyasal gbre ve verimli tohum kullanarak artrmaya ve mono kltre dayal modern tarm sistemi. 197Ol yllarda, Henry Kissinger 10 yl ierisinde insanolunun alk sorununu zlm olacan gururla ilan etmiti. Peki, ne oldu? Tam tersi gerekleti. Dnyada alk sorunu, a insan says ve lleme giderek daha da artt. Bir yandan doay, havay ve topra kirlettik, bir yandan da yeil devrim sayesinde giderek refaha ulamas beklenen iftiler ekonomik anlamda kt. Dnyadaki lkelerin her birinde nfusun sadece % 4nden az gerek anlamda iftilikle urayor. Einstein demiti ki sorun yaratan bir zihin o sorunu zemez. Eer geen yzylda birike gelmi btn bu sorunlar yine bilimin analitik yaklam ile zmeye alrsak bir sonuca ulaamayacaz. Bize bir Einstein lazm! Btn uzmanlam alanlarn analitik bilgilerini toplayacak, bu bilgilerden bir

sentez yapacak ve bunu uygulamaya alacak bir Einstein lazm. Fakat hibir insanolu veya tanr byle bir eye muktedir deil. Byle bir sentez yapabiliyor olsak bile bir kere aynay krdk ve o binlerce paraya ayrld ve artk bu paralar asla bir araya getiremeyiz. Bu uzmanlam bilginin zellikle iki ana alanda uygulandn gryoruz: tp ve tarm. Yunanistan ve Dnyada sklkla yle bir vizyona sahip politikaclar duyuyoruz: mesela salk bakanlar, daha ok hastane, daha ok yatak, daha ok kardiyografi cihaz, daha ok hastadan, teknik ekipmandan bahsediyorlar; insan sal iin benimsememiz gereken vizyon bu mudur? Yoksa bize mkemmel salk sunacak bir ortam iin mi kafa yormalyz? Hayal etmemiz gereken ey, daha az yatak, daha az hastane, daha ok salkl insanlar olmamal m? Tarmda da daha nce sylediim gibi ayn baarszl yayoruz. Ar sulama ve ar kimyasal ila kullanmdan dolay her yl on milyon hektar alan lleiyor. Topran, havann ve insan salnn kirlenmesi sorununu o bilgi ile zemiyoruz. 70 yl nce Fukuoka isimli bir insan bu Dnyadayd ve bizim Yunanca metanoia [kkl zihinsel deiim] diye tabir ettiimiz bir zihinsel dnm geirdi, Japoncas Satori veya aydnlanma olarak tanmlanabilir. Ama bunu bir mucize olarak dnmemeliyiz, bu sadece basit olaylara farkl bir biimde bakma yetisidir. Her birimiz sabah kalktmz zaman hibir ey dnmeden bo zihinle bunu yapabiliriz. Anlayacak, fark edecek bir durum yok. Fukuoka'nn ok derinden iinde hissettiklerini szlere dkmeye alrsak, bunlar Sokrates'in szlerine benzeyecektir: Bir ey biliyorsam o da hibir ey bilmediimdir. nsanolu doay anlayamaz, bilemez. Biraz komik grnebilir ama insan bunu kavrar kavramaz aslnda o derin, sezgisel, gerek bilgiye ulaabilmekte. Fukuoka bu yaad farkndal insanlara anlattnda ona gldler ve onun deli olduunu dndler. Bunun zerine Fukuoka kyne dnmeye ve ifti olmaya, rendiklerini uygulayp kantlamaya karar verdi. Eer herhangi bir teknoloji, hibir insan bilgisi kullanmadan tahl, sebze, meyve aalar yetitirebilirsek, gerek bu gerei kendi gzleri ile grebilecektir. Fukuoka yaklak 15 yl sonra ortaya kan eyi doal tarm olarak adlandrd. Eer biz sadece dz veya yuvarlak tohum toplar yaparsak ve sonra bunlarn iine ok eitli, ormanlk aa, meyve aalar, sebze, tahl ve alfa alfa, yonca gibi yeil gbre bitkilerinin tohumlarn koyarsak, yamur dnemi balamadan nce rnein sonbaharda Eyll-Ekim, ilkbaharda ise Mart-Nisan'da bu tohum toplarn sap gerisini doaya brakabiliriz. Ancak biz kendi insan aklmz kullanp blgemiz iin doru tohumlar bulmaya alrsak hata yaparz. Btn bitkilerin tohumlarn ieren ok eitlilii kullanmamz gerekiyor. Bu ekilde byk bir tohum eitliliine sahip olarak ekim yaparsak orak dalar ve lleri yeillendirebiliriz. Doal tarm iftlikleri kurabiliriz ve kendine yeterlilik amal sebze baheleri yapabiliriz. Topra srmek yok, kimyasal veya doal gbre kullanmak yok, bcek ilalar yok, yabani ot ilalar yok, meyve aalar sz konusu ise budamak da yok. Bunlar doal tarmn 5 ilkesi olarak sayabiliriz ve bu ilkeler btn Dnyada geerli, Yunanistanda Trkiyede Afrikada ve Amerikada.

Deiebilecek tek ey o corafyaya zg olarak yetien bitkilerdir. lkeler her yerde geerlidir. Fukuoka ayn tarla iinde iki farkl tahl eidi yetitirmeyi baarmt. Japonyada yetien k ve yaz tahllar. K tahllar arpa, buday, avdar ve yulaf olabilir. Eer pirin yetitirmiyorsak da dar, karabuday, susam, msr ve baka birok eit yetitirebiliriz. Fakat burada nemli olan bu dngy salamaktr. Srekli bir bitkinin hasadn alp hemen dierinin ekimine balamaktr. Dolaysyla dier iftiler tek bir alanda tek bir rn yetitirirken Fukuoka ayn alanda birden fazla eit rn yetitiriyordu. Fukuoka traktr, gbre ve hibir teknoloji kullanmadan ayn tarladan 6 ton arpa, 10 ton pirin almay baard. Bu srete toprak her yl giderek verimlileiyor, zenginleiyordu. Biz Japonyada gnlllerle beraber onunla alrken dik yamalarda 200 tona yakn portakal ve mandalina yetitirebilmitik ve meyve aalarnn altnda da ok eitli sebzeler yetiiyorduk. 40 yl nce u an sizinle konuan bu kii ok ciddi bir rahatszl olduunu rendi, doktorlar fazla yaamayacan syledi. Henz ok genti ve yakn zamanda lecei gereini kabullenemedi. Hayatn tadn karmadan ac ekerek lmek adil deildi, yanl olan bir eyler var diye dnd. Sonra yreinin derinliklerinde doann gerek halinin mkemmel bir salkla e olduunu anlad, fakat henz 18 yandayd ve bu derinden hissettii eyin bir lm korkusu mu yoksa gerek bir felsefi farkndalk m olduundan emin olamad. Yllarca doktorlarn kendisine sylediklerini yerine getirdi, fakat durumunda bir ilerleme olmad ve yaam sevincini kaybetmiti. Sonra bir gn aniden btn bu p, olumsuz dnceleri nehre atmaya karar verdi ve vejetaryen diyete girdi. 6 ay iinde yepyeni bir insan oluvermiti. te o zaman anlad ki, insanolu salkl yaar ve salkl besinler yer ise salkl bir zihne sahip olur. O dnemde tarm zerine alt iin, bitki ve canllar iin durumun nasl olduunu merak etti. Ayn ekilde doal bir ortamda yaadklar ve salkl besinler yedikleri taktirde phesiz salkl hayvan ve bitkiler de yetitirilebilir. Daha sonra kendisinden baka insanlarn da ayn fikirlere varm olabileceklerini hatta belki ayn dorultuda altklarn dnd. Okuduu ilk kitap Biyodinamik Tarmd ve kitaptan etkilenmedi, yanl bir felsefesi vard. Bu kitapta insan doadaki en zeki varlk olarak anlatlyordu. Sonra bir gn kitapda baka bir kitap buldu, kitab at ve bir cmle okudu, ite aradm ey bu dedi kendi kendine. Tek yn bilet alarak Fukuoka ile beraber doal tarm almalar yapmak zere Japonyaya gitti. Sadece 250 dolar vard. Orada birlikte doal tarmn btn pratik almalarn rendi, yllarca yurtdnda seyahat ederek eitli lkelerde bu almalar uygulad ve lkesine, Yunanistan'a, dnd. 30 yldan fazla kimyasal tarm uygulanan bir arazide doal tarm ilkelerini uygulamaya balad ve 3 yl iinde kimyasal kullanmadan, topra srmeden, doal teknikleri uygulad. lk basta 1,5 hektar ile ie balad ve kazandklaryla arazisini 3 hektara kadar kard, zamanla daha byk bir alan ekti. Yunanca kitaplar yaynlad, Dnyann drt bir yannda tohum atma almalar yapt, son 15 yldr da bu tohum toplar ile oynamak iin oradan oraya seyahat ediyor.

DVD gsterimi Umarm imdi bu anlattklarmz DVDde izleme imkn bulabiliriz. nk teknolojiyi kullanrken mutlaka ters giden bir eyler olabilir. Hatta bazlar negatif elektriim olduunu bile syler. Doal tarm tanr, insan ve doay birletirmeye, onlar tek vcut yapmaya alr. Gemite insan, tanr ve doa zaten tekti, ayr deildi. Ayn zamanda dini, felsefeyi ve bilimi de birletirmeye alr. Bu birleme olmaz ise biz hi bir eyiz. Buradaki temel felsefe byk bir eitlilie sahip hayvan ve bitkilerin bir arada yaamas iin ncelikle zengin bir toprak yaratmak, erozyonu ortadan kaldrmak ve uyumu salamaktr. Ekrandaki iftlii gstererek Buras 20 yl nce doal tarma baladm iftlik. Burada 120 eitten fazla meyve-sebze bir arada yetitiriyoruz. Mays aynda kiraz ile balyoruz daha sonra Aralka kadar yl iinde kivi, zeytin, zm, vb. yetitiriyoruz. Bu meyve aalarnn yan sra orman aalar, aalarn altnda ise sebzeler ve yeil gbre salayan bitkiler de birlikte byyor, ayrca birok eit hayvan da burada yayor. Fakat pratik olarak fiilen kimsenin bir ey yapt yok burada. Ben Eyll sonundan Nisan bana kadar Dnyann eitli yerlerinde geziyorum ve dndm zaman meyvelerin aalarda toplanmak iin hazr olacan biliyorum. Bir sihir gibi grnebilir belki ama doada iler bu ekilde yryor. Eer ilkbaharda benim iftliime gelirseniz, btn aalarn stnde iekler am olur ve bir cennet bahesi ile karlarsnz. Bizim yapmamz gereken tek ey insanlar gezdirmek ve keyif almalarn salamak. Bu grntde yeni aldm bir araziyi gryorsunuz ve buray da tohum toplar atarak cennete evirmeye alyoruz. nce tohum toplarn sayoruz sonra yaban otlar biiyoruz. Gerisini doa hallediyor. Daha nce doal tarm iftliinin merkezi olan yerde imdi srekli tohum toplar yapyoruz ve yzlerde ton tohumu Yunanistanda ve birok lkede ekiyoruz. Burada iki ylda bir uluslararas tohum toplar toplants yapyoruz 15 lkeden 200den fazla insan ile tohum toplar hazrlyoruz. nmzdeki yl bu uluslararas aktivitenin yl olacak ve yangndan zarar grm blgelerin tohumlamas yaplacak. lk bata tohum toplarn yuvarlak yapyorduk, sonra teknii deitirdik. Bu teknik ise zellikle 3. Dnya lkeleri iin tohum topu yapmann en kolay yolu. Bir yandan dans edip bir yandan ark syleyerek keyifli bir ekilde tonlarca tohum topu yapyoruz. ok az para harcayarak ok geni alanlar bitkilendirebiliyoruz. Ekran gstererek Burada tohumlarn birka ay sonra filizlenmi hallerini gryorsunuz, grdnz gibi talarn arasndan bile tohum toplar filizlenebiliyor.

