JUGOSLAVIJA 1918-1988.

TEMATSKA ZBIRKA DOKUMENATA

UVODNI DEO
PRVI SVETSKI RAT I POETAK REAVANJA JUGOSLOVENSKOG PITANJA 19141918.

I) PROKLAMACIJE ZARAENIH STRANA U SVETLU JUGOSLOVENSKE IDEJE

NOTA ASTRO-UGARSKE VLADI K R A L J E V I N E SRBIJE Beograd, 23/10. jula 1914. Kraljevsko-srpski poslanik na bekom dvoru, dao je 31. marta 1909. godine, po nalogu svoj vlade, car. i kraljevskoj vladi ovu izjavu: Srbija priznaje, da stanjem, stvorenim u Bosni, njena prava nisu tangirana i da e se prema tome prilagoditi reenjima, koje e velike sile doneti s pogledom na l. 25. Berlinskog ugovora. Povinujui se savetima velikih sila Srbija se obavezuje, da e obustaviti politiku protesta i odupiranja koju je vodila od septembra prole godine s obzirom na aneksiju i dalje se obavezuje, da e promeniti pravac svoje dosadanje politike prema Austro-ugarskoj i da e u budue sa Austrijom liveti na osnovi prijateljskih susedskih odnosa." Dogaaji poslednjih godina, a naroito bolni dogaaji od 28. juna, pokazali su da u Srbiji postoji prevratniki pokret k o j i ima za cilj, da od Austrougarske monarhije ocepi neke delove njene teritorije. T a j pokret, k o j i je postao pred oima srpske vlade, ispoljio se na taj nain, to je preko granice srpske Kraljevine dolo do terora, do itavog reda atentata i ubistava. Daleko od toga da ispuni formalne obaveze od 31. marta 1909. godine, Kraljevsko-srpska vlada nije nita uinila da taj pokret ugui. Ona tolerira zloinake smutnje raznih drutava i udruenja, upravljenih protiv monarhije; neobuzdan ton tampe; velianje onih k o j i su izvrili atentat; uestvovanje oficira i inovnika u prevratnikim smutnjama; ona je dalje tolerirala nezdravu propagandu u javnoj nastavi i naposletku je tolerirala sve manifestacije koje su kod stanovnitva mogle da izazovu mrnju prema monarhiji i preziranje njenih ustanova. To toleriranje za k o j e je kriva srpska vlada, postojalo je i u onome trenutku, kad su dogaaji od 28. juna celome svetu pokazali grozotne posledice toga toleriranja. Iz iskaza zloinakih izvrilaca atentata od 28. juna jasno se vidi, da je sarajevsko ubistvo pripremljeno u Beogradu, da su ubice oru j e i bombe, kojima su bili naoruani, dobili od srpskih oficira i inovnika k o j i su pripadali N a r o d n o j odbrani", i da su, naposletku, srpski pogranini organi uinili da se ubice i njihovo oruje prebace u Bosnu. Navedeni rezultati istrage ne dozvoljavaju ces. i kraljevskoj vladi da i dalje ostane u rezervisanoj trpeljivosti, u k o j o j je godinama bila prema onim smutnjama, kojima je sredite bilo u Beogradu i k o j e su odatle _ bile prenoene na zemljite Austriske monarhije. Ti dogaaji stavljaju u dunost ces. i kraljevskoj vladi da uini k r a j ovim smutnjama, koje predstavljaju stalnu opasnost za mir monarhije. Da bi se taj cilj postigao ces. i kraljevska vlada prinuena je da od srpske vlade trai jedno zvanino uverenje, da osuuje propagan-

