Palangalar

Erzincan Ovasnda, pek ok ky ve kye bal kk yerleme arasnda, palangas, palangas ky ve iftlii ky isimlerini tayan krsal yerlemelere rastlamaktayz. Bu almamzda, belirtilen adlara sahip yerlemelerin kkenleri, fonksiyonel ve fizyonomik zellikleri incelenmi, bilinen krsal yerlemelerden farkllklar ve benzerlikleri ortaya konulmaya allarak, Trkiye yerleme corafyas literatrne terminolojik bir katk salanmak amalanmtr. Palanga yerlemelerinin ne olduunu anlayabilmek iin, gnmzdeki durumlarn incelemek yeterli olamaz. nk palangalar, mevcut yerleme zelliklerinden ok, kurulduklar corafi mekanlarn zellikleri, geliim sreleri ve kurulu nedenleri bakmndan, lkemiz krsal yerlemeleri arasnda olduka farkl zellikler sergilemektedir. Gvenlik-ulam fonksiyonu ve batakayr-mera arazileri ile palanga yerlemeleri arasnda gl bir balant mevcuttur. Drenaj artlarnn elverisiz, taban suyu seviyesinin yksek ve batakayr-meralarn ok daha geni alanlar kaplad dnemlerde, tarm yaplamayan ve ilk palangalarn kurulduklar bu tr araziler, yamalardaki kylerde yaayanlarn dikkatini ekmi, hayvan yetitirmek amacyla bu alanlarda ilk fonksiyonel dnm yaanarak, palanga yerlemeleri kurulmutur. Tm palanga yerlemeleri, ovann drene edilmesi ile bu yerlemelerin asl kurulu sebebi olan mera alanlarnn tarm alanlarna dntrlmesi sonucunda, ikinci bir fonksiyonel deiime uramtr. Bu deiim; yerleme formu, yerleme dokusu ve meskenlerde de etkili olmu ve palangalarn fizyonomik ve fonksiyonel olarak ky yerlemelerine benzemesine, hatta bazlarnn sradan ky yerlemelerine dnmesine sebep olmutur. Bu nedenle artk gnmz palanga yerlemelerinin hibiri, ilk kurulduklar zamann mekan artlarna sahip olmadklar iin, yerleme formu, yerleme dokusu ve mesken planlar olarak karakteristik bir manzara sergilemez. Bu almann asl amac ve vurgulamaya altmz husus, palangalarn mevcut zelliklerinden ziyade, palangalarn ortaya kmasn salayan veya temin eden corafi mekn, sre ve farkllktr. nk Trkiye yerleme corafyas literatrnde bilinen tm krsal yerlemeleri douran faktrler iinde, palangalarn kuruluu ve ortaya klar ile ilgili olarak vurgulamaya altmz faktrlerin daha nce zerinde durulmayan farkl bir konu olduunu ve bu srecin farkllk oluturduunu dnmekteyiz. Palangann ne olduu ve palanga kelimesinin kkeni aratrldnda u bilgilere ulalmaktadr: Hendekle, yan yana yere akl kazklarla evrili, girilmesi g, kk kale (EYBOLU, 1991: 545), Palanga; evresi hendekle evrilmi, aa ve topraktan yaplm hisarck (HALFE, 1986: 177), Ekseriya arkas toprak dolma ahap arampollerle muhafaza edilen, kaleden kk mstahkem mevki (NAL, 2011: 539), Palanga, etraf hendekle evrili aa ve topraktan yaplan istihkam tanmlamasnn ardndan 18. Yzylda Divrii civarndaki Hac Veli Aa Palangas ve amk Palangasnn varlndan bahsedilmitir (SAKAOLU,1984: 298). 17. Yzylda apulculara kar byk kylerin evresine hendek ald ya da toprak duvarlar yapld oluyordu ki bu yolla korunan kylere idari dilde palanga denmekteydi. 17. Yzyl banda Krehir Valisinin tek seferde iinde Mucurun da bulunduu 100 palanga kapatt sylenmektedir (EKEN, 1998: 198). OUZ vd. (1994: 423) eserin Snr stihkamlarnn Glendirilmesi bal altnda, snrlarda bulunan kale ve palanga gibi istihkam mevkileri, hem snr gvenliinin hem de snr tesi askeri harekatta lojistik destein salanmasnda nemli fonksiyona sahipti ifadesinden, palangalarn kale benzeri bir yerleme olduklarn anlamaktayz. Osmanl tarihininin incelendii aratrmalar gzden geirildiinde, Osmanl Corafyasnda palangalarn bata gvenlik amac olmak zere dier baz fonksiyonlar da gzetilerek kurulan yerlemeler olmalar, verilen bilgilerin ortak yandr. Trklerin yerleim blgeleri arasnda zgn bir yeri olan palanga, bir eit tahkim yntemi olup, imparatorluun daha ok snr blgelerinde ve nemli kavaklarda