Ben meyvelerimin kilosunu 2 Euroya satyorum ve 2 Euro kr elde ediyorum nk bana maliyeti yok. Ayn ekilde btn meyvelerin maliyeti sfr ve ben hibir harcama yapmyorum. Bu grdnz ise kimyasal tarm uygulanan bir araz rnei. iftiler irketlere daha fazla para kazandrmak iin alyor sadece. Bu tarm tarz sadece Yunanistan deil btn Dnyay kirletmi durumda. Tohum tohumu almalarnn maliyeti killi toprak, tohum ve gnlllerin yemekleri dahil olmak zere hektar bana 30-50 Euro kadar. nanlmas g ama dier bilimsel yntemle bu ii yapmann maliyeti ise hektar bana 100 bin Euro. Ekrandaki iftlik grntsn gstererek Bu iftliimin geen seneki hali. imdi burada aalarn zerinde yetien zmleri greceksiniz, gayet salkllar ve hastalklar yok. Her bir bitkinin stnde 200 kilodan fazla zm var. Bunlar da kiviler, her bir bitkide 150 kiloya yakn kivi serbeste yetiiyor. Sonbahar zamannda Eyll ortas veya sonu seyahate kmadan nce, sebze, tahl ve yeil gbre reten bitkilerin tohumlar ile tohum toplar hazrlyoruz ve iftliin her yerine sayoruz, eer yerde yeil ot varsa bunlar biiyoruz ve orada brakyoruz bylece onlar tohum toplarnn zerini rtyor. imdi grdklerimiz de tohum atma almasnn sonular; ben Arjantin'den dndkten sonrayd Nisann bayd, tohum toplar yapmtm. Kabak, balkaba, paz, roka, in lahanas, aalarn altnda 15 eitten fazla sebze yetiiyor ve aralarnda bir rekabet yok. Darwinin teorisinde byk bir hata var. Doada ibirlii olmadn sylyorlard. Doada byk bir uyum var ve bu uyumun iinde ok eitli aalar ve bitkiler bir arada yetiebiliyorlar. Eer cangllatrma diye bir terim kullanrsak, bunun sayesinde burada s yandaki tarlalara gre kn 3-4 derece daha scak olabiliyor. Bu sayede insann aklna gelmeyecek bir ekilde ok yksek bir yerde, kuzeye yakn bir yerde portakal ve mandalina yetitirebiliyoruz. Benim yaadm blgede kn -5 bile olabiliyor ve orada muz bile yetitirilebileceine eminim. Yaadm blgedeki tarm bakanlndaki bilim adamlarna yetitirdiim mandalinalardan gtrdm ve dnn bakalm kuzey Yunanistan'da nasl mandalina yetitirdim diye sordum. Bence gemite yasadm yerin iklimi tropikal iklimdi ve insanlar aalar kestike iklim deiti. Grdnz gibi sonsuz eitlilikle sebzeler yan yana yetiiyor. Burada aalar budanmam doal ekillerindeler, bu ekilde en doru ekilde gnei aldklar iin hastalk barndrmyorlar. Aalarn arasnda grdnz gibi ok Az boluk var, bu da bizim aralarndan geip meyve toplamamz iin. Budama yaplmad iin aalar birbirine giriyor ve eilerek gemek zorunda kalyoruz, bylece alakgnll oluyoruz. Erikler, eftaliler, kirazlar, elmalar, zmler. Avrupada yetiebilecek btn meyveleri bu bahede grebilirsiniz. Bunlarn arasndan geip dolap aalardan meyve toplamak gerekten ok keyifli.

Fukuoka kendi bahesinde bu noktaya ulatnda bir iir yazmt: Meyve aalar Kurtlar yiyen tavuklar Grnrde kimse yok Bu da komunun tarlas. Kim burada yaamaktan zevk alr bilemiyorum. 1993 ylnda Fukuokya Doal tarm isimli kitabn Yunanca evirisini yolladm. O da bana Tanr, insan ve doann devrimi isimli kitab gnderdi. Bu kitab okuyunca ufak bir cennet yaratp orada mutlu ekilde yaamann yeterli olmayacan anladm. Esas nemli olan llere, insanlarn yreine tohum atmakt. 1993 ylndan bu yana Dnyann her tarafnda eitli tohum topu etkinlikleri dzenliyoruz. Bir ay ierisinde 100 ton tohum topu hazrladk. 1998 ylnda 10 bin hektar alan Fukuoka ile beraber ellerimizle tohumladk. Bir defasnda helikopter bile kullandk. Dnyann drt bir yanndan 3,000 kii vard. Ne internet vard ne de bir organizasyon. Sadece insan kalpleri iletiim iindeydi. Tohum toplarnn iindeki tohumlar bu ekilde filizlenip bymeye balyor. Buras l olan bir yerdi, sadece ellerimizle yapyoruz bu isi, topra srmeden, sadece ellerimizle tohum atarak ufak bir sebze orman yaratm olduk. Buras doal tarm merkezi, bir kurulu deil. Politikaclar srekli kim olduumuzu sorup durduklar iin bir sm edinmemiz gerekti ve bylece artk bir ismi var. Ne devletten para alyoruz ne den ABden destek. Btn isler gnlllk temelinde yryor ve pek ok isi yapan aslnda insanlarn yrei. Yakn bir zamanda Atina yaknlarnda 300 hektar kadar bir alana tohum attk. Son 15 yldan beri Dnyann drt bir yannda dolanp duruyoruz ve insanlarla bir eyler yapmaya alyoruz, fakir lkelerde kendine yeterli sebze baheleri oluturuyoruz, Doal tarm iftlikleri kuruyoruz ve tm Dnyada dalarda yeniden aalandrma almalar yapyoruz. Daha da nemlisi insan ilikileri kuruyoruz. mrmn sonuna yaklatmda, bu herkes iin geerli, geri donup baktmzda gerekten kymetli olann, kurduumuz uyumlu insan ilikiler olduunu greceiz. nsanolunun Dnyadaki tm yaratklarla kurduu iliki zenginletike yaamlarmz da zenginleecek ve bunun doal tarmdan bahsetmekten ok daha nemli olduunu dnyorum. nmzdeki bu 3 gnde insan ilikileri kurarak dierlerini nasl daha iyi dinleyebileceimizi renmeyi, onlarla iletiim kurmay, bir eyleri paylamay ve vizyonu anlayabilmek iin pratik olarak is yapmay umuyorum. ste bu yeryznde bir cennet yaratmak ve orada mutlu bir ekilde yasamak demektir. Doay mahvettik ve biz yetikinler intihar etme isteinde olabiliriz fakat biz yetikinlerin bir grevi var, bu gzel gezegeni ayakta tutmak ve gelecek nesillere aktarmak. nanyorum ki, insan hastaland,

hem ruhen hem de bedenen, bunun nedeni ise kendini doadan ayrmasdr, yeniden iyilemesinin tek yolu ise doaya geri dnmesidir. Elbette gerek bir doa bulmak kolay deil. Ancak mtevaz insanlar olursak, hi bir mlkiyet edinmezsek, hi bir bilgi edinmezsek ve hi bir eylemde bulunmazsak yol kendiliinden nmzde alacaktr.

SORU & CEVAP

SORU: Yunanistann neresinden geliyor, ne tr bir arazi, ykseklii nedir, sulama yapyorlar m? Atina dalarnda tohumlama yapldn syledi kendisi ama Atina orak, kurak bir yer, su ii nasl zlyor? PANOS MANIKIS: Ben kuzey Yunanistan'da yayorum, sen bilimsel verileri sorduun iin belki biraz verebilirim, ortalama yllk ya miktar 54 cm. Ya genel olarak ilkbahar ile sonbahara dalm durumda. Is bazen -10'a kadar dyor, ylda 3-4 kez kar yad da oluyor, hepsi bu kadar. Gney Yunanistan'da ise daha az yamur yayor, 35 cm civarnda. Atina'da Nisandan Ekime kadar hemen hemen hi ya olmuyor, Gney Yunanistan u an fiilen llemi durumda. Ben iftliimde sfr sulama noktasna ulamaya altm. iftliimde zemin tamamen aalarn glgesi ile kaplandnda sulama gerei duyulmayacak. Sfr sulama noktasna ulamak iin anahtar noktalar unlardr: 1.Her sene daha zenginleen ve verimlileen bir toprak. Organik madde topraa girdike topran suyu emme becerisi daha da artyor. Kar ve btn sular bnyesinde daha iyi tutuyor ve zehirli maddeleri bnyesinden daha kolay atyor. Dolaysyla toprak ne kadar verimli olursa iler daha kolay yryor. En bandan beri benim amacm nce bereketli, gl bir toprak elde etmek, sonra salkl rnler yetitirmek sonra da bunlardan gelir elde etmekti. 2. olarak aalarn tohumdan yetimesini salamak. nk tohumdan yetien bu aalarn ok gl bir kk sistemi oluyor. Bu sayede kkler topran derinliklere ulaarak yerin alt katmanlarndaki su ve besinleri alabiliyorlar. Bu aalar, felsefi olarak ifade edersek, yaama igdsne sahipler. kincil kkl modern aalarn sulanmas gerekiyor. 3. nokta topran hibir zaman gnee dorudan maruz kalmamas. Topran bir ekilde rnlerimizle kaplanmas gerekiyor, dolaysyla hep bir dng olmas lazm, bir rn toplarken dierini ekmeliyiz. Bylece hem daha ok rn elde ediyoruz hem de daha verimli bir topramz oluyor, bu yzden de sulamaya gerek duymuyoruz. Benim yanmdaki iftilerle bir kyaslama yaparsak, onlar ylda 20-25 defa sulama yapyorlarsa ben son 3 ylda birka kez sulama yaptm. Gney Yunanistan ve Dnyann

dier yerlerinde tohum almalarna gelince orada sulama yapmadk, dalarda sulama yapmadk, istesek bile byle bir eye gerek yoktu. Biz bu ekilde alyoruz. SORU: Ticari olarak rettii rnlerde verimlilik ve krllk konvansiyonel ve organik tarma gre nasl? PANOS MANIKIS: Daha nce sylediim ey aka deildi. Meyvelerimin kilosunu 2 Euro'ya satyorum ve 2 Euro kr elde ediyorum, sadece kirazlar 3 Euro'ya satyorum nk kirazlarn toplanmas iin ekstra igcnden yararlanmam lazm. Genellikle yl boyunca meyvelerimi iftlie gelen gnlllerle topluyorum. Hibir enerji, benzin kullanmm yok, traktrm yok, hatta alet edevat bile kullanmyorum ok snrl aletlerle alyorum. rnein iftliimin yannda eftali reten iftilerin maliyetine bakarsak tarm bakanlnn verilerine bakarsak, bir kilo eftali iin yaklak 35 pence maliyeti var. Ve geen sene eftalilerini 15 sentten sattlar, bu da yaklak 3 kat zarar ettiklerini gsterir. Verimlilie gelirsek benim bir kiraz aacm 120-150 kilo arasnda rn veriyor ve bu kimyasal kullanlan dier aalardan daha dk deil. eftali aacndan 80-100 kilo rn alyorum ki bu kimyasal retim ile elde edilen ile ayn. Fakat bir ey eklememiz gerekiyor. Kimyasal tarm yapan iftiler ocuklarna bir l brakacaklar. Verimli bir topran ekonomik karl nedir? Biz hep bir rnden ne kadar para kazanyoruz ona bakyoruz. Mesela msr yetitirdiimiz zaman topran en verimli ksm olan st topran %20'si yok oluyor. Mesela bu toprak kayb hi hesaplanyor mu ve her sene rnlerimizi ar sulamak zorunda kalyoruz ve giderek azalan bu suyun ekonomik olarak karl nedir, ekonomik anlamda baktmz zaman bile aslnda ok dar bir ereveden bakyoruz, mikro ekonomik bak as ile yaklayoruz, makro deil. Dolaysyla ekonomik olarak bir maliyet dnrsek bu maliyetleri de dikkate almamz lazm. niversiteden bir Ekonomi Profesr benim iftliime bir grup dier prof. ile ziyarete gelmiti ve ok etkilenmiti, bana bir ekonomik alma yapp yapmadm sordu. Ben de ona ok basit bir alma yaptm syledim. Ben 1, 5 hektar ile bu ie baladm imdiyse 3 buuk hektardan fazla arazim var, daha fazla arazi alabilecek durumdaym, bu yl 2 hektarlk yeni bir araziye balayacam. Bu ok basit ve salam bir ekonomik analiz deil midir? Eer siz byle tablolardan oluan ekonomik bir alma yapmak istiyorsanz rencilerinizi gnderin yapsnlar ben yapamam dedim. Ben ldm zaman her kim burada yaayacaksa son derece verimli arazilere sahip olacak. ok komik, fakat iftliimizi ziyaret eden birok insan aalar gryor, hasadm gryorlar ve tur sonunda hayatm nasl kazandm soruyorlar. Ben hi devlet ve Avrupa Birlii sbvansiyonlarndan para ve destek almyorum. Ailemden de para almyorum, hkmetten herhangi bir zarar tazminat da almyorum, dolaysyla sfr para, sfr enerji ile iftilik yapyorum. Kimyasal tarmclkta, nakit rnlere hemen nakit para getirecek rnlere odaklanyorlar. Tamam, retim yksek fakat topran verimlilii yksek deil, nk topraa suni gbre vermediimiz zaman hibir ey alamyorsunuz. Niye iftiler ekonomik olarak dibe vuruyorlar? nk toprak l ve

verimsiz. Biraz laf uzattm ancak ekonomik anlamda daha bir geni ereveden baklmasn istedim. Ltfen iftliimi ziyaret edin ve her eyi yerinde gzlerinizle grn.