du protiv Austrougarske, tj. da osuuje sve one tenje, iji je krajnji cilj da se od Austrougarske monarhije oduzmu teritorije koje n j o j pripadaju, i da se srpska vlada obvezuje da e svima sredstvima uguivati tu zloinaku i teroristiku propagandu. Da bi toj s v o j o j obavezi dala sveani karakter, srpska vlada e na prvoj strani zvaninih novina 26. jula doneti sledeu izjavu: Kralj, srpska vlada osuuje propagandu, koja je upravljena protiv Austrougarske, tj. osuuje sve one struje iji je cilj odvajanje od Austrougarske teritorije, koja njoj pripada i saaljeva najiskrenije grozotne posledice tih zloinakih radnji. Kralj, srpska vlada saaljeva, to su srpski oficiri i inovnici uzeli uea u pomenutoj propagandi i time doveli u pitanje prijateljske susedne odnose, za koje se srpska vlada najsveanije obvezala notom od 31. marta 1909. godine da e ih gajiti. Kralj, srpska vlada, koja osuuje svaku pomisao i svaki pokuaj meanja u sudbinu stanovnika ma koga dela Austrougarske, smatra za svoju dunost da oficire, inovnike i celo stanovnitvo Kraljevine Srbije izrino opomene, da e u budue sa krajnjom strogou postupati prema onim licima koja bi se o to ogreila i da e se truditi svim silama da to onemogui i ugui. Ova izjava ima se istovremeno saoptiti i srpskoj vojsci jednom naroitom naredbom NJ. V. Kralja i tampae se u zvaninom Vojnom listu. Osim toga K r a l j , srpska vlada obvezuje se: 1. Da ugui svaku publikaciju koja drai na mrnju i na preziranje Austrougarske monarhije i ija je opta tendencija upravljena protiv integriteta monarhije; 2. Da odmah rasturi drutvo Narodna odbrana", ija se sva propagandska sredstva imaju konfiskovati i da isto tako postupi protiv ostalih svih drutava i udruenja u Srbiji, koja se bave propagandom protiv Austrougarske. Kralj, srpska vlada postarae se da ta rasturena drutva ne produe svoju delatnost pod drugim imenom ili u drugoj formi; 3. Da ukloni iz vojske i iz dravne slube uopte sve oficire i inovnike, koji su krivi za propagandu protiv Austrougarske. Car. i kraljev. vlada zadrava pravo da njihova imena saopti kraljevskoj vladi uz predaju materijala koji ih terete; 4. Da pristane, da u Srbiji organi car. i kraljevske vlade uestvuju pri uguivanju pokreta protiv teritorijalnog integriteta monarhije; 5. Da povede istragu protiv onih sauesnika u zaveri od 28. juna koji se nalaze na srpskoj teritoriji. U istrazi, koja se na to bude odnosila, uestvovae organi, koje e car. i kraljevska vlada za to delegirati; 6. Da bez ikakvog odlaganja uhapsi majora V o j u Tankosia i izvesnog Milana Ciganovia srpskog dravnog inovnika, koji su rezultatom istrage kompromitovani; 7. Da uspenim merama sprei uestvovanje srpskih vlasti u krijumarenju oruja i eksploziva preko granice. Da one organe pograninih vlasti u apcu i Loznici, koji su izvriocima zloina u Sarajevu pomogli da preu granicu, otpusti iz slube i strogo kazni; 8. Da car. i kraljevskoj vladi da izjasnjenja o neoprostivim izjavama visokih srpskih inovnika u Srbiji i u inostranstvu, koji, bez ob28

