Kutubu Sitte 05. Cilt

LM TEMENN BLM ................................................................................................
5
LM TEMENNS NN YASAKLANMITIR? ....................................................... 6
TEEKKR BLM ............................................................................................................. 7
CHAD BLM ................................................................................................................... 10
BRNC BAB ...................................................................................................................... 11
CHADIN FAZLET .......................................................................................................... 11
BRNC FASIL ................................................................................................................... 11
CHAD VE MCAHDLERN FAZLET ........................................................................ 11
KNC FASIL ..................................................................................................................... 27
EHADET VE EHDN FAZLET .................................................................................. 27
KNC BAB ........................................................................................................................ 35
CHAD VE CHADA MTEALLK MESELELER .......................................................... 35
BRNC FASIL ................................................................................................................... 36
CHADIN VACB OLUU VE CHADA TEVK EDEN HADSLER ........................... 36
1- UL'L-EMRE TAAT: ................................................................................................ 36
TAATLE LGL BAZI MESELELER .......................................................................... 37
KUR'AN-I KERM VE TAAT ....................................................................................... 37
2- FASIK MAMIN ARKASINDA NAMAZ ................................................................. 39
KNC FASIL ..................................................................................................................... 45
CHAD'IN DABI ............................................................................................................... 45
NC FASIL ................................................................................................................. 48
CHADA NYETTE SIDK VE HLS ............................................................................... 48
DRDNC FASIL ........................................................................................................... 51
KITL VE GAZVE AHKMI............................................................................................ 51
BENC FASIL .................................................................................................................. 70
CHADA MTEALLK SEBEPLER ................................................................................. 70
NC BAB .................................................................................................................... 79
CHADLA LGL TEFERRUAT ....................................................................................... 79
BRNC FASIL ................................................................................................................... 79
EMAN VE SULH ................................................................................................................ 79
KNC FASIL ..................................................................................................................... 96
CZYE VE CZYE LE LGL HKMLER ................................................................... 96
NC FASIL ............................................................................................................... 103
GANMETLER VE FEY ................................................................................................... 104
GANMET: .................................................................................................................... 104
FEY: ............................................................................................................................... 104
DRDNC FASIL ......................................................................................................... 144
EHDLER HAKKINDA .................................................................................................. 144
CDAL VE MR BLM................................................................................................ 149
LM- CEDEL: ............................................................................................................... 150
HACC VE UMRE BLM................................................................................................ 154
HACC ............................................................................................................................. 155
HACC ............................................................................................................................. 156
BRNC BAB .................................................................................................................... 157
HACCIN FAZLETLER .................................................................................................. 157
NC BAB .................................................................................................................. 170
MKAT VE HRAM HAKKINDA .................................................................................... 170
BRNC FASIL ................................................................................................................. 171
MKTLAR ....................................................................................................................... 171
MKAT: .......................................................................................................................... 171
1) HRAMA MKATTA GRMEK ART MI? ............................................................ 175

2- HRAMI NN, NEREDE, KMLER GYER? ....................................................... 176
KNC FASIL ................................................................................................................... 180
HRAM VE HARAMLARI ............................................................................................... 180
BRNC FER ..................................................................................................................... 211
TELBYE HAKKINDADIR .............................................................................................. 211
KNC FER ....................................................................................................................... 217
HRAMINI FSAD EDENLER HAKKINDA ................................................................... 217
NC FER ................................................................................................................... 218
SAYD'IN CEZASI ............................................................................................................. 218
DRDNC BAB ............................................................................................................ 221
HACCIN ETLER:FRAD, KIRAN, TEMETTU ....................................................... 221
KNC FASIL ................................................................................................................... 223
HACC-I KIRAN ................................................................................................................ 223
NC FASIL ............................................................................................................... 228
HACC-I TEMETT VE HACCIN FESH ........................................................................ 228
BENC BAB ................................................................................................................... 247
TAVAF VE SA'Y............................................................................................................... 247
BRNC FASIL ................................................................................................................. 248
TAVAF VE SA'Y'N MAHYET ..................................................................................... 248
STLM ............................................................................................................................ 256
KNC FASIL ................................................................................................................... 269
TAVAF VE SA'Y AHKMI ............................................................................................. 269
ZYARET TAVAFI ........................................................................................................... 273
VEDA TAVAFI ................................................................................................................. 274
ERKEKLERN KADINLARLA KARIIK TAVAFLARI ............................................... 277
HICR'IN GERSNDE TAVAF ......................................................................................... 278
SAFA VE MERVE ARASINDA SA'Y ............................................................................. 279
TAVAF VE SA'YDE DUA................................................................................................ 282
NC FASIL ............................................................................................................... 283
BEYTULLAH'A GR ..................................................................................................... 284
1) KBE'YE RESULULLAH (aleyhissaltu vesselm) NE ZAMAN GRD?............ 287
2) KBE'NN NDE NAMAZ ................................................................................... 287
3) NAMAZIN YER VE EKL .................................................................................... 288
4) KBE'DE NAMAZ CAZ DEGL M? .................................................................... 289
5) KBE'NN KAPISI NN KAPATILMITI? ........................................................ 289
6) BAZI FEVAD ........................................................................................................... 290
7) OSMAN BNU TALHA ................................................................................................ 290
ALTINCI BAB ................................................................................................................... 294
VAKFELER VE FZA .................................................................................................... 294
BRNC FASIL ................................................................................................................. 294
VAKFELER VE HKMLER (UMM BLGLER) ................................................... 294
KNC FASIL ................................................................................................................... 305
FZA HAKKINDADIR ................................................................................................... 305
NC FASIL ............................................................................................................... 309
ARAFAT VE MZDELFE'DE TELBYE ...................................................................... 309
NC FASIL ............................................................................................................... 311
ARAFAT VE MZDELFE'DE TELBYE ...................................................................... 311
YEDNC BAB .................................................................................................................. 312
REMY (EYTAN TALAMA)......................................................................................... 312
BRNC FASIL ................................................................................................................. 313

REMY'N KEYFYET (NASIL YAPILDIGI) ................................................................. 313
KNC FASIL ................................................................................................................... 315
REMY'N (TALAMANIN) VAKT ................................................................................ 315
NC FASIL ............................................................................................................... 318
BNEREK VE YRYEREK TALAMA ...................................................................... 318
DRDNC FASIL ......................................................................................................... 320
MTEFERRK HADSLER.............................................................................................. 320
SEKZNC BB ............................................................................................................... 321
HALK VE TAKSR HAKKINDA .................................................................................... 321
DOKUZUNCU BAB ......................................................................................................... 324
BRNC FASIL: ................................................................................................................ 324
HRAMDAN IKMA (TAHALLL) ............................................................................... 324
KNC FASIL ................................................................................................................... 326
HRAMDAN IKMA VAKT .......................................................................................... 326
ONUNCU BB.................................................................................................................. 330
KURBANLAR (HEDY VE EDAH) ................................................................................ 330
BRNC FASIL ................................................................................................................. 331
KURBANINVACB OLUU VE SEBEPLER ................................................................ 331
UMUM BLGLER ...................................................................................................... 331
BAYRAM TELKKS: ............................................................................................... 334
Bayramda Yeme ve me: .............................................................................................. 335
Bayramda Elence: ........................................................................................................ 335
DNLENME VE STRAHATIN VASITA, YER VE ZAMANLARI ......................... 336
KNC FASIL ............................................................................................................... 337
KURBANIN KEMYET VE MKTARI ...................................................................... 337
NC FASIL ............................................................................................................... 342
KURBAN OLABLECEK HAYVANLAR ....................................................................... 342
DRDNC FASIL ......................................................................................................... 344
KURBAN OLAMAYACAK HAYVANLAR ................................................................... 344
BENC FASIL ................................................................................................................ 346
KURBANLIGIN ARETLENMES ................................................................................ 346
ALTINCI FASIL ................................................................................................................ 347
KURBAN KESMENN YER VE ZAMANI .................................................................... 348
YEDNC FASIL ............................................................................................................... 350
KURBAN KESMENN DBI ........................................................................................ 350
SEKZNC FASIL ............................................................................................................ 352
KURBANDAN YEMEYE DR ...................................................................................... 352
DOKUZUNCU FASIL ...................................................................................................... 353
HELK OLAN KURBANLIK HAKKINDA ................................................................... 353
ONUNCU FASIL ............................................................................................................... 355
KURBANLIK DEVEYE BNMEK ................................................................................... 355
ONBRNC FASIL ........................................................................................................... 356
KBE'YE KURBAN HEDYE EDEN MUKM HRAM GYER M? ........................... 356
ONKNC FASIL.............................................................................................................. 358
ONBRNC BB .............................................................................................................. 362
FEVT, HSAR VE FDYE ................................................ Error! Bookmark not defined.
UMUM AIKLAMALAR ........................................................................................... 362
BRNC FASIL ................................................................................................................. 362
HASTALIK VE EZ SEBEBYLE MAHSUR KALANLAR ......................................... 362

FDYEDE MUHAYYERLK: ........................................................................................... 363
FDYENN YER: .............................................................................................................. 364
SADAKA: .......................................................................................................................... 364
KNC FASIL ................................................................................................................... 366
DMAN TARAFINDAN MN OLUNAN KMSE..................................................... 366
NC FASIL ............................................................................................................... 368
MDDETTE YANILANLAR VEYA YOLU KAYBEDENLER .................................... 368
DRDNC FASIL ......................................................................................................... 370
ONKNC BB ................................................................................................................ 371
MEKKE'YE GR, KONAKLAMA VE ORADAN IKI DBI .............................. 371
ONNC BB ............................................................................................................ 379
HACCDA NYBET ........................................................................................................ 379
NYBET: ..................................................................................................................... 379
ONDRDNC BB ...................................................................................................... 382
HACCLA LGL MTEFERRK HKMLER .............. Error! Bookmark not defined.
BRNC FASIL ................................................................................................................. 383
TERK GNLERNDE TEKBR .................................................................................... 383
KNC FASIL ................................................................................................................... 384
MNA'DA HUTBE ............................................................................................................ 384
NC FASIL ............................................................................................................... 386
OCUUN HACCI ........................................................................................................... 386
DRDNC FASIL ......................................................................................................... 388
ARTLI HACC .................................................................................................................. 388
BENC FASIL ................................................................................................................ 389
HAREM'DE SLAH TAIMA HAKKINDA .................................................................... 389
ALTINCI FASIL ................................................................................................................ 390
ZEMZEM SUYU HAKKINDA ......................................................................................... 390
YEDNC FASIL ............................................................................................................... 391
ONBENC BB ............................................................................................................. 396
HZ. PEYGAMBER'N HACC VE UMRES .................................................................... 396
BAZI HKMLER ....................................................................................................... 399
LM TEMENN BLM

.
] : 1

:#

.
. .[

:
1. (979)- Hz. Enes (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle buyurdular:
"Sizden hi kimse, maruz kald bir zarar sebebiyle lm temenni etmesin. Mutlaka bunu yapmak
mecburiyetini hissederse, bari yle sylesin: "Rabbim, hakkmda hayat hayrl ise yaat, lm hayrl
ise canm al!" [Buhar, Merd 19, Da'avat 30; Mslim, Zikr 10, (2680); Tirmiz, Ceniz 3, (971); Ebu
Davud, Ceniz 13, (3108, 3109); Nes, Ceniz 1, (4, 3).]1
AIKLAMA:
1- Hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ilk muhatab Ashab- Kirm ise de, kyamete kadar
gelecek btn Mslmanlar ayn ekilde muhatap olmaktadrlar, yani yasak hkm bkidir.
2- Hadiste mevzubahis edilen "zarar" iin, seleften bir ou "dnyev zarar" demitir. Buna gre, kii
"dininde fitneye dmek" gibi din bir zarar mevzubahis olacak olsa, hadisteki nehyin dnda kalaca
belirtilmitir. Hatta bnu Hibbn'da gelen bir rivayette bu husus daha da serahetle gzkmektedir:
"Sizden hi kimse dnyada mruz kald musibet sebebiyle lm temenni etmesin." Burada
"dnyada" diye sebep aka belirtilmektedir. Sahabeden bazlar, dnyev olmayan mlahazalarla
lm temenni etmitir. Nitekim Muvatta'da Hz. mer'in yle dua ettii kaydedilir:
"Ey Rabbim, yam ilerledi, kuvvetim zayflad, raiyyetim her tarafa intir etti. Artk fazla zarara
dmeden, lm karmadan beni yanna al."
Yine Muvatta'da, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n da yle dua ettii nakledilmitir:
"Ya Rabbi, senden bana hayrl ilerin fiilini, kt ilerin terkini, fakirlerin sevgisini myesser klman
temenni ediyorum. nsanlar arasnda bir fitne yaratacaksan, beni yanna al, fitneye bulamam olarak
dnyadan ayrlaym."
Keza Ahmed bnu Hanbel ve baka kaynaklarda kaydedildiine gre, bis el Gfr yle dua etmitir:
"Ey Tun! beni al gtr!". Kendisine: "Niye byle sylyorsun, Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"lm temenni etmeyin" demedi mi!" denince u cevab vermitir: "Ben Reslullah'n yle
sylediini iittim:
"(Kyamet almetlerinden) u alt hl zuhur etmezden nce lme koun: "Sefih (kt akll) insanlarn
hkimiyeti, polislerin oalmas, hkmn satlmas (mahkemelerde rvetle hkm verilmesi), insan
kannn deerini kaybetmesi, sla-i rahmin kaybolmas, Kur'n' musiki yerine tutacak zamanelerin
zuhru. Bunlar, anlaya en gabileri bile olsa, srf kendilerine teganni yapsn diye ilerinden birine
stnlk tanrlar."
Bu mevzuya temas eden limler, lm temennisiyle ilgili, Kur'n'dan da iki yet gsterirler:
1- Hz. Yusuf'un duas:
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/5.
"Benim canm Mslman olarak al ve beni slihlere dhil eyle" (Yusuf 101). Hz. Yusuf bu duay,
dnyev nimetlerin zirvesine ulanca yapmtr.
2- Hz. Sleyman'n duas:
"Rabbim!... Rahmetinle beni iyi kullarnn arasna koy" (Neml 19).

Buhar'de kaydedilen Reslullah'n bir duas da yle:
Bu dualarn lm geldii ana mahsus olduu belirtilir, yani bu dualarda lmn cilen gelmesi
istenmiyor, "leceimiz vakit hayrl bir sonla hayatmz kapansn, br dnyada salihlerle birlikte
olalm" temennisinde, duasnda bulunuluyor" denmitir. Ayrca, "Dualarda lme yer verilmesi,
lmeyi istemek deil, lm hdisesini zihinde canl tutmak, unutmamak iindir" eklinde aklama da
yaplmtr.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), hayatn m'min hakknda lmden hayrl olduunu syler:
"M'min kiinin mr, onu hayrca ziyadeletirir.
"Sizden kimse lm temenni etmesin. Muhsin (iyi amel zere) ise hayr cihetiyle artaca umulur.
Kt amel iliyorsa ktlkten dnp Allah'n rzasn arayaca mid edilir." Mamafih, iyilerin de
bozulma ihtimali olsa da bunun istisna olduu, aslolann, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
buyurduu gibi yaamann daha hayrl olaca belirtilmitir. u halde lm, hayrl amellerin, sevabn
son bulmasdr. yle ise lm temenni edilmemelidir.2
3- lm temennisi niin yasaklanmtr?
LM TEMENNS NN YASAKLANMITIR?
slm akidesine gre, ecel kaderle baldr, dua ve temenni ile deil. Kiinin eceli gelince, istese de
istemese de, ne uzar ne ksalr (Yunus 49, Nahl 61). u halde lm temenni etmek veya etmemek
terbiyev, ahlak bir yne ship, bir m'minlik edebidir. Bu adan lm temenn etmede iki mhim
ahlk mahzur grmek mmkndr:
1) Kadere kar bir itiraz mevzubahistir.
2) Gayesi eitli hallerle imtihan olan hayat vazifesinden kamak vardr. Bu ise meskenettir, kiiyi
ruhen ykmaktr. Kur'n- Kerim, maldan, candan, meyvelerden eksiltmeler, musibetler ve korkularla
imtihan edilmek zere insann yaratldn bildirmekte (Bakara 155, Mlk 2.) bu imtihan kazanmak
iin sabr tavsiye etmektedir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yarn kyametin kopacan bilse bile
bugn elindeki filizini dikmeyi emretmektedir.
Bylesi bir hayat anlay vaz'eden slm dininin dier taraftan, dnyev, madd musibetler sebebiyle
lm temenni etmeyi tecviz etmesi tenkuz olurdu. Ve bu durumlarda lm temenni etmenin meru
olmas, hayatn musibetleri karsnda mukavemet gcn krc olurdu. Hatta, lm temenni etmeyi
meru klan sebepler arasnda zikredilen hallerin zuhurunda bile hayattan kamann esas alnmamas
gerekir. Zira lm temenniyi meru kld belirtilen hallerle ilgili rivayetlerin asl gayesi, saylan o
hallerin ktln tedris, zihinlerde tesbittir. Szgelimi son kaydettiimiz hadiste tdd edilen alt
halden mesel "hkmn satlmas" yani rvet yoluyla mahkemelerden hkm istihsli, bir cemiyette
adaletin kalmadnn ifadesidir. Byle bir cemiyet, itima bozukluun en ileri safhalarna varm
demektir. nananlar, lm bile meru klacak bylesine kt bir amelden nehyedilmi olmaktadr.
Saylan dier ameller de yle.
Bu eit hadislerin asl gayesi, saylan ameller sebebiyle lmn temennisini meru klmak olsayd,
her devirde lm temenni etmek meru olmu olurdu, zra bu kt ameller hi bir zaman
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/5-7.
cemiyetlerde eksik olmam, aksine hep ilenegelmitir. Sylediimiz bu hususu te'yid eden bir
durum, Ahmed bnu Hanbel'den kaydettiimiz rivayetin bir baka vehinde,
"Alt kt i zuhur etmezden nce hayr amel ilemekte acele edin.." denmi olmasdr. Yani o fitneler
hatrlatlarak, iyi amele tevik edilmektedir.

:
.
: 2
]
. [

#
2. (980)- Kays bnu Eb Hzm anlaytor: "Habbb bnu Eret (radyalahu anh)'in yanna girmitim.
Karnndan yedi yeri dalatmt. Bana: "Eer Reslullah (aleyhissaltu vesselm) lm taleb
etmekten bizi men etmeseydi mutlaka onu taleb ederdim" dedi. [Nes, Ceniz 2, (4, 4); Buhar, Merd
19, Da'vt 30, Rikak 7, Temenn 6; Mslim Zikr 12, (2681).] 3
AIKLAMA:
Habbb bnu Eret (radyalahu anh) ilk Mslmanlardandr ve mriklerin ikencelerine en ziyade
mruz kalanlardan biridir. Daha nce de belirttiimiz zere, ate zerine yatrlmak gibi ar
ikencelerden ald yaralar vcudunda hayat boyu devam eden izler brakm, zaman zaman tekrar
iltihablanmak gibi durumlar ortaya kmtr. Yukardaki rivayet byle bir durumu aksettirmektedir.
Eski yara yerlerinden alan iltihablar dalatmak yoluyla tedavi ettirmitir. Baz rivayetlerde Kays,
Habbb'n yanna gemi olsun ziyareti iin geldiini belirtir.
nceki rivayette olduu gibi, burada da lm temennisinin yasaklanm olduunu grmekteyiz.
Habbb (radyalahu anh) baka rivayetlerde daha sarh olarak ekilen madd skntlar da tasvir
ederek, "O skntlar tahamml edilemeyecek kadar ard. Reslullah yasaklamam olsayd, lm
temenni ederdik" demek istemektedir.
u szler ona aittir: "Ben Reslullah'n ashabndan, benim ektiim kadar bel eken bir bakasn
bilmiyorum." "Reslullah zamannda tek dirhem bulamazken, (imdi) evin bir kesinde krk bin
dirhemim var..." 4
TEEKKR BLM
Bu blm, aslnda Kitbu's-Sena ve'-kr adn tar. Sen, medih gibi vmek mnasna gelir. kr,
gelmi olan bir nimete kavlen veya fiilen veya kalben mukabele edip o nimeti verene tzim etmektir.
Bir bakma, yaplan iyiliin idraki iinde olduumuzu iyilik yapana izhar etmek, memnuniyetimizi
ifde etmektir. Dilimizde, insanlardan gelen iyilie kar izhr edilen kr, teekkr kelimesiyle ifade
ederiz. "kr" kelimesini ise, aynen "hamd" gibi Allah iin kullanrz.
u halde kitabmzn aslna uyarak, kr blm dememiz gerekirken, bunun dilimizdeki karl
olan teekkr kelimesini kullandk. Zira kaydedilen hadislerden anlalaca zere, bu blm Allah'a
kar olan hamd ve krmz ele almyor, insanlara kar olan teekkr borcumuzu ele alyor.
Dinimiz, sdece Allah'tan gelen nimetlerin krnn edasna kymet vermez, insanlarn yapt
iyiliklere kar teekkr etmeyi de bir bor klar, buna da br kadar kymet verir. Hamd, kulluk
borcu ise, teekkr de insanlk borcudur. slm dini, mensuplarna, Allah'a hamd etmeyi emrettii gibi,
iyilik yapan insanlara da teekkr etmeyi emretmektedir.
u halde bu blmde teekkrn lzum ve dbyla ilgili hadislerden bazlarn greceiz.5

] : 1

:#
. .[
5
3
4
1. (981)- sme bnu Zeyd (radyalahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Kim, kendisine yaplan bir iylie kar, bunu yapana: "Cezkellhu hayran (Allah sana hayrl
mkfaat versin!)" derse teekkr en mkemmel ekilde yapm olur." [Tirmiz, Birr 86, (2036).]6
AIKLAMA:
Sen vme demektir. Ancak, yaplan iyilie kar izhr edilecek minnet duygumuzu teekkr olarak
ifde ediyoruz. Aslnda iyilie iyilikle, ayn cinsten amelle mukabele esastr. Fakat her iyilie annda
ayn cinsten amelle mukabele etmek mmkn olmaz, bu noktada insanolu acizdir. yle ise
teekkrmz szle ifde etmemiz gerekir. Bazlar: "Mkfaat vermekten elin ksa kalrsa, dua ve
teekkrde dilini uzun tut" demitir.
Sadedinde olduumuz hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm), yaplan iyilie kar, annda
yaplacak en mkemmel szl mukbelenin, iyilik yapana: "Senin bu iyiliin, benim nazarmda o
kadar kymetlidir ki, karln bizzat vermekten acizim, onu ancak Allah verebilir, dnyada veya
hirette, bana bedel O, sizi mkfaatlandrsn" mnasnda olmak zere "Cezkellahu hayran" demek
olduunu belirtiyor.7
:#
] : 2

]
.[
: .
. [
2.(-3) (982-983) Hz.Cbir (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Kim bir
ihsana mazhar olursa, bulduu takdirde karln hemen versin, bulamazsa, verene senda bulunsun.
Zira onu vmekle, teekkrn yerine getirmi olur. Ketmeden (karlk vermeyen) nankrlk etmi
olur" dedi.
Tirmiz'nin rivayetinde u ziyde var: "... Kim de kendisine verilmeyenle sslenirse iki yalan elbisesi
giyen gibi olur." [Tirmiz, Birr 86, (2035); Ebu Dvud, Edeb 12, (4813, 4814).]8
AIKLAMA:
Bu hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yaplan iyilie, ayn cins bir iyilikle mukabelenin esas
olduunu belirtiyor. Zira "ihsan" diye tercme ettiimiz kelimenin asl at'dr, madd ba demektir.
Dilimizde atiyye de denir. yilie iyilikle nnda mukabele edilemiyorsa, sen edilmelidir, yani szle,
memnuniyetimizi ifade edici, iyilik yapan memnun edici bir ifadede bulunulmaldr. Bu ona teekkr
etmek veya dua etmek suretiyle gerekleir. Hadis: "Sen eden teekkrn yerine getirmi olur"
buyurmaktadr.
Ketmetmek, susmak'tr. Burada, nimete mazhar olduunu ilan etmeyen demektir. Yani "Madd karlk
vermedii gibi, senda da bulunmayan, ne fiille ne de szle mukabele etmeyen nankrlk etmi olur."
Hadisin aslnda nankr kelimesinin yerine "kfretmi olur" diye tercme edilebilecek "kefere" tbirini
kullanr. Dilimizde, yaplan iyiliin grlmemesine nankrlk veya kfrn- nimet diyoruz.
Tirmiz'nin rivayetindeki ziyadeye gelince, bu verilmeyenlerle ssleneni iki yalan elbisesi giyene
benzetmektedir. Bu ne demektir?
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunu, bir kadna sylemitir. Zikri geen kadn Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a gelerek sorar:
"Ey Allah'n Resl! Benim bir ortam (kuma) var. Kocamn bana vermedii bir eyi sanki vermi
gibi davransam bundan bana bir gnah gelir mi?"