kurulmutu. 16. ve 17. Yzyllarda En ok bugnk Macaristan, Romanya, Yugoslavya, Ukrayna, Bodan blgelerinde bulunurdu. Bunun dnda, stanbul gzergah zerinde, imparatorluun Avrupa blmnn nemli ulam noktalarnda, Buda-Pirot hattnda da grlmekte idi. Srekli olarak huzursuz bir snr blgesinin varl ve ekyalk olaylarndaki art, Trkleri ucuz ve pratik bir biimde mstahkem yaplar yapmna zorlamt. Nfus miktar, eitli palangalarda deimekte idi. ok byk, zengin, bayndr palangalar olduu gibi, kyleri hatrlatacak kadar kkleri de bulunuyordu. Palangalarn ounun gelimesiyle kk ya da byk ehirler ortaya kmtr. Baz palangalar zaman iinde tmyle ortadan kalkarken, bazlarndan ise gnmze sadece kyler kalmtr (ZIROEVC, 1987: 50). 16. ve 18. Yzyllar arasnda Osmanl topraklarnda Trklerin oturduklar blgelerdeki palangalar konu alan almasnda Olga Zroevic, palangalarn zellikleri hakknda unlar sylemektedir: Srp tarihisi Stojan Novakovice gre palanga kelimesinin kkeni, eski Yunancadaki aa kt ya da aa gvdesi anlamna gelen falanx, falangos kelimelerinden gelmektedir. Novakovice gre Trkler bu kelimeyi Srpadan almlardr. Macar Trkolog Lajos Fekete, Osmanisch Parkan adl ilgin eserinde bu szce daha 13. Yzyl sonlarndan itibaren Macar dokmanlarnda rastladndan, Trklerin uzun sre kelimeyi bu haliyle kullandklarndan, ayn kelimenin sre iinde palangaya dntnden bahsetmektedir (ZIROEVC, 1987: 48). Ayn eserde, yazarn adndan ve zelliklerinden bahsettii 17 palangadan altsnn gelierek kentleme srecine girdiini belirtmektedir. Bu palangalardan, Panevo ve Hasan Paa Palangalar yollarnn bataklk olduundan ve zaman zaman