ira na svoje zvanine poloaje, nisu prezali da posle atentata od 28. juna u intervjuima govore na neprijateljski nain protiv Austrougarske; 9. Da bez odlaganja izvesti car. i kr. vladu o izvrenju mera, u prolim takama obuhvaenim. C. i kr. vlada oekuje odgovor kraljevske vlade n a j d a l j e do subote 25. ovog meseca u 18 asova. Memoar o rezultatima istrage u Sarajevu, u koliko se on odnosi na inovnike navedene u ta. 6, 7. i 8, priloen je o v o j noti. Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. VII, sv. 2. 1/14. mai22/4. avgust 1914 (priredili: V. Dedijer 2. Ani), Beograd, 1980, 628631. M A N I F E S T VLADE K R A L J E V I N E SRBIJE Beograd, 25/12. jula 1914. Srpskom narodu! Pre dva dana podnela je austro-ugarska vlada srpskoj vladi predstavku s izvesnim zahtevima i ostavila je rok, da se na to odgovori, do veeras u 6 sahata, stavljajui u izgled prekidanje diplomatskih odnosa, ako ne bi dobila zadovoljenja. Srpska je vlada, znajui da odgovara eljama vaim i potrebi mira, koju osea ne samo Srbija, nego uvereni smo i cela Evropa, izala u susret carskoj i kraljevskoj vladi do krajnjih granica popustljivosti, preko kojih ne m o e ii nijedna nezavisna drava. Uzdajui se u p o m o Boiju, u svoju pravdu, kao i u prijateljstvo velikih drava, k o j e uvereni smo ele isto tako, da se m i r odri, nadamo se, da e se o v a j sukob svriti mirno; ali, kako je austro-ugarski poslanik veeras izjavio u ime svoje vlade, da n i j e zadovoljan naim o d g o v o r o m i da konano prekida diplomatske odnose, vlada je srpska prinuena, da za svaki sluaj odmah preduzme najpotrebnije vojnike mere za odbranu zemlje. Smatramo za dunost pozvati narod na odbranu otadbine, verujui, da e se naem patriotskom pozivu svaki rado odazvati. A k o budemo napadnuti, vojska e vriti svoju dunost, a graanima, k o j i nisu pozvati pod zastavu, savetujemo, da ostanu kod svojih domova i mirno rade svoje poslove. U Beogradu 12. jula 1914. godine ministarskog saveta, ministar inostranih dela Nik. P. Pai. Ministar financija Dr. L. Pau. Ministar unutranjih dela Stoj. M. Proti. Ministar graevina J. P. Jovanovi. Ministar prosvete i crkvenih poslova Lj. Jovanovi. Ministar pravde M. S. urii. Ministar narodne privrede Dr. V. Jankovi. Ministar vojni, pukovnik Duan P. Stefanovi.1 Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 19141919. Sabrao ih Ferdo ii (dalje: F. ii, Dokumenti), Zagreb, 1920, 1.
1 Ovaj manifest oznaava poetak vojnog, politikog i diplomatskog ostvarivanja jugoslovenske ideje, odnosno njeno pretvaranje u tzv. jugoslovensko pitanje ije je reavanje, zapoeto oslobodilakim balkanskim ratom protiv Turske 1912, ulo tokom prvog svetskog rata u zavrnu fazu.

Predsednik

TELEGRAM VLADE AUSTRO-UGARSKE VLADI K R A L J E V I N E SRBIJE Be, 28/15. jula 1914. Poto Srpska Kraljevska Vlada n i j e dala p o v o l j a n o d g o v o r na notu koju j o j je predao austrougarski poslanik u Beogradu 23. jula 1914, Carska i Kraljevska vlada je prinuena da se sama pobrine za zatitu svojih prava i interesa i da u ovome cilju pribegne sili oruj0. Austro-Ugarska se smatra, dakle, od ovog trenutka u ratu sa S r b i j o m . Ministar -ugarski spoljnih poslova austro-

