ANG PAGKAIN BILANG SINING

Ang pagkain ay sining, ngunit tulad ng nabanggit sa mga naunang bahagi, hindi ito isang kinikilalang katotohanan ng nakararami. Mayroong tatlong hadlang sa persepsiyon na ito, at ang mga ito ay: (1) ang argumento na mababang uri ng sentido ang pang-tikim, pang-amoy at pandama; (2) ang pang-tikim bilang subhetibo at hindi kritikal, at (3) ang pagkain bilang limitado sa aestetikong karanasan, o mababang uri ng sining.

Unang Hadlang: Lower Modality Senses

The addition of taste and food to the domain of established aesthetic theory presents problems: both inevitably come off distinctly second rate, trailing the distance senses and fine art.i

Ayon sa tradisyunal na Pilosopiya, mayroong limang sentido o senses: paningin (sight), pandining (hearing), pang-tikim (taste), pang-amoy (smell) at pandama (touch), at palaging nahihiwalay ang pang-tikim, pang-amoy at pandama bilang lower modality sensesii sapagkat ang mga itoy higit na nakatali sa katawan at hindi sa isip:

Whereas sight and hearing allow for a proper representative distance from the object of contemplation (hence for the regulating principles of consciousness and morality), taste, like its closest cousin smell, is bound up with the chemical physiology of the body. iii

Ayon kay Carolyn Korsmeyer, ang pilosopiya ay nagtatalaga ng importansya sa mind over body; reason over sense,iv kaya namay ang mga sining na ginagamitan ng paningin at

pandinig ay itinuturing higher arts, sapagkat silay nagsusulong sa pag-iisip, habang ang lower senses ay hindi kayang makapag-ambag sa sining sapagkat limitado sila sa pagbigay ng saya o pleasure isang pananaw na sinimulan nila Aristotlev at Plato,vi at ipinagpatuloy nila St. Thomas Aquinas at G.W.F. Hegel.vii Itong pananaw na ito ang siyang kinalaban nila Meredith Schwartz at Khadija Coxon; ayon sa kanila, ang sentido ng pang-tikim ang siyang unang ginagamit ng mga sanggol upang madiskubre ang kanilang paligid, kayat hindi ito maaaring maging lower sense lamang:

The sense of taste and oral touch is the first means by which infants explore their world, even before the sense of sight has been developed. The sense of taste and smell may play a larger role in structuring the information from our other senses than has been recognized by an alytic philosophers.viii

Ang mga mas kilalang pilosopo naman na sila David Hume at Voltaire, pati na ang kontemporaryong pilosopo na si Kevin Sweeney, ang mga pangunahing kumalaban sa limitadong depinisyon ng taste, sapagkat ayon sa kanila, may kakayahan itong maging kritikal,.

Ikalwang Hadlang: Ang Pang-Tikim bilang Kritikal o Subhetibo?

What we eat or drink provokes only an agreeable or disagreeable sensory response. Consequently, no object of gustatory experience can be beautiful.ix

Ayon kay Hume, mayroong malaking pagkakahawig ang mental at bodily tastes, at ang naunang nabanggit ay ang siyang may kritikal na kakayahan sa metaporikong aspeto x isang sentimentong sinuportahan ni Voltaire:

The external sense of taste with which nature has furnished us, and by which we distinguish and relish the various kinds of nourishment that are adapted to health and pleasure, has in all languages given occasion to the metaphorical word taste, by which we express our perception of beauty, deformity, or defect, in the several arts.xi

Kaya naman ayon kay Sweeney, ang kakayahan nating magustuhan ang biswal at auditorial na sining ay tinatawag na isang pagsasanay ng critical taste xii, sapagkat ang critical taste ay kaparehas ng pag-kain at pag-inom sa mga sumusuond na punto: (1) ang pag-kain ay hedonically judgemental, kung saan hinuhusgahan natin ang ating kinain sa pamamagitan ng ating reaksyon dito; (2) ang pag-kain, tulad na critical taste sa depinisyon ni Voltaire,xiii ay mayroong immediacy, kung saan nalalaman agad natin kung gusto ba natin o hindi ang ating kinain; at (3) ang paghusga sa kinain ay, tulad ng critical appreciation, nakabase sa sariling sensorial na karanasan isang puntong sinuportahan ni Immanuel Kant:

[T]his is one of the main reasons why this aesthetic power of judging was given that very name: taste. For even if someone lists all the ingredients of a dish, pointing out that I have always found each of them agreeable, and goes on to praise this food and rightly so as wholesome, I shall be deaf to all these reasons: I shall try the dish on my tongue and palate, and thereby (and not by universal principles) make my judgment. xiv

Ngunit sa ikatlong punto lamang sumasang-ayon si Kant sapagkat para sa kaniya, ang kritikal na paghuhusga ay mawawalan ng objectivity at magpapakita na lamang ng subjective liking or dislikingxv kung itoy mabilisang pagpapasiya na nakabase sa hedonikong like/dislike na reaksyon. Ibig sabihin, hindi maaaring maging sining ang pagkain sapagkat ang aesthetikong karanasan ay wala dapat pansariling pagkiling at nangangailangan ng pagninilay-

nilay, habang ang pagkain ay hanggang saya o pagkasuya lamang ang kayang marating sa minutong itoy maranasan. Ayon kay Sweeney:

Kant believes that our aesthetic experience, such as our experience of things beautiful, is like gustatory experience in being based on our own experience; however, in other respects critical appreciation is very different from gustatory experience... [he] suggests that gustatory experience cannot offer a reflective aesthetic encounter.xvi

Si Kant ang nagtaguyod ng taste of sense at taste of reflection xvii na naghiwalay sa pang-tikim sa pisikal na aspeto at pang-tikim sa kritikal na antas; ang naunay nararanasan sa isang iglap, direkta at may pansariling pagkiling, habang ang huli naman ay ang pinagninilaynilayang kasiyahan na hindi napapakita ang pansariling pagkiling, o ang tinatawag niyang free play of ones imaginative engagement with the object.xviii Para kay Kant, hindi maaaring magkaroon ng gustatory aesthetic,xix at sinuportahan din niya ang tradisyunal na pagkakahiwalay ng higher at lower modality senses,xx kaya naman nanatili ang cuisine bilang isang non-traditional medium for artxxi at hindi art object mismo; ayon kay Alexandra Alisauskas:

Art historians have acknowledged the food-themed or food based works by artists better known for other kinds of work; however, little scholarship has been done on the qualities and meanings particular to the use of food, its preparation, and its spaces as an artistic medium. Instead, food has often served as only a symbol of other cultural or aesthetic themes.xxii

Ang limitadong pag-unawa sa sining at aestetiko naman ang siyang ikwinestiyon ni Sweeney:

Is calling such dishes beautiful or profound a misuse of these evaluative labels? Because it appeals to our bodily appetite for sustenance, is food not the sort of thing that can be beautiful? Is food too simple a pleasure to be seriously identified with these aesthetic labels?

Ayon sa kaniya, ang pagkain ay posible parin maging maganda, ngunit ang problema sa ganitong pananaw ay hindi parin nakwalipika ang pagkain bilang art object, sapagkat ang kagandahan ay nahahanap din sa mga non-art objects na kabilang sa aestetikong karanasan. Itong pagsasanib ng sining sa aestetikong karanasan ang isa pa sa mga nag-ambag sa pagtingin sa pagkain bilang non-art object, na siyang pinamunuan ni Yuriko Saito.