SORU: Maliyetler konusunda 0 maliyeti gzmde canlandramadm. Tohum toplarnn hazrlanmas, ekilmesi biilmesi, nakliyesi gibi kanlmaz masraflar maliyet olarak alnmyor mu? PANOS MANIKIS: Biz doal tarmclar yaptmz ii doaya adyoruz irketlere deil. Yaptmz ite keyif var, alrken ku seslerini duyabiliyoruz, yapraklarn arasndan geen rzgrn sesini duyabiliyoruz. Gnlller ile beraber almann keyfini karyoruz, bu yzden hibir zaman 8 saat almann bedeli nedir diye dnmyoruz. Keyif keyiftir. Elbette sfr gider dediim zaman bir vizyondan bahsediyorum. Mutlaka rnleri ehre tarken nakliye iin benzin harcyorum. Ayrca para kazandm zaman da mutlu oluyorum. nk bu para kitap basm ve tohum toplar yapm iin kullanlacak. Bu tr faaliyetleri yapmamz iin gerekli asgari ihtiyalarmz salamak iin kullanlacak. Fakat eer her anlamda sfr noktasna ulamak istersem, sadece rn yetitirip insanlar arp toplamalarn sylemem de yeterli olacaktr. Yetitiremediim rnleri de o rnleri yetitirenlerle takas etmem mmkn. Pratik olarak maliyet yok. Mesaj bu. SORU: Grntlerdeki iftlikte grdmz aalar tohumdan m yetiiyor ve bu tohumlamay yaparken bir planlama yaplyor mu? nce aa. Sonra meyve aalar gibi. PANOS MANIKIS: 1998e kadar Fukuoka Yunanistana ilk geldii gne kadar aalar dikiyordum. Fukuoka benim mektuplarma cevap yazamyordu dolaysyla ben de yeni gelimelerden habersizdim. Geldii zaman dorudan tohumdan yetitirebileceimizi syleyince, biz de 1998den bu yana tohumdan yetitiriyoruz. imdi iftlikte birok aa dorudan tohumdan yetiiyor. ki aa arasndaki mesafe 2 metreden az deil ise bysnler diye brakyorum. Daha da byyebilirler belki gnee ulamak iin onlar kesmeye gerek yok. Tabi ki, tketiciler hep byk, gsterili meyveler istiyorlar. Tohumdan yetien bu aalar yar yaban olacaklar ve mesela eftalilerin bir standard olmayacak. Bazlar 100 bazlar 80 bazlar 60 gr. olacak bazlarnn rengi krmz, bazlarn sar, bazlarnn sar krmz olacak ve ticari olarak ok cazip grnmeyecekler. nk insanlar tam olarak gerek tad bilmiyor. Eer normal, alldk trleri elde etmek isterseniz alama yapabilirsiniz. Dorudan tohumdan yetien aalar alarsanz ok kaliteli aalar yetitirebilirsiniz. Dikilmi aalara gre daha iyi byyecektir nk ok daha iyi bir kk sistemleri var. Al aalarda a yaplan yerde bir blokaj olaca iin aacn zsuyunun sirklsyonu iyi olmayacak, fakat aksine yaban aalarda zsuyu daha yksek noktalara kabiliyor. Dolaysyla al aalar yaban aalara gre daha ksa mrl olacak, hastalklara kar daha az dayankl olacaktr, ama yine de satn aldnz aalara gre

her anlamda daha iyi olacaktr. Doal rnlerimizi satmak istiyorsak insanlarn da kafa yaplarnn deimesi gerekiyor. Kimse yarm kiloluk bir eftaliyi almak istemez. nk onu bir defa da bile yiyemezsiniz. Yar yabani durumdaki meyveler bizim salmz iin daha iyidir. Tabi ki rnm satmak, bu faaliyetleri yapmak ve kitaplar basmak istediim iin az da olsa baz tavizler verebiliyorum ama en azndan bir sorun ktnda sorunun kaynan bilebiliyorum.

SORU: nsanlar grmeden ikna olmuyorlar, komular olan bitenden ne kadar etkileniyorlar? PANOS MANIKIS: Ben Yunanistanda en az 20 yldr iftilik yapyorum, dier lkelerde de iftilik yaptm, bulunduum ehirde yaklak 20 kadar organik ifti var. Doal tarm yaylmayacak bu kesin, byk lekte yaplmayacak nk bu felsefi bir dnce. Doann mkemmelliine inanmak insanlarn kolay kolay benimseyebilecei bir ey deil. nsann bir iftlie girip elini uzatarak meyve koparmas karl olmayan, kolay anlatlamayacak sadece yaanabilecek bir durum. Kimyasal kullanan iftiler benim iftliime geldiklerinde rn eitlerimi grnce benim neden kimyasal ila kullanmadm soruyorlar ve gezerken rahatsz oluyorlar, aalarn altndaki sebzelere basmamak iin tedirgin oluyorlar, aalar hizal olsun istiyorlar. Ya da aalar budamadm ve aalarn stndeki rnleri kulara braktm syleyince bundan holanmyorlar. Fakat komik olan u ki, aslnda onlar rahat bir hayat srmek istiyorlar ama benden daha fazla alyorlar, ben 6 ay rahatm. Ben dolarken onlar budama yapyor, ilalama yapyorlar. Gremiyorlar. Sorun bu. Hep kk bir paray grecekler ancak tamamn asla gremeyecekler. SORU: llemi alanlarda yaplan aalandrma almalarnda ans byk bir faktr, ne kadar baarl oldu, sulama olmadan llere biz tohum atarsak baarl olabilir miyiz? PANOS MANIKIS: 1997 de Fukuoka Amerika'dayken yamurun gkten dmediini fark etti, aslnda yamur yerden kyor, zengin bitki rts ve yksek aalar yamuru ekiyordu. Dolaysyla zm uzak bir yerden su getirmek deil aksine, en eski ormanlar korumak ve onlar sayesinde yamuru ekmektir. Doa tohumlar eker, doa aa dikmez, sulama sistemi kurmaz. Ulusal Orman bakanl ile bu yl 3 tane toplant yaptk ve bu toplantda bilim adamlarna unu syledim, bizim ihtiyacmz olan tek ey tohum toplarn hayvanlardan, farelerden, karncalardan, kulardan korumak iin bir teknik gelitirmek. Bu tohum toplarnda kl ve tohum dnda ayn zamanda mesela pamuk lifi, Hindistan cevizi lifi veya koyunyn , (kei yn deil nk kei yn izole ediyor) veya saman da kullanabiliyoruz, ama her zaman 2 cm.den ksa olmalar gerekiyor. Ayn zamanda da tohum toplar iinde havadaki nemi iinde barndracak malzemeler de kullanabiliriz. te

bizim sulama sistemimiz bu. Bu seneye kadar doal bir madde olan zeolit kullanyorduk, bundan Trkiye'de de var. Kendi hacminin iki kat kadar suyu emebiliyor, fakat bu yl bentonitin daha iyi olduunu anladk, nk kendi hacminden 9 kat fazla suyu tutabiliyor. Sentetik reineler problem yaratabilir fakat denenebilir. u ana kadar konutuklarmz toparlayacak olursak, bizim neye ihtiyacmz var; dini bak as olarak biz doay ne Trkiyede ne Yunanistan'da ne de Sahra'da bilmiyoruz, felsefi olarak doa kendi iinde mkemmeldir, insan bilgisi mkemmel deil. Bilimsel olarak l olan yerde veya birok hayvann olduu yerde tohum az olur, biz oraya tohumu gtryoruz. Sahra lnde bile iyi sonu alabileceimiz tohum topu yapmak mmkn mdr? Soru bu. Bence insanolu aya ktna gre her yerde yetiecek tohum toplar yapamamamz ok komik olacaktr. Bu tr toplantlarn bir amac da burada sizinle bunlar paylamak, sizin daha iyi sonular elde etmek iin yeni fikirler gelitirmeniz. Bu gne kadar bu almalar Patagonya, Afrika, Somali, Etiyopya gibi birok yerde denedik. Yaptmz eyin ie yarayp yaramadn anlamamz iin 3 yla ihtiyacmz var. lk yl tohumlar iin ok olumlu ya da olumsuz olabilir. Ama ortalama 3 yl iinde mutlaka net bir sonu elde ediyoruz, fakat tohumlama almasndan sonra neler olduunu, nasl bydklerini, neden ldklerini, anlamamz iin ok iyi gzlemleme yapmamz lazm. imdiye kadar 2000den bu yana byk bir baar elde ettik, yllk bitkilerde baarszla uramadk, kk ve byk tohum toplar hep iyi sonular verdi. Fakat aalarda sorun kt, kk, yuvarlak tohum toplarndan ok az aa yetiti. (Keli byk tohum toplarn gstererek) fakat bu tohum toplar ile sorunu zdk. ki yl iinde talk, llk yerde yetien aalar grebilirsiniz Fotoraf gstererek. Biz o yl ormanlama almasn baardk. Asl problem buray nasl koruyacamzdr. Kenyada, Hindistan da iyi sonular elde ettik, Patagonyada 3 ayr yamur sistemine sahip 3 ayr yerde denemeler yaplyor. Bence tek yol bu. Tohum topu yapmak ve bunlar samak. Yllar getike phesiz neresi olursa olsun her koulda baarl olacamzdan eminim. Sahra lnde byle bir alma yapmak istiyorsak daha byk toplar kullanmamz gerekiyor. Ne kadar bykse o kadar iyi. Bitkiler ne kadar youn, sk olursa hayatta kalma anslar o kadar yksek olur.

Ltfen rahat olun, geveyin, her eyi not alp hatrlamanz gerekmiyor. Konuacaklarmz pratik olarak da yapmamz gerekiyor. Biz, Yunanistan ve Arjantin'deki uygulamalarda yaplan her eyi grsel olarak kaydedip sonra bunlar internete koyup mmkn olan en ok sayda kiiye ulamasn, herkesin bu teknikleri ve yaplanlar grmesini istedik. u an konuulanlar biraz felsefi oluyor ama yarn uygulamaya getiimizde ok daha pratik eyleri reneceksiniz. u anda ok fazla felsefe var bu kadarna ihtiyacmz yok diye dnebilirsiniz. Lakin doal tarmn felsefesini anlamazsanz ilk glkte pes edebilirsiniz. O yzden yava yava gidelim. Daha belli bir konudan m bahsedelim? Fikirlerinizi, nerilerinizi duymak istiyorum.

neri: Tohum toplarnn hazrlanmasndan bahsedebiliriz. SORU: Tohum toplarnn hazrlanmasndan ok rnein benim yaadm yerde bunlarn imlendikten sonra yaamalar iin ne yapmak gerekiyor? Dngy anlamak istiyorum. Her sene toplar yeniden ekecek miyiz? PANOS MANIKIS: sterseniz tohumdan balayalm. Diyelim ki krsalda ufak bir araziniz var ve orada iftilik yapmak, sebzenizi, meyve aalarnz yetitirmek istiyorsunuz. Bu durumdaki insanlara her zaman yzde 10, yzde 80, yzde 100 doal tarm uygulamanz nemli deildir konu bu deildir diyorum. Her eyden nce benim doal tarm en iyi bilen veya iyi bilen birisi olduumu dnmeyin, bu byk bir yanl olur nk bu, o kiinin doay iyi bildiini dnmek olur ki bu byk hata olacaktr. Yeni bir yere baladm zaman ncelikle u his oluyor iimde: ben burada ne yapmam gerektiini bilmiyorum. Fakat niyetim u temel sorunu zmek: Erozyon, Toprak verimlilii ve eitliliin uyumlu bir yaam srmesi, Hastalk ve bcek olmamas.