Berhtold Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. VII, sv. 2. 1/14. maj 22/4. avgust 1914 (priredili: V. Dedijer . Ani), Beograd, 1980, 701. Atentat u Sarajevu 28. juna 1914. na austrougarskog prestolonaslednika nadvojvodu Franju Ferdinanda bio je za velikoneinake krugove neposredan povod da zaponu sprovoenje svojih ciljeva vezanih za prodor na Balkan, za koji su se vojniki spremali, kako tvrdi najnovija istoriografija, vie godina. Sama, pak, istorija objave rata, duga nekoliko nedelja, svoj zavrni in imala je u dogovoru Austro-Ugarske i Nemake u Berlinu 5. i 6. jula 1914, kada se Nemaka kao saveznica obavezala da e stati na stranu Monarhije u njenom obraunu sa Kraljevinom Srbijom. Izgovor za napad na Srbiju naen je u njenoj navodnoj krivici za atentalt u Sarajevu, meutim, stvarni razlozi najavljenog obrauna bili su mnogo dublji. Centralni problem dugotrajnog nesporazuma izmeu Austro-Ugarske i nezavisne srpske drave na njenim junim granicama, bio je sadran u jugoslovenskoj ideji i jugoslovenskom pitanju, tj. tenji jugoslovenskih naroda za osloboenjem i ujedinjenjem, to je direktno ugroavalo opstanak austrougarske carevine. Prepreka koju je predstavljala Srbija nemakoj kolonijalnoj politici, strategiji prodora velikonemakog kapitala na Istok, takoe je znaila ozbiljan razlog za ratni sukob. Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih naroda u zajedniku dravu, bila je rezultat njihove kulturne, politike, ekonomske, tj. ukupne nacionalne emancipacije i izraz novih odnosa koje je donelo kapitalistiko drutvo. Stoga je ona prevashodno plod modernog doba. Tokom XIX veka jugoslovenska misao, i pored toga to je u svojoj osnovi sadrala shvatanje o istorijskoj povezanosti i etnikoj srodnosti jugoslovenskih naroda, dobijala je najraznovrsnije oblike: u zemljama Austro-Ugarske od zahteva za kulturnom autonomijom, ili posebnim integralnim jugoslovenskim prostorom u okvirima austrougarske drave (tzv. trijalistiki program), do nejasnih panslavistikih vizija ujedinjavanja sa Slovenima na severu i jugu; u Srbiji, u istonoj varijanti ujedinjenje sa Bugarskom, i u zapadnoj po Naertaniju" Ilije Garaanina iz 1844 stvaranje zajednike jugoslovenske drave pod vodstvom Srbije. Tako se u svom istorijskom razvoju jugoslovenska ideja javlja kao dijalektiki zbir razliitih, samostalnih i autohtonih kretanja politike misli u pojedinim jugoslovenskim zemljama. Izraavala je nejednake stupnjeve nacionalne svesti, esto klasne i nacionalne egoizme vodeih graanskih snaga, kao i konfesionalne suprotnosti. U osnovnim razvojnim pravcima jugoslovenska strujanja afirmisala su se uporedo sa pansrpskom i velikosrpskom ideologijom, koje su ih iskljuivale i potiskivale. Svoju dominaciju jugoslovenska misao ositvaruje u vreme kada su pojedinani i meusobno razliiti nacionalni pogledi i interesi na jugoslovenskom prostoru dovedeni u takve istorijske okolnosti da je dalji razvitak svakog pojedinog nacionalnog subjekta bio mogu iskljuivo u osloncu na jugoslovensko zajednitvo. Takve okolnosti upravo je doneo rvi svetski rat.