Huling Hadlang: Limitasyon ng Pagkain (Aestetikong Karanasan; Minor Art)

If everyone is an artist and everything is art, then those features which characterize art...will lose relevance because there will be no distinction between art and non-art.xxiii Tefler uses the notion of reaction for aesthetic evaluation and a modest institutional theory for artistic classification, and concludes that food is art, but only in a minor sense because it is inherently temporal, nonrepresentational, and cannot move one emotionally.xxiv

Para kay Saito, higit na maige kung wala ang sining at mayroon nalang aestetikong karanasan sapagkat ililihis tayo ng art-centered approach sa ating aestetikong buhay habang nililimitahan nito ang saklaw ng aestetiko;xxv ayon kay Saito, kapag inilagay ang non-art object sa larangan ng art ay magmumukha lamang itong second-rate na sining, kaya naman nararapat na aestetikong karanasan na lamang ang itawag sa mga ganitong uri ng sining:

In general...non-art objects...do not provide coherent design, dramatic tension, or intense expressiveness to the same degree that many works of art do. Consequently, even when they are considered to be art or like art, they are treated as a kind of wannabe art or second -rate art, which falls short of those qualities expected in art.xxvi

Ito naman ang siyang ginamit ni Korsmeyer na basehan pagdating sa sining ng pagkain; ayon sa kanya, nililimitahan ng konsepto ng pagkain bilang sining ang pagkain mismo, sapagkat magiging mahinang uri ito ng sining na walang laban sa ibang fine arts, habang hindi naman kaya ng sining na mailarawan ng husto ang likas na katangian ng pagkain:

The concept of art, dominated as it is today by the idea of fine art, is a poor category to capture the nature of foods and their consumption. While one earns a bit of stature for food by advancing it as an art form, the endeavor is apt to divert attention from the interesting ways in which the aesthetic importance of foods diverges from parallel values in art.xxvii

Itoy sinuportahan ni Elizabeth Tefler; ayon sa kanya, kung maging ganap na porma ng sining man ang pagkain ay hanggang minor art lang ang kaya nitong abutin. Ang unang punto ni Tefler kung bakit minor art lang ang pagkain ay dahil pansamantalang bagay lamang ito na kailangan ikonsumo para mapahalagahan:

We must conclude that works of art in food, whether c reative of interpretive, cannot gain the same statue as those of greater permanence...[Their] peculiar poignancy depends on their evanescence, and such art cannot have immortality as well. (FT, 59)

Sa puntong ito ginamit ni Tefler ang tinatawag ni Dave Monroe na Consumption Exclusion Thesis,xxviii isang teoryang pinamunuan ni Hegel na nagsasabing kahit anong

naikokonsumo ay hindi na maaaring maging sining sapagkat ang sining ay mayroong pagkapermanente:

Food is often dismissed as a genuine artistic medium on the grounds that the object of culinary art is consumed as it is enjoyed...The objects of higher art forms, like painting and sculpture, do not suffer from this defect and, so the thinking goes, are proper art objects, while food is not. xxix

Ang ikalawang punto ni Tefler ay ang pagka-non-representational ng pagkain; ayon sa kanya, ang pagkain ay hindi nagpapahiwatig ng kahit ano, hindi katulad ng totoong sining:

Food does not represent anything else, as most literature and much visual art does. We can see the representational arts-painting and literature-as telling us something about the world and ourselves, and we can see the world and ourselves in the light of ways in which they have been depicted in the representational arts. But we cannot do either of these things with food.

Ang huling punto ni Tefler ay ang kawalan ng pagkain ng kakayahang maapektohan ang ating emosyonal na saligan, di tulad ng napakagandang himig na nakakapagpaiyak sa atin:

Speaking for myself...[food]...cannot shake us fu ndamentally in that way which the symptoms are tears or a sensation almost of fear. We are not in awe of good food, and we hesitate to ascribe the word beauty to it, however fine it is. (FT, 60)

Itong huling punto ay nakabase sa paniniwala ni Tefler na ang bagay ay magiging sining lang kapag ang turing dito ng lipunang kinabibilangan nito ay bilang isang bagay na ginagawa para sa aestetiko nitong halaga at hindi para sa praktikal na gamit nito:xxx

One appreciates [art] for its own sake and not for the benefit it brings to me or others...xxxi

Kaya naman ang pagluto ng pagkain ay kadalasang tinitignan bilang craft lamang,xxxii sapagkat sa tradisyunal na kanluraning konsepto ng sining, ang art objects ay walang instrumental na halaga,xxxiii samantalang ang pangunahing dahilan ng paggawa sa pagkain ay isang pangangailangan, at kailanmay hindi ito mawawalan ng praktikal na dimension. Ang sining ng pag-kain naman ay mapag-pansin at mabusising paraan ng pag-kain na tinawag na aesthetic eating ni Tefler,xxxiv at ibinase niya sa aesthetic reactions o sa mga reaksyon na nakabase sa kung paano iniintindi ng mga sentido ang isang bagay; xxxv itoy mga mabilisan ngunit objektibong pagpapasiya kung nagustuhan ba ang pagkaing kinain at hindi nilamon:

Aesthetic reactions are non-neutral, intense, non-instrumental and are often accompanied by judgements for which the judgers claim a kind of objectivity [reflective taste experience] xxxvi

Itong magkahiwalay na sining ng pagluto at pag-kain ang siyang tinutukoy ni Tefler na sining ng pagkain na minor art, at ayon sa kaniya, itoy posibleng sining ng masa; xxxvii sa ganitong linya ng pag-iisip, ang mga sining ng masa para kay Tefler ay minor art lamang. Nabanggit na ang mga pangunahing argumento na tumututol sa estado ng pagkain bilang art object; sa susunod na bahagi naman iisa-isahing kalabanin ang mga iniharap na punto kung bakit hindi art object ang pagkain, simula sa mga inilahad nila Saito, Korsmeyer at Tefler. Susundan ito ng paghamon sa sinabi ni Kant tungkol sa pang-tikim bilang subjective gamit ang mga gawa ng mga nagtatag ng gastronomiya na sila Grimod at Brillat-Savarin. Pagkatapos ay isasalaysay kung paano naging sining ang pag-kain, at sunod ay dedepensahan kung paano

naman naging sining ang craft ng pagluluto. Pinakahuli ang pagtalakay sa Traditional GastroCulinary bilang ipinag-isang larangan ng sining ng pagkain. Ang pagbibigay ng mga theoretical justifications ang basehan ni Arthur Dantoxxxviii upang masabi na ang isang bagay ay sining, kaya naman ito ang gagawin sa pag-aaral bilang paglapit sa paksa ng gastro-culinary art.

Paglulutas: Ang Pagkain bilang Art Object

Not all food is great art not all food is great food but all food has the potential to be art... If food is going to be seen as art, it needs a context in which significant experiences of the aesthetic can come out of everyday life.xxxix Ang problema sa talakay ni Saito ay hindi niya tinitignan ang kabuoan ng sining; kahit na ang pag-kain at pagluluto ay hindi western paradigmatic art tulad ng paghahabi at pagpapaet ay hindi ibig sabihin na ang mga itoy hindi na sining. Ayon kay Dewey, ang sining ay hindi dapat nahihiwalay sa pang-araw-araw na karanasang aestetiko, ngunit hindi ibig sabihin ay dapat wala ng kaibahan ang dalawa; ang isang bagay ay magiging sining, ani niya, kung itoy nilikha para sa immediate satisfaction ng tagalikha,xl ngunit sa punto de bista ni Saito ay naging marginalisado naman ang lahat ng katutubong sining. Ayon sa kanya, hindi kayang maging art objects ang mga ito sapagkat ang depinisyon niya ng sining ay limitado lamang sa mga bagay na nasasagot ang anim na katangian ng paradigmatic art,xli ngunit ang mga katangiang ito mismo ang siyang gagamiting ng manunulat upang makwalipika ang pagkain bilang art object. Una, mayroon dapat na tamang paraan ng pagranas sa isang bagay para itoy maging art object, at itong ang paraan na itoy ipinamamahalaan ng mga conventional agreements xlii na nagpapadistansiya sa madla at sa likhang-sining:

We sit still and quiet during a classical music concert or theater performance, and we look at a painting or sculpture without touching, smelling, moving, or holding it. We are distanced from the object, both literally and metaphorically. xliii

Ang katangiang ito ay angkop sa sining ng pagkain, kung saan masasabi na ang mga tamang asal sa hapag-kain o table manners ang siyang conventional agreement na nagsasabi ng tamang pagranas sa art object (halimbawa: pag-gamit ng mga kubyertos na kutsarat tinidor o malinis na mga kamay sa pag-kain at ng mga plato bilang lalagyan ng pagkain; pag-kain ng paupo at hindi pahiga, atbp.), habang ang pagtingin naman natin sa pagkain ay hindi lamang distanced, kung hindi halos sagrado, sa punto na ang tutong o bahaw na kanin ay gagawing sinangag upang makain muli, habang halos lahat naman ng parte ng baboy ay ginagamit sa pagluluto imbes na itapon, para walang masasayang.xliv Ang ikalawang katangian ng paradigmatic art ay ang paggamit nito sa higher senses, ngunit tulad ng nabanggit nila Schwartz, Hume at Voltaire, ang estado ng pag-tikim at pangamoy bilang lower senses ay hindi na totoo sapagat itoy may kakayahan ding maging kritikal; higit pa dito, may sariling aestetiko ang gastro-culinary art, na siyang tatalakayin sa pagsusuri sa Pinakebt Pizza. Ang ikatlong katangian ayon kay Saito ay ang authorial identity kung saan ang art object ay ginawa ng artist upang itoy maging sining, xlv ngunit ang ganitong intentionality conditionxlvi ay matagal nang na-reject ng dadaism,xlvii kayat itoy walang bisa. Sunod na katangian ang permissibility of modification kung saan bawal palitan ang essence ng isang art object:

We refrain from eliminating several bars at the end of Beethovens later symphonies, erasing some pencil marks from a painting, or adding another chapter to a novel. xlviii

Sa unang tingin, nagmistulang hindi kabilang sa katangiang ito ang tradisyunal na pagkaing Pilipino sapagkat kasama sa foodways natin ang pagbago sa ating kinakain base sa ating sariling panlasa gamit ang sawsawan,xlix ngunit gaya ng nabanggit tungkol sa tradisyon, may limitasyon ang maaaring mabago, at hindi naiiba dito ang tradisyunal na resipe, na siya ring tutugon sa ika-limang katangian na stable identity na nagsasabing ang sining ay mayroong dapat pagka-permanentel kaparehas ng Consumption Exclusion Thesis ni Hegel na ginamit din ni Tefler. Ayon kay Dave Monroe, hindi totoo na ang proper art objects lang ang permanente, sapagkat ang mga culinary art objects na may struktural na pagkakahambing sa mga ephemeral performance arts ay nagiging permanente din sa pamamagitan ng codification sa kaso ng pagkain, ito ang resipe na siyang nagsisilbing proeba na itoy nananatili pagtapos nitong makonsumo, tulad nalang ng score sheet sa musika.li Sinuportahan naman ito ni Kuehn, at ito ang ginamit niya upang ma-pabulaanan ang sinabi ni Tefler tungkol sa transcience ng pagkain:

Of course the written score of a particular piece of musice is not evanescent, but neither is a recipe. And yet Telfer does not acknowledge that the score, just as the scope, must be performed to be appreciated; it must be temporally actualized... Why is the conclusion of food is a minor art partially because of its temporal nature not also a cheapening applicable to music, theatre, musicals, movies, dance and poetry readings?lii

Ang huling katangian ay ang pagkakaroon nito ng aesthetikot iba pang kahalagahan; liii ito naman ang katumbas ng pagiging non-representational ng food ayon kay Tefler, na siyang kakalabanin ng maraming specialists ng ibat ibang larangan, at kabilang na dito sila Denise Gigante, Sidney Mintz, Doreen Fernandez, Kevin Sweeney at Glenn Kuehn.

Ang pagkain, ayon kay Gigante, ay isang simbolikong sistema na siksik sa social meaning, kaya namay ang halaga nito ay kailanmay hindi pangkalusugan lamang. liv Ito namay sinuportahan nila Mintz / Du Bois at Robert Chester III / Nicolaas Mink: ayon sa nauna, ang pagkain ay culturally defined material substances used in the creation and maintenance of social relationships na parehong nagpapatibay ng mga pinagsamahan at naghihiwalay din sa ibat ibang grupo,lv habang para sa nahuli, ito ang nagtatakda sa mga hangganan ng kultura, bansa at henerasyon habang pinapatakbo ang ekonomiyat kabihasnan ng mundo sa pamamagitan ng pangangalakal.lvi Ito namay may kakayahang magpaalala ng mga nakaraang karanasan ayon kay Fernandez:

[Food digs] deep into human experience, because tasting, eating and savoring are very intimate ventures... They occur within the person, involving memory, sensation, pleasure. When one describes food, one does not use words alone, but the readers' remembering as well of past pleasures, savored sensations. One writes on and with the readers' palates, alluding to food tasted as children, drawing on their reservoirs of pleasure. In effect, one draws on all of the culture that shaped oneself and one's readers.lvii

At itong malakas na koneksyon ng pagkain sa karanasan ay sinang-ayunan ni Cwiertka, sapagkat itoy mayroong malalim na emosyonal na kahalagahan. Dagdag pa niya:

Food constitutes a critical component of national culture... Because it is a biological necessity, food is impossible to avoid, along with whatever messages it carries. lviii

Ayon kay Jon Holtzman, ang pagkain bilang kawing sa alaala at bilang sosyo-kultural na bagay ay ilan sa mga karaniwang tinatahak na landas ng food studies;lix itoy inilagay na sa konteksto ng kultural na antropolohiya bilang open cultural system,lx at ng kasaysayan bilang

touchstone to memories, a measure of relationships with nature, with [our] fellowmen, with the world,lxi kayat hindi mapagkakaila ang representational ability nito. Kahit na ikinokonsumo pa man itoy hindi nawawala ang halaga nito kapag itoy ihinulma sa intelektwal na molde, lxii tulad ng sining. Maliban pa sa mga nabanggit, ang pagkain ay may kakayahan ding maging mimetiko,lxiii tulad nalang ng interpretasyon ni Sweeney sa isang tula ni Lewis Carroll na pinamagatang Mock Turtles Song:

Beautiful soup, so rich and green, Waiting in a hot tureen! Who for such dainties would not stoop? Soup of the evening, beautiful Soup! Soup of the evening, beautiful Soup!lxiv

Mock turtle soup [is] a soup made out of veal to resemble turtle soup. The importance of mock turtle soup being hailed as a beautiful soup is that such a soup has a mimetic quality (i.e., it imitates something, namely turtle soup). In the earlier-discussed division between objects of sight and sound and objects of taste and smell, the former could be crafted into mimetic objects whereas the latter, it was thought, could only be examples of themselves. Yet here was an example that challenged that distinction: a food was recognized as being mimetic and, in virtue of that, might be beautiful. lxv

Sa kabila ng sandamukal na pagdadahilang nabanggit, ang pinaka-angkop na pagkalaban sa isinambit ni Tefler tungkol sa pagiging non-representational ng pagkain ay nananatiling galing kay Kuehn, sapagkat inilagay niya ito sa konteksto ng sining ni Dewey. Ang pagkain, ani niya, ay:

[E]xpressive of contextual, not of cognitive meaning...Here, the representational ability of food is not of cognition, but of context. Our social, political, cultural, spiritual, symbolic and familial relationships and lives are in part expressed through food because they are contextually constructed around cooking and eating-and cooking and eating with others. The manner in which recipes are constructed and prepared represents cultural heritages, traditional culinary techniques, and artistic abilities, [while] eating around the world can certainly represent not only the obvious cultural differences of various societies, but also the economic, political, agricultural, religious, familial and personal differences we have. lxvi