8
6
7
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), yukardaki cevapla bu davran, "ifte yalan" olarak tavsif
buyurur. Burada birinci yalan: "Kocam bana verdi" demesidir. kinci yalan da: "Kocam beni
kumamdan daha ok seviyor" grnmn ortaya koymasdr.
Hattb u aklamay kaydeder: "Vaktiyle Araplar arasnda bir adam, kendisini halka iyi ve muhterem
bir adam olarak gsterebilmek iin eraf tarafndan giyilen bir takm giyermi. Bylece halkn
gvenini kazanmak istermi, nk eraftan olan yalan sylemezmi. Halk da onu bu kyafetle
grnce szlerine itimad eder, yalan ehadetlerine inanrm. Adam bu takm ile kendisini sdklara
(doru syleyenler) benzetebildii ve dolaysyla yalannn sebebi giydii takm olduu iin, halk, bu
takma "sevbeyu zr" (iki yalan elbisesi, yalan takm) adn vermitir."
u halde, Reslullah, gsteri iin yalana dayanan sahte davranlar, halk arasnda darb- mesel olarak
yaygnca kullanlan bir tbirden istifade ederek "yalan takm giyme"ye benzetivermitir.9
4
. [
]
: #
4. (984) Ebu Sad (radyalahu anh)'den gelen bir rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurmutur: "Halka teekkrde bulunmayan Allah'a da kretmez." [Tirmiz, Birr 35, 1955); Ebu
Dvud, Edeb 12, (4811).]10
AIKLAMA:
slm'n insanlara olan teekkr borcunun denmesine verdii ehemmiyeti gsterecek bundan daha
veciz ifde olamaz. Zira burada, insana teekkr etmek, Allah'a hamdetmeye denk tutulmaktadr.
Kad yaz, hadise iki vecihten aklama getirir:
1- Reslullah'n byle hkmetmesinin sebebi udur: Kul, Allah'a olan krn, Allah'a itaat ve
emirlerini ifa ile eksiksiz olarak yerine getirebilir. Allah'n emirlerinden biri de, Allah'n nimetlerinin
kendine ulamasnda vastalar durumunda olan insanlara teekkr etmek olunca, bu emre uymayan,
Allah'n kendisine olan nimetlerinin krn dememi olur.
2- Tabiatnda, insanlardan gelen iyiliklere kar nankrlk ve teekkr etmeye kymet vermemek
bulunan bir kimse, nimetleri sebebiyle Allah'a kfran- nimette bulunup kr terketmeyi de det
edinir.
yleyse teekkrle yakndan bal bulunan kr, Cenab- Hakk, tek bana kabul etmeyecektir.11

] : 5

.[ : .
. . .
5. (985)- Hz. Enes (radyalahu anh) anlatyor: "Muharcirler hicretle Medine'ye gelip (Ensar'n
yardmlarn grdkleri) vakit yle dediler:
"- Ey Allah'n Rasl! Biz, ok maldan bylesine cmertce veren, az maldan da yardm bylesne
gzel yapan aralarna inmi bulunduumuz u Medinelilerden baka bir kavmi hi grmedik! Bize
bedel ilerimizi yaptlar, hayatmz dzene koymada yardmc oldular. Biz (hicret ve ibadetlerimizle
kazandmz) sevaplarn hepsini onlar alacak diye korkuyoruz!"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlara u cevab verdi:
"- Hayr! Onlar sizin dua ve teekkrlerinizden hsl olan sevab alacaklar." [Tirmiz, Kymet 45,
(2489); Ebu Davud, Edeb 12, (4812).]12

11
12
9
10
AIKLAMA:
1- Rivyetin bir vechinde hadis yle balar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hicretle Medine'ye
gelince (daha nceden hicret etmi bulunan) Muhacirler, kendisine gelerek yle dediler..."
2- Burada dikkat eken mhim bir husus, Ensr'n yardmlarndan Muhacirn'in ne kadar memnun
kalm olduudur. Zengin olandan da fakir olandan da imknlarnn zam lsnde yardm
grdkleri ifade edilmektedir. Ev, hurmalk, tarla temini gibi hususlarda Ensar'n yardm mehurdur.
Her biri mevcut mallarnn yarsn muhacir kardeine vermi idi. Ziraat ileri ortak yaplr, elde edilen
meyve ve dier mahsult paylalyordu. Arada teesss eden kardelik, imandan gelen, Allah'n
rzasna bakan bir kardelik olduu iin szden ibret deildi, gerek bir kardelikti. Hatta tatbikata
baklnca kan kardeliinden daha ileri bir kardelikti. Verset hakk da iin iine girince, bu
dinhukukkalb bir mahiyet kazanmt. kinci hanmn boayp muhacir kardeine nikahlama
derecesine ulaan bir kardelii bugn grp bildiimiz herhangi bir kardelie benzetebilmemiz
mmkn deildir.
te beer hafsalasnn almyaca, hayal bile edemiyecei byle bir yardm karsnda Muhacirler
endieye dmeye balarlar: Bizim Allah yolunda hicret ederek, namaz, oru, sabr, cihad... gibi eitli
ibadetler yaparak kazandmz ve kazanacamz sevaplar hep bunlara gitmesin? sevaplarmzdan
mahrum kalmayalm?
Endielerini Reslullah'a aarlar.
Bu mrcaat ve mrcaatta ifade edilen endie Ensr'dan duyduklar memnuniyeti dile getirmede en
beli bir slubtur, daha eblan dnmek mmkn deildir.
3- Teekkr bahsini -ki hadis bu blmde esas itibariyle bu maksatla kaydedilmitir- ilgilendiren ve
teekkrn ehemmiyetini belirten husus, hadisin son ksm, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n,
endieye den Muhacirleri teselli etmek iin beyan ettii hakikattr:
"- Size yardm eden Ensar'n o byk yardmlarna, sizin teekkr ve dualarnzdan hasl olan sevap
yetecektir. Dier hayrl ilerinizin, ibadetlerinizin sevab size kalacaktr."
Bu cevapla Reslullah (aleyhissaltu vesselm), mazhar olunan iyilikler mukabilinde, yaplan dua ve
teekkrlerin ehemmiyetini de belirtmi olmaktadr.
rih Tb merhum, bu mracat ve sevab bir baka ekilde yorumlamtr. Der ki: "Muhacirler, unu
demek istemilerdir: "Ensar, kendilerini meakkat ve yorgunlua atp rahat ve imkanlara bizi ortak
etmekle zaten sevab kazanyorlar, biz onlara nasl karlkta bulunalm?"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu gre katlmayp yle demitir: "Hayr, mesele zannettiiniz
gibi deildir. Siz onlara, yaptklarna karlk dua ve teekkr ifa ettike onlarn mkfaatlanmasna
sebep olursunuz."13
CHAD BLM
Bu blmde bab vardr.

*
BRNC BAB
CHADIN FAZLET
*
BRNC FASIL
CHAD VE MCAHDLERN FAZLET
*
KNC FASIL
EHADET VE EHDN FAZLET
*
KNC BAB
CHAD VE CHADA MTEALLK MESELELER
*
BRNC FASIL
CHADIN VACB OLUU VE CHADA TEVK
*
13
KNC FASIL
CHADIN DBI
*
NC FASIL
CHADA NYETTE SIDK VE HLAS
*
DRDNC FASIL
KITAL VE GAZVENN AHKMI
*
BENC FASIL
CHADA MTEALLK MESELELER
*
NC BAB
CHADLA LGL BAZI TEFERRUAT MEVZULARI
BRNC BAB
CHADIN FAZLET
BRNC FASIL
CHAD VE MCAHDLERN FAZLET

: 1
#

]

:
. .[
1. (986)- Hz. Osman (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dinledim yle
diyordu:
"Allah yolunda bir gnlk ribt, dier menzillerde (Allah yolunda geirilen) bin gnden daha
hayrldr." [Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 26; (1667, 1664, 1665); Buhar, Cihd 73; Mslim, maret 163;
bnu Mce, Cihd 7, Nesa, Cihd 39, 6, 39).14
AIKLAMA:
Ribt, lgat olarak "balamak" mnasna gelen bir asldan gelir. Deiik mnalarda kullanlmtr.
Yerine gre at balamaya yarayan ipe dendii gibi ata da denir. Hadislerde Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in hayr amellere ve ibadetlere devam etmeyi de bu kelimeyle ifde ettii
grlr.
bnu'l-Esir, Nihye'de asl ribtn savata, cihad hli zere dman karsnda ikmet olduunu belirtir.
Sonradan, bu kelime daha ziyade hudud muhafzlar iin kullanlmtr.
u halde hadis, Allah iin cihad etmek maksadyla harp srasnda dman karsnda ikamet etme
mnasndaki "ribt" kastedmektedir. Bu fiilen hududda olabilecei gibi, emir ve silah altnda
beklemek suretiyle her yerde olabilir. erh kitaplarmzn te'lif edildii devirlerde dmana kar
tehlikeli bekleyiler snr blgesinde olduu iin, ribatn trifinde umumiyetle "hudud" kaydna
rastlanmaktadr. Ancak zamanmzn askerlik artlarnda hududla, hudud gerisi arasnda ok fazla fark
kalmamtr. Bu sebeple Nihye'nin yukarda kaydettiimiz tarifi, hadisin ruhuna ve gnmz
realitesine daha muvafktr.
14
Hadisin, askere vdettii byk mkfaatn mhim bir artla kaytl olduunu belirtmemiz lzm:
"Allah yolunda cihad iin." Allah iin olmayan btn "bekleyiler" boadr, cephede lmeler de.15
:#

] : 2

. .[
2. (987)- Fadle bnu Ubeyd (radyalahu anh) anlatyor: "Her lenin ameline son verilir, ancak Allah
yolunda len murbt mstesna. nk onun ameli kyamet gnne kadar artrlr. Ayrca o, kabir
azabna da uratlmaz." [Tirmiz, Fedilu'l-Cihad 2,(1621); Ebu Dvud, Cihd 16, (2500).]16
AIKLAMA:
Cenab- Hakk, kiinin sevabn salnda yapaca amele balamtr. lmle amel defteri kapanr.
Hayat esnasnda ne miktar hayr ve sevab kazanabilmise artk onunla kalr ve art olmaz. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bu duruma baz istisnalarn olduunu belirtmitir: stifade edilen ilim, hayrl
evlt ve sadaka-i criye gibi. Sadedinde olduumuz hadis, Allah yolunda ehid denlerin de amel
defterinin ak kaldn, dini ve din kardelerinin hrriyeti iin, Allah'n rzasn dnerek savarken
hayatn kaybedene, fedkarlnn mkfaat olarak, defterine devaml sevap yazlp, ebed hayattaki
derecesinin yceltildiini haber vermektedir. Hadis, ayrca hedann kabir azabndan emin olacan
da mjdelemektedir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) baka hadislerde, ldkten sonra defteri ak kalacak kimseleri
belirtirken, ehidleri zikretmez. "Bu durum, denmitir, belki de bunlarn kabir azab grmeme
imtiyazlarndan ileri gelir." ehidler amel defterlerinin ak kalmasna ilave olarak kabir azabndan da
beri klnmlardr. Bu sebeple, bunlar ayr bir grup tekil etmektedirler, mstakillen zikirleri evladr;
demektir.17
. :.[
] : . 3
:#
3. (988)- Tirmiz'nin rivayetinde u ziyade mevcuttur: "Gerek mchid, nefsiyle cihad edendir."
[Fedilu'l-Cihad 2, (1621).]18
AIKLAMA:
Reslullah, bu ifadeleriyle kymeti son derece yceltilen "cihad", dmanla sava olmad iin
yapamayanlara, daha verimli bir ufuk amaktadr: Nefsiyle, yani ktlkleri emreden nefsi ile (ayet-i
kerimenin ifadesiyle ennefs'l-emmre biss) mcadele. Bu cihad aslnda, dmanla yaplan
cihaddan daha zordur. Kii, nefsinin, ktle, tembellie, hevesta olan meyillerini krarak, hakka,
ubudiyete, insanolunda mevcut hayrl kaabiliyetlerin inkiafna sevkedebilse imann gerek
bykl ortaya kar. Bunu yapabilen insanlar ndirdir. Reslullah bu hakikate binen nefis
kavgas verene "gerek mcahid" demitir.
Nefisle yaplan mcadelenin de Allah nezdinde makbul olmas iin, bunun da "Allah iin" yaplmas
icab etmektedir. Hadisin bir tarkinde "Hakiki mcahid, Allah (rzas) iin nefsiyle cihd edendir"
buyrulmutur.19
:#
.[
: ]: 4
.
18
19
15
16
17
4. (989)- Hz. Enes (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"leden evvel veya leden sonra bir kerecik Allah yolunda yola k, dnya ve iindeki her eyden
daha hayrldr." [Buhar, Cihad 5, 6, 73, Rikak 2, 51; Mslim, mret 112-115, (1880); Tirmiz,
Fedilu'l-Cihd 17, (1648, 1649, 1651); Nes, Cihd 11, 12,(6,15); bnu Mce, Cihad 2,(27552757).]20
AIKLAMA:
Bu hadis farkl tariklerden gelmitir. Hadiste geen gadve gndzn bidayetinden le vaktine kadar
evden kmay ifade eder. Rahve de le vaktinden, gnein batmna kadar ki zaman iinde evden
kmay ifade eder. yleyse, gndzn hangi saatinde olursa olsun, Allah'n rzasn gden bir k
dnya ve iindekilerden daha hayrl olmaktadr. Hadisin Tirmiz'de gelen bir vechinde u ziyade
vardr: "...Cennette bir kam koyacak kadar bir yer dnya ve iindekilerden daha hayrldr."
Hadisin aklamasnda bnu Dakki'l-d der ki: "ki ayr te'vil muhtemeldir:
1-) Bu hadis, gayb hakikat, insanlarn vicdannda anlalr hale getirmek iin, "grlen eylerle
(mahsus)" ifade etmitir. Zira dnya, vicdanlarda hissedilen ve okca bytlen madd bir varlktr.
Hadis, basit gibi gzken bir amelin sevabn bu muazzam grnen dnya ile karlatrp, dnyadan
daha byk olduunu belirtmektedir. Halbuki, uras herkesce bilinir ki, dnya cennetin tek bir
zerresine msvi olamaz.
2-) Hadisten maksad: "Allah yolunda yaplacak bu kadarck bir amelin sevab, farz- muhal dnyann
tamamna sahip olup, hepsini ibadet yolunda harcayacak kimsenin elde edecei sevaptan daha
stndr" demektir
.bnu Hacer, bu ikinci mnay, bnu'l-Mbrek tarafndan Kitbu'l-Cihd'da kaydedilen u mrsel
rivayetin te'yid ettiini belirtir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) aralarnda Abdullah bnu
Revha'nn da bulunduu bir orduyu yola karmt. Ancak Abdullah bnu Revha, Hz. Peygamer'le
birlikte namaza katlmak iin ordudan geri kald. Bunun zerine Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
kendisine unu syledi: "Nefsim elinde olan Zat'a yemin olsun ki: Yeryznde olanlarn tamamn
infak etsen yine de onlarn bu gidiinden elde ettikleri sevaba ulaamazsn."
Hlsa, bu hadisten maksad, dnya ilerinin basitliini, ahiret ilerinin bykln belirtmektedir.
Gerek de budur, zira cennetten, kam konabilecek kadar bir para kazanabilen, btn dnyay
kazanm olmaktan daha byk bir i gerekletirmi olursa, oradan yce makamlar kazanabilen ne
yapm olur!
Buradaki nkte aktr: Herhangi bir dnyala olan meyil sebebiyle cihaddan geri kalan kimseye
deniyor ki: Sen ylesine deersiz bir ey yznden yle deerli bir ey kaybediyorsun ki, bu, akla
vicdana smaz. Kocaman dnya, iinde bulunan btn servetiyle, cennetten kazanlacak kadar yere
demezken sen dnyann basit bir eyi iin cenneti kaybediyorsun.
Evet cennetin ebede bakan kam kadar bir yeri, kymete, fni olan sadece bizim dnyamzdan deil,
daha nice fani dnyalardan daha stndr. nk ebed akan bir eme, ne kadar byk de olsa sabit
kalan bir deryadan daha zengindir.21

:# ] : 5
.
. .[

5. (990)- Ebu Hreyre (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"(Mslman erkeklerden) kim, Allah yolunda, ily kelimetullah iin, devenin iki sam arasnda
geen mddet kadar savaacak olsa cennet kendisine vacib olur." [Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 21, (1657);
Ebu Dvud, Cihd 42, (2541); Nes,Cihd 25, (6, 26); bnu Mace, Cihd 15, (2792).]22
AIKLAMA:
22
20
21
1- Bu hadisi Teysir, Ebu Hreyre hadisi olarak gsterdii halde, gerek Tirmiz'de ve gerek dier
kaynaklarda Muz bnu Cebel hadisi olarak kaydedilmitir. Teysir'in bir hatas olsa gerektir.
2- Hadisin Tirmiz'deki aslnda "Mslman erkeklerden" kayd var, bu kayd dierlerinde yok.
Hadisin farkl vecihlerinde baz ziyadeler de var.23

: . 6
]

. .[

6. (991)- Muz bnu Cebel (radyalahu anh) anlatyor: "inden samimi ekilde Allah yolunda cihd
yapmay temenni eden bir kimse, bilhare lse de, ldrlse de ehid sevab kazanr. Kim de Allah
yolunda yara alsa veya Allah yolunda -dmann sebep olmad- bir musibetle bile yaralansa bu yara,
kyamet gn, en byk hli iinde rengi zafern renginde, kokusu da misk kokusunda olarak gelir.
Kimin vcudunda, Allah yolunda iken kan, iltihab gibi bir yara alacak olsa bu da onun iin ehidlik
mhr olur." [Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 21, (1657); Ebu Dvud, Cihd 42, (2541); Nes, Cihd 25, (6,
26).]24
AIKLAMA:
Bu rivayet, Tirmiz, Ebu Dvud ve Nes'de, bir nceki hadisin devam olarak kaydedilmektedir.
Hadis, samimi bir niyetle cihad sevabnn kazanlabileceini mjdeler. Allah iin cihad etme arzusunu,
samimiyetle her an iinde canl tutup, deta cihda davetiye veya bu maksadla alan bir sancak
bekleyen byle bir hlet-i ruhiye ile hayatn devam ettiren bir kimse, istirahat deinde lse bile
ehid sevab alacaktr. Hadiste "samimiyet"ten baka kayt olmamakla birlikte, bu samimiyetin isbat
olarak, slmiyet'i elinden geldike yaamak gereinden sz edilebilir, diye dnyoruz.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Allah yoluna knca, dmann veya herhangi bir musibet veya
kazanann darbesiyle alnan yaralarn, kyamet gn bir ehdet madalyas gibi en hametli grnm
iinde, en gzel kokular sat halde ehidi tezyin edeceini, Allah yolundayken u veya bu hastalk
sebebiyle alan yara ve iltihablarn da bir nevi ehidlik mhr olacan mjdeliyor.
O yolda olmay, niyeten de olsa Allah, cmlemize myesser eylesin. min!25
:#
] : . 7
. .[

"Allah yolunda yaralanan hibir yaral yoktur ki, kymet gn, yaras kanyor olarak gelmi olmasn,
bu kann rengi kan renginde, kokusu da misk kokusundadr." [Buhar, Cihd 10, Zebih 31; Mslim,
mret 103; Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 21, (1656); Nes, Ceniz 82, (4, 78), Cihd 27, (6,28); Muvatta,
Cihd 29, (2, 461).]26

] : 8
:#
25
26
23
24

.
. . .[
"Allah Tela Hazretleri, Allah rzas iin yola kan kimse hakknda: "Bu kulum, benim yolumda
cihad etmek zere bana inanarak peygamberlerimi tasdik ederek yola kmtr, artk onu ya cennetime
koymak yahut da cret veya ganimet elde etmi olarak, km olduu meskenine geri evirmek
hususunda garanti veriyorum" diyerek te'minat verir.
Muhammed'in nefsini kudret elinde tutan Zat- Zlcell'e yemin olsun ki, Allah yolunda yaralanm
hibir yaral yoktur ki, kyamet gn, yaraland ilk gnk manzarasyla gelmi olmasn: (Yaras
taze) kan renginde, kokusu da misk kokusunda olarak.
Muhammed'in nefsini kudret elinde tutan Zt- Zlcell'e yemin ediyorum ki, Mslmanlar'a meakkat
vermeyecek olsam, Allah yolunda gazveye kan hibir seriyyeden asla geri kalmazdm. Ancak onlar
hayvana bindirecek imkn bulamyorum. Onlar da beni tkibe imkn bulamyorlar. Benden geri
kalmak da onlara zor geliyor.
Muhammed'in nefsi kudret elinde olan Zt- Zlcell'e kasem olsun, Allah yolunda gazaya kp
ldrlmeyi, sonra tekrar hayat bulup gazada tekrar ldrlmeyi, sonra tekrar gazaya kp
ldrlmeyi ne kadar isterim!" [Buhar,man 25, Cihd 2, 119, Hums 8, Tevhid 28, 30; Mslim,
mret 103-107, (1876), (8, 119); Muvatta, Cihd 2, (2, 444), 40, (2, 465); Nes, Cihd 14,(6, 16),
man 24.]27
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, yukarda verilen kaynaklarda farkl ekillerde gelmitir. Hadisin, asl mahreci Ebu
Hreyre olduu halde, ondan rivayet eden tarikler de oalmtr. Hadis, baz vecihlerinde yukarda
kaydedilen ekilde yekpare geldii halde, baz vecihlerinde her paragraf mstakil bir hadis olarak,
takti' eklinde rivayet edilmitir. Bazlarnda
diye bazlarnda da
diye balarken, bazlarnda
diye balar. Mnada ciddi bir deiiklik mevzubahis deildir. Ayn
muhteval baz rivayetler -hadis-i kuds slubunda olmak zere- bnu mer ve Ubde bnu's-Smit
(radyallahu anhm) tarafndan da rivayet edilmitir.
2- limler, ehidi "cennete koyma" garantisinden iki mna karrlar:
a) Suale, hesaba tbi tutmadan cennete koymak,
b) ld n -kabir hayatnn artlarna hi mruz kalmadan, kyameti beklemeden- cennete koymak.
ki ihtimali te'yid eden deliller zikredilmitir.
3- Sa slim geri dnen gzi iin Allah'n garanti ettii "cret ve ganimet"ten maksad nedir? Geri
ganimetten maksad aktr: Savata dmandan ele geirilen madd varlklar... (para, silah, hayvan,
giyecek v.s.)
Fakat cret kelimesi farkl anlamalara imkn tanmtr:
a) Ganimet dnda ganimetle birlikte denen madd bir cret,
b) Ganimet olmad takdirde denen bir cret,
27
c) Uhrev cret, Allah'n garantisine ramen madd cret olmadan memleketine dnen gazilerin varl
hadiste ikl ortaya karmtr. Bu ikl, "cretin uhrev olaca" mnas ile kaldrlmtr. Nitekim
Mslim' de rivayet edilen bir hadis bu anlamay te'yid eder:
"Allah yolunda gaza yapanlar, ganimet elde ederlerse, hirette alacaklar "cret"lerinin te ikisini
peinen alm olurlar, te biri de hirete kalr. Herhangi bir ganimet elde etmezlerse ahirette tam
"cret" alrlar."
4) Hatra gelen bir sorunun daha izahn belirtmek gerek: Sadedinde olduumuz hadisin baz
vecihlerinde evine sa dnen gaziye hem "cret" ve hem de "ganimet" garantisi ifade edildii
grlmektedir. Fiiliyatta byle olmamtr? limler hadisin farkl vecihlerinde bu mnann olmadn
belirtirler. Yani bir ok vecihlerinde "veya" denmektedir ve bunun esas alnmas daha muvafktr.
Nitekim Teysir'de byle bir vecih esas alnm ve tercmemiz de bu mnaya gre yaplmtr. Byle
olunca, hibir madd kazan elde etmeden evine dnen gazi Cenab- Hakk'n "uhrev cret" garantisine
mazhardr.
5- Kyamet gn, ehidin, ehdet erbetini itii andaki hey'etiyle, yani ald yaralardan kanlar
kpkzl rengiyle tze akyor ve elbiseleri de kanl olarak dirilmesi, onun ehid olarak ldne almet
olmas iindir. nk Allah yolunda ehdet, kyamet gnnn peygamberlikten sonra gelen en yce
makam ve rtbesidir. u halde bu yce rtbeye alem ve nian olan kan lekesi, byk bir erefin
madalyas hkmndedir.
6- Cihad, ehid bahisleri ald zaman u hususun iyi bilinmesi gerekir: Gerek cihad Allah rzas
iin yaplan cihaddr. Bu cihadda len ehiddir. Bu sebeple, sadedinde olduumuz hadis metninde
"Allah yolunda" kayd, ak ekilde ifade edilmitir. Hadisin baz vecihlerinde "Allah yolunda"
dendikten sonra, bir ara cmlesi ile
" Allah, kimin kendi yolunda cihad

ettiini iyi bilir" diye bu kayt kuvvetlendirilir. yleyse, srf ganimet iin, eref iin, rtbe, terfi elde
etmek, istil etmek, smrge kurmak gibi maksadlarla yaplan sava cihad olmad gibi, meru
gayelerle alm bir sava bile olsa, savaan asker niyyetini, ferd olarak hlis yapmazsa, o da ehdet
elde edemez. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hususu pek ok hadislerinde belirtir. Bunlardan
bazlar mtekiben gelecek.
7- Bu hadis, ne kadar, ihtiva ettii hkmn kfirlere kar yaplan harplere it olduunu ifade ediyor
ise de slm ulems, silere, balere, ktiu'ttarklere (yol kesenlere), mrtedlere kar yaplacak
savalarn da dahil olduunu, yet ve hadislere dayanarak sylemitir. Byleleriyle savamak da
cihaddr, bu eit savalarda lmek de ehdettir, yeter ki hlis niyetiyle savaa katlm olsun. 28

.
] : 9
:

.