R A T N A PROKLAMACIJA FRANJE JOSIPA I 29. jula 1914. M o j i m narodima! Bila mi je najvea elja, da godine k o j e mi milost b o j a jo odredi, posvetim djelu mira i da m o j e narode sauvam od tekih rtava i tereta rata. Ali V i j e e Providnosti odluilo je drugo. Nedjela jednog m r n j o m proetoga protivnika prisiljavaju me da radi zatite asti m o j e monarhije, zbog zatite njenoga ugleda i njezinoga poloaja (moi), u cilju da se osigura njezin opstanak, da p o s l i j e mnogo godina mira posegnem za maem. >S brzo zaboravljajuom nezahvalnou je Kraljevina Srbija, k o j u su od prvih poetaka njene dravne samostalnosti pa do najnovijega vremena m o j i preci i ja podupirali i unapreivali, stupila ve pred vie godina na put otvorenog neprijateljstva protiv Austro-Ugarske. . .. Sve vie bukti m r n j a protiv mene i m o j e kue, sve otvorenije se ispoljava tenja da se otrgnu neodvojiva podruja Austro-Ugarske. Zloinako nastojanje prodire preko granica kako bi se na Jugoistoku monarhije potkopale osnove dravnog poretka, te pokolebalo narod u n j e g o v o j vjernosti prema vladarskom domu i domovini, a omladinu zavelo i nadrailo na vrenje zloinakih djela bjesnila i veleizdaje. Niz ubijstava, jedna planski pripremljena i provedena zavjera, ije je strahovito izvrenje mene i m o j e v j e r n e narode pogodilo u srce, sve to predstavlja krvavi trag onih mranih skupina ljudi, k o j e je Srbija stavila u pokret i vodila. Ovome nepodnoljivom djelovanju mora se stati na put, treba zavriti s neprekidnim izazivanjem od strane Srbije, mora se nepovrijeenom ouvati ast i dostojanstvo m o j e monarhije, a njen dravni, gospodarski i v o j n i razvitak treba potedjeti od stalnih potresa. Uzalud je m o j a vlada poduzela jo posljednji pokuaj, da taj c i l j postigne mirnim sredstvima, da se Srbija sklone na p r o m j e n u o z b i l j n o m opomenom. 2 . . . M o r a m prii tome, da se silom oruja ostvare bezuvjetna jamstva, koja treba da osiguraju m o j i m dravama red unutra i trajni m i r iz vana. U o v o m ozbiljnom asu ja sam potpunoma svjestan sve dalelcosenosti m o j e odluke i m o j e odgovornosti pred svemoguim. Ja sam sve ispitao i izvagao. Mirnom savjeu stupam na put, koga mi dunost ukazuje. P o v j e r a v a m se m o j i m narodima, k o j i su se uvijek u svim olujama okupljali u jedinstvu i vjernosti oko moga prijestola i uvijek bili spremni na najtee rtve za ast, veliinu i mo domovine.
2 Misli se na napred navedenu austrougarsku ultimativnu notu koja je prelata vladi u Beogradu 23. jula 1914, a u kojoj su pored tvrdnji da se ideja o atentatu rodila u Beogradu", da je iz Srbije Narodna odbrana" prebacila oruje i m u niiju u Bosnu i si. izneti i zahtevi u deset taaka koji su do te mere bili poniavajui da ih ne bi prihvatila ni jedna nezavisna drava. Srpska vlada ih je jY.Jim odgovorom vladi Austro-Ugarske od 25/12. jula 1914. uz maksimalnu popustJ 1 V o s t ipak odbila i pored pritiska sila Antante da im udovolji, jer im u tom renutku rat nije odgovarao. Odmah zatim usledila je objava rata Srbiji navede1111 telegramom austrougarskog ministra spoljnih poslova od 28/15. jula 1914.

V j e r u j e m u hrabru i podanikim pouzdanjem proetu vojnu snagu Austro-Ugarske. Oslanjam se na svemoguega, da e m o m e oruju podariti pobjedu. F r a n j o Josip I. 3 F. ulinovi, Dokumenti o Jugoslaviji, historijat od. osnutka zajednike drave do danas (u daljem tekstu: F. ulinovi, Dokumenti), Zagreb, 1968, 2324. MANIFEST REGENTA ALEKSANDRA I SRPSKE VLADE