Ayon kay Kuehn, ang paglalarawan ni Tefler sa pagkain bilang sining ay makaluma, kaya hindi na ito nakapagbibigay ng pagkakaintindi na angkop sa kontemporaryot pang-araw araw na kontekstong pinakikisalamuhaan natin ang aestetiko ng paglulutot pag-kain.lxvii Kaya namay nasabi niya na ang pagkain ay may kakulangan ng kasidhian, kung saan hindi nito kaya tayong apektohan sa emosyonal na antas, di kagaya ng ibang mga sining na kaya tayong paiyakin tulad ng musika; ito namay madaling sinagot ni Kuehn, sapagkat ayon sa kaniya, hindi dahil hindi tayo napapaiyak ng pagkain ay naging mababaw na ito na uri ng sining; ibig sabihin lang nitoy isa itong ibang uri ng sining, at nagkataong ito ang uri na hindi nagpapaiyak ng tao sa regular na pagitan:

Eating a meal is qualitatively different than hearing a beautiful and moving piece of music, but the experience of listening to music is qualitatively different from viewing a dance performance, which is different from viewing paintings, which is different from watching a play. The experiences are all qualitatively different because the context is different, and each is perhaps uniquely able to convey certain aesthetic qualities that others cannot...It does not mean food lacks any expressive capacities; it just cannot articulate the emotion that music can.lxviii

Ang pagiging instrumental ng pagkain ay nagdulot sa estado nito bilang minor art ayon kay Tefler, ngunit ayon kay Kuehn, kung pambuhay lang ang halaga ng pagkain sa atin ay dapat matagal nang puro masustansiyang pagkain na walang lasa ang kinakain natin.lxix Ang pagtingin ni Tefler sa sining bilang walang instrumental na halaga ang kinalaban ni Coomaraswamy; ayon sa kaniya, ang mga likhang-sining na mayroong utilitarian na halaga, o ang tinatawag na craft ni Raviv, ay sining sa katutubo, kristyanot oriental na konteksto, basta bat ginawa ito sa tamang paraan:lxx

There is no essential distinction of a fine and useless art from a utilitarian craftsmanship. When it has been decided that such and such a thing should be made, it is by art that it can be properly made. There can be no good use without art: that is, no good use if things are not properly made. The artist is producing a utility, something to be usedfunction and meaning cannot be forced apart; the meaning of the work of art is its intrinsic form lxxi

Ito rin ay sinang-ayunan ni Sartwell; ayon sa kanya, ang kasaysayan ng sining ay hindi mahihiwalay sa craft; sa Renaissance ng Europa, ang fine arts ay itinuturing craft, at itoy pinatunayan ng pagiging kabilang ng mga pinto sa ibat ibang craft guilds, pati na sa klase ng pagsasanay na natamo nila.lxxii Ang art for arts sake na pagtingin ang kinalaban naman nila John Dewey, Felipe De Leon Jr. at Alice Guillermo; ayon kay Donald B. Kuspit, ang Art as Experience ni Dewey ay isang direktang atake dito;lxxiii para naman sa ikalawa, ang makakanluraning perspektibo na naghihiwalay sa sining at sa pang-araw araw na gawain ang pinakamalaking hadlang sa pagunlad ng katutubong sining ng Pilipino:

The theory of art for arts sake postulates the reduction of art to purely formal relations. In the hands of a sensitive artist, however, art does not actually degenerate into this condition. [Art for arts sake]

is in stark contrast to folk or traditional art, where artistic forms act as the matrix for a host of contents representing many levels of meaning appreciated by the members of a cultural community. lxxiv

Kung ang depinisyon ni Tefler ang gagamitin sa puntong ito, lahat ng katutubong sining ay minor art lamang; kaya namay gagamitin dito ang konsepto ni Alice Guillermo ng sining bilang construct na may sariling moda ng produksyon at social import na dapat pinag-aaralan sa pambansat ekonomikal na konteksto ng kinalolooban nitong lipunan:lxxv

This perspective effectively does away with notions of genius and of the artist as a privileged being above ordinary mortals and therefore as one to be revered and never questioned. It also does away with the notion of art as a mysterious ineffable creation rather than real work in the real world. lxxvi

Ang huling tutugunan na sinambit ni Tefler ay ang art through evaluation, o ang paniniwala niya na ang halaga ng sining ay nahuhusgahan depende sa rekasyon ng tao dito; lxxvii ito ang tinatawag ni Kuehn na subjectivist I like it theory na may kakulangan sapagkat wala itong kaakibat na eksplanasyon:lxxviii

For Telfer, the judgement of art as being good or bad will be based on the pleasure of the aesthetic recation because it is to the reception of an intense sense impression that she appeals for an understanding of aesthetics... [but she] never talks about aesthetic experience, only aesthetic reaction... Telfer claims that pleasure must be involved in an experience of art, yet without an explanation of why aesthetic reactions can happen, we have no means of saying why anything is art at all apart from the fact that we react to it pleasurably.lxxix

Higit na angkop ang pananaw ni Dewey na relational ang aestetikong karanasan at hindi reaktibo,lxxx sapagkat ibig nitong sabihin ay hindi na subjective ang basehan:

What Dewey offers is a sense of aesthetic experience based on integrated interaction instead of subjective reaction [where] aesthetic value is not based on reaction, but on a coherent transformative interaction, and...the issue of liking the experience does not even enter into the situation.lxxxi

Kahawig ng proposisyon ni Dewey ang tindig ni Kant pagdating sa pagiging objectibo at kritikal ng aestetikong karanasan ang tinatawag ni Kant na Taste of Reflection at sa susunod na bahagi ipapakita kung paano naging objective ang gastronomiya; ngunit bago ito, tatalakayin muna ang kasaysayan ng gastronomiya upang maipakita kung paano ito naitatag bilang sining.

Pagsulong: Haute Gastronomy at Good Taste bilang High Art

Animals feed themselves; men eat; but only wise men know the art of eating. Men who stuff themselves and grow tipsy know neither how to eat nor how to drink.lxxxii

Ang gastronomiya ay nagsimula sa haute cuisine, isang masaliumot na pormalisadong istilo ng konsumpsyon na nagsisilbing paraan upang makilala ang pagkakaiba ng klase sa lipunan,lxxxiii na hindi pwedeng mawalan ng conspicuous consumption, servile labour and culinary elaboration that characterised high society.lxxxiv Mayroong dalawang manunulat na nagtaguyod sa larangan ng gastronomiya, at ang founding fathers na itoy sila Alexandre-Balthazar-Laurent Grimod de la Reynire (17581838) at Jean-Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826).lxxxv Si Grimod ay kabilang sa high society na nabanggit bilang isa siyang anak ng mayamang heneral, at siya ang nagsimula ng kritikal na pag-kain o gourmandism noong nagtatag siya ng isang grupo ng piling mga taong tinawag na

Jury des Dgustateurs o Tasting Jury na nanghuhusga ng pagkaing hinain sa kanila, na kadalasay haute cuisine;lxxxvi itong committees of taste ang siyang nagtaguyod sa pagkain bilang fine art.lxxxvii Ang gourmandism ay ang impassioned, considered, and habitual preference for whatever pleases the taste na kalaban ng overindulgence;lxxxviii ito ang nagbigay daan sa pagkakahiwalay ng pag-kain at paglamon:

As a social animal, man doesnt just eat: he dines. Anthropologists today confirm that while human beings have much in common with beasts, only humans develop what are called cuisines. lxxxix