Eer ben batan bu bo arazide, aalar burada, sebzeleri urada yetitireceim diye bir tasarm yaparsam bu Permakltr olur. Fakat tohum toplar yapp, bunlarn iine her trl tohumu koyup satm zaman tasarm doa yapyor, bu da doal tarm teknii oluyor. Permakltr ve doal tarm arasndaki en temel fark budur.

Doal tarm tekniinde olaylara doa karar veriyor benim insan aklm, bilgim karar vermiyor. eftaliyi uraya, armudu buraya dikmeliyim diye bir karar almyorum. Her bir bitki nerede byyeceini kendisi seiyor. Yani eer sadece tohum toplarn kullanarak doal tarm yapmak istiyorsam elimde ok eitlilikte tohum olmas gerekiyor. Baz durumlarda kanunlar orman aalarnn hakim olduu bir arazide sadece aalarn yetimesine izin veriyor. Bu sorunun stesinden gelmek iin akasya eitleri, sedir aac, akaaa gibi ss aalar kullanabiliriz. Eer organik iftilikten doal tarm iftiliine gemek istiyorsak baklagiller nemli bir yer tekil ederler. Kompost ve hayvan gbresi kullanmak istediim zaman ok fazla i yapmam gerekecek. Mesela A.B.D.'de kurumu aalar kesip, tp, paralayp satyorlar. Bu uygulama benim arazimin topra iin iyi olabilir ama orman arazisinin topra iin ok ktdr. nek, tavuk, kei gbresinde de benzer sorunlar var. rnein 1 inek yetitirmek iin 1 hektar alan gerekir. Oysa ayn alanda 10 kei ya da 100 kii iin yiyecek yetitirilebilir. Elbette verimlilii artrmak iin hayvan gbresi kullanabiliriz, fakat daha geni bir perspektifle baktmzda bu tohum asndan o kadar da verimli deildir. Yapay gbre ya da hayvan gbresini toprakta kullandmzda en basit anlam ile topraktan kazandmz topraa vermi oluyoruz. Fakat hibir zaman verimli bir toprak elde etmi olmuyoruz. Bu yzden de her yl yeniden bol miktarda gbre eklememiz gerekiyor. Her yl giderek artan toprak verimlilii salamann tek yolu toprak stndeki ok eitli ve zengin bitki rtsdr. Tabii ok eitlilikte meyve aac ve sebze sz konusu olduu zaman iin iine bcek veya hastalk sorunu da girecek. Bu sorunlar baladnda, kimyasal-modern tarm yapyorsam kimyasal ilalar, organik tarm yapyorsam organik ilalar kullanacam. Peki, ne yapyorum, bu ilalar almak iin para, kullanmak iin vakit harcyorum. Doal tarmda ise bcek sorununu zmenin yolu ok geni bir eitlilie sahip olmaktr. Bir yerde mono kltr uygulanyorsa o zaman banz aryacak demektir. Yine aklnzda oray tasarlarken kuru yerlerde unlar, daha nemli yerlerde unlar yetitireyim dediiniz zaman yine sorun yaayacaksnz. imdi bir bitki listesi yazabiliriz ama bu sizin birebir takip edeceiniz bir rehber, klavuz anlamna gelmiyor. inizi kolaylatrmak iin genel olarak doal tarma nasl balarz, ne kullanrz gibi konularla ilgili bir fikir vermek iin bahsedeceim. Meyve aalarnn tohumlar her zaman glgede kurutulur, gnete kurutursak iindeki su buharlar. Glgede kuruttuktan sonra depolayp daha sonra tohum toplarnda kullanabiliriz. Fukuoka'nn kitabnda Moriima isimli bir akasya trnden bahsediliyor aslnda Latincesi Acacia Mollissima. Japon dilinde 'l' harfi olmad iin bu ekilde telaffuz etmi. 0 dereceye kadar olan scaklklarda byyebilen bir bitkidir. Ilman iklimlerde Mimoza gibi baka akasya trleri de yetitirilebilir. Bu trlerde azot balama tabir edilen, kklerindeki nodller ile aldklar gnei azot olarak topraa verebilecek bir kk sistemine sahipler ve bu ekilde topra zenginletirirler. Dolays ile akasya tohumlar, tohum toplarnda mutlaka kullanlmas gereken bir trdr. Mesela Latincesi Elaeagnus

Pungens olan de'de topra ok zenginletiren ve meyve veren bir aatr. Tbbi faydalar olduka ok olan Ippophaes. Farkl akaaa trleri ve her daim yeil kalan her trl bitki. Her daim yeil bitkiler kn sy ykseltmeleri asndan ok nemlidir, benim bahemdeki mandalinalarn ve portakallarn yetimesindeki sr bu. O yzden bunlarn varl nemlidir. Sedir aac, Manolya, baharda ilk yenilen, nemli bir tr olan Yenidnya ve her trl meyve aac, allk tr. Bu tohumlarn hepsini kartrabilirsiniz. Ayrca mevsimlik sebzelerden ok geni eit. Tohumlamay sonbaharda yapmamzn eitli sebepleri var. Mesela nisan ve ekim aylar arasnda neredeyse hi yamur olmayan Gney Yunanistan'da eitli kereler baharda da tohumlama almalar denedik. Bitkiler tomurcuklanp, filizlendiler fakat s sonradan o kadar artt ki iek ap, reyebilecek duruma gelemediler. Hemen hemen her mevsim az ya da ok ya alan yerlerde btn tohum trlerini kullanarak ilkbaharda tohumlama almas yapabilirsiniz ki o durumda bile hl risklidir. Meyve aac tohumlar, bahsettiim ss aalarnn tohumlar ya da ormanlk aa tohumlarnn tohumlanmas iin kuru ve souk bir ortam gerekiyor. Bu aa tohumlarnn tomurcuklanmalar aylar sryor. Dolaysyla bu almay sonbaharda yapmak daha avantajl olacaktr. Bahsettiklerim bir doal tarm iftlii iindi, siz kendi bostannz yapmak istiyorsanz tabii ki, ilkbaharda sadece sebze tohumlarndan byle bir alma yapabilirsiniz. Sonbahar sebzelerine gelince, spanak, roka, paz, lman iklimlerde krmz pancar, bezelye, bakla, her trl turp (krmz, siyah, beyaz, uzun, Japon), havu, hindiba saylabilir. Ayn zamanda yeil gbre oluturacak bitkileri, alfaalfa, fi, burak gibi farkl yonca trlerini, nohut, mercimek, yabani bakla gibi baklagilleri, avdar, buday, arpa gibi tahllar yani btn k tohumlarn da ekleyebilirsiniz. Bunlarla tohum toplar yapp mmknse gne altnda kurutursunuz, bylece daha hzl kururlar. Yamur sezonu balamadan tohumlar saarsnz, bunun sebebi de yabani otlardan nce boy atmalar iin frsat yaratmak. Tohum toplarn attktan sonra gzlemeye balyoruz. Eer bu tohumlar blgeye uygunsa zaten boy atacaklardr. Bir ksm ise hi tomurcuklanmayacak, bir ksm tomurcuklansa da yamursuzluktan veya dier koullardan lecekler. Ama boy atmay baaranlar yllk bitkilerden olacaktr. Bu bitkiler yeri kaplayacaklar, sda azalma olacak ve nem artacaktr. Bylece meyve aalarnn ve dier aa trlerinin de boy atmas iin uygun koullar salanm olacaktr. Eer sadece meyve aac tohumlar ya da belli tohumlar yaparsanz baarsz olur. te bu yzden her eye btncl bir bak as ile yaklamak nemlidir. Eer 100 metrelik aalar elde etmek istiyorsanz o zaman bu aalarn yanna 70 metrelik aalarn olmas lazm, 70 metrelik aalar istiyorsanz, 30 metrelik aalar lazm, bu ekilde katmanl dnmemiz gerekiyor. allar, yllk bitkiler, mantarlar, bunlarn her birinin hatta en ufak yaam biimlerinin bile bu sistemde tad bir nem var. Mesela ok kuru ve hi hayat olmayan bir alanmz varsa tohum toplarnn iine biraz da gbre kartrabiliriz. Srf yeni bir hayat balatmak iin ona biraz destek verebiliriz. Yllk bitkileri de, meyve bahelerini de, dalk blgeleri de aalandrmak iin ilkeler ayndr. Bu felsefenin doruluuna inanan insanlarn yaklam bu ekilde ve onlar en tembel yolu seen insanlar.

Aa dikmeyi tercih edeceklerin kuru iklimlerde u aac, lman iklimlerde bu aac dikmemiz gerekiyor gibi bilimsel bilgilere ihtiyalar vardr. Ekin Sap Devrimi'nde hibir tasarmdan bahsedilmiyor ama Fukuoka'nn dier kitaplarnda bahsediliyor. Yeni kitap Trkeye evrilmi, hazr, birka ay ierisinde kacak. Genel bir fikir vermek istersek su ktlna, susuzlua en dayankl trler mesela nar, kays aac, badem aac, mumula ki ayn zamanda salam ve hastala dayankl bir aa, meyveleri de Kasm-Aralk aylarnda vcudu styor. Baka bir aa Jojoba, zeytine benziyor, hastalklara dayankl ve meyvesi ok lezzetli. Dier bir olaslk ncir aac. Akasyalarn birok tr susuz byyebiliyor. Ayn ekilde zeytin, zm. Burada anahtar, susuz yetimesini kolaylatrmas asndan, tohumdan byyen tohumlar kullanmaktr. in srr udur; eer fideyi hazr alyorsanz ve kkleri yana doru uzuyorsa onlar laboratuar gibi bir ortamda yetimi demektir ve doal ortama uyum salamalar zor olabilir. Kkleri aaya doru uzuyorsa bu doal tarmda kullanlabilecek bir fide demektir. ncir ve nar dorudan daldan byyebilir. Kurakla dayankl bir dier meyve de ayvadr. Toprak yldan yla baklagillerle, yeil bitkiler ve akasya gibi aalarla zenginleecei iin daha az suya ihtiyalar olacaktr. Bitkiler birbirlerine ne kadar yakn olabilirlerse o kadar iyidir. Bundan korkmamalsnz. Tohumlar ite u kadar aralkl olsun gibi ve benzeri eyleri dnmeden atabilirsiniz. Tabii aalarn altnda da yeil zemin rtsn unutmayn. te doal tarm iftlii balatmann yolu budur. Yarn bostanla ilgili daha ayrntl olarak konuacaz. Eer suyunuz varsa elbette her eyi yetitirebilirsiniz ama biraz nce verdiim rnekler daha ok suyu az olan yerler iindi. Tohumdan yetien meyve aalarnn verdii meyveler de eitli boylarda, renklerde ve ekillerde olaca iin ticari olarak baarl olmayabilir ama aileniz iin kullanabilirsiniz. Eer ticari olarak yapmak istiyorsanz belki alamanz daha uygun olabilir. Bu ekilde doann yapt gibi biz de yeni bir tr yaratabiliriz.

SORU: Peki ceviz? PANOS MANIKIS: Cevizler kuru yerde yetimez. Eer badem ekiyorsanz ektiiniz badem sertse, kolayca krlmyorsa ondan kan badem zaten doru bir badem olacaktr alamaya gerek olmayacaktr. Eer yumuaksa onu alamanz gerekebilir. Kabuu yumuak olan bademler ki trnanzn ucuyla bile krabilirsiniz, yabana kaacaktr. Kays aalar da yledir, eski trler daha ok ana aalar gibi olacaktr. Meyvelerinin yzde 60-70'i ana aacnkilerle ayn olacaktr. Yeni trler ise daha gelimi olacak ve deiik boyutta meyve verecektir. Malta erii iin de durum ayndr. Bu meyvenin ekirdeini de meyveyi yedikten hemen sonra atsanz bile bir iki ay iinde byyecektir, ayn ey kays iin de geerlidir.