29/16. jula 1914. M o j i m junakim i dragim Srbima! Na nau Srbiju nasrnulo je veliko zlo. Austro-ugarska nam je objavila rat. Sad svi imamo da budemo sloni i junaci. N e v o l j e nae kraljevine i naega naroda s Austrijom nisu poele od jue. K a d je god Beu trebalo, davana su najsveanija obeanja, da e se sa Srbima i Hrvatima pravedno postupati, pa je ipak sve to ostalo neispunjeno. Zaludu su srpski i hrvatski graniari, i toliki drugi nai junaci, lili krv po celoj Evropi za slavu i korist bekoga dvora, zaludu su bile rtve k o j e je Srbija za vlade Moga dede podnela, kad je pomogla da se spasava carski presto od nezadovoljnih i pobunjenih njegovih naroda, 4 zaludu je Srbija uvek radila sve to je mogla, da ivi u prijateljstvu sa susednom Carevinom sve to nije nita pomoglo.
3 Istorija austrijsko-srpskih odnosa poetkom XX veka bila je ispunjena pritiscima na nezavisne drave Srbiju i Crnu Goru, oko kojih je, prema veini jugoslovenskih programa, trebalo da se okupe ostali jugoslovenski narodi. Pritisak Austro-Ugarske bio je usmeravan sve vie na slamanje Srbije kao odluujueg faktora balkanske politike, naroito posle njenog uspeha u balkanskim ratovima 19121913. Spreavanje irenja Srbije, njenog ekonomskog jaanja, izlaska na more, zatim ometanje bliske saradnje i tenje za spajanjem sa Crnom Gorom i si., bilo je deo strategije nemakih vladajuih krugova, zasnovane i na raspirivanju srpsko-hrvatskih nacionalnih i verskih suprotnosti, na podsticanju slovensko-maarskih antagonizama, kao i sejanju trijalistikih iluzija o obrazovanju ravnopravne jugoslovenske drave u okvirima austrougarske carevine kao budueg centra za okupljanje svih Junih Slovena. Na ovakvom programu mobilisani su jugoslovenski reakcionarni krugovi u Monarhiji, koje su najee sainjavali delovi dravnog i drutveno-politikog poretka, eksponirani kao protivnici ujedinjenja oko nezavisne srpske drave. Ove snage, na vest o atentatu, aktivno uestvuju u antisrpskoj propagandi koju su razvili velikonemaki i maarski vlastodrci. Tako je i ovaj manifest Franje Josifa bio jedan od podsticaja za proirivanje ve zapoetih antisrpskih demonstracija, progona i pogroma irom Monarhije. Oni su posebno doli do izraaja u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, gde ih organizuju snage krajnje katolike i muslimanske desnice i pored javnih otpora i protesta veine kulturnih i politikih organizacija, kao i mnogih uglednih linosti. Carev Manifest izraavao je oekivanja Bea da e jugoslovenske narode u Monarhiji uspeti da gurne u bratoubilaki obraun sa Srbijom i Crnom Gorom i u meusobno istrebljenje. Ubrzo se, meutim, pokazalo da su takve namere samo delimino ostvarivane, tj. da su postepeno prevladavale snage progresa koje su svoju politiku zasnivale na saradnji i ujedinjenju jugoslovenskih naroda. 4 Za vlade kneza Aleksandra Karaorevia srpska vojska pod komandom vojvode Stevana Petrovia Knianina pomogla je 1848. godine Srbima u Vojvodini u borbi protiv Maara.