. .[

9. (994)- Hz. Ebu Hreyre (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan bir gn
sordular:
"- Ey Allah'n Resl! Allah yolunda yaplan cihada hangi amel denk olur?"
"- (Baka bir amelle) dedi, ona g getiremezsiniz!"
Soruyu soranlar ikinci ve hatta nc sefer tekrar sordular. Reslullah her seferinde ayn cevab
verip:
"- (Bir baka amelle) ona g getiremezsiniz!" dedi ve sonra unu ilve etti:
"- Allah yolundaki mchidin misli (gndzleri ve geceleri hi ara vermeden oru tutup, namaz
klan, Allah'n yetlerine de itaatkr olan ve Allah yolundaki mchid, cihaddan dnnceye kadar
28
namaz ve orutan hi gevemeyen kimse gibidir." [Buhar, Cihad 2; Mslim, mret 110, (1878);
Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 1, (1619); Nes, Cihd 17, (6, 19); Muvatta, Cihd 1, (2, 443).]29
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadislerinde, cihad yoluyla elde edilecek sevabn namaz, oru
gibi, Allah nezdinde kymetli olan baka amellerle, ibadetlerle elde edilemeyeceini belirtiyor. Bunu
ifade iin mcahidin cihad iin evden kt anla, eve dnnceye kadar geen mddet ierisinde "hi
ara vermeden" hep oru tutup, namaz klan kimsenin sevab gibi sevab kazandn, byle bir ibdet
tarzna hi kimsenin g getiremeyeceini sylyor. Sadedinde olduumuz rivayette geen ftr
kelimesini "gevemeyen" diye tercme ettik. Ancak bu "geveme"den maksad "hi ara vermeyen"
demektir. Bu mnay, hadisin siyk ifade etmektedir. nk hergn, ara vermeden oru tutulabilir ve
bunu yapan grebiliyoruz bile. Keza "namaz"dan farzlar ve onlara bal nafileleri anlarsak bu da
yaplabilir ve yapan da var. Ama yaplamayacak olan hi ara vermeden gece gndz boyu namaz
klmak ve oru tutmak ve bunu mcahid dnnceye kadar aylar boyu devam ettirmektir. Bu
yaplamaz. Hadisten kastn bu olduunu, hadisin Nes'de gelen vechi sarhan ifade eder. yle
buyurulur:
"Ben, cihada mudil bir amel bulamyorum. Nasl bulunsun ki? Mchid yola kt zaman biriniz
mescide girip ara vermeden namaz klp, ara vermeden oru tutmaya takat getirebilir mi? Buna kimin
gc yeter?"30

:

:
] : 11

. .[
:
:

.
10. (995)- Ebu Sad (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"- Ey Allah'n Resl! nsanlarn en efdali kimdir?"
diye soruldu. u cevab verdi:
"- Allah yolunda malyla canyla cihad eden m'min kii!"
"- Sonra kim? diye tekrar soruldu. Bu sefer:
"- Tenhalardan bir tenhaya Allah korkusuyla ekilip, insanlar errinden brakan kimsedir" diye cevap
verdi." [Buhar, Cihd 2,Rikk 34; Mslim, mret 122, 123, 127, (1888); Ebu Dvud, Cihad 5,
(2485); Tirmiz, Feduilu'l-Cihd 24, (1660); Nes, Zekt 74, (5, 83), Cihd 7, (6, 11); bnu Mce,
Fiten 13, (3978).]31
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadislerinde, Allah yolunda cihadn deerini ve mcahidin
elde edecei derecenin stnln bir baka slupla dile getirmektedir. limler, bu hadiste ifade
edilen hkm u mealdeki yetle te'yid ederler:
"Ey insanlar, sizi can yakc bir azabtan kurtaracak, kazanl bir yolu size gstereyim mi? Allah'a ve
peygamberlerine inanrsnz. Allah yolunda canlarnzla, mallarnzla cihad edersiniz, bilseniz, bu sizin
iin en iyi yoldur. Byle yaparsanz, Allah gnahlarnz balar, sizi ilerinde rmaklar akan
cennetlere, Adn cennetlerinde ho yerlere koyar. Byk kurtulu budur" (Saff, 10-12).
2- Hadisin bir vechinde, "makamca insanlarn en hayrls"; bir dier vechinde: "nsanlarn imanca en
mkemmeli" denmektedir. u halde, Allah yolunda mal ve can ile cihad, bu mnalarn hepsini ifade
etmektedir. Kii imanca stndr, en faziletli ameli yapmaktadr, en yce makam elde edecektir.
Cihadn farz olarak terettp ettii bir anda ondan kamak herhalde iman eksikliinin ifadesidir.
3- limler u noktay da belirtir: Bu hadis dier farz ve vacibleri ihmal ederek, srf cihada atlan kiiyi
kasdetmiyor. Dier farz ve vaciblerini de yerine getirerek cihad yapan kimse bu hadiste zikredilen
mcahiddir, bu takdirde nefsini de, maln da gerek mnada Allah yoluna bezletmi (koymu) olur.
31
29
30
Cihad yapyorum diye, szgelimi, namazn ihmal edecek bir mcahidin hasbiliini, ihlsn izah
etmek zordur. Cephede muharebe srasnda klnacak namaza (Bakara 239) ve hatta bu vaziyette
cemaatle klnacak olanna bile yer verip tevik eden ve Kitab- Mbin'inde bununla ilgili teferruat iin
yetler tahsis eden (Nisa 102) Cenab- Hakk'a kar, cihad ediyorum diye namaz terketmek her eyden
nce kulluk edebine yakmaz. Kul, Rabbine kar her an ve her halinde mahviyet, tezelll, samimi
niyaz ve iltica iinde olmaldr, edeb bunu gerektirir. Hal byle iken namaz, oru, istifar, kebirden
kanma.. gibi vecibelerini, "en byk amel olan cihad yapyorum" diye ihmal etmek duadan da'vaya,
niyazdan nza gemek olur, samimi hleti souk hevayla tebdil olur.
4- Hadisin ikinci ksmnda, mcahidden sonra gelen ikinci derecede makbul Mslman
tantlmaktadr: "Tenhaya ekilip, Allah'a ibadetini yapan kimse." Tenha kelimesini "kuytu", "ke"
"mnzevihne" gibi kelimelerle ifade etmek de mmkndr. Zira hadiste geen i'b kelimesi, aslnda
iki da arasndaki aralk mnasna gelir. Ancak maksad o deildir, tenha yer demektir.
Hadisin bu ksm da farkl ekillerde rivayet edilmitir. bnu Abbas (radyalahu anhm)'tan gelen bir
vechi u mealdedir: "Bir tenhaya ekilip, namazn klp, zekatn veren, insanlarn erirlerini
terkedendir."
nzivaya veya uzlete ekilme, cemiyeti terketme meselesini iyi anlamak, bunun artlarn iyi tayin
etmek gerekir. Cihad esnasnda inzivaya ekilmek helal olmayaca gibi ferdin durumuna gre, bazs
iin helal olsa bile, bazs iin helal olmayabilecei de bilinmelidir. Ebu Hreyre hazretlerinin
(radyalahu anh) rivayetine gre, bir adam, tatl suyu bulunan, insanlarn pek uramad kuytu bir
yere rastlayarak, oraya ekilmek zere Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den izin ister.
Reslullah, yle diyerek reddeder:
"Sakn yle yapma. Zira sizden birinin Allah yolunda kalmas, evinde klaca yetmi yllk namazdan
daha hayrldr."
Bu talebte bulunan kimse hakknda bilgi verilmiyor ise de Allah yolunda kalabilecek biri olduu
anlalmaktadr: Ya, shhati, ilm durumu, cemiyet ierisindeki itibar ve messiriyeti sebebiyle
Allah'n rzasna muvafk bir ksm iler yapabilecektir: Cihad, emr-i bilma'ruf, iyi rnek, yardm vs.
gibi. "Allah yolunda olmak" mutlaka dmanla silahl cihad yapmak olmad aktr.
nziva meselesi limlerce enine boyuna okca mnakaa edilen bir konudur. Ayrca belirteceiz.
Ancak, u kadarn yeri gelmiken belirtelim ki, Cumhur-u ulem, inzivann en meru zamannn
fitne, yani i karklk hengm olduunu sylemekte ittifak eder.
5- Hadiste geen baka bir incelik daha var:

Bu ifade "insanlarn errinden kaan"
mnasna geldii gibi "insanlara zarar vermeyi terkeden" mnasna da gelir. Bu sebeple tercmeyi
biraz mulak tutmay tercih ederek: "nsanlar errinden brakan" dedik.
yle durumlar ve artlar vardr ki, kii, insanlarn errinden kamakla derecesini ykseltebilecei gibi,
bakasna zararlar vermekten uzak kalmas da derecesini ykseltir. Ve stelik, yle artlar olabilir ki,
kii "zararl fiillerden kendisini tutsa" bile varl ile zararlar verebilir. Byle durumlarda, uurla,
kasden insanlardan uzaklap, inzivaya ekilmekle derecesini ykseltecektir. Bu artlar tyin, Allah'n
m'mine verdii ferasete kalmtr, bu feraset ona kifayet de eder, yeter ki her eyinde "Allah yolunda
olmay" gaye edinsin ve O'nun rzasn arama vetresine girmi olsun. 32

.

.

] : 11
:#

.
. .[

11. (996)- Ebu Sadi'l-Hudr (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Size, insanlarn en hayrls ve en erlisini haber vermiyeyim mi! nsanlarn en hayrls o kimsedir ki,
kendi veya bakasnn at srtnda ya da yaya olarak, lnceye kadar Allah yolunda alr. nsanlarn
32
en erlisine gelince o da, Allah'n Kitab'n okuyup (emir ve yasaklarna) riayet etmeyen kimsedir."
[Nes, Cihad 8, (6, 11-12).]33

:# ] : . 12

.
.

. .[
12. (997)- bnu Abbas (radyalahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki:
"Size insanlarn en hayrlsn haber vermiyeyim mi! O, atnn yularndan Allah yolunda tutan
kimsedir. (Hayrda) bunu takip edeni haber vermiyeyim mi? O da koyunlarnn peine taklp
(insanlar) terkeden, koyunlarda bulunan Allah'n hakkn da deyen kimsedir.
Size insanlarn en ktsn de haber vermiyeyim mi! O da, Allah' tan isteyip, Allah adna
vermeyendir." [Muvatta, Cihad 4, (2, 445); Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 18, (1652); Nes, Zekt 74, (5,
83-84).]34
AIKLAMA:
1- Atn yularndan Allah yolunda tutmak, her an, Allah'n rzasna uygun iler iin hazr tutmaktr. Bu
cihad da olabilir, baka bir faaliyet de olabilir.
2- kinci derecede kymetli amel olarak belirtilen inziva srasnda, zektn ihmal edilmemesi gereine
dikkat ekilmektedir.
3- Hadisin son ksm Muvatta'nn rivayetinde mevcut deildir. Nes ve Tirmiz'de kaydedilen
vecihleri Teysir'den birazck farkl. nsanlarn en kts yle tarif edilir:
Mns yle olur: "Allah'n adn vererek ister, Allah'n ad verilerek kendisinden istenince vermez."
Sind'nin belirtii zere, dikkat edilince, burada iki irkin i birletirilmitir:
1- Allah'n adn vererek istemek. Bu irkindir, nk istenen kii vermez veya veremeyecek durumda
olursa, "Allah'n ad verilmi olmasna ramen" neticenin hasl olmamas hi de ho bir ey deildir.
M'min kii "Allah adna" dendi mi bunu hafife alamaz, isteneni yapamad takdirde eziklik,
burukluk hasl olur.
2- Allah'n ad verilerek isteneni yapmamak: M'minin byle bir davran tamamen edeb ddr.
Allah adna isteneni imkan dahilinde ise yapmaktr.
u halde Peygamberimiz (aleyhissaltu vesselm) hem Allah adna isteyerek kar taraf mkil
duruma sokan ve hem de Allah adna istendii halde talebi yerine getirmeyen kimseyi insanlarn en
kts ilan etmektedir. Hadisteki
kelimesini
eklinde mehul okuyup: "Allah ad
verilerek istendii halde vermeyen..." diye anlayanlar da olmutur. Her iki halde de kiiyi kt klan
ey Allah'n adna gsterilmesi gereken hrmet ve edebe riayetsizlik olmaktadr.35
:#
.[
] : 13

.
13. (998)- Ebu mme (radyalahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurdular:
"mmetimin seyahati Allah yolunda cihaddr." [Ebu Dvud, Cihad 6, (2486).]36
35
36
33
34
AIKLAMA:
Hadisin Ebu Dvud'da kaydedilen aslna gre, bir adam, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den
seyahate kmak iin izin ister. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "mmetimin seyahati Allah
yolunda cihaddr" diyerek izin vermez. Ancak, rihler buradaki seyahatten muradn, memleketi
terkederek sahrada yaamak, cum'a ve cemaati terketmek olduunu belirtirler.
Sircu'l-Mnir'de, bu zatn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' den, nsiyet ettii evreden,
mbah eylerden ve bir ksm lezzetlerden uzak kalarak, cum'a ve cemaatleri, ilim ta'limi ve benzeri
eyleri terkederek nefsine eziyet verip terbiye etmek dncesiyle izin istediini belirtir. Reslullah,
Osman bnu Maz'n (radyalahu anh)'un bekrlk talebini reddettii gibi, bu ztn da cemiyeti
terketmek dncesiyle sahraya gitme talebini reddetmitr.37

:# ] : 14
.[

.
14. (999)- Hz. Eb Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Allah korkusuyla gz ya dken kimse, st memeye geri dnmedike atee girmez. Bir kul zerinde,
Allah yolunda yapan tozla, cehennemin duman biraraya gelmez." [Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 8,
(1633); Zhd 37,(2372); Nes, Cihd 8, (6,12).]38
: 15
:

]
#

. .[

15. (1000)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle
sylediini iittim:
"ki gz vardr, onlara ate deemez: Allah iin alayan gz ile, Allah yolunda uyank sabahlayan
gz." (Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 7, (1632).]39
AIKLAMA:
Allah korkusuyla alamak, ou durumda Allah'n emirlerine imtisal ve nehiylerinden kamann
sonucudur. Bu ise kullukta ileri bir mertebe demektir. Allah korkusuyla alamak bazan gnahkrln
idrkten, iinde bulunduu fenalklardan rc etmeye azmetmekten ileri gelir. Bu da ihlsla yaplan bir
tevbenin ifadesidir. Her iki durum da Erhamrrahimin olan Rab Tela'nn m'min kulunu
balayacann alametidir. Reslullah bunu mjdelemektedir.
"Allah yolunda uyank sabahlayan gz" cmlesinde uyank diye tercme ettiimiz kelimenin asl
olan
"korumak" kknden gelir. Yani dman gzetleyerek, nbet bekleyerek sabahlayan
demektir. Ancak hadis-i eriflerde geen "Allah yolunda" tbiriyle her seferinde "dman karsnda
silahl cihad yapan" anlamak hataldr. nk, Reslullah'n hadislerinde cihadn tarifi yaplrken
daha umum mnalara da yer verilmi, kiinin kendi nefsiyle yapt mcdele de cihad mefhumuna
dahil edilmitir. yle ise Allah rzasn gden her gayret bir nevi cihaddr. Bu sebeple rihler "ilim
yaparak", "ibadet ederek", "haccederek", "savaarak" uyank geirilen btn gecelerin buraya dahil
olduunu belirtirler. Ancak unu da belirtmeliyiz ki fiil sava durumunda dmana kar din-i mbin-i
39
37
38
slm ve Mslmanlar, Mslman vatann korumak maksadyla uyank geirilen geceler, hadisten
ncelikle anlalmas gereken mndr. Sava zamannda bu hepsinden stndr. Sulh zamannda da
ilim iin, ibdet iin uyank geirilecek geceler de niyete tabi olarak ayn lde kymetlidir.
Tb, "alayan gz" tbiri ile, nefsine kar cihad veren "lim bid"in kastedildiini, nk yet-i
kerimede: "Allah'n kullar arasnda O'ndan korkan, ancak limlerdir" buyurulduunu (Fatr 28)
belirtir ve der ki: "Burada hayet (korku) sadece limlere hasredilmekte, bakalarna siryet
ettirilmemektedir. Bylece iki gz arasnda, yani nefs ve eytanla cihad edenin gz ile kffarla cihad
edenin gz arasnda bir nisbet ve ilgi hasl olmutur."40
:#
] : 16

. .[
16. (1001)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: Rasulullah buyurdu ki: "Kfir ile onu ldren
ebediyyen cehennemde bir araya gelmezler, keza bir kulun karnnda, Allah yolunda (yutulmu olan)
tozla cehennem atei bir araya gelmezler, keza, bir kulun kalbinde imanla hased bir araya gelmezler."
[Mslim, mret 130, 131, (1891); Ebu Dvud, Cihad 11, (2495); Nes, Cihd 8, (6, 12-14); bnu
Mce, Cihd 9.]41
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kfirle onu ldrenin ebediyyen cehennemde bir araya
gelmeyeceklerini mjdeliyor. Kad yz, bu mesele hakknda u aklamay sunar: "Muhtemelen bu
hkm, kfiri cihad srasnda ldren Mslmana hastr. Bu ameli, Mslmann gnahlarna kefret
olur ve gnahlar sebebiyle cezalandrlmaz. Yahut bu katl ii, husus bir niyet ve mahsus bir hale gre
olmusa ceza yoktur. Veya m'min cezasn cehennem dnda -mesela A'raf'ta cennete girmezden
nce hapsi gibi- ekecektir ve fakat atee girmeyecektir. Veya cehennemde ceza ekse bile, kfirlerin
cezalandrld yerin dnda ceza ekecektir ve asla biraraya getirilmeyecektir.
Kad yz, iki sebeple bu ihtimaller zerinde durmutur:
a) Hadis mutlak gelmitir, hangi artlarda ldrlecek kfirin sevab olduu belirtilmemitir. Halbuki
dinimiz bu hususta kaytlar koymutur: Harp halinde, cihad esnasnda... Sulh zamannda veya emn
verilmi kfir ldrlemez.
b) Bir m'min, cihada katlm kfir ldrm olsa bile bilhere gnahkr olabilir ve bu gnahlar
sebebiyle cezaya mstehak olur.
u halde bu hkmlerle, hadisin hkmn te'lif etmek gerekmitir. Kad yaz bunu yapar.
2- Hadisin ikinci ksmnda, cihadn fazileti dile getirilmektedir. Allah yolunda ekilen zahmetler "toz
yutmak"la ifade edilmi olmaktadr. Allah iin sava Allah iin ilim talebi, Allah iin yardma koma
gibi srf o maksadla ekilen zahmetler gnahlara kefret olacaktr. ektii mezkur zahmete ramen
cezay gerektiren bir gnah ileyen kimsenin durumu hakknda, Kad yz'n yukarda kaydettiimiz
tevilleri muteberdir.
3- Hadisin nc hkm hasedin ayn kalbte imanla bir araya gelmeyeceini ifade etmektedir. Bu
hadis, tlak zere alnd takdirde hasedcilerin tekfir edilmesi gerekir ki bu da ciz deildir.
limlerimiz, bu eit ifadeleri, zikredilen ktlkten taliz yoluyla zecretmeye hamleder ve iman da
"kmil mnada iman"la kaytlarlar. Bylece hadisin kelm adan yle anlalmas gerekir: "Bir
kulun kalbinde kmil mnda imanla hased bir araya gelmezler."42

42
40
41
:#
] : 17
.

:

.
.
:

:

.
:

. .[

17. (1002)- Ebu Sad (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir gn yle
dedi:
"Kim Rabb olarak Allah'tan, din olarak slm'dan, peygamber olarak Muhammed'den rz ise ona
cennet vcib olmutur." Bu sz hayretime gitti ve:
"- Ey Allah'n Resul, bir kere daha tekrar eder misiniz?" dedim. Aynen tekrar etti ve arkadan da unu
syledi.
"- Bir baka ey daha var ki, Allah, onun sebebiyle, kulun cennetteki makamn yz derece yceltir. Bu
derecelerden ikisi arasndaki uzaklk sema ile arz arasndaki mesfe gibidir." Ben:
"- yleyse bu nedir?" dedim. u cevab verdi:
"- Allah yolunda cihad, Allah yolunda cihad, Allah yolunda cihad!" [Mslim, mret 116, (1884);
Nes, Cihd 18, (6, 19-20).] 43
AIKLAMA:
Bu hadiste, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), cihad sebebiyle m' minin kazanaca derecelerin
yksekliini belirtmektedir. limler, hadiste zhir mnann kastedilmi olabilecei gibi, kinaye
yoluyla mnev mertebelerin kastedilmi olabileceini de sylerler. Zhir esas alnrsa, derecelerden
murad, grnrde birbirlerinden yksek olan menziller, makamlardr. Bu ise, baka hadislerde,
ehl'lguraf'la ilgili olarak belirtildii zere cennet menzillerinin vasfdr. Zira d iinden, ii dndan
grnecek olan cennet kklerinde (guraf) oturacak olanlar birbirlerini "parlak yldzlar" olarak
seyredeceklerdir:

.

#
"Cennet ehli, guraf ehlini farkl dereceleri iinde seyredecekler, tpk, sizin dou ufkunda batmakta
olan parlak bir yldz seyrettiiniz gibi." Dinleyenler: "Ey Allah'n Resl bunlar peygamberler
midir?" diye sordular. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Evet, dedi. Nefsimi kudret elinde tutan
Zt'a yemin ederim, onlar Allah'a inanp peygamberleri tasdik eden kimselerdir."
u halde bu ve benzeri rivayetler, sadedinde olduumuz hadisi zhirine gre anlamamza imkn
tanmaktadr. Ancak, buradaki dereceleri manev dereceler olarak anlamak da mmkndr. Uhrev
hakikatleri gereiyle kavramaya beer olarak muktedir deiliz. nanrz, mahiyeti iin: "Allahu a'lem
bi'ssevb" (doruyu Allah bilir) deriz.
Kad yz yle der: "Allah'n cennet ehline lutfettii nimetler, kerametler, beer aklna gelmeyecek
kadar farkl ve eitlidir. Bunlarn birbiri arasndaki farklar da byktr. Fazilet ve kymetce,
aralarnda sema ile arz arasndaki mesafe kadar stnlkler vardr. Ancak nceki ihtimal (zhir
mna) daha kavidir."44

:# ] : 18

43
44


. .[

.
18. (1003)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Allah iki kii hakknda gler: Bunlardan biri dierini ldrm olduu halde ikisi de cennete gider.
Bunlardan dieri, Allah yolunda cihad eder ve ehid olur. Allah katile mafiretini ulatrr, o da
Mslman olur, sonra Allah yolunda cihda katlr ve ehid olur (Bylece her ikisi de cennette
buluurlar)." [Buhar, Cihd 28; Mslim, mret 128,129, (1890); Muvatta, Cihd 28, (2, 460); Nes,
Cihd 37, (2, 38); bnu Mce, Mukaddime 13, (191).]45
AIKLAMA:
Hadiste, len ve ldren her ikisinin de (ceza ekmezden) cennete gidebilecei bir durum anlatlyor:
Bir m'min Allah iin cihad ederken ehid der ve cennete gider.Onu ldren kfir sonra Mslman
olur ve o da cihda katlr ve ehid der. Bylece her ikisi de cennetlik olur. te bu acib duruma
Cenab- Hakk glmektedir.
fadeyi zhirine gre alnca, glmek tbiri Allah hakknda muvafk dmyor. nk bu insalara has
bir vasftr, ferahlk ve neenin sebep olduu bir hafifleme halidir. u halde Allah hakknda bunu; her
ikisinin de yapt ilerin, Zat- Zlcell nezdinde makbuliyetinin delili olarak anlayacaz. Bu ilh
memnuniyet "glmek" suretiyle ifade edilmitir, nk her ikisinin ameli birbirine zttr ve ikisi de
makbuldr. Nitekim hadisin bir baka vechinde "gler" diye deil; "hayret eder", "aar"
diye gelmitir.
Mamafih, Buhar bu "glme"yi bir seferinde "rza" olarak deil, "rahmet" olarak te'vil etmitir. Ancak
"rza" ile te'vil daha uygun bulunmutur. Hususan
nin
harf-i cerri ile mteaddi
klnmas, memnuniyet ifadesi olarak gleryzle birine ynelmek mnasna gelmektedir.