Eer yeni balayacamz yerde bir rt veya ot varsa onu dorudan kesip kesmemek size kalm. lk bata hibir ey yoksa dorudan tohum toplar ile balayabilirsiniz. Zemindeki rty tutabilirsiniz ama otlar ok yksekse yeni kan filizlerin pek ans olmaz, bu yzden zayflatmak iin bimek gerekir ama zemin yeilse ilk nce tohumlarsnz sonra kesersiniz. Bu ekilde tohumlar daha kolay yeeriyor. SORU: Egzotik trlerle ilgili yaklamnz nedir? Yerel bir eitlilik mi yaratmaya alyorsunuz? Dardan aldmz trlerle desteklerken nelere dikkat etmemiz gerekiyor? PANOS MANIKIS: Baheden balayalm bu soru ile ilgili olarak. Pratik olarak unu bilmemiz gerekiyor: Sebzelerin hepsi dnyann her yerinde var, mesela domates, patlcan, patates. Meyve aalarna gelirsek portakal ve mandalina in'den gelir, kays Ermenistan'dan, eftali, zm ran'dan yani Pers blgesinden ki aslnda pek ok meyve bu blgeden gelir. Bu aalar binlerce yldr dnyann her yerinde yayorlar dolaysyla ben bunlar bir tehdit olarak grmyorum. Meyve aalar ve sebzeler iin geerli tabii bu sylediklerim. imdi gelelim daha hassas bir konu olan dalarda tohum atma almasna. Bu konuda ekolojistlerden bile ok ciddi tenkitler aldm. Pek ok kii genel olarak bu ynteme kar kt. Eer Avustralyaya gider ve her trl tohumu ekersek sorun yaratrz nk bir anda yaylrlar, mesela atlar gittiler yayldlar, ayn ekilde tavanlar da. Bunun sebebi ise doann orada dengesini kaybetmi olmasdr. Eer hazrladmz tohum toplarnda eitlilie dikkat edersek bir trn dier bir tre baskn kmasn engellemi oluruz. in aslna bakarsanz bitkilerin nereden geldiini bilen ok az insan var yani yerellikten bahsediyorsak bu konudan sz edebilecek ok az kii var. Fakat Yunanistan'da biz bilim insanlar ile beraber alma yapabilmek iin ufak bir taviz vermek durumunda kaldk. ok sayda yllk bitki ve nemli miktarda da yerel eitlerin kullanmn kabul ettiler. Benim fikrime gre bir sorun yaanmazd. Tabii ki kullanmaktan kandmz birka bitki vard. Biri Heavens Tree denilen Aylandz, nk ok yaylmac bir aatr. Evlerin zerinde bile kar. Bir dieri Okalipts, bu bitki topran verimliliini yok eder, Portekiz'de byk sorun yarattlar mesela. Benim fikrime gre am aalar da byk sorun nk bu aalarn olduu yerde baka aa hatta canl olmaz. am aacnn olduu yerde sadece am aac olur. Dolays ile bu aatan kandk. Onun dnda hibir aa sorun yaratmaz.

SORU: Kullandnz tohumlarda yerel kullanmasalar bile daha salkl, ticari olmayan tohumlar kullanmaya dikkat ediyor musunuz? PANOS MANIKIS: Normalde biz tohum asndan da kendine yeterli olmaya alyoruz. Tabii ok geni alanlara tohumlama almas yaplaca zaman byk irketlerden tohum almak durumunda kalyoruz. Onlardan standart tohum istiyoruz. Belki de bunlar insanlara ait olan fakat bir ekilde byk irketlerin eline gemi tohumlar. zerinde standart tohum yazan metal kutularn iinde bize ulayorlar. Biz hibrid veya GDO'lu tohum istemiyoruz standart tohum istiyoruz diyerek onlara da bir mesaj vermi oluyoruz. Elbette kendi tohumumuza sahip olmamz en iyi durum. Fakat bazen geleneksel tohumlar bile belli blgelerde ie yaramayabiliyor. Bunu deneyerek grmeliyiz. Byle durumlarda tohum satn alyorsak kendi iftliimizde bunlar yetitirip elde ettiimiz tohumlar kullanabiliriz. Dolays ile tohum konusu ok nemlidir. Eer kendi tohumumuz olmazsa, srekli bir eylere ihtiya duyar para harcamak zorunda kalrz. Hi bilmediimiz tohumlar kullanmak durumunda kalrz. Mesela sebze tohumlarnn filizlenip, filizlenmediini kontrol edebiliriz ama aa tohumlarn kontrol edemezsiniz. Eski tohum mu taze tohum mu bilemezsiniz. Ne kadar ok kendi tohumunuza sahip olursanz o kadar ne elde edeceinizi bilirsiniz. Atina'da her birka ayda bir etkinlikler dzenliyoruz, ehirde insanlar bu tr konulara merakl ama krsaldakilerin pek umurunda deil. Kn 40-50 kii arabmz, yiyeceimizi getirip toplanyor ve kamu bahelerinden, fidanlklardan tohum topluyoruz. Meyve yerken tohumlar atmayn artk. Ayn zamanda Japonya'da bulunan iki irket biraz Fukuoka almalarna sayglarndan biraz da ticari kayglarndan dolay, ticari olarak kabul grmeyen, 2. veya 3. ylnda olan tohumlar zellikle Fukuoka'nn tekniklerini uygulayan kiilere veriyorlar. Bunlar zaten kendilerinin kullanmayacaklar ve imha edecekleri tohumlar. Bu tohumlar sava sonras Yugoslavya'da ve Afganistan'da kullandk. Burada fikir tabii ki insanlarn kendi yiyeceklerini retip kendi kendilerine yeterli olmalaryd. Kendi gdanz yetitirip kendi kendinize yeteli olduunuzda salk asndan da kendi kendine yeterli duruma gelirsiniz. Gdanz, suyunuz, havanz temiz olduunda salkl da olursunuz ve ne bir guruya ne bir efendiye ihtiya duymadmz, tm bilgilerin nmzde olduunu kendi kendimize her anlamda yetebildiimizi grrz.

SORU: Yeni bir baheye balarken asgari ka bitki tr gerekir? Fukuoka'nn Zen'e yaknln sizin iin de geerli mi? PANOS MANIKIS: Pek ok kii bu soruyu soruyor. Gerek ne Budist, ne Hristiyan ne de Zen'dir. Her eyi olduu gibi grmek kabul etmek, isim koymamaktr. Bu Zen'e yakn ama bir ad vermek

gerekmez. Fukuoka 25 yanda aydnland zaman Zen Budizm hakknda hibir ey bilmiyordu. Doal tarmla ilgili eminim sa'nn da Muhammed'in de szleri vardr. ncil'de bir pasaj vardr: Cennetin kular tohum ekmezler, bimezler ve tanr babalarna gvenirler. te bu doal tarm! (glerek) Yeni domu bebek de doal tarm gibidir. Ebeveynlerine tek kelime etmeden ne syler? Size gveniyorum, ltfen bymeme yardm edin. Hayat sigortasna, almaya, eitime gerek yok. Sorunun devamna cevap ise 30 eit olsun 40 eit olsun herhangi bir say yoktur. Size baldr. Ne kadar ok eit olursa o kadar iyidir, ne kadar ok tohum topu olursa o kadar hzl ilerleriz. SORU: Tohum konusunda yerele nem verdiklerini, yerel yetmezse genetii ile oynanmam yerele en yakn tohumla altklarn sylediler. Ama kendi iftliklerinin evresinde baka iftlikler var. Onlarn kullandklar doru olmayan tohumlarn kendi arazilerini etkilemesini nasl nlyorlar? Nasl denetliyorlar? PANOS MANIKIS: Her ne kadar benim meknm kimyasal iftlik okyanusundaki ufak bir ada da olsa hl kendi kendine yeterli bir bitki ve hayvan topluluu olarak hayatn srdrebiliyor. Bin metrekarelik bir alan bile her eyi yetitirmek iin kullanlabilir. Elbette ki havadan ve yer altndan pek ok ktlk gelebilir. Ben kendi bahemde snrlara ok yksek aalar diktim. Bunlar rzgarkran grevi grdkleri gibi ayn zamanda insanlarn kullandklar kimyasallardan da koruyorlar. Fakat yeraltndan gelen su kirli var. te bu yzden de adm adm tm sulama faaliyetini durdurmaya alyorum. Geen sene suyu temizlediler. Biz de bu yl organik ve doal iftiler bulumas dzenledik. O toplantda belediye ve blge bakanlarna kimyasal iftiliin artk bittiini, geleceinin olmadn syledim. iftiler topraklarndan vazgeiyor, rnleri iin para alamyorlar. Yunanistan'da kanser oran ok yksek mesela. Deiimler yava oluyor ama bu yaananlardan dolay mesaj alm durumdalar. Sadece kendi iftliimizi deil olaylar geni lekte dnmemiz gerekiyor. SORU: Set yapmak iin genelde Kavak aac tercih ediyorlar. Bu setler konusunda zel bir eidi tavsiye ediyor musunuz? PANOS MANIKIS: Cyprus tree, Selvi aac kullanlabilir. Bize her daim yeil aalar gerekiyor, aksi takdirde kn yaprak dkecekleri iin etkisiz kalacaklardr. Kavak aacn tavsiye etmiyorum nk topra yok eder. Bir dier seenek Thuja Orientalis yani Dou Mazs rzgarkran grevi grebilecek bir bitkidir. Defne olabilir. Tabii ki yine tek tr nermiyorum, monokltr olduu zaman aalardan biri hastalanrsa hepsi lr. Baka bir aa da her daim yeil kalan Laurocerasus yani Karayemi. SORU: Bu rzgarkran aalar zamanla byrse ve alt ksmlar bo kalrsa bu setin nne biraz daha alak bir aa sras dikmeli miyiz?

Tek izgi yeterlidir. Arazi ok byk ve rzgrlysa iftliin ortasna bir rzgarkran yaplabilir. Mesela Kivi aac rzgra kar ok hassastr. Rzgarkran olarak allar da kullanabiliriz. Viburnum (Kartopu iei), kuburnu, Japon malta erii, lman iklimlerde eitli akasya trleri, her daim yeil olma zellii ile glibriim kullanlabilir. SORU: ok fazla su ve killi durumlar iin nerileriniz nedir? iftlikte organizasyon olmadn syledi, biz derken kimleri kastediyor? Ailesini mi, kendi kk evresi mi? PANOS MANIKIS :Nerden biliyorsun organizasyon olmadn? (Glerek) Doal tarmda iyi kt, dou bat gibi eyler yok. Sadece yaplan ve yaplmayan var. Vakti zamannda baharda tohumlama yapm ve bir sr sebze yetitirmitim. Sonra da unuttum. Buras ok amurlu bir yerdi. iftliin uzak bir yerinde olduu iin sk uramazdm. Birka ay sonra yolum oraya dt. 2 kiloluk lahanalar, kocaman ayiekleri vard. Tarm bilimine gre amurlu arazide bu bahsettiklerimin yetimemesi lazmd. Akas ben de ok armtm. Dolays ile kuru, amurlu, vb. bunlar unutup olabildiince ok tohum eidi kullanmak en iyisi. Organizasyon olmamas iine gelirsek, hzl bir cevap vermeye alacam. Tohum toplarn ilk kullanmaya baladmda iki seferden sonra birisine dedim ki 5 hektar yerine 100 hektar yapalm nk 5 hektarla hibir eyi deitiremeyiz. Yanmdaki kii de paramz ve tohumumuz yok, bu mmkn deil dedi. Ben de Fukuoka'ya bir telefon atm ve dedim ki, Fukuoka ben 500 hektara tohum topu almas yapacam, aslnda 100 hektard (glerek), bana hemen cevap verdi: Ne gzel! Hemen geliyorum. O srada kemikleri ile ilgili bir sorundan dolay tekerlekli sandalyedeydi ve 85 yandayd. Valiye gittim ve dedim ki, ok mehur bir adam geliyor ve biz 500 hektarlk bir alan tohumlayacaz. O da bana ka para gerektiini sordu, byle bir ey kaa kar diye hibir fikrim olmadndan 20.000 Euro gibi bir rakam attm. Adam bizim paramz yok ama sosyalist hkmetle balants olan birini tanyorum dedi. Bu kii belediye bakanyd, ofisine gittik, adam dedi ki, Sen sonra gel ben sana 30.000 Euro vereceim ama tek bir koulum var, yarndan itibaren bu etkinlikle ilgili yazl ve szl basnda kacak tm haberlerde organizasyonu benim stlendiimi syleyeceksiniz. Dar ktmda ok sinirliydim ve arkadama beni niye buraya getirdin adam politikac ve bir sonraki seimlerde tekrar seilmek istiyor ama bizim bununla hibir alakamz yok dedim. Sonra arkadalarm telefonla aradm ve dedim ki her birimiz 300 Euro verecek. Birka hafta iinde 6000 Euro toplamtk. Sonuta olan uydu, Fukuoka geldiinde, 500 hektar iyi de 10.000 hektara ne dersin? dedi, bu arada abartmyorum, birebir harfiyen gereklerden bahsediyorum. Herkes be para olmadan byle bir ie giritiimiz iin deli olduumuzu dnyordu. Sonuta dnyann her yerinden, Brezilya'dan Avustralyadan Japonya'dan Avrupa'dan 3000 gnll -nasl geldiler, nereden ktlar bilmiyorum ama- geldi. yle anlar oldu ki drt dilde ayn anda eviri yaplyordu. Bu gezegendeki en geni tohumlama almasn organize ettik. Ama bana sorarsan kimin organize