Dahil ang taste ay may gawi na maging lower sense dahil itoy nakatali sa kata wan, sa galak ng laman at sa peligro ng kalabisan,xc ang mga gourmand ay nagsumikap na hindi maging mapagpalayaw upang hindi matawag na glutton,xci o isang taong palaging nagpapakita ng gutom, at lumalamon lang ng pagkain para mapawi ito,xcii kaya namay hindi na siya kabilang sa high o tasteful na lipunan ng mga gourmand:xciii

Men who eat quickly and without thought do not perceive the [many] taste impressions... [This] class of unfortunates is made up of the inattentive, the flighty, the overly ambitious and all those who try to do two things at once, and eat only to fill their bellies. xciv

Ayon kay Mennel at Gigante, ang mga gourmand ay ang mga taong naglilinang ng refined tastexcv at nagtiyatiyaga upang mahasa ang kakayahan nilang makapag-tikim ng ibat ibang lasa ng pagkain.xcvi Ngunit hindi ibig sabihin nito na ang mga ginagawa sa ngalan ng kayumian ay agad na mabuti, tulad nalang ng aristokratikong ideal na Je ne sais quoi, ang

sadyang pagkawalang-bahala sa mga tuntunin ng magandang asal,xcvii na siyang nagpatibay ng pag-ayaw ng tao sa gluttony noong panahon ni Haring George IV.xcviii Sila Grimod at kaniyang Tasting Jury ang siyang mga taong nagpaunlad sa gourmandism, at noong isinulat ni Grimod ang kanilang mga natuklasan sa Almanach des Gourmands o Almanac of Gourmands, siya na ay naging isang ganap na gastronome, o isang nagsusulat na gourmand na tumutulong sa iba upang mahasa din nila ang kanilang panlasa, pati na isang teorikot tagapagpalaganap ng gastro-culinary taste.xcix Ang Almanac ay mayroong kritika ng mga restaurants, cafes [and different] food suppliers of every kind sa Paris, pati na awtoritatibong pangaral ukol sa pagkakasunod -sunod at komposisyon ng potahe, pagkabuo ng menu atbp.c Ito ang nagsimulang magtatag sa pagkain bilang fine art:

Food was fast becoming a fine art, and a public was being trained by self-appointed gastronomical Men of Taste in how to appreciate it...To leave the cookbook and enter the world of gastronomical writing was to leave the kitchen and enter the dining room, a new public exhibition space for taste.ci

Sa unang pagkakataon, ang mga tastebud ay nagkaroon ng kapantay na pananagutan sa sining tulad ng mata at tenga,cii at ang gastronomiya ay naitatag bilang isang larangan na nakapokus sa pag-kain at hindi pagluluto noong sinabi mismo ni Grimod na ang kaniyang Almanac ay hindi cookbook kundi isang librong nagpapasigla ng gana o appetite ng mga mambabasa nito, ciii at alam ito ng mga mambabasa:

Readers knew they were witnessing the remaking of aesthetic taste explicitly as a gustatory phenomenon: culinary artistry was to be appreciated philosophically, and a culinary public was being created and trained in the judgment of oral and olfactory sensation.civ

Kaya naman kailangan pa maitatag ang kulinarya bilang sining, at maipakita na magkasamang kumikilos ang dalawang pinaghihiwalay na sining ng gastronomiya at kulinarya sa gastro-culinary art, o sining ng pagkain sapagkat pareho silang kinakailangan upang mapahalagahan ang kahit anong pagkain bilang sining. Sa kabila ng lahat, ang Alamanc ni Grimod ay hindi napagtuunan ng atensyon sapagkat bihira itong nalimbag, hindi ito napatnugutan, at higit sa lahat, hindi naisalan ng buo sa Ingles.cv Maliban pa dito, mayroong pagka-eksibisyonistat ekslusibista ang mga naitala dito, cvi sapagkat ang pokus nito ay ang pang high class na haute cuisine, marahil dahil nanggaling si Grimod sa elitistang bahagi ng lipunan. Kaya naman mas natangkilik ang La Physiologie du got o The Physiology of Taste, or Meditations on Transcendental Gastronomy ni Brillat-Savarin

sapagkat kahit isa itong highly speculative na gaway naisulat ito sa perspektibong nahulma ng parehong metropolitan at rural na tradisyon ng pag-kain,cvii kaya itoy mas madaling naintindihan ng madla,cviii at maaaring gamitin kahit sa tradisyunal na cuisine. Dito hinamon ang pananaw ni Kant na hindi maaaring magkaroon ng gustatory aesthetic.cix

Pagpapaliwanag: Taste bilang Kritikal; Kulinarya bilang Sining

The discovery of a new dish does more for human happiness than the discovery of a star. The Creator, while forcing men to eat in order to live, tempts him to do so with appetite and then rewards him with pleasure.cx

Ayon kay Brillat-Savarin, may tatlong uri ng pag-tikim: Direct, Complete at Reflective tasting.cxi Ang naunay ang pagranas ng isa sa mga limang taste property - tamis, alat, asim, pakla at linamnam - sa pinakapangunahin nitong aspeto, at itoy nakabase sa dilat utak.cxii Ito ang katumbas ng tinutukoy ni Kant na Taste of sense, kaya namay ang mga simpleng pag-tikim na itoy posible lamang maging agreeable o disagreeable.cxiii Ang complete tasting naman ay ang siyang nararanasan pagkalunok sa pagkain; habang itoy dumadaan sa lalamunan ay ipinapahayag nito ang kaniyang buong amoy sa nasal cavity, kaya nakakabuo ng lasa o flavor. cxiv Ang reflective tasting ay ang huling dako ng proseso kung saan napagninilay-nilayan na ang kinain, at ginagamitan ito ng higit na sopistikadong pamamaraan ng pananalita tulad ng metaporikal na wika upang mailarawan ang karanasan;cxv ito ang katumbas sa sinasabi ni Kant na Taste of Reflection, kung saan nagaganap ang imaginative free play. cxvi Ang mga sumunod ay ang pangangahulugan ni Brillat-Savarin sa tatlong uri ng tasting:

The direct sensation is the first one felt, produced from the immediate operations of the organs of the mouth, while the body under consideration is still on the fore part of the tongue. The complete sensation is the one made up of this first perception plus the impression which arises when the food leaves its original position, passes to the back of the mouth, and attacks the whole organ with its taste and its aroma. Finally, the reflective sensation is the opinion which ones spirit forms from the impressions which have been transmitted to it by the mouth. He who eats a peach, for instance, is first of all agreeably struck by the perfume which it exhales; he puts a piece of it into his mouth, and enjoys a sensation of tart freshness which invites him to continue; but it is not until the instant of swallowing, when the mouthful passes under his nasal channel, that the full aroma is revealed to him; and this completes the sensation which a peach can cause. Finally, it is not until it

has been swallowed that the man, considering what he has just experienced, will say to himself, Now there is something really delicious! cxvii

Para kay Brillat-Savarin, ang aestetikong karanasan ay hindi lamang pinag-sama-samang mga direct na sensation, sapagkat ang kabuoan ng karanasan ang pagkakasunod-sunod ng direct at complete tasting ang siyang maghihikayat ng pagninilay-nilay, na nangangailangan ng isang mapanimdim, objektibot kritikal na pananaw.cxviii Ang isa pang inambag ni Brillat-Savarin ay ang konsepto ng Pleasures of the Table bilang aestetikong karanasan; ito ang reflective sensation na galing sa ibat ibang pangyayari ng lugar, oras, bagay at tao na kasama sa paligid ng pagkain, at nakadepende sa pag-prepara ng paghain ng pagkain, at nagaambag sa buong karanasan ng pagkain.cxix Ayon kay Brillat-Savarin, ang sangkatauhan ay gumagawa ng kung anu-anong paraan para lang mapahaba ang pleasures of the table, kabilang na ang pag-ayos sa hapag-kainan at pakikipag-usap sa mga kasalo.cxx Isang halimbawa na dito ang sistema ng paghain ng pagkain sa Japan, kung saan ang mga pagkain ay inilalapag ng sabay-sabay sa mesa upang mabigyan ang mga taong kakain ng kalayaang pumili ng kanilang kakainin:cxxi