Selef, ounlukla bu eit mteabih ifadeleri te'vil etmemeyi tercih eder, hadisi rivayet etmekle
yetinir. Mteahhirun ulem, Allah hakknda temel akideye ters dmeyecek ekilde te'vil eder.46
:# ] : 19

. [

19. (1004)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Kim Allah'a iman ederek ve va'dini tasdik ederek, Allah yolunda (kullanmak zere) bir at "tutarsa" bu
atn yedii, teri, gbresi, bevli kyamet gn terzisine girecektir, yani sahibine sevap olacaktr."
[Buhar, Cihd 46; Nes, Hayl 11.]47
AIKLAMA:
1- Bu hadiste "tutmak" olarak tercme ettiimiz kelimenin asl ihtibas'dr, vakfetmek, ahs
kullanmlardan hri tutmak gibi mnalara gelir. Bz alimler bu hadisten hareket ederek at ve benzeri
eylerin "vakf"nn ciz olaca hkmn karmlardr. Buradaki tutmak' beslemek olarak anlamak
icab eder.

47
45
46
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) savalarda atn gereine birok hadisleriyle dikkat ekmi ve bu
maksadla at beslemeye mmetini tevik etmitir. Mezkur hadislerden biri yledir:
"Kyamete kadar atn alnna hayr balanmtr. At, (besliyenler iin) durumdadr: At vardr,
besliyenine crettir, at vardr besliyenine (atee kar) perdedir, at vardr sahibinin srtna vebldir.
1) cret olan at: Bu, shibi tarafndan Allah yolunda kullanlmak zere beslenen attr. Bu at, her ne
yiyip karnna gnderirse, shibine, her birisi, bir cret olur. ayet (yolda giderken) nne bir ayrlk
ksa ve sahibi onu oraya veya bir baheye balasa, ipinin uzanabildii yere kadar ayr ve baheden
yiyebildii her ey ona bir cret olur. At, ipini koparp ban alp bir ka tepe gitse, btn izleri Hris'in rivyetinde- bu esnada brakt btn gbreleri sahibine cret olur. ayet at, bir nehre urasa
ve ondan su ise, -sahibi orada sulamak istememi bile olsa- bu da sahibine cret olur.
2) Perde olan at: Bu, kiinin binek ihtiyacn grmek, bu ite bakasna muhta olmamak maksadyla
besledii attr. u artla ki, hayvana terettp eden zekt, ihtiya sahiplerine ireten vermek gibi
Allah'n haklarn unutmaz, der. te bu at shibine (kyamette atee kar) perdedir.
3) Vebal olan at: Bu, sahibinin vnmek, gsteri yapmak ve Mslmanlarla husumette bulunmak
zere besledii attr. te bu at sahibinin stne bir yktr..."
Asker maksadlarla at beslemeye bundan daha messir tevik olamaz. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) askeriyede, kyamete kadar ata ihtiya duyulacan belirtmektedir. Gnmzde, atn yerini
motorlu vastalar almtr. Benzin ikmalinin yaplamamas, motorlu vastalarn temin zorluu, yol
bulunmayan dalk arazi artlar gibi durumlarda, kesin sonu alnmas gereken sava hallerinde
kullanmak zere, ihtiyatl ordularn en azndan yedekte at bulundurmaktan kendilerini mstani
addetmeyecekleri aktr.
3- rihler, atla ilgili olarak saylan ve mizana girecei belirtilen yem, su, ter... gibi teferruattan
maksadn "sevab" olduunu belirtirler. phesiz o saylanlarn madd arl mevzubahis deildir.
Hatta, baz rivayetlerde "yedii yemin her bir danesi" denmek suretiyle Allah rzas iin at besleme
klfetine katlanann ne kadar byk bir manev crete nail olaca tebrz ettirilmitir.
4- At gnmzde ordudan kaldrlmtr. Hadiste, atn yerine geen ayn hizmeti veren motorize
vastalarn edinilmesine, te'minine bir tevik grmemiz mkuldur, gereklidir.48

] : 21

.#

:#

. .[
.

20. (1005)- Ebu Mes'ud el-Bedr (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adam, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a, yularlanm bir deve getirerek: "Bu Allah yoluna bamdr" dedi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) adama:
"- Buna karlk sana, kyamet gn, her biri yularlanm yedi yz deve vardr!" dedi. [Mslim, mret
132, (1892); Nes, Cihd 46, (6, 49).]49
48
49


]
:#

:
: 21

. .[

.
21. (1006)- Adiyy bnu Htim (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"- Sadakann hangisi efdl (Allah nazarnda en kymetli)dir?" diye sorulmutu, u cevab verdi:
"- Allah yolunda bir kleyi hizmete koymak veya Allah yolunda (askerler iin) bir adr kurmak
(balamak) veya dl alma yana basan bir deveyi (hibe, ire veya karz suretinde) balamak."
[Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 5, (1626).]50
:# ] : 22
. .[

22. (1007)- Zeyd bnu Hlid (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurdular:
"Kim Allah yolunda bir askerin tehizatn temin ederse bizzat gaza yapm olur. Kim, gazaya kan
bir askerin geride kalan ilesine hayrl himayede bulunursa gaza yapm olur." [Buhar, Cihd 38;
Mslim, Emret 135, 136, (1899); Ebu Dvud, Cihd 21, (2509); Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 6, (1628);
Nes, Cihd 44, (6, 46).]51
: 23
#

]

:

. .[

:
23. (1008)- Ebu Eyyub (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dinledim
yle demiti:
"Size bir ok memleketlerin fethi myesser klnacak. Oralarda (komu kffarla cihad iin) toplanm
asker birlikler greceksiniz. Size bu birliklerle sefere kmak vazifesi verilecek. Bazlarnz onlarla
(hasbi olarak) sefere kmak istemiyerek, adamlarnn arasndan svp gazveye (cretsiz)
katlmamann yollarn arayacak. Arkadan da kendileriyle anlaacak kabileler aratrp, onlara:
"Falanca orduya size bedel katlmam iin beni cretle tutacak yok mu, falanca orduya size bedel
katlmam iin beni cretle tutacak yok mu?" diyecek.
Bilesiniz, (hasbeten gazveye gitmekten kaan bu adam) bir cretlidir, son damlasna kadar kann
aktsa da (gazi deildir, ehit saylmaz, uhrev cretten mahrumdur)." [Ebu Dvud, Cihd 30,
(2525).]52
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bu hadiste, gazvenin Allah rzas iin yaplmasn tavsiye
etmektedir. Maal asker, sava srasnda lse bile ehid addedilmeyecektir. Hattb bu hadise
dayanarak: "Cihad iin cret akdi yapmak ciz deildir" demitir. Ulem, bu ekilde cretli olarak
savaa katlan kimse, elde edilen ganimetin paylalmasna itirak eder mi, etmez mi diye mnakaa
etmitir. Evz hazretleri: "Askerlere hizmet etmek zere katlan cretlilere ganimetten pay yoktur"
52
50
51
der. shak bnu Rahuye de bu grtedir. Sfyn- Sevr ise: "Gaza ve mukateleye itirak etti ise,
paylamaya da itirak eder" demitir. mam Mlik ve Ahmed bnu Hanbel: "Sefere katlm ve
muktele srasnda gzilerle birlikte bulunmu ise (bizzat savamam olsa bile) paylamaya katlr"
derler53.54
] : 24
:
.
:

. .[
24. (1009)- Zeyd bnu Eslem anlatyor: "Ebu Ubeyde, Hz. mer (radyallahu anhm)'e yazarak Rum
cemaatlerini ve bunlardan duyduu endieyi belirtti. Hz. mer (radyallahu anh) kendisine u cevab
verdi: "Emm ba'd: Bil ki, m'min bir kula nerede bir iddet inecek olsa Allah ondan sonra bir ferec
(kurtulu) verir. Zira bir zorluk iki kolayla asla galebe alamaz. Cenb- Hakk da Kur'n-
Kerim'inde yle buyurmutur: "Ey iman edenler, sabredin, dmanlarnzdan daha sabrl olun, cihda
hazr bulunun, Allah'tan da korkun ki baarya eresiniz" (l-i mrn 200). [Muvatta, Cihd 6, (2,
446).]55
AIKLAMA:
Burda geen "Zorluk, iki kolayla galebe alamaz" tbiri, Mstedrek'te merfu hadis olarak
zikredilmitir.
Rivayeti, Hasan- Basr, mrsel olarak anlatr: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir gn, mesrur,
mferreh ve gler halde kmt, yle dedi: "Zorluk, iki kolayla galebe alamaz. Zira "Muhakkak
ki glkle beraber kolaylk vardr, gerekten glkle beraber bir kolaylk vardr" (nirah 5-6).
Ebu'l-Velid el-Bc, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yette, "zorluk" ve "kolaylk" kelimeleri
ikier sefer getii halde, kolayl "iki" zorluu "bir" olarak te'vil ediini yle aklar:
ayetinde zorluk
kelimesi ma'rifedir, bu sebeple istirku'lcins ifade
eder, yani btn zorluklar iine alr. Bylece birinci

Halbuki "kolaylk" demek olan
ikinciyi de iine alr ve ikisi bir saylr.
nekredir. Bu sebeple birinci
n iinde ikinci
mevcut deildir. Bylece iki "kolaylk" bir "zorluk" olmu oluyor. Buhar hazretleri
" De
ki: "Bize iki iyiden, gazilik ve ehidlikten baka bireyin gelmesini mi
bekliyorsunuz?" (Tevbe 52) yetinden sonra u aklamay yapar: "Bu yet iktiza eder ki Reslullah'n
nazarnda iki kolaylk; "murada erimek" ve "cret"tir. yleyse bir zorluk bu iki kolayla galebe
alamaz, zira m'mine bunlardan biri mutlaka hasl olacaktr." Zafer muhtemel, "cret" muhakkak,
nk zafer iin yaplan her gayrete cret var. Zafer de oldu mu cret ifte oluyor. O halde zorluk
ftur vermemeli. 56
Gnmzde,askeri dzenleme farkllk arzeder. Muvazzaf dediimiz, meslek subay snf var. Hizmetine mukabil maa alr. Bunlar
yukardaki hkme dahil olmamaldr. Gnmz artlarnda ordu bu snfsz dnlemez. Bunlarn hizmetlerinde mnevi cret, vazife
srasnda lmeleri hlinde ehidlik durumu niyyetlerine, ihlaslarna bal olmaldr. Yukardaki hadise dayanlarak kesin reddi ciz
olmamaldr.
54
55
56
53
KNC FASIL
EHADET VE EHDN FAZLET

:# ] : . 1

.[

.

: .

1. (1010)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Cennete giren hi kimse dnyaya geri dnmek istemez, yeryznde olan her ey orada vardr. Ancak
ehid byle deil. O, mazhar olduu ikramlar sebebiyle yeryzne dnp on kere ehit olmay temenni
eder."
Bir rivayette u ziyade mevcut: "... ehid hari, o, ehidlik sebebiyle mazhar olduu stnlkler ve
kerametler sebebiyle... (dnmek ister)." [Buhar, Cihd 5, 21; Mslim,mret 108, 109, (1877);
Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 13, (1643); Nes, Cihd 30, 6, 32).]57
AIKLAMA:
ehidin, mazhar olduu stnlkler, imtiyazlar sebebiyle yeryzne geri gelme temennisini belirten
ok sayda rivayet mevcuttur. Baz rivayetlerde Cenb- Hakk, ehidlere "Bir arzunuz var m?" diye
sorar, ehidler hibir arzularnn olmadn, sadece yeryzne dnerek Allah yolunda tekrar ehid
olmay temenni ettiklerini belirtirler. Baz rivayetlerde u muhverenin Cenab- Hakk'la Hz. Hamza ve
Mus'ab bnu Umeyr (radyallahu anhm) arasnda getii belirtilir:
"- Bir arzunuz var m?"
"- Ruhlarmz cesedlerimize geri koymanz ve senin yolunda ikinci kere ldrlmemizi diliyoruz!"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), babas Uhud'da ehid olan Hz. Cabir (radyallahu anh)'e bir gn
unu syler:
"- Allah, babana ne syledi haber vereyim mi? Dedi ki: "Ey Abdullah! dile benden, istediini
vereyim." Baban unu syledi: "Ey Rabbim, bana yeniden hayat ver, senin yolunda ikinci kere
leyim." Allah ona: "Benden daha evvel kesin karar km bulunuyor: "lenler dnyaya artk
dnmeyecekler!"
bnu Battl, sadedinde olduumuz hadis hakknda u deerlendirmede bulunur: "Bu hadis, ehid
olmann faziletini beyan zmnnda gelen rivayeterin en gzelidir. Cihad hri, baka hibir hayrl
amelde nefs bezledilmez. Bu sebeple bunun sevab byktr."
Hadis, lenlerin tekrar eitli ekillerde cesetlere girerek yeryzne dneceini iddia eden her eit
tensuhcu grlerin btl olduunu da kesin bir dille ifade etmektedir. Mslman olarak len
insanlarn ruhlarnn u veya bu maksadla tekrar cesed giyip yeryzne dneceine inanmak, bylesi
iddialara "olabilir" demek mmkn deildir. Hadis bu hususta nasstr ve pek zhirdir.58
:# ] : . 2

. .[

2. (1011)- bnu Eb Umeyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
57
58

"Allah yolunda ldrlmem; bana btn evlerde ve adrda yaayanlarn benim olmasndan daha
sevgilidir." [Nes, Cihd 30, (6, 33).]59

]: 3
#

.[
. .
3. (1012)- Hz. Mure (radyallahu anh) dedi ki: "Peygamberimiz (aleyhissaltu vesselm),
Rabbimizin risaletini getirmitir. Bir de bize bildirdi ki, bizden kim ldrlrse cennetlik olacaktr.
Bu sebeple biz, lm, sizin hayat sevdiinizden daha ok seviyoruz." [Buhar, Cizye 1, Tevhid 46,
(Buhar, Kitabu't-Tevhid'de muallak olarak kaydetmitir. Rezn tam olarak kaydeder).]60
AIKLAMA:
Mure bu szlerini Nehvend ehrinde ran Valisi'ne kar syler. Buhar'de uzunca hikye edildii
zere Hz. mer (radyallahu anh) Nu'mn bnu Mukarrin komutasnda bir orduyu -Mslman olan
Hrmzn'n tavsiyesi zerine- ran'n fethine yollar. Ordu, ran ilerinde ilerledikleri zaman
Nehvend civarnda 40 bin kiilik ran ordusuyla karlarlar. Orduya komutanlk eden blge valisi
Mslmanlardan eli taleb eder. Mure ibnu be (radyallahu anh) uygun grlr.
Vali, tercman vastasyla, istiskal edici baz szler sarfederek ne istediklerini sorar. Kaynaklarn
kaydettiine gre, debdebeli ekilde hazrlanm tahta, altn ve ipeklilerle tezyin edilmi mutantan ve
muhteem kyafetlere brnm, banda ta olduu halde oturup Mure (radyallahu anh)'yi
karlayan valinin syledikleri arasnda u cmleler de var, ibretle okunmaa deer:
"Siz nesiniz? Siz Araplar, yine alk ve yoklua urad da onun iin geldi iseniz, gda yardm yapalm
da dnn!" Bir baka rivayette:
"Siz Araplar, en ok alk eken, her eit hayrdan en uzak olan kimselersiniz. Ben u esirlere
emrederek sizi oklarla dzene sokmalarn da isteyebilirdim, ancak cifelerinizden irendiim iin bunu
yapmadm."
Mure (radyallahu anh) hamd ve senadan sonra, -bnu Eb eybe' nin rivayetine gre- u cevab
verir:
"- Bizim sfatlarmzla ilgili olarak sylediklerinizde hibir hata yapmadnz. Gerekten biz yleydik.
Ama Allah bize Resln gnderince i deiti.."
Buhar'nin rivayetinde cevab yledir:"- Biz Arap kavminden kimseleriz. Daha nceki iddetli
sefaletler, dehetli derbederlikler iindeydik. Alktan derileri ve hurma ekirdeklerini emerdik,
giydiklerimiz deri ve kl, taptklarmz ta ve aalard. Ancak biz bu halde yaayp giderken sema ve
arzlarn Rabbi -zikri ulu, ni ycedir- aramzdan, atasn ve annesini tandmz birisini peygamber
olarak yollad. Rabbimizin elisi olan Peygamberimiz (aleyhissaltu vesselm) bir olan Allah'a ibadet
etmenize veya cizye demenize kadar sizinle harbetmemizi emretti. Keza Peygamberimiz
(aleyhissaltu vesselm), bize, Rabbimizin risletini bildirdi. Buna gre, bizden kim ldrlrse
cennete gidecek, benzeri grlmemi nimetlere kavuacaktr. Sa kalanlarmz da sizleri esir
edecektir."61

] : 4

:#

. .[

61
59
60
4. (1013)- Ebu Katde (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adam sordu:

"- Ey Allah'n Resl, Allah yolunda ldrldm takdirde, btn hatalarm rtlecek mi?"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Evet, sen sabreder, mkfaat bekler, geri kamadan ileri atlr vaziyette olduun halde
ldrlrsen!"diye cevap verdi. Ve adama sordu:
"- Nasl sormutun?"
Adam sorusunu aynen yeniledi. Bunun zerine aleyhissaltu vesselm Efendimiz szlerini yle
tamamlad:
"- Evet, (kul) borcu hari, btn gnahlarn affedilecek. Zira Cebril bu hususu bana haber verdi!"
[Mslim, mret 117, (1885); Muvatta, Cihad 31, (2, 461); Nes, Cihd 32, (2, 33).]62
AIKLAMA:
1- Hadisin, aslnda aklayc baz ziyadeler var. Bu ziyade sayesinde kul hakknn ehemmiyetinin
daha da tebrz ettirilmi olduunu gryoruz. Buna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
adamn sorusuna ilk cevab verdikten sonra skt buyururlar. Adam da oradan ayrlr. Bir mddet
sonra Reslullah:
"- Az nce sual soran kimse nerede?" diye aratr. Adam:
"- te benim", diye yanna gelince:
"- Ne demitin?" diye soruyu tekrar ettirir. te bunun zerine Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)
unu syler:
"- Evet, ancak bor hari. Bu hususu az nce Cibrl (aleyhisselam), bana gizlice syledi."
2- Borlu olmak aslnda gnah deildir. Gnah olan borcu deme iini terketmektir. Hadisin
zahirinden anlalyor ki, kii demeye gc yettii halde borcunu demezse gnahkar olmaktadr.
Suyut, baz limlerden naklen unu kaydeder: "Bu hadiste, kul hakknn affedilmeyeceine dikkat
ekilmektedir. nk kul hakk, sknt ve meakkate dayanmaktadr. Hatta, affedilmeyecek borcun,
kiinin kabahatinden ileri gelen bor olduu da sylenebilir. Yani, kii bu borcu, ciz olmayan bir
tarzda yapmtr: Hile ile veya gasb yoluyla almak gibi, sonra da bedeli zimmetinde bor olarak
kalmtr. Yahut da, dememeye azmederek borlanmtr. Bylesi davranlar, hatalar arasnda
saylmaktan istisna edilmitir. stisnada esas, ayn cinsten olmaktr. Bylece ciz olan bor, bu
istisnada meskt geilmitir. yle ise bu bor sebebiyle, shibi muheze olunamaz, nk Cenab-
Hakk'n bor sahibi adna fazlndan vermesi caizdir. "63

. [
:
# ]. 5
5. (1014)- Mslim, Abdullah bnu Amr bni'l-s (radyallahu anhm)'dan unu kaydeder:
"- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle buyurdular:
"ehidin -bor hari- btn gnahlar affedilir." [Mslim, mret 118.]64
: :

: 6

:
]

.#

.

64
62
63

. .[
6. (1015)- Fadale bnu Ubeyd anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh)'i dinledim, "Hz. Peygamber'den
iittim" diyerek u hadisi rivayet etti:
"Drt eit ehid vardr:
1- man kav m'min kii dmanla karlar, ldrlnceye kadar Allah'a sadk kalr. te bu
kyamet gn, insanlarn gbta ile gzlerini kaldrp bakacaklar gerek ehiddir. -Bunu yaparken
ban kaldrr ve kalansuvesi65 yere der- (Fadle der ki:) "Bu, Hz. mer'in kalansuvesi mi idi, yoksa
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n kalansuvesi mi idi anlyamadm."
2) man salam (ancak nceki kadar ecaat sahibi olmayan) bir m'min dmanla karlar.
Korkudan vcudu -talh aacnn dikeni batm gibi-66 titrer. Bu srada gelen serseri bir ok darbesiyle
hayatn kaybeder. Bu, ikinci derecede bir ehiddir.
3- yi amelle kt ameli kartrm m'min kii, dmanla karlar. Bu karlama esnasnda (sabr
ve ecatte, ehidliin mkfaatn beklemekte) Allah'a sdk kalr. ldrlnce bu nc mertebede
bir ehid olur.
4. Gnahkr bir m'min dmanla karlar, lnceye kadar Allah'a sdk kalr. Bu da drdnc
derecede bir ehid olur." [Tirmiz, Fedailu'l-Cihad 14, (1644).]67
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadislerinde, her zaman akla gelebilecek baz sualleri
akla kavuturmaktadr:
a) ehidler sahip olduklar yce mertebede eit midirler?
Bu hadisten anlyoruz ki, daha nceki amel durumuna, savataki ihls ve ecaat durumuna gre
herkes farkl derecelere sahip olacaktr. Ancak, balca drt mertebede mtlaa edilmelidirler. Buhar,
ehadet meselesinde nceki amelin ehemmiyetine delil olarak Ebu'd-Derd'nn "Sizler amellerinizle
muktele edersiniz" szn kaydeder. bnu Hacer, bu szn aslnda,

" Ey
insanlar, gazveden nce slih amel ileyin, zra, sizler amellerinizle
muktele etmektesiniz" eklinde olduunu, baka kaynaklarda byle geldiini belirtir.

b) Fask da ehid olabilir mi? Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "man olan kimsenin, fsk bile
olsa, ehidlik cretini alacan" mjdeliyor.
c) Sava esnasnda geri hizmette olan, istirahat halinde iken veya tesdfi bir sebeple len de ehid
midir? Reslullah (aleyhissaltu vesselm) byle bir soruya da "evet" cevabn vermektedir.
2- Hadis ecat ve korkaklk gibi hasletler insanda ftr de olsa, kuvvetli ve cesur m'minlerin Allah
nazarnda daha sevgili olduklarn, onlarn derece ynyle baka ynden emsal olanlara tefevvuk
(stnlk) salayacaklarn belirtir.
3- Hadiste geen
"ldrlnceye kadar Allah'a sadk kald" tbiri dikkat
ekicidir. Bu, her mertebe ehdette art koulan bir husustur. Yni ehidlik mertebesini almann
vazgeilmez art. Allah'a hangi hususta sdk kalnacan Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hadiste
amamtr. rihler bunu: "Allah'n zerine bor kld ecaate sdk kalarak" veya
eddeli okuyup: "ehdet hususundaki va'dinde Allah' tasdik ederek" eklinde aarlar.
68
Kalansuve, serpu demektir, baa giyilen ey. Sark olmadna gre, gerei hallerde zerine sark sarlan fesimsi bir serpu; takke.
Talh aac, Kamus'ta byke bir aa nevi diye aklanr. Muz aacna da talh denir. Bu mnda Kur'an'da zikri geer.
67
68
65
66
diye
#
7
.
]

.[
:

.
7. (1016)- Yahya bnu Sad (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (Bedir'de
bizleri) cihda tevik etti, cenneti hatrlatt. Bu srada Ensr'dan biri, elindeki hurmalardan yemekte
idi. Birden: "Ben unlar bitirinceye kadar oturacak olursam dnyaya fazla hrs gstermi olacam"
dedi ve ellerindeki hurmalar frlatarak klncn ekip ldrlnceye kadar savat." [Muvatta, Cihd
42, (2, 466); Buhar, Megz, 17; Mslim, mret 145, (1901).]
AIKLAMA:
Hdise, Bedir Sava srasnda cereyan eder. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) savaa
balamadan nce, askerleri tec edici, cesaret ve metanet verici bir konuma yapmt. bnu shak'n
kaydettii zere yle hitab etmi idi:
"Nefsimi kudret elinde tutan Zt- Zlcell'e yemin ederim, bugn her kim, u mriklerle sabrederek,
Allah'n sevabn umarak ve geri dnmeden hep ilerleyerek savar ve ldrlrse Allah onu mutlaka
cennetine koyacaktr."
Mslim'in rivayetinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle sylediini de reniyoruz:
"Haydi kalkn, genilii semvt ve arz olan cennete buyurun!"
Bunun zerine Umeyr bnu'l-Humm atlarak:
"- Ey Allah'n Resl! Genilii semvt ve arz olan cennet mi?" der. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n "Evet"i zerine: "Vay! Vay!" eker. Resllulah: "Niye vay! vay! dedin?" diye sorunca:
"- Cennetlik olmay arzu ettim de onun iin byle syledim, Ey Allah'n Resl!" der.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Sen cennetliksin!" mjdesini verir.
Umeyr, hurmasn kararak yemeye balar. Sonra: "Ben bu hurmalar tketinceye kadar yaayacak
olursam bu uzun bir hayat olacak, cennete girmekte gecikeceim!" der. Yanndaki btn hurmalar
yere atar, sonra lnceye kadar savamak zere mriklere saldrr ve ehid der. Bir rivayete gre
Bedir Sava'nda ilk ehid den bu zattr (radyallahu anh).69

.
. 8
:

:
]

.