45 Az Bilinen Bir Yerleme Tipi Palangalar ve Erzincan Ovasnda Palanga Yerlemesi rnekleri

su basknna uradndan, cadde ve sokaklarnn tahtalarla kaplandn belirtmektedir (ZIROEVC, 1987: 50). Bu ifadeden, palanga kurulu yeri olarak genelde taban arazilerin tercih edildiini anlamaktayz. 17. yzylda nemli blgelerde, zellikle ulam yollarnn kesime noktalarnda palanga saysnda byk art olduu, yine bu yzyl iinde az sayda palanga tatan yaplm kalelere hatta ehirlere dnrken (halknn byk ksmnn ticaret ve zanaatla urat, Baya, Beckerek, Dunafldvar, Orova, Panteli, Sombor Palangalar gibi), kk bir ksmnn da terk edildiini grmekteyiz. .Palangalarda, cephane, mhimmat ve besin depolar ile meskenlerin yannda, palangann nemi ve byklne orantl miktarda, islm mimarinin zelliklerini yanstan mescit, cami, medrese, mektep, hamam ve han yaplar bulunmaktayd. Osmanl dnemi palangalarndaki halk reaya statsnde olabilecei gibi, baz vergi kolaylklarndan da yararlanabilmekteydi. Bir palangann Mslman ya da Hrstiyan halk, tehlikeli blgelerde asayii koruma gibi belirli bir hizmetle ykml olabilirdi. Bu tr grevleri olan palanga halk nemli vergi muafiyetlerinden yararlanabildii gibi, feodal vergileri de asgari dzeyde derlerdi. rnek vermek gerekirse, Grocka Palangas ahalisi asayi hizmetleriyle birlikte, posta hizmeti iin de at beslerdi. Panevo Palangasnda yaayanlar da Tuna Nehri zerindeki ulama yardmc olduklarndan, olaanst vergi demezlerdi (ZIROEVC, 1987: 50). ORHONLU-ZBARAN (1984: 10, 31) eserinde, Ni Kalesi - Sofya gzergahnda bulunan Halkal Palangasndan, Evliya elebi; Macaristanda Tuna boylarnda palanga olarak adlandrlan kale yerlemelerinden ve evresi 800 adm olan, 100 askerin, hanlarn ve dier yaplarn da bulunduu bir kale yerlemesi olan Aleksanka Palangasndan bahsetmitir (TEMELKURAN vd., 1978: 1960, 1973). Yine Evliya elebi Seyahatnamesinde; Salam Moha Palangas, Macar krallarndan Layoun yapsdr. slam askerinin ykt, 1532de Sleyman Hann fethinden sonra bu salam hisar, yeniden yaplmtr. Bu kaleden ileri kuzeye bir saat giderek Yeni Palangaya geldik ifadelerine rastlyoruz (CEVDET, 1971: 288, 304). Belgradn zapt, onun civarnda bulunan birok kale, palanga, kasaba ve ehirlerin de Trklere teslimini mmkn klmtr (DANIMAN, 1966: 19). Evvelce kk bir palanga halinde bulunan Zakan ve Kanije, imdi slam serhadlerinde bulunan metin ve salam kalelerin en bata gelenleridir (PEEV, 1968: 89) ve Tranbol adl palanga ahalisi de Bosna valisi brahim Paann istilalar ile teslim olmutur Ad geen palanga, Avusturya kralna ait olup, kraln iftliklerinden ve deirmenlerinden elde ettii buday ve dier zahireleri burada topluyordu (ZCAN, 1977: 58, 213) Osmanl Avrupasndaki palangalarla ilgili ok saydaki bilgiden bazlardr. ZTUNAnn (1979: 301) Odesa ehrinin az tesinde Trklerin Yank Palanga veya Yeni Palanga dedikleri tahta kalelerini, Ruslar da muhafaza ettiler ve DZDAn (1974: 171) Tlemsen (Cezayirin batsnda yer alan bir ehir)e yakn bir ehir ile bir palanga vard ki adna kale derlerdi. ok mnbit bir yerdi. Etraftaki beldelerin zahiresi buradan giderdi ifadelerinden, palangalarn Osmanl corafyasnda sadece Balkanlar ve Orta Avrupada deil, Karadenizin kuzey kylarndan, Kuzey Afrika kylarna kadar yayldn anlamaktayz. Osmanl Tarihi kaynaklarnda ska rastladmz palanga tabiri ve palanga yerlemelerini, corafi eserlerde nadiren grmekteyiz. SARAOLU, palangann mezra, kom ve aldan farkl, bir eit iftlik olduunu belirterek (1956: 139), umumi surette, ky eklindeki nfus topluluklarndan ziyade, Dou Anadoluda yerine gre mezra, kom, palanga hatta bazen al eklinde de nfus topluluklarna tesadf edilir. Palanga tabiri, Erzincan tarafna ait olup, iftlik demektir. Lakin bu iftlikler, ilerinde alanlarn birer ev kurmas gibi sebeplerle birer ky haline gelebilirler (SARAOLU, 1956: 468) diyerek, palanga yerlemeleri ile Erzincan yresini ilikilendirmitir. Trkiyede iftliklerin kurulu ve ileyiinin uzun bir mazisi olmas sebebiyle, bunlar hemen hemen her blgede genilik itibariyle ok eitli bir yapya sahip bulunurlar. Kimi yerde A.B.D.nin kr iskannn bel kemiini tekil eden farmsteadlerini hatrlatacak genilikte ve ekildeki iftliklerin yannda, kk bir

ailenin geimine ve ikametine imkan verdirecek ufaklkta iftlikler de vardr Trkiyenin iftlik eklindeki iskan guruplarnn sadece Trkiyenin bat yarsna mahsus bir ekil olmadn, bilakis dou yarsnda da iftlii andrr ekillerin, daha baka isimler altnda topland gerei ile karlalr (TUNDLEK, 1967: 121-122). Bir tarm iletmesi ekonomi terimi olan iftlik, ekilmeye ve her trl evcil hayvanlarn yetitirilmesine elverili olan, iftlik sahibi veya orada alanlarn oturmalar iin evleri ve hayvan barnaklar olan geni tarm iletmeleridir. Buna gre iftlik; iftlik evleri, burada yaplan ekme-bime veya ekme-dikme faaliyetleri ya da hayvanclk faaliyetleri ile birlikte tarmsal bir iletmedir (DOANAY, 1994: 302). Byk Menderes Blgesinde, kyler ounlukla etekte ve yamata olmasna karlk, iftlikler daha ziyade alvyal ovalarda ve genellikle nehir kenarnda yer almaktadr. Byk arazi sahiplerinden bazlar kendilerine ait arazilerinin iinde, oturmaya ynelik 2-3 katl konutlar ve bunlarn evresinde ise ambar, ahr ve iftlik alanlarnn barnmasna ynelik evler ina etmilerdir. iftlii temsil eden bu konut, genellikle arazi sahibinin adyla anlr. Dolaysyla da ayn zamanda iftliin ad belirlenmi olur. Bu iftlikleri kuranlar, ayrldklar ky ile ilikilerini ekseriya azaltm olmasna ramen, psikolojik bakmdan hemen daima koptuu merkeze bal kalmaktadr. Kurulu tarihleri ok eski olan iftlikler, nfuslarnn giderek artmas sonucu zamanla ky yerlemeleri haline dnmlerdir (GNEY, 1975: 295-297). Byk Menderes Blgesinde, Cumhuriyet dneminde asayiin dzelmesi, ulam imkanlarnn artmas, mahsul yetitirilmesinin pazar artlarna gre ayarlanmas, sulama tesisleri ve sulamal ziraatin gelimesi ve bataklklarn
Trk Corafya Dergisi
http://www.tcd.org.tr