It is up to us to decide the order in which we eat food from various containers: one bite of rice followed by a slice of pickle, a bite of a carrot, then a sip of soup, back to rice, then to a bite of fish, and so on... The activity of eating here is not just a matter of consumption, but also of making aesthetic choices concerning the best order for elucidating each ingredients taste and texture. cxxii

Higit sa lahat, hindi ito limitado sa high society, di tulad ng haute cusine, kayat itoy angkop sa tradisyunal na pagkain:

The pleasures of the table are for every man, of every land, and no matter of what place in history or society.cxxiii

Ito ang tinatawag na appreciative alimentationcxxiv o appreciative tasting,cxxv at magaganap lamang ito kapag alam ng kumakain na dapat lasapin ang pagkain para mapasok niya ang tamang frame of mind:cxxvi

A specimen of experience is aesthetic if it involves the apprehension/comprehension by an informed subject ... of the formal structures, aesthetic and/or expressive properties of the object, and/or the emergence of those features from the base properties of the work and/or of the manner in which those features interact with each other and/or address the cognitive, perceptual, emotive, and/or imaginative power of the subject.cxxvii

Ang huling ambag ni Brillat-Savarin ay ang konsepto ng pagluluto bilang sining; ayon sa kaniya, ito ang unat pinaka-importanteng sining, sapagkat ito ang tunay na nagsulong ng kabihasnan ng tao,cxxviii habang ang tagaluto namay isang ganap na artist na nagiiba ng foodstuff upang makagawa ng masarap na pagkain.cxxix Itoy sinuportahan ni Crispin Sartwell:

Cookery is another activity with an aesthetic dimension in virtually all cultrues, as the question goes far beyond the satisfaction of hunger or the demands of nutrition, into the creation of dramatic and refined experiences.cxxx

At dahil parehong sining ang pagluluto sa pag-kain, ipinag-isa sila dito upang bumuo ng isang komprehensibong pilosopiya ng pagkaincxxxi na maglilinaw sa saklaw, limitasyon at layunin ng gastro-culinary art.

Ang pinagkaiba ng traditional at haute gastro-culinary art ay ang cuisine na itinutukoy nito, pati na ang lipunan at kultura na naglulutot kumakain dito, habang ang pagkakaiba naman sa halaga ng mga cuisine ay hanggang pangalan lamang; nagiging high ang cuisine at sining kapag silay ginawa sa pangalan ng good taste isang branding na placebo lamang ayon kay Jeremy Iggers:cxxxii

[There was] a wine tasting in France where wine experts heaped scorn on supermarket wines and lavished praise on wines from prestigious wineries, until they learned that the contents of the bottles had been switched.cxxxiii

Gayumpaman, hindi mapagkakaila na may mga bagay na natatangi sa tradisyunal na cuisine: ayon kay Ferguson, heograpiya ang nagpapamahala dito habang ang produksyon at konsumption nito ay nagaganap sa iisang lugar, at ang mga lokalidad sa isang rehiyon na may iisang tradisyunal na cuisine ay naghahati sa pare-parehong moda ng preparasyon.cxxxiv Sa tradisyunal na cuisine din kabilang ang isyu ng authenticity, na ayon kay Ferguson ay dapat pinapalitan sa isyu ng pagkakakilanlan:

Is a localized, product based cuisine authentic when reproduced elsewhere? Because every cuisine continually negotiates indigenous and imported foodstuffs, it is far more useful to replace authenticity with integrity or identity. Does the cuisine hold together? Is the whole somehow greater than the sum of the changing parts that it never ceases to incorporate? How strong is the power of assimilation?cxxxv

Sa pagbubuod, ang pagkain ay mimetiko dahil ito ay kumakatawan sa kultura, tradisyon o istilo ng pagluluto; pragmatiko dahil may halaga ito hindi lang sa pagpapanatili ng buhay kundi pati ng kultura; pormal sa pamamaraan ng pagluluto, at kritikal sa pamamaraan ng pag-kain.cxxxvi

Mga Isyu sa Pagkaing Pilipino bilang Sining

Merong dalawang isyu sa pagkain bilang sining, at ito ang familiarity ayon kay Doreen Fernandez, at ang humanity ayon kay Glenn Kuehn. Ayon kay Fernandez, ang pagkain sa Pilipinas ay nagmimistulang mababang uri ng sining sapagkat itoy napakakilala sa bawat rehiyon at lokalidad ng kapuluan, na halos wala nang nakakaalam nito:

[Food] is so well known in each region, in each locality, all over the Philippines, that it is almost unknown. It suffers from familiarity. It is assumed; it is everyday fare.cxxxvii

Kabilang sa layunin ng food studies ang pag-de-routinise sa paglulutot pagkain,cxxxviii at ang tesis na itoy hindi nagkaiba dito. Ang solusyon para ditoy nahanap ng manunulat kay Sweeney, kung saan ang pagiging limitado ng pagkain pagdating sa paraan ng paghain ang siyang nagbigay daan sa appreciative eating. Ayon kay Sweeney, mayroong tatlong food presentations sa kasaysayan ng gastronomiya; una ang service la franaise, na katumbas sa eat-all-you-can buffet natin ngayon:

[P]resenting all the food, in a buffet style, from soup to dessert, all at once on a central table. People just helped themselves to whatever they wanted...In seventeenth century France, this was the way food was served in aristocratic houses or at the royal court. cxxxix

Itong istilo ang pinaka-problematiko, sapagkat itoy nanghihimuk ng gluttony o sobrang paglamon, at hindi pinapagyaman ang kritikal na pagninilay-nilay bunga ng appreciative eating. Ang tumugon dito ay ang ikalawang food presentation na tinatawag na service la russe o restaurant style, kung saan binawasan at nilimitahan ang pagkain sa isang katao lamang, at inihain ng paisa-isa. Ito ang nabukas ng daan para sa appreciative eating:

People began to savor what they tasted and to notice the distinctive aesthet ic characters of the different dishes that they consumed. Because of these changes in the way a meal was presented, people had the opportunity to contemplate the food they consumed. Food was more likely to be approached in an aesthetic way.cxl

Ang ikatloy ang table dhte, at ayon sa paglalarawan ni Sweeney, katumbas nito ang tradisyunal na istilo ng paghanda ng pagkain sa Pilipinas at sa iba pang Asyanong bansa tulad ng Japan,cxli kung saan walang listahan ng pagkain na pwedeng piliin, sapagkat ang pagpipilian lamang ay ang siyang inihanda sa hapag-kainan:
There was a large table around which people sat; all the food, restricted to a few dishes, was placed on large platters in the center of the table, and people helped themselves. There was no choice of dishes, just what the establishment was serving that day. cxlii