. .[ :#
.
8. (1017)- Hz. Ber (radyallahu anh) anlatyor: "Zrh giyinmi bir adam gelerek: "Ya Reslullah!
Hemen savaa m katlaym, Mslman m olaym?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Mslman ol, sonra savaa katl!" dedi. Adam Mslman oldu, savaa katld ve ldrld.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onun hakknda:
"- Az bir amelde bulundu fakat ok ey kazand!" buyurdu. [Buhar, Cihd 13; Mslim, mret 144,
(1900).]70
AIKLAMA:
69
70

Bu hadiste zikri geen kimsenin ahsiyeti belli deildir. Baka rivayetlerde de kesin bir ekilde
belirtilmemitir. Ancak, bnu Hacer, bunun Amr bnu Sbit olduu kanaatini izhr eder. Zira bu zat
hakknda sarh olarak gelen bilgiler, bu hadiste geen manaya muvafk dmektedir:
bnu shak'ta gelen rivayete gre Amr bnu Sbit, "namaz klmadan cennete giden kimse" olarak
hret kazanmtr. Ebu Dvud ve el-Hkim'in rivyetlerine gre, Amr, chiliye devrinden kalma
faizleri sebebiyle slm'a girmemekte direnmekte idi. Uhud Sava srasnda: "Kavmim nerede?" der.
Uhud'a ktklarn renince, klncn kuanp onlara yetiir. Kavmi: "Bizim sana ihtiyacmz yok!"
demise de O: "Ben Mslman oldum" der ve savaa katlp yaral dnceye kadar arpr. Sa'd bnu
Muz (radyallahu anh) yanna gelince: "Allah ve Resl lehine (Mekkelilere) kzarak savatm" der.
Sonra lr ve namaz klmadan cennete gider."
Ebu Hreyre'den gelen sahih bir rivayette:
"Bana, bir kerecik olsun namaz klmadan cennete giden bir zattan bahsettiler. Bu kimse Amr bnu
Sbit imi" demitir.
bnu Hacer, bu mevzu zerine gelen ve baz ihtilafl noktalar bulunan rivyetleri telif ederek
sadedinde olduumuz hadiste zikri geen mbhem ztn Amr bnu Sbit olduunu, bunun -dier
rivayetlerde dorudan savaa katlm gibi gsterilmi olmasna ramen- nce Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'i grerek, -belki de sava meydannda- slm'a girdiini, sonra da hemen
savaa katlp, hi namaz klma frsat bulmadan yaralanarak ehid dtn belirtir. rihimiz
Nes'nin tahric ettii bir rivayette gelen u ibrenin de bu aklamay te'yid ettiine dikkat eker:

.

#
"Amr bn Sbit (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a sordu: "Ben mriklere
saldrp muktele etsem ve bu esnda ldrlsem namaz klmam olduum halde bana bir faydas
olacak m?" Reslullah: "Evet olacak!" buyurdu."71
:
9

]

:

. .[

9. (1018)- Rid bnu Sa'd, ashaba mensup birinden naklen anlatyor: "Bir zt Reslullah'a gelip: "Ey
Alah'n Resl, niye ehid dnda kalan m'minler kabirde imtihan edilirler?" diye sordu. Reslullah
u cevab verdi: "ehidin lm annda tepesinin stnde kl parltsn hissetmesi imtihan olarak ona
kfidir." [Nes, Ceniz 112.] 72
AIKLAMA:
Kabir fitnesi, kabirde, Mnker-Nekir adndaki meleklere verilecek hesaptr. Her m'min orada iman
hususunda bir imtihandan geecektir. mtihan sonunda da, amel durumuna gre skntl veya srurlu
bir halde kyameti, asl byk hesab bekleyecektir. Hadislerde, gerek Mnker-Nekir'in imtihan ve
gerekse kabir azab "fitne" kelimesiyle ifade edilir.
Sadedinde olduumuz hadisten reniyoruz ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n: "ehidlerin
kabir fitnesine maruz kalmayacaklar"na dir beyanlarndan sonra, bazlar bunun sebebini merak
ederek sormulardr: "Her m'min bu imtihandan geerken, ehidler niye muaf tutulmutur?"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) lm ihtimali iinde yaplan mcdelenin zorluunu ifde iin:
"Tepede kl parlts olduu halde cesaretle Allah iin arpmak ve hayatn feda etmek, imn isbat
eden yeterli bir imtihandr" manasnda: "Ban zerindeki kl parlts imtihan olarak yeterlidir" diye
cevap vermitir:73

73
71
72
11

]

: #
. .[

10. (1019)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki:
"ehidin lm (darbesinden) duyduu zdrab sizden birinin imdikten duyduu zdrap kadardr."
[Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 26, (1668).]74

] : 11
:#

.[

11. (1020)- bnu Mes'ud (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki:
"Rabbimiz, Allah yolunda savaan u kimseye taaccb etmitir: Arkadalar hezimete ura(yp
kam)tr. Ancak O, (kamann haram olduunu dnerek) kendisine den sorumluluun idrakiyle
geri dnerek, ldrlnceye kadar dmanla arpmtr. Bunun zerine Aziz ve Celil olan Allah,
meleklere (iftiharla) yle der: "u kuluma bakn, benim nezdimde olan mkfaat) dnp katmda
olan (cezdan) korkarak geri dnd, ldrlnceye kadar savat." [Ebu Dvud, Cihd 38, (2536).]75
AIKLAMA:
Bu hadiste, sava srasnda, tek bana bile kalsa kamayp sebat etmenin fazileti ifade ediliyor. Byle
bir askerden Cenb- Hakk'n memnuniyeti taaccble ifade edilmitir. "Taaccb", sebebi bilinmeyen
bir durum karsnda duyulan hayrete ve hayranla tlak olunur. Her eyi bilen Allah'n tacccb
etmesi, hayrete dmesi kelm adan yanl olur, Zat- Akdes'i, insanlara benzetmek olur. u halde
bu bir mecazdr, hakikat ise, Allah'n raz ve memnun olmasdr.
Sava artlarnda bir askerin davran neticeye messir olabilir. Bir korkan panie dp kamas,
brlerine de sirayet edebilecei gibi bir cengverin sebat da bakalarnn sebatna sebep olabilir.
Sava kazanmann asl srr, yet-i kerime ile sabittir ki dmandan daha sabrl olmaya baldr. (l-i
mrn 200).
M'min savan en zor, hezimet annda bile cannn derdine dmemek, Allah'n mkfaat ve cezasn
dnerek, O'nun rzasna uygun olan yapmakla mkelleftir. Bylesi bir hl, zafer ansn
artracaktr.76
]: 12

#
.

:#
.
.

:
. .[
:
12. (1021)- Abd'l-Habr bnu Kays bni Sabit bni Kays bni emms an ebhi an ceddihi 77
(radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a mm Halld adnda bir kadn
77
sim biraz ihtilafldr. Buhar'ye gre: Abdu'l-Habr an Ebhi an ceddihi Sbit bni Kays ani'n-Nebiyyi (sallallahu aleyhivesselm) eklinde
olmaldr.
74
75
76
yz rtl olduu halde gelerek Allah yolunda ldrlm olan olu hakknda sormak istedi.
Ashab'tan biri kadna: "Sen, yz rtl olduun halde gelip olundan m soracaksn?" dedi. Kadn:
Olumu kaybetti isem de hayam kaybetmedim" dedi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kadna:
"- Olun iki ehid mkfat elde etmitir!" dedi. kadn:
"- Bunun sebebi nedir, ey Allah'n Resl?"diye sorunca u cevab verdi:
"- nk onu Ehl-i Kitap ldrd!" [Ebu Dvud, Cihd 8, (2488).]78

13
]
: #

. .[

13. (1022)- Sehl bnu Huneyf (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Kim sdk ile Allah'tan ehid olmay taleb ederse, Allah onu ehidlerin derecesine ulatrr, yatanda
lm bile olsa" buyurdu." [Mslim, Cihd 156, 157, (1908, 1909); Ebu Dvud,Salt 361, (1520);
Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 19, (1653); Nes-Cihd 36, (6, 36); bnu Mce, Cihd 15, (2797).]79
14

]

: #

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/

. .[

14. (1023)- Ebu Mlik el-E'r (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdu ki:
"Kim Allah yolunda evinden ayrlr, sonra da ldrlr, yahut at veya devesi (yere atp) boynunu
krar veya bir zehirli sokar veya yatanda lr ise, Allah'n diledii hangi musibetle lm olursa
olsun ehit olarak lr." [Ebu Davud, Cihd 15, (2499).]80

:

] : 15
. .[
15. (1024)- Ebu Dvud'un bir dier rivayetinde geldiine gre, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"Ey Allah'n Resl, kim cennete gidecek?" diye sorulmu, o da u cevab vermitir: "Peygamber
cennetliktir, ehid cennetliktir, ocuk(ken len) cennetliktir, diri diri gmlen ocuk cennetliktir."
[Ebu Dvud, Cihd 27, (2521).]81
AIKLAMA:
Bu hadiste suale maruz kalmadan cennete gidecekler belirtilmektedir. Peygamberler, ehidler,
kkken lenler ve diri diri topraa gmlen ocuklar.
ocuk tbirinin iine, blua ermeyen kz-erkek, dk btn ocuklar dahildir. Gayr- mslim
ocuklarnn durumu -eitli rivayetler muvcehesinde- mnkaa edilmi ise de esas olan onlarn da
cennetlik olmalardr.
Ved, diri diri topraa gmlen ocuklara denir. slm ncesi devirde Araplar ar duygusuyla kzlarn,
alk korkusuyla da (bz hallerde) erkekleri ve kzlar diri diri topraa gmerlerdi. Bu gelenee
Kur'n- Kerim baz yetlerinde yer verir. Tekvir sresindeki bir yet yle buyurur:

80
81
78
79
"Diri diri gmlen kz ocuunun (kyamet gn), hangi gnah iin ldrld kendisine sorulduu
zaman..." (Tekvir 8-9). 82
# ] :( 1 )16
.

.

:# .

. .[ :

16. (1025)- Ebu'n-Nasr (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Uhud
ehidlerine urad ve: "te bunlar var ya, bunlar iin ehadet ederim" dedi. Ebu Bekir (radyallahu
anh): "Ey Allah'n Resl biz onlarn kardeleri deil miyiz? Onlar nasl Mslman oldularsa biz de
Mslman olduk, onlarn cihad etmeleri gibi biz de cihad ediyoruz!" dedi. Reslullah u cevab verdi:
"- Evet (sylediiniz hususlar doru), ancak benden sonra ne gibi bid'alar karacanz
bilemiyorum."
Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh) alad, alad ve sonra:
"- Yani biz senden sonraya m kalacaz? (diye eseflendi)." [Muvatta, Cihd 32, (2, 461-62).]83
AIKLAMA:
Uhud'da 64' Ensar'dan, 6's Muhacirun'dan olmak zere 70 Mslman ehid dm idi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) onlarn imanlarna ve slm adna gsterdikleri fedkarlklara ehdet
edeceini belirtmitir. lerinden gelerek bedenen, ruhen, mlen fedakrlklar yapmlar, hi tereddde
dmeden evldlarnn yetim ve hamisiz kalmalarn gze almlard. Mesel Hz. Cbir (radyallahu
anh)'in babas 9 tane kz ocuunu yetim brakmt. Uhud ehidlerinin bir ksmndan gelen
menkbeler gsteriyor ki, onlar bu fedakrlklar yaparken sadece ve sadece Allah'n rzasn
dnyorlar, Rablerinin vaadettii uhrev makamlara bir an nce kavumak istiyorlard. Mesela Enes
bnu'n-Nadr (radyallahu anh) gibi bazlar savan bidayetinde: "Ben cennetin kokusunu duyar gibi
oluyorum" diyerek savaa katlmt. Bazs, elindeki hurmalar atp lnceye kadar arpmt. Amr
bnu Cemh gibi bazlar savaa giderken: "Ya Rabbi, beni artk aileme dndrme (ehadeti nasib et)"
diye dua etmiti. Bazlar yal olduklar iin Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) tarafndan
ehirde brakldklar halde, ehid olmak midiyle habersizce katldlar. Sbit bnu Vak ve Huseyl
bnu Cbir bunlardand.
Hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Uhud ehidleri lehine ne hususlarda ehadet edecei
sarih olarak zikredilmemitir. Bu, o zamanki muhataplarca malum idi. Nitekim yukarda baz hallerini
belirttik. rihler "manlarnn shhatine, byk gnahlardan uzak olduklarna, dini tebdil ve tayir
etmediklerine, dnya menfaatleri iin aralarnda rekbet ve kskanlk yapmadklarna vs." diye biraz
daha aarlar.
Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh)'in sondaki sorusu cevap bekleyen hakiki bir soru deildir.
Reslullah'tan ayrlm, onu kaybetmi olarak yaayacandan duyduu zntnn ifadesidir.
bnu Abdilberr, bu hadise dayanarak Uhud ehidlerinin ve Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'den nce lenlerin brlerinden efdal olduklarn sylemitir. 84
KNC BAB
CHAD VE CHADA MTEALLK MESELELER
Bu Bab Be Fasldr
*
84
82
83
BRNC FASIL
CHADIN VACB OLUU VE CHADA TEVK
*
KNC FASIL
CHADIN DBI
*
NC FASIL
CHADA NYETTE SIDK VE HLAS
*
DRDNC FASIL
KITAL VE GAZVE AHKMI
*
BENC FASIL
CHADA MTEALLK SEBEPLER
BRNC FASIL
CHADIN VACB OLUU VE CHADA TEVK EDEN HADSLER
:#
] : 1

.

. .[
ki:
"Emriniz, fzl veya fcir her nasl olursa olsun, (onun emri altnda) cihad etmeniz size farzdr.
Keza, namaz da fzl veya fcir ve hatta kebir ilemi bile olsa her Mslmann, arkasnda klmas
btn Mslmanlara farzdr." [Ebu Dvud, Cihd 35, (2533).]85
AIKLAMA:
Bu hadiste iki ayr mesele var:
1- Ul'l-emre taat Mes'elesi,
2- Fsk mm'n Arkasnda Namaz Meselesi.
Ehemmiyetine binaen ayr ayr aklamaya alacaz.
1- UL'L-EMRE TAAT:
Dinimiz, ul'l-emr yani emir verme yetkisi olanlara itaat etmeyi, slm siyasetin mhim bir prensibi
yapmtr. Ayet-i kerime, itaat edilecek ul'l-emrin Mslman olmasn art koyar (Nisa 4). Sadedinde
olduumuz hadiste de ak ekilde grld zere, ulu'l-emre itaat iin onda dindarlk aramak art
deildir. phesiz ideal olan, emir sahiplerinin dindar ve ehl-i takva olmalardr. nk ylelerinin
vicdannda Allah korkusu hkim olduu iin icraatlar adilane ve yollar istikmet zere olur. Ancak,
fiil vak'a, ou kere idealden uzaktr. Makamn ykseklii, imknlarn genilii gibi durumlar, nefs-i
emmreleri martarak emir sahiplerinin kulluk hadlerini ap, tekebbr ve sefhete dmelerine ve
hatta icraatlarnda zulme kamalarna sebep olabilmektedir.
85
Halbuki mmetin, bilhassa d dmanlara kar birlie, beraberlie ve dayanmaya ihtiyac var.
stelik d dmana kar koyma iinde emir sahibi yani lider, ister istemez samimi olacaktr.
mmetin mruz kald haric tehlike, en fsk bir liderin de menfaatlerine ztdr: Makam, itibar,
madd gelirleri vs. hep tehdide maruzdur. yle ise, d tehlike meselesinde mmetin de, fsk liderin
de menfaatleri birlemitir. mmet, liderin fskna bakarak cihad iini hafife alacak olursa umumi
menfaatler haleldar olacak, slm beldesi kfrn istilsna urayabilecektir. Hem Reslullah "Allah bu
dini fcir bir kimse ile de kuvvetlendirir" buyurmutur.
te bu ve benzeri mlhazalarla slm limleri, fsk da olsa ul'l-emr'in yannda yer alarak
samimiyetle cihada katlmann vcbunda ihtilaf etmezler. Esasen bu babta pekok hadis varid
olmutur. mamn fsk ve gnahkr oluunu limler "fsk ve gnah kendini ilgilendirir" diye
deerlendirirler. Birliin bozulmas, fitneye sebebiyet vermesi endiesiyle "fask imam azledilmelidir"
diye bir kide konmamtr.86
TAATLE LGL BAZI MESELELER
Ul'l-emre itaat bahsi, her devirde ehemmiyetini koruyan din mevzulardan biridir. Bu sebeple
mevzuya giren baz meseleleri yet ve hadislerin altnda biraz daha amada fayda gryoruz. 87
KUR'AN-I KERM VE TAAT
Kur'n, birok yetlerinde bu meseleyi de alr. Esasen Mslman, zmnen, Allah'n emirlerine itaat
etmeyi peinen kabul etmi insan demektir. Misak- evvel'in mahiyeti de temelde itaate dayanr:
Uluhiyet'e emir, ubudiyete itaat dmekte. Yani Allah emredecek, kul itaat. slm' n z, bu emir-itaat
srrnda dmlenmektedir.
Dinin hakiki mnada tezhr, m'min kiiye va'dedilen, dnyev ve uhrev nusret, zafer, mkfaat ve
nimetler hep bu "itaat" vazifesinin yerine getirilmesine balanmtr. Dnyev sadet, itim terakki,
ferd kemlt hepsi "itat" keyfiyyetine baldr. Allah'a hakiki mnada itaat etmeyen kimse veya
cem'iyyet dinin va'dettii ne dnyev, ne de uhrev mkfaatlar beklemeye hak sahibi deildir: "Kim
Allah'a ve Resl' ne itaat ederse Allah onu, altndan rmaklar akan cennetine koyar" (Nisa 13).
"Kimler Allah'a ve Resl'e itaat ederlerse, Allah'n kendilerine nimet verdii kimselerle beraber olur"
(Nisa 69).
"Kim Allah'a ve Resl'ne itaat eder, Allah'tan korkar ve ekinirse ite onlar kurtulua erenler (stn
gelenler)dir" (Nur 52.)
"Allah'a ve O'nun Resl'ne itaat edin. Birbirinizle ekimeyin. Sonra korku ile za'fa dersiniz,
rzgrnz (kesilip) gider. Bir de sabr (ve sebat) edin (katlann). nk Allah sabredenlerle berberdir"
(Enfl 46).
taat Edilecek Makam: Burada dinin, itaat edilmesi gerekli emirlerini saymaktan ziyade itaatin
ehemmiyetini belirtmeye, "itaat edin" emrini nazar- dikkate vermeye alacaz.
slm dini itaat edilecek makam gsterir: Allah, Allah'n Resl ve ul'l-emr. ilk ikisine itaati,
yanyana ve mkerrer seferler bizzat Kur'n- Kerim dile getirir. Zira esas itaat Allah ve Resl'ne olan
itaattir. Ul'l-emre (yani otoriteye) olan itaat ise, onlarn emirleri Allah ve Resl'nn emirlerine
uyduu, muvafk dt takdirde merudur, muteberdir. Maamafih, Kur'n- Kerim'de bir kerede bu
makam beraberce zikredilerek itaat emredilir:
"Ey iman edenler, Allah'a itaat edin, Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin. Eer
bir ey hakknda ekiirseniz onu Allah'a ve Peygamber'e dndrn, eer Allah'a ve hiret gnne
inanyorsanz (byle yapn). Bu hem hayrl, hem netice itibariyle daha gzeldir" (Nisa 59).
Ul'l-emr: Halkmzn diline ul'l-emr olarak, Kur'n'daki ekliyle girmi olan bu tbire bazan "emir
sahibi", bazan "veliyy'l-emr" eklinde rastlarz. Ayn mnada olmak zere sultan, imam gibi baka
tbirlerin kullanldna da rastlanr.
Sahabe ve Tabiin'den bu yana ul'l-emirden kastedilen kimseler hakknda deiik grler ileri
srlmtr. Bir ksm bununla "ulem"nn kastedildiini sylerken, dier bir ksm "mer"nn
86
87