ettiini bilmiyorum, hayat rgtledi. Ben srekli Fukuoka'nn ve bizi evreleyen gazetecilerin yanndaydm. Kimseyle ilgilenebilecek durumda deildim ama yzlerce kii bir eyler yapyordu. Bu da bana bir eyleri harekete geirenin kalp, yrek olduunu bir kez daha gsterdi. Para baz eyleri somut hale getiriyor belki ama olaylar devindiren kalptir. sim vermek istemiyorum ama bu etkinlikle ilgili ok tannm ekoloji rgtleri bize ok kzdlar hatta mahkemeye vermekle tehdit ettiler. Sebebi ise tohumlamada egzotik bitkileri kullanmamzd. Tabii onlarn asl meselesi rgt bile olmayan bu insanlar byle byk bir organizasyonu nasl yaptlar? idi Hayatta anladm bir ey var; hepimiz potansiyel bir tanryz ve bunu her birimiz fark ettiimizde dnyay deitirebiliriz. rnein burada ki 50 kii, daha fazlasna gerek bile yok, Trkiye'de dalarda tohum topu almas yapsa buras cennete dner. Bence hayat gerek bir mucizedir ve gzeldir. imizdeki bu potansiyel tanr gcne inanrsak her ey mmkndr. Sizinle en ok paylamak istediim ey budur.

SORU: Panosun aklndan zoru mu var? Neden byle eylerle uramay semi? PANOS MANIKIS :Derinden kavradm bir ey var, sen ve ben iki ayr ey deiliz. Kulara, doaya ne oluyorsa ya da dier insanlarn bana ne geliyorsa, ayn ey bana da oluyor, benim de bama geliyor demektir. Sabah kalktnzda biri size neeyle gnaydn dediinde sizin de keyfiniz yerine gelir. Eer ikibklm olmu biriyle karlarsanz, onun acsn siz de btn kalbinizle hissedersiniz. Ben kiisel kurtulu ya da kiisel aydnlanma diye bir ey olduuna inanmyorum. Eer bir insanolu bile ac ekiyorsa bir eyler yapmak gerekir. Ernest Hemingwayn anlar Kimin iin alyor adl eserinin giriinde yle der: Her bir insanolunun lm, insanlk iin bir kayptr. Bu yzden anlar kimin iin alyor diye sormayn. anlar sizin iin alyor Ben buradaki her bir insanolu szn her bir canl olarak dnyorum sadece.

Tohum Toplar Yapm Plastik bir leen ve elenmi -mmknde toz halinde- kil alyoruz. Toz halinde kili tula fabrikalarndan kolaylkla ve cretsiz temin edebilirsiniz. 3 ana eit kil vardr: Krmz, Sar, Beyaz. Kili, tarladan aldysak elekten geirip inceltmemiz gerekir. Killi topran kalitesini anlamak iin, ufak bir top yapp kuruttuktan sonra bir bardak suya atp ne kadar srede zldne bakabiliriz. Ne kadar uzun sre dayanrsa o kadar salam ve i grr demektir. Bu basit yntemle hangi topra kullanacanza karar verebilirseniz. Ama zaten elinizde tek bir eit varsa yapacak bir ey yok, onu kullann. Sonraki adm, kil, su ve tohumlarnz kartrp yourmaktr. Bir l (bardak, kavanoz, kap) farkl eit tohum karmna 40 l killi toprak koyuyoruz. Su ekleyip youruyoruz. Ayn ocukken oynadmz oyun hamurlar gibi Kk paralar koparp top yapyoruz. Toplar eitli boylarda olabilir. Bu basit olan yntem. Bir de sosis gibi rulo yapp dilimlere ayrdmz dier yntem var. Dilimlemek iin pratik yntem olarak; dikdrtgen eklinde hazrlayacanz tahta bir kasnan ksa kenarlarna yaklak 2 cm aralklarla akacanz ivilerden uzunlamasna teller gerin. Yaptnz sosisi biraz yukardan bu tellerin zerine brakn, derken dilimlere ayrlacaktr. ok sayda tohum topu yapmak iin en hzl yntem bu. Tabi ki bakla ya da sert bir telle de dilimleyebilirsiniz. (Sosisten yaplmlar gstererek) Bunlar daha zor koullarda, kurak ya da dalk alanlar iin daha uygundur. Sebze bostannzda, iftliinizde ya da bahenizde yuvarlak olanlar tercih edebilirsiniz. Daha nce sylediimiz bentonit, fiber lif, Hindistan cevizi lifi, koyunyn gibi malzemelere iftliklerde veya bostanlarda gerekli duymuyoruz; bunlar daha byk arazilerde gerekli olabilir. Tohumlarla ilgili bir istisna; Fasulye, nohut, bezelye gibi baklagillerin tohumlarn kullanmadan nce bir sre suda bekletiyoruz. Mercimek gibi kk olanlar yarm saat, bakla ve nohut gibileri 2 saate kadar bekletmemiz yeterli. Eer bunu yapmazsak tohum toplarn patlatabilirler. Bunlar nadir istisnalar. Dier tohum eitlerinin hemen hemen hibirini suda bekletmeye gerek yok. Badem, ceviz gibi byk tohumlar iin daha farkl bir yntem kullanyoruz. Bu tohumlar kk boy bir imento karcda kartrarak kil ve suyu yava yava ekliyoruz ve burada top haline getiriyoruz. (ok sayda top yaparken, kiraz ekirdeinden byk tohumlar iin, bu tohumlar dilimlenme srasnda zorluk karaca iin bu yntemi kullanyoruz.)

Tohum toplarn ekmeden nce gnete kurutuyoruz. Eer yakn zamanda yamur yaacan biliyorsak toplar tamamen kurumadan ta gibi olmadan- da ekebiliriz. Ama mutlaka, ezilip paralanmayacak kadar sertlemi olmallar. Saklama koullar: Eer tohum toplarn saklamak ve daha sonra rnein yazn yaptnz tohum toplarn Ekim aynda- ekmek istiyorsanz birka tane tohum topunu krp iindeki tohumun kuruyup kurumadn kontrol etmelisiniz. Mutlaka kurumu olmallar. Sadece kilin kurumu olmas yeterli deil, tohumlar da kurumal. Yoksa souk veya rutubetli depolarda ryebilirler.

SORU: Tohumlar ne kadar sreyle saklayabiliyoruz ve ne sklkta ekmek gerekir? PANOS MANIKIS: Tabii ki en iyisi, toplar mmkn olan en ksa srede kullanmaktr. 4-5 aydan fazla bekletmemekte fayda var. Bekleme sresi uzarsa imlenme oran der. Ne kadar sk eksek o kadar iyidir. Byme ve ormanlama o kadar hzl olur. Ama tabi bostan yapacaksanz ok daha az yeterlidir, yoksa baa kamazsnz. SORU: Hangi tohumlar ne zaman ekmeliyiz? PANOS MANIKIS: Sonbahar sebzelerini bimeden nce, bir sonraki sezonun toplarn ekiyoruz. Ve her zaman rotasyon salyoruz. Toprak hi ekinsiz kalmamal. SORU: Bir bitkinin kendi tohumunu dkp kendi kendine imlenmesini gzlemlediniz mi? PANOS MANIKIS :Tabi. Sklkla. Eer her 1 veya 2 m2de tek bir bitki brakrsanz devam etmesi iin, bunlar geliip yaylacaktr. Soru: Soanl bitkilerde nasl oluyor? PANOS MANIKIS: Ayn durum onlar iin de geerli. Eer patates, soan gibi bitkilerin bir ksmn toprakta brakrsanz bymeye devam edeceklerdir. Ama kk bir soan veya patatesi de tohum toplarnn iine koyabilirsiniz. Her eyi koyabilirsiniz bu toplara! SORU: Ceviz tohumunu 3-5 cm derine gmdmzde kyor, tohum topu uygulamasnda yzeyde brakyoruz, bu ne fayda salyor? PANOS MANIKIS :Tohumlar topran yzeyinde daha iyi imlenirler nk oksijen alabilirler. Gmmek zorunda olduumuzu dnmek bir hatadr. Doada da byle olur zaten. Tohumu gmmek

iin baz bilgilere sahip olmamz gerekir. Ne kadar derine gmmemiz gerektii gibi. rnein gereinden fazla derine gmlrse, imlenemeyebilirler veya sararp gsz kabilirler. SORU: ok kk tohumlar iin yapmak gereken bir ey var m? PANOS MANIKIS :Havu, maydanoz, kereviz gibi bitkilerin ok kk olan tohumlar zor imlenir. Bu tohumlar 48 saat suda beklettikten sonra, 3-4 saat kadar gnete kurutup tohum toplarna katarsak en hzl ekilde imleneceklerdir. Aksi halde imlenmeleri iin 2 ila 4 hafta beklememiz ve srekli su vermemiz gerekir. 1/40 lek bu tohumlar iin de geerlidir. Hzl byyen sebzeler boylandklar zaman yarattklar glge ile daha yava byyen sebzelerin imlenmesine destek olurlar. Profesyonel bir iftiyseniz ve tek tip rn yetitirmek istiyorsanz her bitkiyi ayr yerde yetitirebilirsiniz ama mutlaka rotasyon yapmalsnz ve her hasattan nce bir sonraki rn ekmi olmalsnz. Bu dng ok nemlidir.

SORU: Baz hayvanlar tohumlar baka yerlere tayabiliyorlar, bu konuda bir gzleminiz var m? PANOS MANIKIS: Tohum topu yapn ve bakn bakalm tavuklar toplarn iindeki tohumlara bir ey yapabiliyorlar m? Asla ilimeyeceklerdir. SORU: Ya karncalar, fareler? PANOS MANIKIS :Ayn ekilde, tohum toplar tohumlar tm bu hayvanlardan korur. Karma ac biber koymak da mmkndr. Ama ar olduklar iin karncalar zaten iliemeyecektir. SORU: Tohum topu fikri nasl km? PANOS MANIKIS :Fukuoka ilkbaharda k tahllarn hasat etmeden nce pirin ekerdi. Ama fareler tohumlar yiyordu. Kularn baaklarn arasndan pirin tohumlarn gremediini ama farelerin yediini fark etti. Yani tohum topu fikri pirin tohumlarn farelerden korumak iin geliti. Tabi da bana tohum topu atldnda ve eer bir ay iinde yamur yamazsa karncalar bunlar merak ediyor. Karncalar ok merakl hayvanlardr ve mutlaka trtklamaya balarlar. Dolaysyla dalk alanlarda tohum toplarna hayvanlar uzak tutmak iin zehirli bitkiler ya da ac biber koymak mmkn. Zehirli bitkilere rnek:

Laburnum (sarsalkm) - topra glendiren sariekli bir baklagil eidi)

Laurocerasus (taflan/karayemi) rzgar kran olarak da kullandmz belirtmitik. andromeda japonica

Ansiklopedilerden baka zehirli bitkiler de bulabilirsiniz. Ama bu fazla uyguladmz bir yntem deildir, ancak ok kurak alanlarda gerekebilir. Fukuoka hayatta olsa ve bu bilgileri verdiimi duysa beni ldrrd!