Ito namay naging problematiko sapagkat hindi ito ang tinukoy ni Sweeney na nagpapalaganap sa appreciative eating; gayumpaman, naniniwala ang manunulat na posible pa rin ito magdulot sa appreciative eating, sapagkat base sa mga itinala ni Sweeney, naging

problema ang gluttony noong panahong iyon dahil ang sukat ng estado sa lipunan ay sa pamamagitan ng extravagance at excess, kung saan ang mga aristokrasyay naging maluho kahit sa pagkain. Bilang isang third-world country, hindi ito nangyayari sa ating lipunan, sapagkat sadyang limitado ang supply ng makakain ng karamihan (saan pa makakakita ng isang agricultural rice-eating society na nagiimport pa ng bigas galing sa ibang bansa? cxliii), kaya naman kahit na hindi restaurant style ang service ay naaappreciate pa rin natin ang pagkaing nasa hapag-kainan. Bilang mga Pilipino, itinuturing natin ang pagkain bilang sagrado o blessing na dapat pinapahalagahan, at alam natin na lahat itoy bunga ng paghihirap ng bu ong pamilya hindi lamang ng nagtatrabaho upang makakita ng sapat para makabili ng foodstuff, kundi pati ng tagalutong nagbuhos ng oras para makapaghanda ng masarap na pagkain. Ang ikalawang isyu ay ang humanity ni Kuehn, kung saan inaayawan niya ang mas malalim na pagkakaalam tungkol sa pinanggalingan ng kaniyang pagkain upang maiwasan ang pakiramdam ng pagkakasala o guilt at ma-lasap ng husto ang kaniyang kinakain:

Knowing the identity (that is raw liver, that is a tongue), the history [grilled dog] (that might have been someones pet), and potential side -effects [fugu or japanese blowfish] (this could kill me), seriously detract from aesthetic pleasure and development. cxliv

Ngunit pagkatapos ng lahat, inamin niya rin na umiiral lamang ang pagkatao niya na nagtutulak sa kaniya na maging makasarili paminsan minsan, makalimutan ng saglit ang mga nailathala ni Dewey tungkol sa artful progress through aesthetic experience, cxlv at makakain ng big mac sa katahimikan:

I simply do not want to think about where items such as Big Macs, Filet-o-Fish, Chicken McNuggets, and Taco Bell tacos come from and what conditions make it possible for me to consume them.

I do not need to hear about the tortured cows, the hormone-injected lives that they lead, the waste of grains used to make the nutritionally vacuous bun, and how we squander space, time, and the environment by growing so much grain for animals when we could use it for better purposes. I just want to eat the Big Mac, okay? Oh, and yes, I would like that super-sized, thank you!cxlvi

Mukha man itong mababaw sa unang iglap ay hindi mapapagkaila na itoy napakamakatotohanang pangyayari, kaya naman naging higit na nakakapagpabagabag ito, sapagkat ang implikasyon nito ay, kung si Kuehn na isang matinding iskolar na nagtatag sa pagkain bilang sining ay nakakaranas ng mga ganitong problema kung saan nawawalan siya ng pakielam tungkol sa aestetikong halaga ng pagkain, paano pa kaya ang masa, na hindi sanay tignan ang pagkain bilang sining? Ibig sabihin, itoy isang tuna y na isyung posibleng maranasan ng kahit sino. Ang nagbigay lunas ay si Kuehn din mismo; ayon sa kanya, ang pagsasalu-salo ang siyang sumagip sa kaniyang pagiging makasarili:

What really struck me was not simply the flavor and succulence of the bird, but the collective indulgence in something we would normally not share in polite company. We stood there, all of us, devouring this insanely good food, and we did it together. Several of us were specifically focused on the skin of the turkey. Between the spices and the deep-frying, the skin was so crispy, succulent, and flavorful that when I first took a bite I stood back and said, I am having a moment. cxlvii

Itong pagsasalo-salo at pakikipag-usap tungkol sa pagkain ang tinatawag na communal eating ng Deweyan philosophy,cxlviii at tinawag naman ni Brillat-Savarin na Pleasures of the Table, o ang aestetikong karanasan ng gastro-culinary art. Ibig sabihin, upang maiwasan ang makasariling paglamon, kailangan umiral ang participatory nature ng pag-kain sapagkat ito ang

nagbibigay daan sa aesthetikong karanasan, at nagdudulot sa reflective taste sensation o ang pagkakaroon ng moment tulad ni Kuehn.

Carolyn Korsmeyer, Making Sense of Taste (Ithaca: Cornell University Press, 1999), 66, http://books.google.com/books/about/Making_sense_of_taste.html?id=20ltkqE2s1UC.
ii

Philosophers since ancient times have recognized that taste is metaphorically tied to the lower somatic world of appetite... Taste has always ranked low on the philosophical hierarchy of the senses as a means of ingress to the mind; AA, 10, 3.
iii

Ibid., 3.

iv
v vi

Korsmeyer, Making Sense of Taste, 30.

AA, 15.

Plato reserved the beautiful as an appropriate description only for objects of sight and hearing and excluded as laughable any suggestion that food and drink could be beautiful; Kevin W. Sweeney, Chapter Eight: Can a Soup be Beautiful? The Rise of Gastronomy and the Aesthetics of Food, FP, 117. St. Thomas Aquinas opposed food and drink being candidates for beautiful, [while] Hegel continued to insist on the division... He maintained that when they possessed a spiritual quality, objects of sight and hearing could be beautiful; however, objects of our bodily senses of smell, taste, and touch must always remain caught up in the material and be excluded from having any aesthetic character; ibid.
vii

Meredith Schwartz and Khadija Coxon, Gender and the Everyday Aesthetics of Food (post-graduate paper, Dalhousie University), 3-4, http://myweb.dal.ca/schwartm/Papers%20in%20PDF/GenderandtheAestheticsofFood.pdf.
viii ix

Ibid., 121.

David Hume, Of the Standard of Taste, sa Essays, Moral, Political, and Literary ed. Eugene F. Miller (Indianapolis: Liberty Classics, 1987), 235.
xi

Voltaire, An Essay on Taste, na mahahanap sa An Essay on Taste ni Alexander Gerard (New York: Garland, 1970), 209.
xii xiii

Sweeney, Can a Soup be Beautiful, FP, 119.

A quick discernment, a sudden perception, which, like the sensation of the palate, anticipates reflection; Voltaire, An Essay on Taste, 209.
xiv

Immanuel Kant, Critique of Judgment. Trans. Werner S. Pluhar (Indianapolis: Hackett, 1987) Book II, sects. 33, 148.
xv

Sweeney, Can a Soup be Beautiful, FP, 120.

xvi xvii

Ibid., 121. Kant, Critique of Judgement, 5564. Ibid., 62.

xviii

xix

Sweeney, Can a Soup be Beautiful, FP, 123. Para sa karagdagang impormasyon ukol sa oposisyon ni Kant sa gustatory aesthetic, tingnan ang Making Sense of Taste (pp.5463) ni Korsmeyer.
xx

Immanuel Kant, Anthropology from a Pragmatic Point of View (1798), Ed. and trans. Robert B. Louden (New York: Cambridge University Press, 2006) 469.
xxi

Alexandra Alisauskas, sa introduksyon ng Invisible Culture (Issue No.14, Winter 2010):2, http://www.rochester.edu/in_visible_culture/Issue_14.
xxii xxiii xxiv xxv xxvi xxvii xxviii xxix xxx xxxi xxxii

Ibid., 3. EA, 42. HFA, 194. Ibid., 15-17. Ibid. Ibid., 141. Dave Monroe, Chapter Nine: Can Food be Art? FP, 133-144.

Ibid. FT, 45-46. FT, 42. Yael Raviv, Eating My Words, Invisible Culture, 32.

xxxiii

The traditional Western concept of the artwork as having no instrumental value has hindered the viewing of culinary products as artistic creations; Ibid., 13.
xxxiv xxxv xxxvi xxxvii xxxviii

FT, 57. Schwartz and Coxon, Gender and the Everyday Aesthetics of Food, 2. FT, 43. Ibid., 57

Arthur C. Danto, The Artworld, The Journal of Philosophy Vol. 61 Issue 19 (Jan-Dec. 1964): 574584, http://estetika.ff.cuni.cz/files/Danto.pdf.
xxxix

HFA, 195, 199.

Thomas E. Wartenberg, Chapter 12 Art as Experience: John Dewey, The Nature of Art: An Anthology, 2nd edition (Belmont, CA: Thomson/Wadsworth, 2007), 137.
xl xli xlii xliii xliv xlv xlvi

EA, 18. Ibid., 21. Ibid. Itong sagrdaong pagturing sa pagkain ay tatalakayin ng husto sa susunod na bahagi ng pag-aaral. EA, 22.