kastedildiini ileri srmtr. Bundan sadece Sahabe'yi anlayanlar da olduu gibi, btn memurlar
(vlt) anlayanlar da olmutur.
Nevev daha pratik bir trif kaydeder: "Ul'l-emr, mer ve vlilerden, itaat edilmesi Allah tarafndan
vcib klnm olan herkestir." Ve bu trifin, halef ve selef -mfessir, fakih vs. her eit- lim
zmrelerinin ortak gr olduunu belirtir.
mer Nasuhi Bilmen, fkh stlh olarak ul'l-emr'i yle trif eder: "Y slm cemaatinin intihbiyle
veya kendisinin kuvvet ve nfuzuyla hakimiyyet makamn ihrz edip, Mslmanlarn bir emniyyet
ve selmet diresinde yaamalarn te'mine muvaffak olan herhangi bir mslim zattr."
Burada grld gibi, umumiyetle devlet reisi kastedilmekle birlikte, yerine gre, bugnk tbirle
"otorite" denilen devleti temsil durumundaki herkes iin ul'l-emr tbiri tlak olunabilir ve
olunmaktadr. u halde imam, halife, emr, mil, me'mur, mir, sultan vs. gibi kelimelerin herbiri ul'lemr mefhumunu ifade eder.88
Ul'l-emr Etrafnda Birlik: Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) slm cemiyyetinin btnlk ve
hametini, sulh ve saadetini bir reis etrafnda meydana getirilecek birlik ve berberlikte grd iin
lisannn btn belgat ve talkat ile bir imam (ul'l-emr) etrafnda toplanmaya tevik etmi, blnp
dalmalar, birlik ve cemaatten ayrlmalar iddetle takbih etmi, ayrlanlar knam, tehdid ve
terhibde bulunmutur. mam etrafndaki teekkl etmesi istenen bu birlik ve beraberlik her eyden
nce imama itaate baldr.
Buhar'nin Enes (radyallahu anh)'ten kaydettii bir rivayette: "zerinize, ba, kuru zm gibi siyah
Habeli bir kle bile tayin edilse dinleyin ve itaat edin" denmektedir.
Mslim'in kaydettii bir rivayette, Ebu Zerr: "Hallim (Hz. Peygamber) bana: "Kollar kesik bir kle
bile olsa emri dinleyip itaat etmemi tavsiye etti" demektedir.
rihler, gerek "kuru zm", gerekse "kollar kesik" tbirleriyle emrin nesebce dk, grne
irkinliinin ifade edilmek istendiini, yani emire neseb ve fizyonomisine baklmadan itaat etmek
gerektiini sylerler.
Bir dier rivayet de yledir: "..zerinize, emr olarak, bir Habeli kle bile tayin edilse onu dinleyin
ve itaat edin. Sizden biri slm' ile boynunun vurulmas arasnda muhayyer braklmadka itaate
devam etsin. Byle bir durumda boynunu uzatsn. Anasz kalasca, dini gittikten sonra, onun ne
dnyas kalr, ne de hireti."
u hadiste imama isyan kymet almeti olarak zikredilir: "Nefsimi elinde tutan Zt- Zlcell'e kasem
ederim ki, imamnz ldrmedike, birbirinize kl ekmedikce ve dnyanza erirleriniz reis
olmadka kymet kopmaz."
Baz rivayetlerde emre itaat Allah'a itaatle ayn ayarda tutulmaktadr: "Kim bana itaat ederse Allah'a
itaat etmi olur. Kim de bana isyn ederse Allah'a isyn etmi olur. Emrime kim itaat ederse bana itaat
etmi olur. Emrime kim isyan ederse, bana isyn etmi olur."89
Biat art taat: Bir ksm rivayetler, ilk Mslmanlar ile biat akdi yaparken, Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in onlara her hl krda itaat etmeyi art kotuunu gstermektedir.
Mslmanl kabul edilmesi iin teklif edilen ilk artlar arasnda bunun zikri, otorite ve itaatten
yoksun o devir Araplarnn nazarnda itaatin ehemmiyetini tesbit gayesini gtmelidir: bde t'bn'sSmit der ki: "Biz, Allah Resl'ne, kolaylkta olsun, zorlukta olsun; gnlnmzn houna giden
eylerde olsun, houna gitmeyen eylerde olsun... itaat etmek zere biat ettik."90
Hoa Gitmese de taat: Sdece yukarda kaydettiimiz bde t'bns-Smit rivayetinde deil, baka
sahabelerden de gelen biatla alkal pek ok rivayette, Hz. Peygamber'in itaat artn koarken, verilen
emir hoa gitse de, gitmese de, iinde bulunulan artlar bolluk veya darlk her ne olursa olsun,
imamdan kfrn gerektiren bir hl zhir olmadka TAAT ETMEK artn ok vzh olarak
duyurduunu grmekteyiz.91
Allah in Biat: Her hl ve artda itaatin gereklemesi iin, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)
bey'at (biat) ve itaatin srf Allah rzas iin yaplmas, buna dnyev bir maksad dhil edilmemesi iin
bakaca tenbihlerde bulunmutur. Allah rzasndan hari dnyev bir maksadla bey'atta bulunanlar
hakknda iddetli tevbih ve knamalar gelmitir: " kii vardr, kyamet gn Allah onlarn ne yzne
bakar, ne de onlarla konuur, onlarn gnahlarn da affetmez, onlara ok elim bir azab vardr: "...biri
90
91
88
89
de dnyev bir maksadla imama biat eden kimsedir. yle ki, istediinden verilince itaat eder,
verilmeyince itaati terkeder."92 Buraya kadar sylediklerimizi hlasa edecek olursak slm'n hkm
udur: "mama, msiyet olmayan (yni Allah'a isyna gtrmeyen) hususlarda itaat farzdr." Zira
"mam -dmann saldrsna, insanlarn birbirlerine zulmne kar- bir perde gibidir, (o, ahsnda nasl
olursa olsun), onun idaresi altnda, -dmanlara, silere ve her eit fesadlara (yani anaristlere)
kar- cihad edilir..."
2- FASIK MAMIN ARKASINDA NAMAZ
Aslnda bu bahsi, itaatle ilgili nceki bahisten tamamen ayrmak gerekmez, onun mtemmim bir
parasdr. Zira, "mam", kelime olarak, hem namaz kldrann, hem de devlet reisinin mterek
addr. Hem imam, bir bakma, devlet reisine niyabeten vazife yapar. Bu durum cum'a namazlarnda
pek vzhtr. Bu sebeple cum'ann artlarndan biri, resm izindir.
mamda aranan artlar; slm ulemas, hadislere dayanarak yle tesbit etmitir: slm, blu, akl,
zkret (erkek olmak), kraat, zrlerden selmet. yle ise bu artlar cmi olanlar imam olabilirler.
phesiz, cemaat arasnda, bu artlar tayanlardan efdl olan, yani baka tli vasflarla temyz
edeni imamla elyaktr ve tercih edilir. Srayla lim olmak, kraati gzel olmak, muttaki olmak, yaa
byk olmak; ahlken stn olmak, nesebce, sesce, klk kyafete, nezfete gzel olmak gibi baka
vasflar da saylmtr. Bunlar gerekli, vcib artlar deildir, sfatlarda eitlik hlinde tercih
milleridir. Ev shibi veya bir mahallin vazifeli imam, bu vasflar tamasa bile tercih olunur.
u halde, hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n koyduu esasa gre, tercih ettirici sfatlar
tayan elyk bir kimse olmadka kebir ilemi de olsa fskn arkasnda namaz klnacak, cemaat
tekil edilecektir. Meseleye temas eden limler, selefin de byle yaptn sylerler ve bnu mer ve
Enes (radyallahu anhm) gibi Ashab'n byklerinin Haccc'n arkasnda namaz kldklarn
belirtirler.
u hususu da belirtelim ki, Aliyyu'l-Kr, sadedinde olduumuz hadisi aklarken, buradaki vcubun
cevz mnasnda anlaldn yani fsk ve hatta ehl-i bid'ann arkasnda namaz klmann cevzna
delalet ettiini belirtir. Cevz esas ise de Hanefilere gre mekruhtur. mm Mlik ve mm
Muhammed ise hi ciz olamayaca kanaatindedir.93
.[
] : 2
:#
.
2. (1027)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Mriklere kar mallarnzla, canlarnzla ve dillerinizle cihad edin." [Ebu Dvud, Cihd 18, 2504);
Nes,Cihd 1, (6, 7).]94
AIKLAMA:
1- Mriklerle bizzat karlaarak cihad yapmann vcib olduuna dair hadiste delil bulunduunu
limler belirtir. Bu vecibe, kendine bedel bir bakasn gndermekle cretle birisini tutmakla kiinin
uhdesinden dmez. Keza hadiste Allah yolunda harcamak suretiyle de cihada itirak vacibtir. Bu
vecibe, daha ziyade paras olanlarla ilgilidir. Ancak emri yerine getirmek iin fazla alarak para
kazanp, cihad maksadyla harcamaya tevik mevcuttur. Ashb'tan fakir olanlarn, Allah yolunda nakd
harcamada bulunabilmek iin husus gayret gstererek para kazanp sonra harcadklarna rnekler var.
Cihad maksadyla yaplacak harcama silah, yiyecek, giyecek, binek veya baka levzm iin
yaplabilir.95

94
95
92
93
2- Lisanla yaplan cihada gelince, Mnzir, bundan dman hicvetmeyi anlamtr. Delil olarak da
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Hz. mer (radyallahu anh)'e yapt bir mdhaleyi gsterir.
Umretu'l-Kaza srasnda ir sahbilerden Abdullah bnu Revha (radyallahu anh)'nn Reslullah'n
huzurunda Kurey'i hicveder mahiyette iir okumasn Hz. mer, ho karlamayarak mni olmutu.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mdhale ederek:
"Ey mer! Abdullah' serbest brak, onun hicivleri Kurey'e oktan daha abuk, daha ok tesir etmekte,
yaralar amaktadr." Hassn bnu Sbit iin Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ayn dnce iin
mrikleri hicvetmesi, onlarn iir yoluyla yaptklar taarruzlar cevaplamas iin Mescid-i Nebevi'de
mstakil bir minber kurdurmu idi.
phesiz, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), "Mriklere kar... dilinizle de cihad edin" derken
sadece onlar hicvetmeyi kastedmemitir. lm ve edeb nev'e giren her eit telkin ve kar telkin, tez
ve antitez, propaganda ve kar propaganda, kelm hccet ve cedel vs. hepsi dahildir.
Lisanla cihdn mahiyeti zamana ve mekna gre de farkllklar arzedebilir. Ksacas kffrn bu dalda
bavurduu metod ve teknikleri iyi bilip, onlara aynyla mukabele etmek gerekir.
Zamanmzda kitle yayn vastalar, kitap, mecmua, gazete, radyo, televizyon, video, plak vs.; edeb
nev'e giren roman, hikye, masal, mizah, karikatr vs. gibi insanlarn rabet gsterdikleri her eyin
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n iradlarnda geen "dille cihd"a dhil olduu kanaatindeyiz.
Dil, insanlar iten ve gnlden fethedecei iin onun tesiri oktan daha sr'atli ve daha kuvvetlidir.96
. :
3

]

#
. .[
3. (1028)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'nin
fethi gn buyurdular ki:
"Artk bu fetihten sonra hicret yoktur. Fakat cihd ve niyyet vardr. yleyse askere arldnz
zaman hemen silah altna koun!" [Buhar, Cihd 1, 27, 194, Cizye 22, Hacc 43, Cezu's-Sayd 10;
Mslim, mret 85, (1353), Hacc 445, (1353); Tirmiz, Siyer 33, (1590); Nes, Cihd 15, (7, 146);
Ebu Dvud, Cihad 64, (2480).97
AIKLAMA:
Hadiste zikredilen "feth"den murad, Mekke'nin fethidir. Ulemnn aklad zere, fetihden nce
Mslman olan herkese Medine'ye hicret etmek farz- ayn idi. nk, Medine'de Mslmanlar sayca
azd, glenmeye muhta idiler. Mekke'nin fethinden sonra, Arabistan mrikleri kabileler hlinde
slam'a girdikleri iin, artk say artm, dman tehlikesi de ok azalm idi. Bu durum Medine'ye
hicret gereini de ortadan kaldrm idi. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), fetihle birlikte
hicreti yasaklad. Hicret art ile biat etmek isteyenler bile oldu, ama msmaha gstermedi, bu
kimselere: "Fetihten sonra hicret yoktur, fakat cihd ve niyet vardr..." diyordu.
Ancak, hicretin bir dier sebebi daha var: Mslmanlara, dini sebebiyle eziyet. Mrikler, slm'a
girenleri, dinlerinden evirebilmek iin akla gelebilen her eit ikenceleri yapyorlard. slm'
yaayabilmek iin o muhitin terki gerekiyordu. Bu artlarda olan Mslman, yaayabilmek iin
dininden taviz vermek zorunda idi. slm dini, mensubuna, dinden taviz zerine kurulacak bir hayat
dzenini tecviz etmez. Mslman, mutlaka dinini yaayabilecei evladn slm zere yetitirebilecei
bir muhit ierisinde yaamak mecburiyetindedir. Byle bir muhite hicret etmek gerekir. slm ulems
bu eit hicretin kymete kadar bki olduu kanaatindedir. Delilleri de bz yet ve hadislerdir: Bir
yet yle: "z nefislerinin zlimleri olarak canlarn alaca kimselere melekler derler ki: "Ne ite
idiniz?" Onlar: "Biz yeryznde (dinin emirlerini tatbikten) ciz kimselerdik" derler. Melekler de:
"Allah'n arz geni deil miydi? Siz de oraya hicret edeydiniz ya!" derler. te onlar (byle). Onlarn
barnaklar cehennemdir. O ne kt bir yerdir" (Nisa 97).
96
97

Bu yetle ayn mealde bir hadis de yle:
"Ben mrikler arasnda yaamaya devam eden her Mslmandan uzam."

u halde hadisin mnas, bnu Hacer'in de dedii gibi "Medine'ye hicret" mnasnda vatandan
ayrlmak kalkmtr, ama:
* Cihad maksadyla vatandan ayrlmak bkidir.
* yi niyyetle yani kfr dnyasndan kamak, ilim talebi iin memleketi terketmek, fitne srasnda
dinini kurtarmak gibi maksadlarla vatan terketmek kyamete kadar bkidir.
Nevev, bu hadise dayanarak, hicretin kalkmasyla inktaya urayan hayr ve sevabn "cihd" ve "iyi
niyet"le kazanlabileceini syler. Ebu Bekir bnu'l-Arab, yasaklanan hicretin Medine'de bulunan
Reslullah'n yanna salnda yaplan hicret olduunu, Reslullah'tan sonra, nefsinden korkan
herkese hicret etme ruhsatnn devam ettiini syler. Bu konu zerine ok daha geni bir tahlili 57755779. numaral hadisler zmnnda sunacaz.98

] : 4

:#
: .[

.#

.
ki: "Kim gazve yapmadan ve gaza yapmay temenni etmeden lrse nifaktan bir ube zerine lm
olur."
bnu'l-Mbrek der ki: "Biz bunun Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in salna has bir
keyfiyet olduuna hkmetmitik." [Mslim, mret 158, (1910); Ebu Dvud, Cihd 18, (2502); Nes,
Cihd 2, (6, 8).]99
AIKLAMA:
Hadis-i erif, pek byk sevap vdedilmi olan gazve gibi bir ibadeti temenni etmemeyi kulluk
edebinin dnda iln etmektedir. Mslman, kulluunun idrakinde olan, daima hayr ve hayrn en
byn arayan kimse olmaldr. yle ise, iinde ehdet gibi en byk mertebeyi kazandracak
gazveye katlmay temenni etmemek, gnlnden samimiyetle geirmemek, kmil mnada imanla
badamayan bir durum, bir eksikliktir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu eksiklii "nifak"
kelimesiyle ifade etmektedir. Hz. Peygamber devrinde mnafklarn belli bal eylemlerinden biri de
"savalara katlmamak" idi (Tevbe 81, Feth 11-16).
bnu'l-Mubrek merhum, bunu Reslullah devri ile kaytl grm olsa da, dier limler, ounlukla
bu te'vilin muhtemel olduu, hadisin, her devre bakt, hkmnn kyamete kadar bki olduu
kanaatini izhr etmilerdir. Bu hadis, herhangi bir hayrl ie niyet edip de yapamayan kimse ile, hi
niyet etmemi kimsenin arasnda byk fark olacana dikkat ekmektedir.
"M'minin niyeti amelinden hayrldr" hadisi bir kere daha hatrlanabilir.
Sadedinde olduumuz hadis, gazve yapm olmay temenni ettii halde gazve yapmadan len kimseye
herhangi bir itab gelmiyeceine delildir. Bir namaz vaktinin evvelinde klmayp, vaktinin sonlarnda
klmaya niyet eden ve fakat klma frsat bulamadan vefat eden kimse ile, keza, hacc farz olduu halde
mrnn sonlarna tehir edip, haccedemeden len kimse hakknda limler ihtilaf eder: Bunlar
te'hirleri sebebiyle gnahkr oldular m, olmadlar m? uras muhakkak ki, bylelerinin sevabtan
kayplar byktr.100
]
: 5
100
98
99

. [

5. (1030)- Ebu mme (radyallahu anh) anlatyor: "Kim bizzat gazveye katlmaz veya bir gaziyi
techiz etmez veya bir gazinin ailesini hayrl bir ekilde himaye etmez ise, Allah kyamet gnnden
nce ona hi beklemedii bir musibet ulatrr." [Ebu Dvud, Cihd 18, (2503).]101
#
: 6

]

.
.

. .[

6. (1031)- Ebu'n-Nadr merhum Abdullah bnu Eb Evf (radyallahu anh)'dan naklen anlatyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) dmanla karlat gnlerden birinde, gnein meyletmesini
bekledi. Sonra kalkp yanndakilere yle dedi: "Ey insanlar, dmanla karlamay temenni etmeyin,
Allah'tan afiyet dileyin. Ancak karlaacak olursanz sabredin, bilin ki cennet kllarn
glgesindedir."
En sonda Reslullah (aleyhissaltu vesselm) szlerini yle tamamlad:
"Ey Kitab' indiren, bulutlar yrten, (Hendek Sava'nda dman mttefikler olan) Ahzb' hezimete
uratan Rabbimiz, bunlar da hezimete urat ve onlar karsnda bize yardm et!" [Buhar, Cihd 156,
22, 32, 112, Temenn 8; Mslim, Cihd 20, (1742), Ebu Dvud, Cihd 98, (2631).]102
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) dmanla mukteleyi gnein tepe noktasndan bat cihetine
meyletmesinden sonra yapmay tercih ederdi. Sadedinde olduumuz hadisin belirttii hususlardan biri
budur.
2- Hadiste temas edilen mhim hususlardan biri dmanla karlamay temenni etmemek. "Cennet
kllarn glgesindedir" diyecek kadar cihada ve mukteleye ehemmiyet veren Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n, "dmanla karlamay temenni etmeyin" demesi, ilk nazarda mtenkz
bir durum gzkebilir. Bunu aklama sadedinde bnu Battl merhum: Buradaki yasaklamann hikmeti
udur: Kii, neticenin neye mncer olacan bilemez. Bu tpk fitneden selmet taleb etmeye benzer"
demitir. Nitekim Hz. Sddik (radyallahu anh):

" Afiyette
olup kretmeyi, imtihanda olup sabretmeye tercih ederim" demitir.

nsan kazanacandan emin olduu imtihana evkle girer. Ya netice mekuk olursa, hangi savan
neticesinden emin olunabilir?
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in dmanla karlamay temenni etmeyi yasaklamasn u
ekilde izah eden de olmutur: "nk karlama temennisinde bir nevi kendini beenme, mevcut
asker adedine gvenme, kuvvetine itimad etme ve dman mhimsememe mevcuttur. Btn bu
dnceler ihtiyatl ve basiretli olma esasna aykrdr." Mamafih, bu nehyi "dmanla karlamann
faydal ve gerekli olduunda pheye der veya zararl olaca hususunda kanaat hasl ederse"
eklinde kaytlara hamledip, bu durumlar mevzubahis olmadka muktelenin faziletli olduu, emre
itaat olduu da sylenmitir.
Birinci te'vili te'yid eden bir husus, dmanla karlama temennisini nehyettikten sonra, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n: "Allah'tan fiyet dileyin" demi olmasdr. Sad bnu Mansur'un bir tahrici
de bu te'vili te'yid etmektedir:
101
102

"Dmanla karlamay temenni etmeyin, bilemezsiniz, belki de onlarla musibete urayacaksnzdr."

bnu Dakiku'l-d yle demitir: "lmle karlamak, nefse, en zor gelen bir ey olmas ve gayb
iler, gayb olmayan kesin iler gibi olmamas sebebiyle, karlama annda, arzu edilen eyin cereyan
edeceinden emin olunamaz. Bu sebeple karlamay temenni etmek mekruh addedilmitir. Keza,
karlamann vuku halinde, nceden kendi kendine verdii sze muhalif hareket etme ihtimali de
mevzubahistir, bu da nehyi gerekli klan bir husustur. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) karlama
ister istemez vuka geldii takdirde, sabredip metnet gstermeyi emretmektedir."
3- Hadiste "Cennet kllarn glgesi altndadr" denmektedir. bnu'l-Cevz: "Bundan murd, cennetin
klla kazanlacan belirtmektir" der. Hadisin baz vecihlerinde ise:
"Cenet kllarn parlts altndadr" denmitir.

Kurtub, hadisi aklarken, bu vechini esas alr. Ona gre, bu ifade, vecizlii ve lafz tatllndan
baka, ihtiva ettii birok belaat incelikleriyle en nefis mciz kelamlardan birini tekil etmektedir:
Zira bu sz:
* Cihada tevik etmekte,
* Cihada mukabil byk bir sevabn verileceini bildirmekte,
* Dmanla yakndan vurumaya tevik etmekte,
* Kln kullanmaya tevik etmekte,
* Hcum annda askerlerin -klnlarn glgesinde olacak ekilde- biraraya gelmelerine tevik
etmektedir.
4- Bu hadisten, baz selef, dman mbrezeye (teke tek vurumaya) armann yasakland
hkmn karmtr. Hasan Basr merhum bu grtedir. Hz. Ali (radyallahu anh) de: "Kimseyi
mbrezeye arma. arlrsan icbet et, o zaman yardma mazhar olursun, zira mbrezeye aran
bdir (haksz, si)" demitir.
5- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hutbesinin sonunda dua ederken, Cenb- Hakk'a hitab etmekte
ve Rab Tela'nn baz vasflarn zikretmektedir. Zikredilen bu vasflarla Mslmanlarn mazhar
olduklar yardm eitleri dile getirilmitir. bnu Hacer u aklamay kaydeder:
a)
" Kitab indiren" ibaresiyle u yete iaret buyurulmutur. (Melen): "Onlarla savan
ki, Allah sizin elinizle onlar azablandrsn, rezil etsin ve sizi stn getirsin de m'minlerin gnllerini
ferahlandrsn, kalplerindeki fkeyi gidersin" (Tevbe 14-15).
b)
"Bulutlar yrten" ibaresiyle Allah'n dileine uygun olarak, bulutlarn bzan
rzgrla tahriki, bazan rzgrn esmesine ramen yerinde durmas, bazan yamur yaarken bazan
yamamas gibi bulutlarn teshiriyle ilgili olarak ortaya kan kudret-i zhirye iaret etmektedir.
Bulutlarn hareketiyle, mchidlere savarken hareketleri esnasnda ulatrlan yardma iaret
edilmitir. Keza bulutun durmas ile kffrn ellerinin mchidler karsnda tutulmasna, yamurun
inmesiyle, katledildikleri zaman elde edilecek ganimete, bulutun yokluu ile onlardan hibir ey elde
edilemedii zamanki hezimetlerine iaret etmektedir. Btn bunlar, Mslmanlar iin iyi olan
hallerdir.
c)
"Ahzb' (mttefikleri) hezimete uratan" ibaresiyle gemi nimetleri zikrederek
tevesslde bulunmaya (yani ilticaya tutunmaya, mnev snmaya) ve btn hayrlarn Allah'dan
geldiini beyana iaret etmektedir.103
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu duasnda saylan nimetin byklne bir uyar
mevcuttur. Zira, Kitab, yani Kur'n'n inmesiyle uhrev nimet hasl olmutur: Bu slm'dr; bulutlarn
yrtlmesi ile dnyev nimetler hsl edilmektedir; bu rzktr; Ahzb'n hezimetiyle (yani Hendek
Sava'nn kazanlmasyla) bu iki nimetin korunmas salanmtr. u halde bu dua ile Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) yle demi olmaktadr: "Ey Rabbim! nasl ki, bizi dnyev ve uhrev iki
nimet ile perverde ettin ve onlar korudu isen yle de bunlar ibka et, ebed kl."
6- Bu hadisten u hkmler de karlmtr:
* Dmanla karlanca Allah'a dua edip yardm taleb etmek mstehabdr.
Ahzb, hizb'in cem'idir. Hizb, parti, grup, kme gibi mnlara gelir. Hendek savanda pek ok mrik kableler mslmanlara kar
birleerek, Medine'ye saldrmlar. Bu sebeple o savan bir ad Ahzb harbidir, yani mttefikler sava. Bu sava mslmanlar Allah'n
byk bir ltfu olarak kazanmlard.
103
* Mchidlere nasl savaacaklar, nasl hareket edecekleri hususunda talimatta bulunmak bilgi
vermek mstehabdr.
* Cenb- Hakk'a dua ederken esma- hsnasn, gemite verdii nimetleri zikrederek onlarn yz
suyu hrmetine istemek mstehabdr.
* Vazife verirken, ahlk ve edebe uymaya tevik ederken, insan ftratn gznne alarak uyank ve
canl anlar yakalamak, uyuukluk ve gafletli anlardan saknmak mstehabdr. Reslullah bu sebeple
gnein meyil anndan sonra hitapta bulunmutur.
* Mslmanlarn maktlleri iin umum olarak "cennetlik" demek cizdir, fakat ferd olarak "falanca
cennetlik" diye ismen sylememek gerekir.104______________(4)
:#
7

] : .

.

.

. : . .[
.