46 Hayli kurutulmas gibi olumlu gelimelerle, ekip-dikme faaliyetlerine dayal olarak iftlik yerlemeleri ortaya kmtr (GNEY, 1975: 295). Buna karlk Erzincan Ovasndaki palanga yerlemeleri, hayvan yetitirmek (zellikle bykba) amacyla oluturulan iftlik yerlemeleridir. 16.yy. sonrasnda kurulmaya balandn dndmz palangalar, gemite ok daha geni alanlar kaplayan batakayr-mera arazilerinin ekonomik olarak kullanlabilmesi amacyla oluturulmu yerlemelerdir. Palangalarn, hayvancla dayal dier ky-alt yerleme tiplerinden olan kom veya al yerlemelerinden kolaylkla ayrt edilebilmesini mmkn klan baz farklar vardr. Komlar, allar ve palangalarda gerekletirilen ekonomik faaliyetin yani hayvancln ortak zellik olmasna ve her iki yerlemeyi kuranlarn, sr sahibi- varlkl kiiler olmasna ramen, kullanm sreleri ve meskenlerin zellikleri bakmndan farklar dikkati eker. Dou Anadolu Blgesi kom ve allarnda, genelde civarda bulunan doal malzemelerle, etraf basit bir ekilde evrilmi hayvan barnaklar ve basit bir oban kulbesi hatta bazlarnda obann geceleyecei bir mesken bile olmayabilir- sz konusu iken, palangalarda ise hayvanclk faaliyetleri (bykba hayvan yetitiricilii) gz nnde bulundurularak fonksiyonel bir biimde ina edilmi, ky meskenlerinden farksz ve eitli eklentilere sahip meskenler grlmektedir. Komlar, allar ve baz mezralarn, genelde yln belirli dnemlerinde geici yerleme olarak kullanlmalarna karlk, palangalar tamamyla daimi krsal yerlemelerdir. Ayrca, komlarda iskan, dank veya gevek dokulu iken (TUNDLEK,1967:131), palanga yerlemelerinde toplu doku hakimdir. Palanga yerlemelerini, genelde ekip-dikme faaliyetlerinin n planda olduu lkemizdeki iftlik yerlemelerinden ayran en belirgin fark ise tamamen hayvanclk amacna ynelik kurulmu olmalardr. Gnmzde farkl isimlere sahip olmalarna ramen, eskiden palanga olarak adlandrlan bu tr yerlemelere, sadece Erzincan Ovasnda deil, Erzincann ayrl lesi (Bulmu Ky) ve Tercan lesinde (Pekeri Ky), Malatyann Darende lesinde (Badirek Ky ve Ilca Beldesi), Sivasn Divrii lesinde (lekli Ky) ve Zara lesinde de (Tuzlagz ve Yaykz kyleri arasndaki Palanga Glnn dou kysnda kurulmu olan Palanga Mezras gibi) rastlanmaktadr. Yaplacak daha detayl bir aratrma ile lkemizde ad ve kkeni itibariyle gerek birer palanga olan pek ok yerlemenin tespit edilebileceini tahmin etmekteyiz. Erzincan Ovasnda Palanga Yerlemeleri ve Balca zellikleri Erzincan Ovasndaki ilk palanga yerlemelerinin, Osmanl snr boylarndaki gibi snr gvenliinin salanmas amacyla oluturulmadn, lkenin dou-bat ynl doal gzergahlarndan biri zerinde bulunmas sebebiyle, ulam fonksiyonuna bal ortaya km olabileceini tahmin etmekteyiz. zellikle ovann dousundaki Sansa Boaz ve gneybatsndaki Kemah Boaz arasnda Karasu (Frat) vadisini takip eden tarihi yol, nemli bir doal gzergah olarak uzun yllar kullanlmtr. Bu gzergah boyunca yolun gvenliini salayan ve ulam fonksiyonunu stlenmi olan palangalarn devlet eliyle kurulmu olmas muhtemeldir. Erzincan Ovasndaki palanga yerlemeleri ve mevkilerinin dal ve batakayr arazilerinin dal ile bu tarihi yolun gzergah paralellik gstermektedir. Aratrma alannda palanga olarak tanmlanan 2 yerleme (30 hanelik Hac Ali Palangas, 60 hanelik Hrrem Palangas) ile iftlik olarak tanmlanan 3 yerleme (100 hanelik Hanc iftlii, 120 hanelik Ganiefendi iftlii ve 1980 ylna kadar Yaylaba kyne bal Azizbey iftlii durumunda iken halen 150 hanelik Yeilyurt ky ) ile 1955 ylna kadar Besaray kyne bal Srbahan Palangas durumunda iken halen 65 hanelik Yeniky, bugn ky haline gelmitir. Ayrca, Kilimli kyne bal Mftnn Palangas (28 hane), Binko kyne bal Mehmet Ali Bey Palangas (5 hane) ile Ciminlibaba Palangas (12 hane) ve Besaray kyne bal Hdrolu Palangas (3 hane) ise gnmzde varlklarn koruyan palanga yerlemeleridir. Bunlardan baka, Karatu kyne bal iftlik mahallesi (7 hane) gibi iftlik adyla anlan yerlemeler de mevcuttur. Yukarda ad geen ky ve daha kk yerleim birimlerinde, GNEYin (1975: 296) de belirttii iftlik yerlemelerinin fizyonomik zellii olan kale veya surlar