SORU: Benim yaadm yer Trkiyenin en ok ya alan 2. blgesi. Burada yal dnemlerde ar yamur yayor, ya olmayan dnemler ise -Nisan ile Eyll aras, bazen Kasma kadar uzayabiliyor- ok kurak geiyor. Sonbaharda ekim yaparsam ve birka hafta hi ya olmazsa sulama yapmak doru olur mu? PANOS MANIKIS :Evet sulayabilirsiniz. Bylece imlenme balayacaktr. Fukuokann iftliinin geliimi hakknda video Fukuokann iftliine ilk gittiimde yksek yerlerde hi aa yoktu. Biz birka aa diktik ve Fukuoka bundan sonra tohum toplarn atmaya balad. 1997de birlikte Tanzanyaya yaptmz ziyaretten hemen sonradr. Grdnz gibi burada meyve aalarnn, orman aalarnn, sebzelerin bir arada yaad bir cangl olutu. Bu grdnz yabani otlar kontrol altnda tutmak iin kullandmz yonca. Bildiiniz beyaz yonca. (Akgl tr., Trifolium repens L.) HRA: zellikle konuulmasn istediim bir konu var: Alternatif ekonomiler. Panos iftileri rgtleyip, rn sat ile ilgili alternatif yollar bulmak iin de urayor. retici; organik sertifika almadan, sistem iine ok girmeden tketiciye nasl bire bir sat yapabilir diye kafay ok yormu ve bununla ilgili almalar yapan da biri. SORU: Panos, rnlerini ehre gtrmekten bahsediyor. Peki, tketicisini nasl buluyor? PANOS MANIKIS: nce baheleri ekonomik adan ele alalm. Biliyorsunuz Yunanistan bata olmak zere tm Avrupa ekonomik kriz yayor. 2009da Arjantinde bir seminer dzenledik. ili, Uruguay, Peru, Bolivya, vs, tm Gney Amerika lkelerinden insanlar katld. zellikle kendine yeterlik, konusunun alt izildi. Arjantin iki defa mali kriz geirdi; birinde batt. Yunanistan da batmak zere. Grne gre, Yunanistan Portekiz, spanya ve dierleri izleyecek. Elbette dnyann tm zenginliklerini elinde toplayabilmek isteyen bir grup insan var ve akla u soru geliyor: Hayatmzn merkezine paray koyuyoruz; ama niye cebimizde be kuru yok? Benim izlenimime gre bunun nedeni doann mahvedilmesi. Fukuoka 14 yl nce yaplan bir grnt kaydnda, ekonominin

keceinden bahsediyordu. Buna gre topran verimlilii ve eitlilii ld zaman ekonomik kriz oluyor. Bu durumda, dnyann her yerinde iftiye, daha fazla topraa daha fazla ekim yapmas syleniyor. Yunanistanda, ABDde 10-100 hektarlk alanlar golf oynanmas iin ayrlyor, tarm yaplmyor. Ben doa ld iin ekonominin ldn dnyorum. Bence iftinin ekonomik adan gl olmas iin birinci koul, ailesine yetecek rn retebilir olmasdr. u yle sama ki, ifti 10 Cente eftali satyor, gidip bakkaldan, marketten, pazardan 1-1,5 Avroya domates alyor. Dnyada gittiimiz her yerde, kresel ekonomik krizin tek zm kendine yeterliliktir diyoruz. rnein, drt-be kiilik sradan bir Yunan ailesi, gdaya, et ve st rnlerine, sebzeye ya da meyveye ylda be-yedi bin avro harcyor. Eer bu aile ihtiya duyduu gday kendi retebilse bu para cebine kalr. Ayrca rettiklerinden takas yapmakta faydalanabilirler. Araba almak, tatile kmak ya da ocuklarnn eitimi iin daha fazla rn yetitirebilirler de. Aile bazl ekonominin kmesi mmkn deildir; buna kimse zarar veremez. Bir keresinde bir Alman iadam -sosis reticisi- Fukuokay ziyaret etmiti. Batmak zereydi ve Fukuokadan akl istedi. Fukuoka kk lekli iletmeler kurmasn syledi. imdi yine varlkl bir adam. Drt-be yldr dnyay gezip kk, kendine yeterli ekonomiler, oluumlar zerine konutuk, bilgi verdik. Mesela benim yaadm Pela beldesinin olduu Edesa blgesinde tm nfusun gereksinimi olan meyveyi, sebzeyi ve tahl yetitirebilirler. imdiyse blgede ekonomi km durumda. nk ifti batt. Peki bankalara kim para yatryordu? iftiler, kk insanlar... ifti batarsa gda satan yerler, bakkallar, manavlar, giyim dkknlar, vs. i yapamaz hale gelir. Tarm reticisi ve halka sat yapan kesim batnca bankalar da batacaktr. te olan budur. Yunanistandaki ziraat bankas bir byk bankaya satlacak. Anlamadklar ey u: ifti toplumun temelidir, altndaki yastktr. ifti batarsa ekonomi batar. 1929da ABDde Byk Buhran srasnda, insanlarn milyonlarca dolar vard. Ama bir limon bile alamyorlard. Pazarlar, marketler gdayla doluydu. Ama parann deeri yoktu. II. Dnya sava srasnda Trkiyede zenginler alktan krlyordu. ifti ise kendine yetiyordu. Sebzesi, ya, yemei vard. Elbette sizler gibi ehirde yaayan insanlarn olanaklar olmayabilir. Ama siz bile kk bir sebze bahesiyle, bostanla ie balayabilirsiniz. Ve inanyorum ki, kadnlar en azndan gemite erkeklere nazaran doaya daha yakn olduklar iin, doayla daha yakn balar kurduklar iin daha gl igdlere sahipler ki ilk iftiler de onlard. Erkekler ise genellikle sava yapt, kahvede lak lak yapt, tavla oynad. Sorunlar hep lafta zdler. Temel deiiklikler yapmalyz. Bir apartman dairesine binlerce Avro harcamak niye? stelik ok para harcanan bu dairelerdeki yaam artlar ok kt. Daha dn kaldm odada aadan geen otomobilleri, yan dairede ak olan televizyonu duyabiliyordum. Neden o dairelerde, gerek deerinin ok stnde paralara yaanyor. Dolaysyla mimari anlaynda da deiiklik gerek. Sandlar ki, bir

sr ok katl bina dikerlerse insanlara daha ok alan kalacak. Hlbuki gerekte durum bunun tam tersi. Neden kk bir toprak paras bulup sebzelerimizi yetitirmeyelim. e ocuklarla balanabilir. Okullarndaki betonu kaldrlabilir ve ocuklar toprakta sebze yetitirebilir. ocuklarla doadan bahsedemiyoruz. Doa nerede bilmiyorlar. Aa yok, hep beton. Hirann arkadann evindeydim; n arkas hep duvard. Belki kimilerinizin stanbulda ya da evresinde bir yeri vardr. Oralara bir eyler ekin; daha sk gidin. Oralarda bakalaryla bir eyler yapn. nsanlarla, arkadalarnzla toplann. Bir eylerin byyebilecei bir topra olan birinizin o yerine gidin. Kil toplar yapn, sebze bahesi yapn; yiyin, iin; hep birlikte insani ilikiler kurup gelitirin. Eer u an olduu gibi yaltlm ekilde yaamaya devam edersek, sonunda psikiyatriste gitmemiz gerekir. ehirlerde komuluk ld. Bunu nasl yeniden ina etsek? nceden olduu gibi deil de, bir yerlerde hep birlikte bir eyler yetitirerek, reterek... Drt-be yldr deiik yerlerde geziyoruz. Tarlasnda bir eyler yapmak isteyen biri olduunda, herkese ak seminer ve atlye almalar dzenlenmesi artyla, yerine gidiyoruz. Bylece insanlar orada buluuyor, adrlarn kuruyor ve bir iki gn boyunca, hep birlikte doal tarm reniyoruz. Bu altaylarda para alnmyor. nsanlar yemekleriyle geliyor, kalnacak yerler ayarlanyor. Bu deerli bilgi ya da bilgisizlik, herkese hibir engel olmadan geiyor, yaylyor. Bu bilgi, herkese ak; ne Fukuokann ne de Panosun mal. Kimseye ait deil; herkese kalan bir miras. Yani insan ilikileri konusunda dnersek, artk daha fazla byle yaltlm ekilde yaayamayz. Sorunlarmz konumalyz. Gndelik eyleri paylatmzda, yaltlm halimizden syrlp ktmzda ufak ufak ilikiler kurmaya balarz. Yaltlm halimizle ise, ok zayf ve krlganz. Ben bugnk durumun yeni bir an balangc olduunu dnyorum. Bu mali krizi byk bir frsat olarak gryorum. yi ki oldu! nk her eyimiz paraya bal gibi duruyor. Belki de paral, zengin olduu iin biriyle evleniyoruz. Meslek sahibi olup para kazanabilmek iin okullarda eitim gryoruz; halbuki sevdiimiz eyi okumuyoruz. Savalar yapyoruz. nk birileri bundan para kazanyor. Aslsz, sahte grip salgnlar ortaya kyor. nk baz ila irketleri bundan para kazanyor. O zaman bu durumu deitirelim; birbirimizle takaslar yapalm. Paray bir kenara brakalm. Sevdiimiz eylerle uraalm ve nereye gidersek gidelim bu mesaj, fikri yayalm. Tketici olsak bile pasif tketicilii semeyebiliriz: Tavernaya, meyhaneye gittiimde salataya saydam, renksiz bir ya koyuyorlar. Diyorum ki Yunanistanda sar renkte bir ya retilir, zeytin aacndan elde edilir. Aac sk yetiir ve ok ucuza mal olur. Ben o yadan istiyorum. On kii bir restorana gidip de bunu sylese, mesaj yerine ulaacaktr. stanbullular gzel yemein hakkn verir. Ama meknlarda sunulan ya pek zeytinya saylmaz. Soya ya, ayiei ya ya da baka bir ey...