.
7. (1032)- Seleme bnu Nfeyl el-Kind (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) buyurdular ki:
"mmetimden bir grup, hak yolunda mcadeleye (hi ara vermeden) devam edecek, Allah da, onlar(la
mcdele sebebi) ile baz kavimlerin kalplerini saptracak ve bunlardan (alnanlarla) onlarn rzkn
salayacaktr, bu hal kyamet gnne, Allah'n va'dinin gelme anna kadar devam edecektir. Atn,
kyamete kadar alnnda hayr baldr. Rabbim bana, aranzda kalc deil, gidici olduumu, ruhumu
kabzedeceini, sizin de beni, (birbirinizin boynunu vuran gruplar olarak) takib edeceinizi bildirdi.
Sakn birbirinizin boynunu vurmayn. M'minlerin (fitne srasnda emniyette olacaklar) asl yerleri
am'dr." [Nes, Hayl 1, (6, 214-215).]105
AIKLAMA:
1- Hadis, biraz zetlenerek alnm. Reslullah bu sz, bir kimsenin kendisine gelerek: "Ey Allah'n
Resl, insanlar atlar kaldrd, silahlar da terketti, "Artk cihad bitmitir, harbler de sona ermitir"
diyorlar" demesi zerine syler. Kendisine byle sylenince cemaate ynelen Reslullah: "Yalan
sylyorlar, asl imdi harb(in zaman) geldi" diyerek sze balar ve "mmetimden bir grup Hakk
yolunda mcdeleye kymete kadar devam edecektir..." diye aklamasn devam ettirir.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bu hadiste, Mslmanlar ne kadar kt artlar yaayp,
malubiyetlere dseler, idarede messiriyetlerini kaybetseler bile, Hakk'n galebesi iin alan
gruplarn, her tarafta mevcut olacan bildirmektedir. Baz rivayetlerde, bu mcdelenin, gizlilik
iinde deil, aktan aa yaplaca tasrih edilir. Bildiimiz kadaryla btn basklara, yasaklara,
nefes kesen tedhie ramen, Rusya'da bile Hakk adna yaplan mcdele gizliden gizliye devam
etmitir. Hadisler bunun aktan olacan da tasrih eder. Bir blgede sindirilip gizlilie itilse veya
spanya'da olduu gibi tamamen sndrlse bile, bir baka yerde veya yerlerde slm mcdelesi canl
kalacak, Hlk iin yaplan cihdn sanca gnderde dalgalanmaya kyamete kadar devam edecektir.
Hadis bunu haber vermektedir.
3- Atn alnna balanm olan "hayr" limler "sevap", "ganimet", "izzet", "makam", "zafer" olarak
te'vil etmilerdir.
4- Hadisin, Nes'deki asl "...Sizin de beni, birbirinizin boynunu vuran gruplar olarak takib
edeceinizi bildirdi" eklinde devam eder. Teysir, bu ksmda baz zetlemeler yapm. Biz tercmede
atlan ksmlar parantez ierisinde gsterdik.
Hadisin devamnda da baz tasarruf var ise de mhim deil.
104
105

5- "M'minlerin asl yerleri am'dr" ibaresini limler, "fitne zamannda" diye kaytlayarak akla
kavutururlar. m eski metinlerde Suriye blgesinin addr, bugnki am ehri deil. am ehrine
Dmek denilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) devrinde Suriye henz fethedilmi deildir.
Bylece hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n istikbali doru olarak haber veren bir mucizesi
olarak karmza kmaktadr: Kendisinden hemen sonra Suriye fethedilecektir. Bu sralarda patlak
verecek fitne hareketleri srasnda Irak ve Hicz blgeleri fitne hareketlerinden huzursuz olurken,
Suriye blgesi kargaann dnda kalacaktr. Hz. mer (radyallahu anh)'in ehdeti ile balayp, Hz.
Osman'n ehadetiyle kzp Sffin ve Kerbel hdiseleriyle gelien fitne hareketleri Suriye'ye
sramam, baz sahabeler, fitnenin dnda kalmak iin Suriye'ye hicret bile etmitir.106
KNC FASIL
CHAD'IN DABI

] : 1
.

#
. .[

1. (1033)- Hz.Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gazve yapt
zaman:
"Ey Rabbim sen benim destekcim ve yardmcmsn. Senin sayende re dnr, senin sayende
saldrr, senin sayende muktele ederim" derdi. [Tirmiz, Da'avt 132, (3578); Ebu Dvud, Cihd 99,
(2632).]107
. 2
#
]
. [

2. (1034)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve
askerleri (sefer srasnda) tepeleri trmandka tekbir getirirler, inie geince de tesbihte bulunurlard.
Namaz dahi buna gre vazedildi." [Ebu Dvud, Cihd 78, (2595).]108
AIKLAMA:
Bu rivyet, sefer srasnda yolun durumuna gre Hz. Peygamber 'in farkl zikirlerde bulunduunu
belirtmektedir: Yamalarda tekbir, yni Allahu ekber demek, inilerde tesbih, yni sbhnallah demek
gibi. Rivyet, ayrca namazdaki tekbir ve tesbihlerin de buna benzeyerek namazda yer aldklarn
belirtmektedir.Yani rk ve secde hallerine tesbih, rk ve secdeden dorulurken tekbir
getirilmektedir. 109
#
]
3
:

.[

.

108
109
106
107
3. (1035)- Seleme bnu'l-Ekv (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir
gazve srasnda bamza Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh)'i komutan tayin etti. Bu seferde
mriklerden bir gruba gece baskn yaptk. Onlardan oka ldrld. Ben kendi elimle yedi kii
ldrdm. Bunlar, farkl ilelerdendi. O gn parolamz: "Ey Mansur (yardm gren) ldr, ldr!"
idi." [Ebu Dvud, Cihd 78, (2596), 102, (2638).]110
AIKLAMA:
Ebu Dvud, bu rivayeti "parola" ile ilgili bir babta zikreder. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
zamannda, sefere kldnda, her grubun bir komutan, bir sanca olduu gibi mstakil bir de
parolas olurdu. Bu parola ile, bilhassa gece vakti birbirlerini tanrlard. Hadislerde parola, "ir"
kelimesiyle ifade edilmitir.
Hz. Ebu Bekir'in komutan tayin edildii bu seferde parola "emit emit ya Mansur!" olmutur. Emit,
ldr demektir. Mansr, tefel maksadn gder, zafere ulam mnasnda ve asl muhatap askerlerdir.
Ancak, gerek ldren Allah olmas hasebiyle muhatabn Allah olduu ve ibrenin u mnaya te'vil
edilmesi gerektii de sylenmitir: "Ey yardmc (Nsr)! dman ldr."111
. .[
#
]
4
:
4. (1036)- Mhelleb bnu Eb Sufre (rahimehullah) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dinleyen

birisinden, Efendimiz'in yle sylediini naklediyor: "Dman size gece baskn yaparsa

H- mim La yunsarn deyin". [Tirmiz, Cihd 11, (1682); Ebu Dvud, Cihd 78,
(2597).]112
AIKLAMA:
Burada ni baskn yapan dman karsnda sylenmesi gereken parola belirtiliyor.
ibaresinin bir dua olmayp, haber olduu belirtilir. ayet "yardm grmesinler!" m8nasnda dua olsa
idi

eklinde cezm halinde olmas gerektii belirtilir. Bu bir ihbar olduuna gre mana yle
olmaldr: "Vallahi onlar yardm grmeyecekler!"

bnu Abbas (radyallahu anhm)'tan yaplan bir rivayete gre H Mim, Allah'n isimlerinden biridir
ve sanki dmann yardm grmeyeceini kasemle ifade etmektedir. H-Mim'in Allah'n ismi olmasna
itiraz edilmi ve "zira, denmitir, bunu te'yid eden baka rivayet mevcut olmad gibi, Allah'n btn
isimleri ak bir mna tad halde, bunun iki harfe nvan olmaktan baka mnas yoktur." Ancak,
bu itiraza bunlarn baz ilah isimlere alem olduu belirtilerek cevap verilmitir. Nitekim At elHorasan demitir ki: "H harfi, Cenab- Hakk'n u isimlerinin ba harfidir: Halim, Hamid, Hayy,
Hakm, Hannn. Mm harfi de u isimlerin ba harfini temsil eder: Melik, Mecid, Mennn (Muktedir,
Mntakim.)"
Aliyyu'l-Kr'nin kaydna gre u da sylenmitir: "H-Mim'le balayan srelerin ayr bir hususiyeti
var. Bu hadiste, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bu hususiyete Ashab'n dikkatini ekmekte ve mezkur srelerin anlarnn ycelii ve makamlarnn Allah nezdindeki erefi sebebiyle- bunlarn
zikrinin Mslmanlarn kendilerine nusret, dmanlarna da bela gelmesini taleb ettikleri zaman
bavuracaklar vesilelerinden olduunu bildirmek istemitir. Bu sebeple onlara H-Mim demelerini
emretmitir."
Ayn aklamaya gre
vki olacak muhtemel

cmlesi "Pekla! H-Mim dedikten sonra ne demeliyiz." eklinde
bir soruya cevap olarak:

" Onlar yardm grmeyecekler!" deyin"
eklinde cevap cmlesi olmaktadr.Aliyy'l-Kr, hadis zerine geni aklamalar sunar.113

112
113
110
111

:
#
] : 5

. .[
5. (1037)- Ka'b bnu Mlik (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gazveye
kmaya karar verdii zaman, artarak baka bir zan uyandrr ve: "Harb bir hiledir" derdi." [Ebu
Dvud, Cihad 101, (2637); Buhar, Cihad 157; Mslim, Cihd 18, (1740).]114
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in asker ynlerinden biri haber almaya nem vermesi ve
haber szdrmamak iin gerekli tedbirleri almasdr. Bu husus, siyaset-i Nebeviye'de mhim bir yer
igal eder. Sadedinde olduumuz hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n umum prensibini
aklyor: Tevriye yapmak. Arapa'da tevriye, asl gayesini gizlemek zere yaplan aldatc davrana
denir, dilimizde artmak kelimesi tevriyeyi ksmen karlar.
slm ulemas, harpte dman aldatmak iin bavurulacak her eit hilenin ciz olduunu sylemekte
ittifak eder. Dman karsnda tecviz etmedikleri tek husus, yaplan anlamann, gn dolmadan
bozulmas, verilmi olan emnn ihllidir. Bu iki fiile cevaz vermezler ve "haram" derler. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n yalana fetva verdii yerden biri harptir.
bnu'l-Mnr der ki: "Harb hiledir, demenin mnas, harbi yapan iin en mkemmel, en iyi harb,
hedefine, dmanla karlaarak ulalan harp deil, onu aldatarak ulalan harptir. Zra, karlama,
muhtaraldr (riskli). Halbuki aldatarak neticeye ulamada hibir risk (muhtara) mevcut deildir."
rihler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n el-Harbu hud'atun cmlesini ilk defa Hendek
Harbi'nde telaffuz ettiini belirtir.115
: :#
] : 6

. .[

6. (1038)- Muz bnu Cebel (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
Gazve iki eittir: Birincisi kiinin Allah'n rzasn aramak iin yapt gazvedir. Bu maksadla gazve
yapan imama da itaat eder, en kymetli eyini harcar, ortana kolaylk gsterir, fesaddan kanr.
Bunun uykusu da uyankl da tamamen kendisi iin cret olur. Bir de vnmek, riykrlkta
bulunmak ve kendini satmak iin savaan, imama isyan eden, arzda fesad karan kimse vardr. Byle
gazveden asgar creti bile elde edemez." [Ebu Dvud, Cihad 25, (2515); Nes, Cihad 46, (6, 49);
Muvatta Cihad 18 (2, 466).]116
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) cihada her katlan mchid iin vdedilen yksek crete
ulaamayacan belirtmekte, gerek mchidin srf "Allah rzas" iin savamas gerektiini
bildirmektedir. Hatta bu da yetmemekte, komutanlara itaatkr olmaya, sava srasnda bata can
olmak zere, nazarnda kymetli olan her eyi harcamakta cmert olmaya, arkadalaryla iyi geinip
huzursuzluk karmamaya dikkat etmesi gerekmektedir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu ve benzeri beyanlar, mchidlerin tbi olmalar gereken i
disiplini ortaya koymaktadr. Bu eit aklamalar, yaplan amelin "cihad" saylabilmesi iin uyulmas
116
114
115
gereken cidd esaslar olduunu ifade ederler. Bunlara uyulduu takdirde asker, gerek mcahid olacak,
sadece muktele n deil, uyku ve istirahat anlar da Allah indinde byk cret vesilesi olacaktr.
kinci eit gazinin vasflar da saylmtr; dnyev maksadlarla savamak, itaatsizlik, geimsizlik vs.
Bu da cretsiz dnecek veya lecek ama ehid olmayacaktr.
Hadis, Allah rzas iin savarken, disiplinsizlik yapanlar, geimsizlik karanlar ciddi ekilde
uyarmaktadr. Demek ki, sdece niyyet yeterli olmuyor, bunun gerei olan iyi amellerle niyetin ikmal
edilmesi gerekmektedir.117
. [
#

] : 7

7. (1039)- Kays bnu Abbd anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ashab (radyallahu
anhm) sava srasnda ses karmay sevmezlerdi." [Ebu Dvud, Cihad 112, (2656).]118
AIKLAMA:
1- Kays bnu Abbd, Ebu Abdillah el-Basr, muhadramundandr, skadr. Hz. mer, Hz. Ali ve Hz.
Ammr (radyallahu anhm)'dan rivayetleri var. Kendisinden olu Abdullah ve Hasan Basr rivayette
bulunmutur.
2- Ashab'n holanmad ey, zikrullah dndaki gereksiz barp armalar, faydasz lakrtlar.
Fukaha, sava srasnda barp armann, gereksiz yere ses ykseltip, lakrt etmenin mekruh
olduuna bu hadisten delil karmlardr. Sava esnasnda ses karmann korku almeti saylp
atlete, gevemeye sebep olaca iin yasaklanm olabilecei belirtilmitir. Skt ise sebat ve
metnete, kendinden emin olmaya delildir.119

] 8

:

. [

8. (1040)- Ebu'd-Derd (radyallahu anh)'nn anlattna gre, cihda giderken, yola kp, halkn
geecei yere durarak, herkese duyuracak ekilde yle barrm: "Ey insanlar: Kimin zerinde bir
bor olduu halde, cihada katlr ve bilirse ki, ld takdirde bu bor denmeyecektir, hemen geri
dnsn, sakn peime taklmasn. Zra, o, bu haliyle cihdn karln alamaz." [Rezn'in
ilavesidir.]120
NC FASIL
CHADA NYETTE SIDK VE HLS

]
1
:
#

. .[ :

1. (1041)- Ebu Musa (radyallahu anh) anlatyor: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e, ecaat
olsun diye veya hamiyyet (kavmi, ailesi, dostu) iin veya gsteri iin muktele eden kimseler
hakknda sorularak bunlardan hangisi "Allah yolunda"dr? dendi. Reslullah: "Kim, Allah'n kelam
ycelsin diye muktele ederse, o Allah yolundadr" diye cevap verdi." [Buhar, Cihad 15, Hums 10,
119
120
117
118
lm 35, Tevhid 28; Mslim, mret 149, (1904); Tirmiz, Fedilu'l-Cihd 16, (1646); Ebu Dvud,
Cihd 26, (2517); Nes, Cihd 21; bnu Mace, Cihd 13, (2783).]121
AIKLAMA:
Bu hadisin muhtelif vecihlerinde, savaa sevkeden baka maksadlarn da zikredildii grlmektedir:
Ganimet elde etmek, intikam almak (gadab). Bylece rivayetlerin tamamnda muktelede be gye
gdld grlmektedir: Ganimet arzusu, ecat, riy, hamiyyet, gadab.
Bunlarn her birinin iyi ve kt taraflarn sylemek mmkndr. bnu Battl'a gre gadab ve hamiyet
iin yaplan muktele bazan Allah yolunda olabilir. Bu sebeple Reslullah bunlar ne red ne de kabul
etmeden, altnc bir maksad zikretmitir: "
Allah'n kelm yce olsun maksadyla muktele eden Allah yolundadr."Allah'n kelm'ndan maksad
Allah'n slam'a davetidir. yle ise srf Allah'n kelm yce olsun gayesiyle savaan Allah
yolundadr, bu yce maksada dier be maksaddan birini daha katan ihls kaybeder ve asl gyesini
ihll eder. Ancak muktelesine asl maksad yapmamakla birlikte zmn olarak yani tli ekilde
onlardan biri daha husle gelse, bu ihlsna zarar vermez, Cumhr bu grtedir.122
. 2

]
:

. .[

.

2. (1042)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adam gelerek Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'e:
"Ey Allah'n Resl, bir kimse Allah yolunda cihad arzu ettii halde bir de dnyalk isterse durumu
nedir?" diye sordu. u cevab verdi:
"Ona hibir sevab yoktur!"
Adam ayn soruyu sefer tekrar etti, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da her seferinde:
"Ona sevab yoktur!" diye cevap verdi." [Ebu Dvud, Cihd 25, (2516).]123
AIKLAMA:
Bu rivyet, nceki hadisi daha da aklayc mahiyettedir. Muktelenin, Allah yolunda olmas iin
ihls esastr, srf Allah rzas iin yaplmas esastr. Gnln derinliklerinde ganimet veya hret veya
hamiyet gibi baka maksadlarn husul de geecek olursa, ihls kaybolacak ve yaplan amel Allah
yolunda cihad olmaktan kacaktr. Bu hadisin Ebu mme tarafndan rivayet edilen vechinde, nc
sefer,
" Ona herhangi bir sevab yoktur" dedikten sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
unu ilve etmitir:
"Allah, hlis olmayan, sadece kendi rzasn taleb etmek iin yaplmam olan ameli kabul etmez."
unu da ilve edelim: bnu Eb Cemre'ye gre, "Cihdn asl siki, Allah'n kelmn yceltme
maksad olunca, bu meyanda ikinci bir maslahatn da husule gelmesi, ameldeki ihlsa zarar vermez",
limler bu grtedir. 124
. 3
#
:

]

. #

:
#
:

123
124
121
122
#
. : :#
.

:
.
. .[

3. (1043)- eddd bnu'l-Hd (radyallahu anh) anlatyor: "Bir bedev gelerek Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a iman etti. Sonra da sordu:
"Seninle hicret edeyim mi?"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onu ashabndan birine teslim edip megul olmasn syledi. Sonra
yaplan gazvede Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bir miktar ganimet elde etmiti. Bunu taksim etti
ve bedevye de bir pay ayrd. Bedev:
"Bu nedir?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bu pay sana ayrdm" dedi. Adam:
"Ben bunun iin sana tbi olmu deilim, ben -eli ile boazn gstererek- uraya bir ok atlp lmem
ve cennete gitmem iin sana tbi oldum" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da:
"Sen Allah'a sdk oldun mu o da sana sdk olur (dilediini verir)" dedi.
Askerler bir mddet durdular. Sonra dmanla muktele etmek zere kalktlar. Adamcaz, az sonra
srtlayp Hz.Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e getirdiler. Tam gsterdii yere bir ok isabet etmi
ve lmt. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bu, o adam m?" diye sordu:
"Evet, odur!" dediler.
"yleyse o Allah'a doru syleyip sadkat gsterdi, Allah da ona sadkat gsterdi" dedi.
Adam, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n cbbesi ile kefenlendi. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) cenazeyi ne kard, zerine namaz kld. Okuduu duadan iitilenler arasnda u da vard:
"Ey Allahm, bu senin bir kulundur. Senin yolunda hicret etmek zere memleketinden ayrld. ehid
olarak ldrld. Ben buna hidlik ediyorum." [Nes, Ceniz 61, (4, 60, 61).]125
AIKLAMA:
Bu rivayette Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in ehid zerine cenze namaz klmas
mevzubahis olmaktadr. Halbuki fi, Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ehide namaz klnmaz,
ehid ykanmaz da; ehid olduu elbise ile birlikte olduu gibi defnedilir. Bu sebeple hadisteki
tbiri biraz mnakaa edilmitir. Nevev: "Burada salttan maksad, namaz deil dua dr." der.
Byle olunca, ehide namaz klmam, ller iin yapt mutad dualarndan birini yapmtr. Nevev,
buna delil olarak Buhar'nin bir rivayetini gsterir. Mezkur rivayette Hz.Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in Uhud ehidleri iin sekiz yl sonra dua ettii belirtilir ve bu dua salt (= namaz)
kelimesiyle ifade edilir:126
: . 4

]
#

#

:
.

. .[

125
126

4. (1044)- Abdurrahman bnu Eb Ukbe, babasndan naklediyor. Babas ran asll bir azadl idi. Der
ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile birlikte Uhud Sava'na katldm. Mriklerden bir adama
darbeyi indirdim ve: "Al, bu sana benden, ben ranl bir kleden!" dedim. (Szlerimi iitmi bulunan)
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bana doru bakt ve: "Niye, ben Ensar bir kleyim demedin? Bir
kavmin kzkardelerinin olu o kavimden saylr" dedi. [Ebu Dvud, Edeb 121, 5/23; bnu Mce,
Cihd 13, (2784).] Bu hadisin son cmlesi yani,
ibaresi dier kitaplarda da yer

alr. [Buhar, Feriz 24, Tirmiz, Menkb 85, (3897); Nes, Zekt 96, (5, 106); Mslim, Zekat 133,
(1059).]127
AIKLAMA:
Ebu Davd, merhum, bu rivayeti, Asabiyet Bab adn verdii bir balk altnda kaydeder. Asabiyet,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ayn babta kaydedilen bir hadisinde, "kiinin kavmine zulmde
yardmc olmasdr" diye tarif edilir. Bugnk karl rklktr. slm, rkl reddeder. Bu
sebeple, bir cemiyette bulunan rk aznlklarn, milliyet ynyle kendilerini bulunduklar cemiyetten
saymalar prensibini vazetmitir. Burada mezkur prensibin tatbikatna canl bir rnek grmekteyiz:
Kendisini ranl bilen bir kle Mslman, Mslmanlarla birlikte Uhud Sava'na katlr. Mekkeli bir
mrie klcyla darbesini indirirken, o zamann deti zerine kendisini tantr: "Ben ranl bir kle
falanca!"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mdhale ederek, kendini Ensr olarak tantmasn syler ve
prensip vazeder: "Bir kavmin kzkardeinin olu o kavimden saylr." Burada "kzkardeinin olu"
tbiriyle, kavim iinde yer alan, kan ba bulunmayan aznlklarn kastedildii aktr.
Hemen belirtelim ki, dmanna ldrc darbeyi indirirken kiinin kendisini tantmas, o devirde cri
olan bir dettir; bylece Secat arzederek iftihar etmi, vnm olmaktadr. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) buna kar kmyor. Kendisini Ensar olarak tantmam olmasna kar kyor. nk bir
kavmin iinde yaayp, bir ksm hukuk, itim, rf balarla balanan kii artk onlardandr. Bu
keyfiyet
" Bir kavmin azadls onlardandr" eklinde de ifade edilmitir. Yannda sr
ifsndan, yardmlama, sevgi, meveret gibi pek ok balarla balanarak kederde ve sevinte
mtereklik sebebiyle aralarnda kader birlii hsl olan kimselerin, kendilerini, kan farkll
sebebiyle ayr hissetmelerini slm tecviz etmiyor. slm'da madde deil mna, kan deil ideal birlii,
-temel prensiplerini iman esaslarnn oluturduu- kltr birlii mhimdir. 128
DRDNC FASIL
KITL VE GAZVE AHKMI
# ] : 1

127
128


.#

. .[

1. (1045)- Breyde (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir ordunun veya
seriyyenin bana komutan tayin ettii zaman, -hassaten komutana- Allah'a kar muttaki olmasn,
beraberindeki Mslmanlara da hayr tavsiye eder ve sonra unlar sylerdi: "Allah'n adyla ve
Allah'n rzas iin savan. Allah' inkr eden kfirlerle arpn. Gaz edin fakat ganimete hyanet
etmeyin, hakszlkda bulunmayn, llerin vcudlarna satap burun ve kulaklarn kesmeyin,
(nnze kan) ocuklar ldrmeyin!
Mrik dmanlarla karlanca onlar nce eyden birine ar: Bunlardan birine cevap verirlerse
onlardan bunu kabul et ve artk dokunma!
nce slm'a dvet et. cbet ederlerse hemen kabul et ve elini onlardan ek. Sonra onlar yurtlarndan
muhcirler diyarna hicrete dvet et. Ve onlara haber ver ki, eer bunu yapacak olurlarsa Muhacirler'e
va'dedilen btn mkfaat ve vecibeler aynen onlara da terettp edecektir. Hicretten imtina edecek
olurlarsa bilsinler ki, Mslman bedevler hkmndedirler ve Allah'n m'minler zerine cri olan
hkm onlara icra edilecektir; ganimet ve fey'den kendilerine hibir pay ayrlmayacaktr.
Mslmanlarla birlikte cihda katlrlarsa o hri, (o zaman ganimete itirak ederler.)
Bu artlarda Mslman olma teklifini kabul etmezlerse, onlardan cizye iste, msbet cevap verirlerse
hemen kabul et ve onlar serbest brak.
Bundan da imtina ederlerse, onlara kar Allah'tan yardm dile ve onlarla sava. Bu durumda bir kale
ahlisini muhsara ettiinde onlar senden Allah ve Resl'nn ahd ve emnn talep ederlerse kabul
etme; onlar iin, kendine ve ashbna ait bir emn tan. Zira sizin kendi ahdinizi veya arkadalarnzn
ahdini bozmanz, Allah'n ve Resl'nn ahdini bozmaktan ehvendir.
Eer bir kale ahalisini kuattnda onlar, senden Allah'n hkmn tatbik etmeni isterlerse sakn
onlara Allah'n hkmn tatbik etme, lkin kendi hkmn tatbik et. Zira Allah'n onlar hakkndaki
hkmne isbet edip etmeyeceini bilemezsin." [Mslim, Cihd 3, (1731); Tirmiz, Siyer 48, (1617),
Diyt, 14, (1408); Ebu Dvud, Cihd 90, (2612, 2613).]129
AIKLAMA:
Bu hadis, yola karlan ordu ile alkal baz mhim esaslar tesbit etmektedir:
1. Komutana ve askerlere verilecek talimat: Birok rivayetlerde, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n, askerleri yola vurmazdan nce baz nasihatlarda bulunduunu, bu meyanda dmana
kar nasl davranmalar gerektiini ana hatlarya hatrlatmaktadr.
a) Komutana hususi tavsiye: ncelikle takva yani Allah'tan korkmak hatrlatlmaktadr. Aslnda takva
herkes iin gerekli olmakla birlikte, betahsis komutana hatrlatlmasnda, rih Tb u incelii tesbit
eder: Komutan, kendi kendine daha titiz, daha iddetli davranmal, emri altndaki Mslmanlara kar
suhuletle ve merhametle mumele etmelidir. Nitekim hadiste:
"Kolaylatrn zorlatrmayn, mjdeleyin nefret ettirmeyin" buyrulmutur.