Thomas E. Wartenberg, Chapter 20 Art as Aesthetic Production: Monroe C. Beardsley, The Nature of Art: An Anthology, 2nd edition (Belmont, CA: Thomson/Wadsworth, 2007), 227-239. James O. Young, Chapter Five: Avant-Garde Art and Knowledge, Art and Knowledge (London: Routledge, 2001) 154, http://books.google.com/books/about/Art_and_knowledge.html?id=ksxzdZESbcC.
xlvii xlviii xlix l li lii liii

EA, 24.

Tatalakayin ito ng husto sa sususnod na bahagi ng pag-aaral.

EA, 24. Monroe, Can Food Be Art, FP, 134-135. HFA, 203-4. EA, 25.

liv
lv lvi

AA, 10.

Mintz at Du Boise, The Anthropology of Food and Eating, 1.

Robert N. Chester III and Nicolaas Mink, Having Our Cake and Eating It Too: Foods Place in Environmental History, A Forum, Environmental History 14 (April 2009): 309-311.
lvii

Doreen Fernandez, Tikim: Essays on Philippine Food and Culture (Pasig, Metro Manila: Anvil Pub, 1994).
lviii
lix

MJC, 178.

Holtzman, Food and Memory.

lx

Philipp Kleinfelder, American Influence on Filipino Food Culture A Case Study (Masters thesis, LMU Munich, 2004), http://www.grin.com/e-book/47335/american-influence-on-filipinofood-culture-a-case-study.
lxi
lxii

Fernandez, Culture Ingested, Sarap.

AT, 16.

lxiii

Sa susunod na bahagi ng pag-aaral gagamitin ang konsepto ng mimetikong pagkain sa pinakbet pizza at chichacorn.
lxiv

Lewis Carrol, Alices Adventures in Wonderland, Through the Looking-Glass, The Hunting of the Snark (New York: Random House Inc., 1969), 133.
lxv lxvi lxvii lxviii lxix lxx

Sweeney, Can a Soup be Beautiful, FP, 118. HFA, 204-205. Sa manunulat ang diin. Ibid., 195. Ibid., 205-6.

Ibid., 206. Coomaraswamy, The Use of Art, Dance of Shiva, 234.

lxxi
lxxii

Ibid., 235, 237.

Crispin Sartwell, Chapter 46: Aesthetics of the Everyday, The Oxford Handbook of Aesthetics (New York: Oxford University Press, 2003), 762, http://books.google.com/books/about/The_Oxford_handbook_of_aesthetics.html?id=-26tL4shIPkC.
lxxiii

Donald B. Kuspit, Dewey's Critique of Art for Art's Sake, The Journal of Aesthetics and Art Criticism Vol. 27, No. 1 (Autumn, 1968): 93, http://www.jstor.org/stable/428533.
Felipe De Leon Jr., Cultural Identity and Development, http://www.ncca.gov.ph/about-culture-andarts/articles-on-c-n-a/article.php?subcat=13&i=370.
lxxiv

Alice Guillermo, Art and Society, Art, Man and Society: Instructional Materials for Humanitites II (Manila: Heritage Publishing House, 1988).
lxxv lxxvi lxxvii lxxviii lxxix lxxx lxxxi lxxxii

Ibid. HFA, 201. Ibid., 200.

Ibid., 197, 200. Ibid., 199. Ibid., 198, 200. PT, 119.

lxxxiii
lxxxiv lxxxv lxxxvi

Goody, The high and the low, Cooking, Cuisine and Class, 97-153.

Ibid., 103. GG, 267. AA, 1-21.

Elevating gourmandism to the status of the fine arts and establishing its legitimate link to aesthetic taste was a project of Romantic-era gastronomy; GAS, 166.
lxxxvii lxxxviii lxxxix xc xci xcii xciii xciv

PT, 267.

AA, 5.

Ibid., 3. Ibid. Ibid., 8. PT, 267. PT, 132, 281.

xcv
xcvi xcvii

GG, 267.
AA, 2. GAS, 172.

xcviii

Ibid., 166-9. Para sa karagdagang impormasyon, basahin ang buong kabanata n Gigante tungkol sa gastronomes and snobs.
xcix c

GG, 266-290.

Ibid., 286.

ci

GAS, 196. Ayon kay Joanne Finkelstein, as foodstuffs and the manner of their consumption become symbols of social differentiation and individual preference, dining out has become a commodity reflective of desires other than those of immediate physical gratification; Dining Out: A Sociology of Modern Manners (Cambridge: Polity Press, 1989), 27.
cii

GAS ,169-70.

ciii
civ cv cvi cvii cviii cix

GG, 223.
Ibid.

Ibid. Ibid., 273, 275. Ibid., 286. GAS, 172.

Ayon kay Sweeney, ang paggamit ni Brillat-Savarin ng pariralang transcendental gastronomy sa kaniyang titulo ay isang direktang pagsalungat kay Kant, sapagkat si Kant ang nagpatanyag ng salitang transcendental. Can a Soup be Beautiful?, FP, 123-4.
cx

PT, 119.

cxi cxii

Ibid., 130-2. Shaffer, Taste, Gastronomic Expertise, and Objectivity, FP, 78-9. PT, 38. Sweeney, Can a Soup be Beautiful?,FP, 124. Shaffer, Taste, Gastronomic Expertise, and Objectivity, FP, 76. Ibid., 122. PT, 130-2. Sweeney, Can a Soup be Beautiful?, FP, 126.

cxiii cxiv cxv cxvi cxvii

cxviii cxix cxx cxxi cxxii cxxiii cxxiv cxxv cxxvi

PT, 309-10. Ibid., 311-2. EA, 230-1. Ibid. PT, 119. Sweeney, Can a Soup be Beautiful?, FP, 124 Ibid., 127. Ibid.

cxxvii

Noel Carroll, Aesthetic Experience: A Question of Content, in Contemporary Debates in Aesthetics and the Philosophy of Art, ed. Matthew Kieran (Malden: Blackwell Publishing, 2006), 89.
cxxviii cxxix cxxx cxxxi cxxxii cxxxiii cxxxiv cxxxv cxxxvi

PT, 441.

Ibid., 493. Sartwell, Aesthetics of the Everyday, The Oxford Handbook of Aesthetics, 762. HFA, 194. Iggers, Who Needs a Critic?, FP, 99. Ibid. AT, 23. Ibid., 22-23. Ibid., 207; PT, 130-2.

cxxxvii

Doreen Fernandez at Edilberto Alegre, Kinilaw: A Philippine Cuisine of Freshness (Bookmark, Inc., 1991).
cxxxviii cxxxix cxl

GG, 279.

Sweeney, Can a Soup be Beautiful?, FP, 128.

Ibid., 129.

cxli
cxlii cxliii

MJC, 8.
Sweeney, Can a Soup be Beautiful?, FP, 128.

Maraming mga pag-aaral ukol sa kakulangan ng bigas sa Pilipinas, at kabilang dito ang Why Does the Philippines Import Rice: A Solution to the Rice Shortage, isang paper ni Normalyn Yap Tibao ng National Chung Hsing University para sa 9th International Students Summit on Food, Agriculture and Environment in the New Century (http://www.nodai.ac.jp/cip/iss/english/9th_iss/fullpaper/1-1-5nchutibao.pdf) Glenn Kuehn, Chapter 11 Food Fetishes and Sin-Aesthetics: Professor Dewey, Please Save Me From Myself, FP, 163.
cxliv cxlv cxlvi cxlvii cxlviii

Ibid., 164. Ibid., 165. Ibid., 170. Ibid.