I Srbija kao drava i na narod, gde god bio, svakad i svuda su sumnjieni, i zato su uvek zapostavljani drugim narodima. Pre trideset i est godina zauzela je Austrija srpsku Bosnu i Hercegovinu, k o j e su ustale bile, da se oslobode, a pre est godina konano ih je prisvojila bespravno, obeavi im ustavne slobode, k o j e onake kakve su dane nisu niukoliko narod zadovoljile. Sve je to stvorilo duboko nezad o v o l j s t v o u naroda, naroito u bujne i nerazmiljene omladine, pa je naposletku izazvalo otpore, pa i sarajevski atentat. Srbija je t a j kobni dogaaj iskreno oalila, osudila i izjavila gotovost, da e predati sudu svakoga sauesnika; ali je brzo sa zaprepat e n j e m videla, da Austrijanci za nj bacaju odgovornost ne na svoju ravu upravu ili na pojedine krivce samoga dela, nego na kraljevinu Srbiju. Bez obzira to je ono ubijstvo izvrio samo jedan ovek, njin podanik, uz pripomo nekoliko drugova, i to u n j i h o v o j zemlji, pred oima svih njinih vlasti, Austrija je za to okrivila nae inovnike i oficire, srpsku vladu i naposletku celu kraljevinu S r b i j u i sve Srbe gde g o d ih ima. T a k v o optuivanje jedne nezavisne drave za tue krivice, jedinstveno je u istoriji Evrope, gde onaka zloina dela na alost nisu retka. U smislu tog okrivljavanja podnela je austro-ugarska vlada 10. o v o g meseca M o j o j vladi neobinu predstavku s tekim optubama i zahtevima, traei od S r b i j e z a d o v o l j e n j e i ostavljajui j o j rok od 48 sati za odgovor. M o j a je vlada, odgovarajui eljama naroda i upotrebi mira, koju osea ne samo Srbija, ve i cela Evropa, htela izbei po svaku cenu sukob; i zato je izila u susret austro-ugarskoj vladi do k r a j n j i h granica popustljivosti, preko k o j i h ne moe ii nijedna nezavisna drava. K a d je o tome izveten austro-ugarski poslanik, izjavio je odmah, da njegova vlada nije zadovoljna o d g o v o r o m i prekinuo je diplomatske odnose s M o j o m vladom. Tada su sve prijateljske nam drave na elu im bratska nam Rusija pokuale skloniti austro-ugarsku vladu, da pristane na mirno reenje spora. Naalost beki dravnici ostae gluhi prema savetima mudrosti i interesima oveanstva. Oni nam objavie jue rat, ne prezajui da time izazovu i nedogledne posledice jednoga evropskog zapleta. __ I ako teka srca i svestan svih tekoa i opasnosti, ba u asu kad su se srpski ratnici spremali da pribiraju dozrele plodove svoga truda, Ja sam prinuen pozvati sve m o j e drage i hrabre Srbe pod srpsku trobojku s uverenjem, da e se oni i u o v o j prilici pokazati dostojni svojih slavnih predaka, onaki kaki su bili lane i preklane. S v e r o m u Svevinjega Gospoda Boga, s nadom u simpatije prosveenog sveta i u konanu pobedu nae pravde, s p o v e r e n j e m u p o m o svojih velikih srodnika i pouzdanih prijatelja, primimo, zajedno s naom junakom braom Srbima Crne Gore, borbu k o j a nam je obesno nametnuta. U naoj slavnoj prolosti, starijoj i n o v i j o j , ima dosta svedoanstava, da Srbin, kad je sloan, moe pobediti i m n o g o veeg protivnika. Posvedoimo jo jedanput, da se Srbin ume rtvovati za svoju otadbinu i obiliskim portvovanjem obraniti je pred m n o g o b r o j n i m oholim neprijateljem.
3 . T l l f f o s l a v i i B 19181RR

Srbi,

branite

svom

snagom

svoje

ognjite

srpsko

pleme.

U Niu 16(23) jula 1914. godine Aleksandar Predsednik ministarskog saveta, ministar inostranih dela Nik. P. Pai. Ministar financija Dr. L. Pau. Ministar unutranjih dela Stoj. M. Proti. Ministar graevina J. P. Jovanovi. Ministar prosvete i crkvenih poslova Lj. Jovanovi. Ministar pravde M. S. urii. Ministar narodne privrede Dr. V. Jankovi. Ministar vojni, pukovnik Duan P. Stefanovi. F. ii, Dokumenti, 23. PROKLAMACIJA CRNOGORSKOG KRALJA N I K O L E 6. avg./25. jula 1914. Crnogorci! Jo ne dospjeste da krv operete s vaih hrabrih miica, a va stari kralj primoran je, da vas i po trei put, za nepune d v i j e godine dana, 5 poziva pod oruje, da vas i po trei put povede u rat, sveti rat za slobodu Srpstva i Jugoslovenstva. Sudbonosni as je kucnuo! Crno-uti barjak, k o j i od davnih vremena kao mora pritiska duu jugoslovenskog naroda, razvio se, da taj narod sad potpuno uniti, da njegove slobodne predstavnike, Srbiju i Crnu Goru, pregazi. Izmiui pred najezdom silnoga Osmanlije, Jugosloveni su se prilagoavali hrianskoj Austriji, da se s n j o m e zajedno opru najezdi s; Istoka. Oni su kod n j e traili spas ivota, a nali su grob svoje slobode. Nemilosna Austrija primila ih je ne kao pomagae za zajedniki opstanak, ve kao izmeare i uboge najamnike, da n j i h o v i m mesom i k r v l j u n j i h o v o m titi i skriva svoje sebine interese. Drala ih je kao bedem prema razjarenom Azijatu i gurala ih nemilosrdno na klanice njemakih i italijanskih polja. H e r o j i bitke na Bautzenu, g d j e je slavni vedski kralj poginuo, bili su Jugosloveni 6 . K r v l j u s v o j o m prelili su b o j n o p o l j e H o l a n d i j e i zalili obale Sjevernog Mora, a A d r i j u su j o j samo oni ouvali b e d e m o m od kostiju slovenskih. Za sve to Austrija je zahvalna Jugoslovenstvu nepravdom, gonenjem, robovanjem i pakosnim s i j a n j e m razdora meu braom, za to je ak i crkvu kao sredstvo uzimala. Dok su lanci robovanja
5 Slino kao i u proklamaciji Aleksandra i srpske vlade istie se da su Srbija i Crna Gora tek izale iz dva uzastopna rata, tj. da sigurno nisu bile spremne i elele trei. U prvom balkanskom ratu (oktobar 1912maj 1913),. Srbija, Crna Gora, Grka i Bugarska ratovale su protiv Turske, dok je u drugom balkanskom ratu (julavgust 1913), koji je povela Bugarska protiv Srbije i Grke, Crna Gora pomogla Srbiju u pobedonosnoj bregalnikoj bici sa divizijom od 13.000 vojnika. Crnogorci su u ovom ratu izgubili 1.400 vojnika (Srbija 44.500, Grka 20.000 a Bugarska 93.000). I pored ranijih, uglavnom, dinastikih sporova^ u momentu objave rata Srbiji od strane Austro-Ugarske, ostvarena je, kao i u ranijim slinim situacijama, puna saradnja izmeu srpske i crnogorske drave* 6 Odnosi se na bitku kod Liena (Ltzena) 1632. u kojoj je poginuo kralj Gustav Adolf, navodno od ete Hrvata. .sawrat Riivtf..