andran iftlik sahiplerinin evlerine benzer meskenleri gnmzde grememekteyiz Kanaatimizce bu yaplar ya depremlerle yklm ya da depremin etkilerinden dolay hi ina edilmemi olabilirler. Bugn, kye dnm eski palanga veya halen palanga ismiyle varln srdren palanga yerlemelerinin hibirinde, yerlemelerin ekli ve mesken tarzlarnda ayrt edici karakteristik bir zellik mevcut deildir. Yani tm palangalar, grnm olarak klasik ky manzarasndan farkl deillerdir. Fakat en az Osmanllardan beri bu adlarla anlmalar ve adlarnn tamamna yaknnn bir kiiye atfen verilmi olmas sebebiyle bunlarn lkemizdeki iftlik yerlemelerine benzedii rahatlkla sylenebilir. Gnmzde ad geen bu yerlemelerde, iftlik yerlemelerine has fonksiyonlarn nispeten ekil deitirmi olmasna ramen, bu yerlemelerde yaptmz grmelerde, gemi yllarda iftlik fonksiyonlarnn daha arlkl ve belirgin olduunu renmi olmamz, bizi tarihsel kken ve kurulu amac bakmndan da buralarn, birer iftlik yerlemesi olduklar sonucuna gtrmektedir. MROLUnun (1990) 16. yy. ile ilgili yapt alma gzden geirildiinde, sahamzda bulunan hatta kye dnm palangalardan hibirinin adna rastlamamaktayz. Bu da, alanmzdaki palangalarn kuruluunun, 16. yy. sonrasnda gerekletiini dndrmektedir.

47 Az Bilinen Bir Yerleme Tipi Palangalar ve Erzincan Ovasnda Palanga Yerlemesi rnekleri

Tablo 1. Erzincan Ovas'nda Palanga ve iftlik Yerlemeleri. Hane Bal Kyn Kyn Table 1. Says Olduu Ky Tarm ayr-Mera Palanga Arazisi Varl and Farm Varl (dekar)* Settlements (dekar)* in the Erzincan Plain.
Yerlemeni n Ad Hrrem 60 Palangas Hac Ali 30 Palangas Hanc iftlii 110 Ganiefendi 120 iftlii Azizbey 150 iftlii Srbahan 65 Palangas Mehmet Ali 5 Bey Palangas Ciminlibaba Palangas Mftnn 28 Palangas Hdrolu 3 Palangas iftlik 7 Mahallesi Ayn adla ky Ayn adla ky Ayn adla ky Ayn adla ky Yeilyurt Yeniky Binko 12 Kilimli Besaray Karatu 3820 4192 6377 3067 976 1400 3238 3150 3250 4590 6150 4590 6557 500 9000 1500 1075 3565 100 3594