Her eyde kendimize yetmemiz mmkn olmasa bile, paray en azndan salkl eylere harcayabilir, kesemizi dnebiliriz. Pek ok alternatif tp yntemi var. Pek ok da alternatif diyet bulunuyor. ki temel ilkemiz olmal: Yaadmz yere 40-50 km mesafeye kadar olan yerlerde yetien eyleri tketmek ve bunlar mevsiminde tketmek. Mevsimlik olmas, ucuz olmas demek. Hem salmz, hem de kesemiz iin iyi. Daha fazla dememiz gerekirse daha fazla da almamz gerekir. Organik tarmla ilgilenenler iin bir ey sylemek gerekirse; Trkiyede nasldr bilmiyorum ama Yunanistanda organik rnler olduka pahal. Yaklak yirmi yl nce Yunanistandaki organik iftilerle, tm lkeyi kapsayan organik tarm panel/pazarlar dzenledik. Hep daha dk fiyatlara sat yapmalar iin srar ettik. Yoksa bu bir hareket deil, zenginler iin dnlm bir lks olur. Fiyatlar drmenin anahtar noktalarndan biri, doal tarma ynelmek, bunu bir vizyon olarak aklda tutmak. nk organik iftilerin de topra srmesi gerekiyor. Organik tarma ynelik alet/edevat, organik gbre, vs almas gerekiyor. Bunlarn hepsi ok para tutuyor ve bunu rn fiyatlarna yanstmalar gerekiyor. Benim yaptm, daha az i yapmalar ynnde; tembellik etmeleri, daha az girdiyle almalar yolunda onlar cesaretlendirmek; bunlarn yolunu anlatmak. Organik iftilerin bir baka sorunu da, sertifika almak iin para harcamak zorunda olmalar. Bu sertifika, stanbulda yetitirdiim bir rn Ankarada satabilmem iin lazm. Peki ya kendi blgemde sat yapsam? Hepinizin buzdolab vardr. 30-40 km yakndaki bir iftiyi ziyaret edip, dorudan ondan rn alabilirsiniz. Siyasetilere, yetkililere lkede daha fazla kk organik tarm birimi kurulmas iin bask yapabilirsiniz. Dorudan iftiden rn satn alarak onu tanyabilir, para konusunda agzl m, hrsl m, anlayabilir; topraa nasl davranyor grebilirsiniz. Yani i, yz yze insani ilikiler kurmaya dayanyor. Gney Amerikada ve baz baka yerlerde, Rusyada mesela, insanlar komnal olarak bir eyler yapmaya balad. St. Petersburgda ok katl bir binada, btn mutfaklarn organik atklarn birletirmi, kartrm ve iine solucanlar yerletirerek kompost hazrlamlard. Terasta iek ve sebze yetitiriyor, bunlar satp para kazanyorlard. Yunanistanda yaayan bir kadn ise -Karadeniz kkenliydi- brek iine girmiti. Kanser konusunda aratrma yapan bir biyologdu. Bir gn salk konusunda dorudan bir ey yapmas gerektiini grd. Dnlere, baka trden merasimlere yiyecek hazrlyordu. Verimli, krl bir i haline geldi. imdi yaad kyn tamam, ona restoran iin organik rn salyor. Bu ky, nceleri mali adan 0 noktasndayd. imdi nam btn Yunanistana yayld. Herkes oraya gidiyor. Her gn restorann nnde 200-300 araba gryorsunuz. Bu rnekler oaltlabilir, Kba mesela; bununla ilgili bir BBC belgeseli de vard. Ambargo sayesinde insanlar kendilerine yeterli olmay rendi. Srf ehirlerdeki bahelerde milyon ton sebze yetitiriyorlar! Tabii ki tohum takas da yapyorlar. Birinde gzel bir domates tohumu, dierinde de gzel bir patlcan tohumu oluyor ve deiiyorlar. nsan ilikileri kurup, gelitiriyorlar. Kimyasal tarm yapanlara bakarsanz, birbirlerinden her eyi gizli tuttuklarn grrsnz. Biri ok byk, zel bir

eftali trne mi sahip, kimseyle iletiimi olmaz. Dier herkes onun iin rakiptir, dmandr. talyadaki, spanyadaki iftilerin tarlalarna hastalk bulasn diye tanrya dua ediyorlar. Ben birlikte bir eyler yapmaya balamamz iin enfes bir frsata sahip olduumuz grndeyim. Elimizde ok fikir var ve bunlar oaltabiliriz. Eer yorumlarnz, ekleyecek fikirleriniz varsa, severek dinlerim, hepsi kabulmdr. Bunun bir monolog olmasn istemiyorum. SORU: Fotoraflarda ve video kaytlarnda, topranzda ok hayvan tr olduu grlyor. Bunun iin bir ey yaptnz m, yoksa kendiliinden mi byle oldu? PANOS MANIKIS: Bir ey yapmadm. Sadece baheleri seviyorlar. Baka bahelerde bulunmuyorlar. Oralarda ne kelebek, ne de baka bir ey var. Hareket eden her eyi ldryorlar. Onlarn felsefesi bu! SORU: Evcil hayvannz var m? PANOS MANIKIS: Hayr; yoksa seyahat edemem. Ama tavuk gibi kendi kendine yaayabilen hayvanlar konusunda sorun yok. Ve eer keim olsun, st saaym, yourt yapaym diyorsanz, bu harika olur. Ama byk havyanlar olmaz. SORU: Bilinli bir tketici olmaktan bahsediyorsunuz. Siz bu konuda ne yapyorsunuz; az tketiyor musunuz? PANOS MANIKIS: Asla spermarkete gitmem; tuvalet kd iin bile ok ziyaretimiz olduunda, 200 kiinin katld toplantlar olduunda zaten gelenlerin ou arkadamz olan, tandmz iftiler-, yemek ihtiyacmz kendi yetitirdiimiz rnlerle karlanyor. Bazen ufak dkknlara uradmz oluyor ama ok nadir. Ana fikir her eyde kendine yeterli olmak deil. rnein ayakkabnz satn almak zorunda kalabilirsiniz. Ama aslnda, srekli takas yapabiliriniz; ite ana fikir bu! Bu sebeple kendine yeterli kk komnitelerden bahsediyoruz. Kk gzeldir; kk bir yerde basit bir yaam srmeli; ihtiya duyulan rn yetitirmeli SORU: Ben de tarmcym ve her ay bu konuda makaleler yazyorum. Panosu dinledike, nasl da ayn anda bu kadar benzer eyler dnmz diyorum. Belki de ayn kaynaklardan besleniyoruz. stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirleri bir kenara brakrsak, yle bir sorun sz konusu: Sradan kentlinin iyi gdaya ulama derdi var. Kylnn de ok ciddi bir geim derdi var. Henz bu konuda yazamadm ama mahalle kardelii diye bir ey nermek istiyorum. Mesela bir mahalle, ihtiyac olan rnleri, srekli ayn kyden tedarik ederse ve bylece retici tketici ile srekli grrse, retici polikltr yapmaya ve iyi gda retmeye zorlanr. Bu fikir konusunda ne dnyorsunuz?

PANOS MANIKIS: Ksa mesafe hep daha iyidir. Hi de fena bir fikir deil ama daha yerel apta i yapmak daha iyi. Dier trl, nakliye masraf olacak, u ya da bu sebepten fiyat artacak. Aralarn gidip gelmesi, evreyi de kirletecek. ler karmaklaacak. Bir de ok nemli grdm bir ey sylemek istiyorum: Yirmi yldr okul ocuklaryla alyoruz. Trkiyede de durum ayndr sanrm; Avrupann genelinde okul kantinlerinde berbat yiyecekler satyorlar. ocuklarmz p yiyor. p sorunu bile ocuklarn yedii eylerle kyaslandnda hafifi kalyor. Ar tatl veya ar tuzlu olan bu yiyecekler, ocuklarn tat duyularn tamamen yok ediyor. Yirmi yldr okul ocuklaryla sebze baheleri oluturuyor, tohum toplar yapyoruz. retmenleri gelip Panos, ok gzel bir ey yapyorsun diyorlar. Ama sama olan u ki, bu yirmi ylda hibiri sylediim eyi yapmak iin uramad. Fikrim yle bir eydi: renciler, retmenler ve velilerle okul dnda buluup ekmekler, geleneksel tatllar, vs yapmak. Byle eyler yapmak kimseye snav kaybettirmez; kimseyi niversite eitiminden mahrum brakmaz. Bu etkinliklerle ocuklar hem oynayacak, hem de gerek tatlar deneyimleyecek. Ayrca renciler, retmenler ve veliler arasndaki iliki kuvvetlenecek. Coca Cola firmas kantinlerde satlan her bir ie rn iin iletmecilere belli bir miktar para dyor. Ya da stn ocuklarnz iin ok zararl olduunu biliyor musunuz? Hi sanmam! Byle eyleri bilmezsiniz. nk st reticileri siyasi kampanyalara milyonlarca dolar aktyor. Ekmekle, stle, hemen her eyle ilgili eitli efsaneler var. ocuklarmzn hayr iin yediklerimiz konusunda dnmenin zamandr. nk zihin ve beden sal birdir, ayr dnlemez. Yunanistanda ocuklara ok ders almalar, bilim insan olmalar iin bask yaplr. Ama en nemli eyi unutuyorlar. ocuklarn akl ruh ve beden sal. Bu konularda konumak, ortaya sorular atmak yerine i yapmaya balasak; yaam biimimizi deitirirsek Aksi takdirde hastane bahelerinde yaknlar iin bekleyen veya doktor, ila peinde koturan hasta insanlar olarak sefil, ac dolu hayatlar sreceiz. Bence durumu deitirmek iin almaya balamann zamandr. Bunlar konuarak uygulamaya balamak iin, rnein retmenlerle fikir al-verii yaparak gzel bir balang yapmak iin iyi bir zaman. Panos syledi diye deil, ocuklarnz iin bu doru olduu iin byle yapmalsnz. Durumu kendiniz grp, bu fikirleri hayata geirmelisiniz. Fazla konutuum iin zr dilerim. Ama evremde yanl giden eyler, sorunlar grnce kaytsz kalamyorum. Bana Niin byle lgnca eyler yapyoruz diyen bir kadna verdiim son cevap buydu.

SORU: Panos iftliinde doal tarm renebilmemiz iin imkan sunuyor musun? Herhalde btn dnyadan byk talep vardr PANOS MANIKIS: Bunu yapyoruz. Ama hoca-renci ilikisi iinde olmaz. Kulardan, aalardan hep birlikte reneceiz. Gelirseniz yiyecek ve kalacak yeriniz olacak. Basit bir hayat ortam Ama kendinizi btn gn uyur bulursanz, arabilirsiniz de! Nisandan Eyll sonuna kadar gelebilirsiniz. Selanike 90 km uzaklktaki Edessa beldesindeyim. Eer Austosta gelirseniz uluslararas bir toplanma gerekleecek. Naksos (Naka) ve Paros Adalarndaki tepeleri tohumlamak zere tohum toplar hazrlayacaz. Sadece nceden haber verin. adrlarn kurulaca bir kamp alan olacak. adrda kalamayacak olanlar iin ucuz oteller de var. Doru zaman bekleyeceiz; muhtemelen 20-31 Austosta yapacaz. Yemek iin hi bir ey demeniz gerekmiyor. Hepiniz buyurun. Ayrca etkinlikler olacak; arklar syleyeceiz, dans edeceiz, tohum toplar yapacaz, doal zenginlikleri gezeceiz; ok gzel kaplcalar da var Otel reklam gibi oldu! Nehirlere, gllere gideceiz, kyllerle tanacaz. Oras Yunanistann ok gzel bir kesidir.

SORU: Doal tarm yaklamnda insan emei anlamnda tohum toplarndan baka bir ey nermiyorsunuz. Ama eer biz insanlar mkemmel dediimiz doann bir parasysak, niye daha aktif olamyoruz? rnein permakltr: Bu yaklamda topra glendirmek iin kompos hazrlamak vardr. Sizin uyguladnz sistemde insan daha aktif olamaz m? PANOS MANIKIS: Kii toprann isterse % 10unda, isterse % 20sinde, isterse de % 100nde doal tarm yapar. Bu ona kalmtr. Eer biri toprakla ilgilenmekten, kazmaktan falan holanyorsa, bu ona meditasyon gibi geliyorsa, yapsn. Ama daha ok almak, daha ok yemek demektir. Bu yzden daha ok retmeniz gerekir. Yani harcayacamz emek, bunlardan bamsz deildir. Mesela kompost toprak iin iyidir deriz. Ama bunu hazrlamak iin enerji harcarz. Ve bu ekilde topra glendiremeyiz. Sadece aldmz geri veririz; ntralize ederiz. Ama onun yerine ok eitlilik arz eden yeil bitki ve yeil gbre kullansak toprak sonsuza kadar glenir. e balarken elimizdeki toprak kt durumdaysa, ok zarar grmse, pek ok eyin fazladan yarar dokunabilir; ne kadar yaplsa krdr. Ama uzun vadede erimek istediimiz nokta, btn bu insan faaliyetlerini asgariye indirmek ve sistemin kendini destekler, kendini idame edebilir hale gelmesi. SORU: Bu durumda organik atklarmz ne yapacaz? Doal tarma gre bunlar biriktirmeli miyiz, yoksa dank bir ekilde topraa atmal myz? PANOS MANIKIS: Atn ve doa bunu kendiliinden kompost haline getirsin. Hazrlanm kompostun fark, p % 20 daha hzl ilemesi. Hepsi bu

SORU: Bu i biraz da sz konusu topran bulunduu yerdeki ikilime bal. Bizim oras ok scak. Attmz kabuklar yeillikler bir saat iinde kuruyor. Topraa bir faydas yok gibi geliyor. Bu sebeple kompost yapyoruz. PANOS MANIKIS: Ayn ey. Topran stne kompost koyduunuzda da pek bir ey deimeyecek. O da organik madde olduu iin gnein altnda kuruyacak. Sorun doal bitki rtsnn yetersizlii. Orada yeillii oaltmalsnz. O yeilliin altnda organik madde -ister rastgele atlsn ister, kompost yaplsn - ilevini grecektir.