stezali Slovene u zemljama monarhije, dotle su nosioci crno-ute b o j e upali i iskopali srce Srbinovo, divnu Bosnu i Hercegovinu. K r v l j u srpskom zaliveni Skadar i Dra oteli su nam svojim intrigama, a kad im sve to nije pomagalo, kad su se slobodne srpske zemlje, osnaene posl j e d n j i m ratovima, hvala budi Bogu i junatvu srpskom, spremale za novi kulturni ivot, kad su se slovenska braa nala zajedno u prostranoj crkvi sve Jugoslavije, sa ijeg su amvona otpoeli propovijedati, slogu, bratstvo i jednakost, latili su se oruja, da svoje zlobne n a m j e r e postignu, da nas unite. Austrija je objavila naoj dragoj Srbiji rat, objavila ga nama, objavila ga je Srpstvu i c i j e l o m Slovenstvu. Nau pravednu stvar uzela je u zatitu mona Rusija, predstavnica velikoga Slovenstva i naa vjekovna zatitnica, sa svojim prosvijeenim saveznicima. K r v se ve l i j e na Dunavu, Savi i Drini. L i j e se na granicama nae mone zatitnice Rusije i njene saveznice Francuske, pa sad tko je junak na oruje! T k o je junak i slijedi koracima dva stara srpska kralja, da ginemo i da krv p r o l i j e v a m o za jedinstvo i slobodu zlatnu. Na naoj su strani Bog i pravda. Mi smo htjeli mir, a nametnut nam je rat. Primite ga kao i uvijek, primite ga srpski i junaki, a blagoslovi vaega staroga kralja pratit e vas u svima vaim podvizima. ivjeli ivjelo ivjela moji nae naa mili milo mona Crnogorci! Srpstvo! zatitnica Rusija i njeni saveznici! Nikola. 7
k

Cetinje, 25. jula 1914. godine. F. ii, Dokumenti, 67.

i .J f) B'S

. .! S1

7 Dogovori o vojnoj saradnji izmeu Srbije i Crne Gore zapoeli su na crnogorsku inicijativu jo uoi izbijanja rata. Kralj Nikola traio je od Srbije aa se stvori zajedniki opti operacioni plan, kao i pomo u naoruanju. Pai je 4. avgusta u Vrhovnoj komandi Srbije podrao crnogorske zahteve, a vojvoda Kadomir Putnik dovrio je Zajedniki plan dejstva srpske i crnogorske vojske u ratu protiv Austro-Ugarske.