b) Hepsine mterek talimat: Cihad Allah iin ve Allah adna yapmak. Bunun gereklemesi iin
Allah'n koyduu prensiplere uymak; ganimetten almamak, ocuklar ldrmemek, baka
rivayetlerde kadnlar, muhrib olmayan yallar, din adamlar da zikredilir. llere msle'de
bulunmamak. "Msle" lnn burnunu, kulan kesmek, gzn oymak, cierini skmek gibi,
hakaket olsun diye yaplan kt muamelelerdir. Dinimiz bunlar yasaklyor.
129
* Baka rivayetlerde komutana itaat, arkadalaryla iyi geinmek, sava srasnda geri kamayp
sabretmek, sebat etmek gibi baka teferruatlar da zikredilir.
* Dmana saldrmazdan nce slm' teklif etmek130, kabul etmezlerse cizye teklif etmek, en son
durumda savaa karar vermek.
* Karlalan insanlarn Mslman olup olmadklarn tahkik ve mesel ezan sesi duyulan bir kye
saldrmamak, ganimet iin saldrmamak, herhangi bir anlama yapld takdirde verilen szde durup,
ahdini bozmamak... vs. orduya verilen mterek tlimat arasnda yer alan hususlardr. Hadislerde gelen
bu paraleldeki rneklere dayanarak fukaha, "mamn (veya ona bedel ordu karan bakomutann),
kumandan ve emrindeki dier askerlere, yola kmazdan nce hitab ederek,
Allah'tan korkmalarn, emirleri altndakilere iyi muamele etmelerini tavsiye etmesi, harp esnasndaki
vazifelerini ve kendilerine nelerin haram, hell mekruh veya mstehab olduunu bildirmesi gerekir"
demilerdir.
2- Hadiste geen, "muhcirler diyarna hicrete dvet" meselesi, Mslman olan yeni kabileler iin cr
idi. "Bunu yapacak olurlarsa Muhacirler'e vaadedilen btn mkfaat ve vecibeler aynen onlara da
terettp edecektir" sz, onlar hicret ettikleri takdirde "Muhacir" statatsne girecekler demektir.
Gerek "sevap" ynyle ve gerekse "fey'e itiraki hak etme" ynyle Muhcirler avantajl idi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Muhacirler'e, cihada k anndan itibaren -imam her ne vakit
emretmise- dmann karsnda yeterli sayda kimsenin bulunup bulunmamasna bakmadan, infak
ederdi. Halbuki muhcir olmayanlar byle deildi. Zira, dmann karsnda, yeterli miktarda asker
olursa, muhcir olmayanlarn kmas vcib deildi. u halde hadiste geen "Muhacirler'e terettp
eden vecibe"den maksad budur, yani gazveye kma vecibesi.
Hicretten imtina etmeleri halinde "Mslman bedevler hkmnde" olmalar, "dr- kfrde deil,
kendi blgelerinde kalan bedevler hkmnde olmalar" demektir. nk Mslman olup da dr-
kfrde kalanlara Allah ve Resl'nn hi bir zimmeti olmayaca, onlarn imanlarnn bile makbul
olmayaca ayetlerle bildirilmitir. (Nisa 89, 97; En fal 72). Hicret etmeyenlere bu hadiste
"Mslman bedevleri gibidir" denmitir. Sadedinde olduumuz rivayet bylelerine,
"Allah'n m' minler zerine cri olan (namaz, zekat... gibi ibdete giren farzlar, ksas, diyet gibi cez
hkmler) hkmnn icra edileceini bildirir. Tirmiz'nin rivyetinde
denir. Yani "Bedevlere icra edilen ahkm" tatbik edilir tabirine yer
verilir.
3- Muhsara edilen kale ahalisinin emn talebi zerine yaplacak antlamay Allah ve Resl adna
deil, kendi adnza yapn, tenbihi de dikkat ekicidir. Nevev, bu nehyin (yasaklamann) "tenzih" bir
yasak olduunu belirtir. Yani mutlaka uyulmas gereken kesin bir emir olmayp "kendi adnza
yaparsanz daha iyi, daha isabetli olur" mnasnda bir tavsiye olduunu syler. "nk, der, baz
ahvalde, bu zimmetin hakkn bilmeyenler, yaplan ahdi bozuyorlar, hususan bedevler ve askerlerin
ekserisi, ahdin hrmetini ihll ediyorlar." Buradan anlalyor ki ihlle urayaca kanlmaz olan
anlamay Allah adna yapmann mesuliyeti byktr. Allah ve Resl adna yaplan anlamalara
mutlak riyet gerekir. Aksi halde kanmak evldr.
4- rihler, bu hadisin, son paragrafnda geen "...Sakn onlara Allah'n hkmn tatbik etme, lakin
kendi hkmn tatbik et. Zira Allah'n onlar hakkndaki hkmne isabet edip etmeyeceini
bilemezsin..."131 cmlesinden hareket eden bz alimler: "Bu hadiste, bir mesele zerine farkl hkm
getiren mctehidlerden her biri musib (doruyu bulmu) deildir, ilerinden sdece bir tanesi musibtir,
o da nefslemirde Allah'n verdii hkme muvfk olandr" grne delil bulunduunu sylemitir.
Ancak, "Her mtehid musibdir" diyenler u cevab vermilerdir: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n: "Allah'n onlar hakkndaki hkmne isabet edip etmeyeceini bilemezsin" sznn
mnas: "Sen, bu konuda bana bir vahyin inip inmediinden emin olamazsn, halbuki kendi hkmnde
kesin olabilirsin" demektir. Nitekim Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Sa'd bnu Muz (radyallahu
Mteakip hadste bunun mutlak deil, mukayyed olduu grlecek.

Bu ifde, yaplan anlama artlarna "Allah'n hkm byledir" diyerek "hareket etme" demektir. Bylece komutanlara, standart bir
anlama prensipleri vazedilmemi olmakla, zemine, zamana, artlara gre istedii, uygun bulduu erevede anlama yapma artlar koyma
serbestisi tannm olmaktadr.
130
131
anh)'n Ben Kureyza Yahudileri zerine hakemliiyle ilgili olan Ebu Sad rivayetinde: "Onlar
hakknda Allah'n hkmyle hkmettin" demiti. Bu mna Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
vefatndan sonra ortadan kalkmtr. yle ise, her mctehid musibdir" Aliyy'l-Kr, Mu'tezile ve bir
ksm Ehl-i Snnetin byle hkmettiini belirtir.
5- mam Mlik, Evz ve dier baz fakihler, bu hadise dayanarak, "Cizye, Arap olsun, acem olsun,
kitb olsun, Mecsi veya bir baka dine mensup olsun btn gayr-i mslimlerden alnr" demilerdir.
mam zam'a gre, cizye, Arab'n mrikleri ile Mecusileri mstesna olmak zere btn kfirlerden
alnr.
mam fi'ye gre, Arap olsun, acem olsun yalnz Ehl-i Kitap ile Mecsilerden alnr.132

:

] : 2
#

.[ .
. .
2. (1046)- Abdullah bnu Avn anlatyor: "Nfi'ye yazarak savatan nce (mrikleri slm'a) davet
etme hususunda sordum. u cevab verdi: "Bu slm'n banda idi. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Ben Mstalik'e ani baskn yapt. Adamlar gfildi, hayvanlar su kenarnda sulanmakta idi.
Savaabilecekleri ldrd, kadn ve ocuklarn da esir etti. O gn Cveyriye (radyallahu anh)
validemizi esir almt.
Bunu bana Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) rivayet etti. Abdullah bu orduya asker olarak
katlmt." [Buhar, Itk 13; Mslim, Cihd 1, (1730); Ebu Dvud, Cihd 100, (2633).]133
AIKLAMA:
Nfi, bnu mer'in yetitirdii byk muhaddislerdendir, azatlsdr. Bu rivayet nceki hadiste yer
alan mhim bir prensibe muhalefet etmektedir. Dmanla karlanca nce slm'a dvet. Nfi'nin
bnu mer (radyallahu anhm)'den iittiine gre Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) bu
prensibi sonradan uygulamamtr. En gzel rnek Ben Mustalik Gazvesi'dir. Burada, gaflet anlarnda
ni baskn yaplmtr. Bata Nfi olmak zere baz limler, bu rivayetten hareketle, slm dvasn
iitmi olan kfirlere, slm'a davet etmeksizin, sava amann ciz olduuna hkmetmilerdir. Bu
gr, bu mevzu zerine ileri srlen farkl grn en sahihi kabul edilmitir. Bu grleri yle
zetleyebiliriz:
1- Kfire haber vermek, mutlak olarak vacib deildir.
2- Mutlak olarak vcibtir.
3- slm dveti ulamayanlara duyurmak vacib ise de, ulaanlara duyurmak vacib deildir, ancak
dvet edilmesi yine de mstehabdr. lim adamlarnn ounlukla bu gr benimsedii belirtilir.
Bunu te'yid eden sahh rivayetler mevcuttur. 134

:

] : 3
#

. .[

134
132
133
3. (1047)- Ebu Msa (radyallahu anh) anlatyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ashbndan
birini herhangi bir i iin gnderince u tenbihte bulunurdu; "Mjdeleyin, nefret ettirmeyin;
kolaylatrn zorlatrmayn." [Mslim, Cihd, (1732).]135
AIKLAMA:
Bu rivyet, bir vazife ile gnderilen herkese, suhletli davranmas iin Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n tenbihte bulunduunu akca ifade etmektedir. Yine Mslim'in rivayetine gre Ebu
Musa'ya ve Hz. Muz' Ebu Brde ile Yemen'e gnderirken onlara da ayn tenbihi yapm ilveten
"geimli olun, ihtilfl, geimsiz olmayn" demitir.
Nevev der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu kelimelerde bir eyle onun zddn cemedip
birletirmitir. Zira bu iki zd ayr ayr vakitlerde yaplr. ayet sdece birini syleyip mesela:
"Kolaylk gsterin" demi olsayd, bir veya bir ka kere kolaylkta bulunup, ou ilerinde zorluk
karan kimse bu sze uyduunu syleyebilirdi. "Zorlatrmayn" da demi olunca, her eit durumda
btn eitleriyle zorlatrmay nefyetmi olmaktadr. Asl istenen de budur."
Hadiste u hkmler de grlmektedir:
1- Allah'n fazlndan, sevbnn byklnden, ihsannn bolluundan, rahmetinin geniliinden
bahsederek hep mjdeleyici olmal, tebir edici eyleri hi zikretmeden sadece korkutucu ve tehdid
edici eylerden bahsederek rktmemeli, nefret ettirmemeli.
2- Yeni Mslman olanlarn gnln kazanmaya gayret edip, onlara kar sertlikten kanmaldr.
3- Keza ocuklardan bla erme ana yaklaanlara, blua yeni erenlere, herhangi bir gnahtan
tevbe edip rc edenlere mlayim ve mltefit olmal, bunlar ibadet ve mkellefiyetlere tedric olarak
yava yava, azar azar altrmaldr. Nitekim teklife giren btn slm emirler tedricen gelmitir.
Buna dhil edilmek istenen gence veya girmek arzu eden yabancya kolaylk gsterilirse, bu ona hafif
gelir ve kendiliinden yava yava artrr. Ama aksine iin banda zorluk karlr veya yapabilecei
hususunda tereddde drlrse, bu vaziyette girse bile, korkulur ki evkle devam edemez,
amellerinden zevk alamaz ve tamamen brakr.
4- Valilere, memurlara, halka rfkla, merhametle davranmalar emredilmelidir.
5- Bir ite, idrede, hizmette vs. de mterek vazife alm olanlar iyi geinmeli, ihtilftan
kanmaldrlar. nk mhim, gayr- mhim btn iler ittifak olursa baarlr ve netice alnr.
htilfn girdii yerde maksad elden kaar.
6. mam (devlet reisi), tyin ettii memurlar Hz. Muaz ve Ebu Musa (radyallahu anhm) gibi
fevkalde fzl ve slih kiiler bile olsalar hayr tavsiyede bulunmaldr. Zira "t, m'minlere fayda
verir." (Zriyt 55).136

] : 4
:#

. .[

4. (1048)- Semure bnu Cndeb (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Mriklerin yallarn ldrn, fakat tfllarna (erh) yani henz ty kmayanlara dokunmayn."
[Ebu Dvud, Cihd 121, (2670); Tirmiz, Siyer 28, (1583).137
AIKLAMA:
Hadisin aslnda geen eyh yal demektir. Bu kelimenin muhtelif kullanlar var. Pir-i fni mnasna
da gelir. Ancak rihler, bu hadiste eli kln tutan yal erkek mnasnda kullanldn belirtirler.
erh kelimesi de gen mnasna da kullanlr ise de burada henz ty bitmeyen yani blua ermeyen
ocuk demektir. Dilimizde biraz miyne de olsa "tfl" kelimesini bu mnada kullanrz. Tyn
kmas, blua ermenin madd almeti kabul edilmitir. Baz ihtilfl durumlarda bu, mi'yar olarak
alnmtr. Ben Kureyza Yahudileri, ihnetleri sonucu olarak, hakemleri Sa'd bnu Muaz tarafndan
137
135
136
ocuklarn dnda kalanlarn ldrlmesine hkmedilince, ocuklarn tesbiti pheli durumlarda ty

kontrolyle yaplmtr.
Baka hadislerde, savata savaamayacak durumda olan yallarn ve kadnlarn ldrlmesi sarih
olarak yasaklanmtr.
deildir.138
Bu yasakla yukardaki hadis arasnda bir tezad mevzubahis
: 5

#

]
#

. .[

5. (1049)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n katld
gazvelerden birinde ldrlm bir kadn bulundu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunun zerine
kadnlar ve ocuklar ldrmeyi yasaklad." [Buhar, Cihd 147, 148; Mslim, Cihd 24, (1744);
Muvatta 3, (2, 447); Tirmiz, Cihd 19, (1569); Ebu Dvud, Cihd 34, (1667); bnu Mce, 30,
(2841).]139
AIKLAMA:
Kadn ve ocuun ldrlmesini yasaklayan muhtelif rivayetler mevcuttur. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) zaman zaman ldrlm kadnlara rastladka yasa tekrarlam ve hatrlatmtr. bnu
Hacer'in erhte kaydettii bir rivayete gre, Taif'de ldrlm bir kadn gren Reslullah
(aleyhissaltu vesselm):
"Ben kadnlar ldrmeyi yasaklamadm m, bunu kim ldrd?" diye sorarak meselenin zerine
gider. Bir adam atlarak aklar:
"Ben ya Reslullah. Ben onu tutup bineimin arkasna almtm. Beni aa drp ldrmeye
teebbs etti, ben de ldrdm." Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kadnn gmlmesini emreder.
mam Malik ve Evz hazretleri, Reslullah 'n bu husustaki hassasiyetine binen u hkme varrlar:
"Kadn ve ocuun (savata) ldrlmesi hibir surette ciz deildir, yle ki, ehl-i harb, kadn ve
ocuklar kendilerine kalkan yapp gerisinde siperlenseler veya bir kaleye veya gemiye girip
beraberlerinde ocuklar ve kadnlar alp perde olarak tutsalar onlara ldrc at yapmak veya
snaklarn yakmak caiz olmaz."
mam fi ve Kfler (Hanef ulems): "Kadn sava (olarak askerlere karm) ise ldrlmeleri
cizdir" demilerdir.
Mliklerden bnu Habb: "Kadnn savaa katlmas ldrlmesine kasdetmek iin yeterli deildir,
bizzat ldrme iine mberet etmi ve buna kasdetmi olmas arttr" der. Mrahik ocuun durumu
da ayndr.
bnu Battl'n nakline gre, btn ulem, kadn ve ocuu ldrmeye kasdetmenin ciz olmadnda
ittifak etmilerdir. Kadn iin: "Zayf olmalar sebebiyle", ocuklar iin de: "Kfre dmekte ksr
olmalar sebebiyle" derler ve ilve ederler: "Her ikisinden de istifde etme imkn vardr..."140
#
] : 6

. .[

140
138
139
6. (1050)- Nu'mn bnu Mukarrin (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile
birok gazvelere katldm. (unu grdm): Reslullah (aleyhissaltu vesselm), afak sknce, gne
douncaya kadar mukteleyi durdururdu. Gne dounca le vaktine kadar tekrar mukteleye
geerdi. Tam le vaktinde mukteleyi durdurur, gne batya meyledinceye kadar ara verirdi.
Meyledince, ikindi vaktine kadar muktele eder, ikindi vaktinde ikindi namazn klncaya kadar ara
verir, sonra tekrar mukateleye geerdi. (Ashab) derdi ki: "Bu vakitte (yani gnein zevali vaktinde)
yardm rzgrlar eser, m'minler namazlarnda ordular iin dua ederler." [Tirmiz, Siyer 46, (1612);
Ebu Dvud, Cihd 111, (2655); Buhar, Cizye 1.]141
AIKLAMA:
Nu'man bnu Mukarrin (Nu'mn bnu Amr bni Mukarrin el-Mzen) (radyallahu anh), Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e Mzeyne kabilesinden 400 kiilik bir heyetle gelip Mslman
olanlardandr. Basra ve sonra da Kfe'de yaamtr. Nehvend ordusunda Hz. mer (radyallahu
anh)'in mili idi, fetih gn ehid olmutur (radyallahu anh).
Bu rivayet Buhr'de ksmen, Ebu Dvud'da muhtasar olarak yer alr. bnu Hacer, rivyette inkta
olduunu belirtir.
Rivyete dikkat edilince Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n namaz vakitlerinde kfirlerle
mukteleden kand grlmektedir. Zira o vakitlerde ibadetle meguliyet esastr. Rivyetin
sonundaki: "Bu vakitlerde yardm rzgrlar eser..." cmlesi ilk nazarda Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in sz gibi gzkmekte ise de, rihler, bunu Ashab'n sylediini tasrih ederler. Nitekim
Tirmiz'nin rivyetinde
eklinde deil,
eklinde, yani: "Denilirdi ki:..."
diye gelmitir.
rihler, ikindi namazndan sonraki vaktin, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tarafndan bilhassa
arandn belirtirler. "nk, derler, baz peygamberlere Cenab- Hakk'n nusret ve yardm hep
ikindiden sonra gelmitir. Buna delil olarak u hadis gsterilir:
Ebu Hreyre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle dediini rivayet etmitir: "Gazveye kan
peygamberlerden biri, ikindi vakti srasnda veya ikindiye yakn bir zamanda fethedecei kye
yaklat. Gnee: "Ey gne nasl sen bir memursan, ben de bir memurum" dedi ve Allah'a ynelerek:
"Ey Rabbim, gnei durdur, vakit kmadan gazvemizi tamamlayalm" diye dua etti. Gne
durduruldu. Allah'n yardm ile ky fethedildi."
Rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n dier vakitlerdeki savama keyfiyeti
diye mzi ile ifade edilirken, ikindi vaktindeki savann
(savat)
( savar) diye muzr ile ifde edilmi
olmasn, rih Tb, ikindi vaktinin tad bu hususiyet ve srda arar ve Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n kendi iin bu vakti hssaten aradna dikkat eker.
kindi srasnda esen rzgr da Mslmanlar tarafndan yardm rzgr olarak deerlendirilmitir.
nk, Cenab- Hakk, Mslmanlara Hendek Sava srasnda rzgrla yardm etmi, Ahzb'n
(mttefik ordularn) dalp gitmeleri rzgrla salanmt.
Rivayette son olarak -Ashb'n sz olarak- bir hususa daha yer verilmektedir: M'minlerin gazaya
kan ordular iin dualar. Buna -kunut duas eklinde- namazn iinde yer verildii gibi, namazn
arkasndan yaplan dualar esnasnda da yer verilmitir. Gnmzde bile slm ordularnn zaferi iin
dua yaplr. Anlalaca zere bu gzel det, meneini Ashab'tan almaktadr.142
141
142


] : 7

#
. .[

7. (1051)- Hz. Enes (radyallahu anh): "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), sabah vakti baskn
yapard. (Yaklat yerleim blgesine) kulak kabartr, (ezan okunup okunmadn kontrol eder) ezan
sesi iitecek olursa durur, iitmezse saldrya geerdi." [Mslim, Salt 9, (382). Tirmiz, (Siyer 48,
(1618); Ebu Dvud, Cihd 100, (2634).]143
AIKLAMA:
1- Bu rivyet Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in gazveye kt vakit, yerleim blgelerine
geceleyin yaklamay tercih ettiini gstermektedir. Sabaha doru yaklamsa ezan vaktini bekler,
ezan okunup okunmadn kontrol eder, yet ezan sesi duyarsa baskn yapmaz, duymayacak olursa
baskn yapard. Arapa'da
"aniden basmak" mnasna gelir. Asker hareketlerde baarnn
srr, byk lde, ani baskna dayanr. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) gazvelerde asker
prensiplere zam lde riayetkr olmutur. Dmann tertib almasna imkn tanmadan ni
basabilmek iin istihbrat meselesine ziyade ehemmiyet verdiini, "Harb bir hiledir" diyerek aldatc,
artc davranlarla, kendi hazrln gizlediini belirtmitik (Bak 1037 hadis). Bu davrann
dman gafil avlamaya, ni baskn yapmaya matuf olduu aktr.
nceki rivayetle bunun arasndaki farkll ezan iitme durumuyla izah edebiliriz: "Ezan iitince
m'minlerin olduu da anlald iin, yanllkla onlara zarar gelmemesi iin, gne douncaya kadar
saldrya gemezdi." phesiz bu davran mrik ve Mslmanlarn kark olduu yerlerle ilgili.
Mslmanlarn bulunmad kesinlikle bilinen hedefler, bu hadiste ifde edildii zere fecr vaktinden
sonra ni baskna mruz braklmas normaldir.
2- Alimler bu rivyetten u hkmleri karmlardr:
a) Ezan slm'n ir ve alemidir. Bir beldede bunun terki ciz deildir. Bir belde halk elbirlii
terkettii takdirde sultann onlarla savamas gerekir (mam Muhammed'in fetvas).
b) slm kendilerine ulam olanlara, slm'a girme dveti yaplmadan ni baskn yaplabilir. (Bak.
1045. hadis).
c) Delile dayanarak hkm vermek cizdir, nk Hz.Peygamber (aleyhissaltu vesselm) sdece ezan
iitmi olmakla ktlden vazgemitir.
d) Kan dkme meselesinde ihtiyatta en muvafk olan (ahvat) ile amel esastr. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) aralarnda Mslman bulunabilir ihtimaliyle baskn terkediyor, ezan bekliyor. Ayrca,
Tirmiz'nin rivyetinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Allahu ekber, ehedu enlailahe
illallah" szn iitmesiyle baskndan vazgetii belirtilir. Bu sesin, slm'a delalet etmeme ihtimaline
ramen baskndan vazgeilmesi ahvat'la amele delil olmaktadr.
e) Tekbir Mslmanlara has bir irdr.
f) Tekbirin iitilmesiyle, bir ky halk hakknda "Mslmandr" diye hkmedilebilir.144
:

] : 8
#
. .[

8. (1052)- sm el-Mzen (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir ordu
veya seriyye yola kard zaman, askerlere unu tenbihlerdi: "Bir mecsid grr veya mezzini
iitirseniz, orada kimseyi ldrmeyin." [Ebu Dvud, Cihd 100, (2635); Tirmiz, Siyer 2, (1549).]145
AIKLAMA:
145
143
144
rihler bu hadisi yle anlarlar: "Bir yerde Mslman olduuna delalet eden herhangi bir almete
rastlarsanz, m'mini kfirden tefrik edinceye kadar kimseyi ldrmeyin."146
#
] : 9

:

.

:
. .[

9. (1053)- El-Hris bnu Mslim bni'l-Hris babasndan [Mslim bn'l-Hris (radyallahu anh)]'den
naklediyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bizi bir seriyye ile gazveye gnderdi. Baskn
mahalline vardmz zaman, atm hzlandrdm ve arkadalarm getim. Ky halk beni imdt
lklaryla karlad. Ben onlara: Lilhe illallah deyip kendinizi koruyun dedim. yle yaptlar.
Arkadalarm beni bu davranm sebebiyle "Ganimeti bize haram ettin" diyerek aypladlar.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yanna dnnce, yaptm ona haber verdiler. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) beni artt. Yanna varnca davranmdan dolay takdir etti ve: "Bilesin,
Allah (celle celaluhu) senin iin, o kurtardn insanlardan her birisi sebebiyle u u kadar sevab
yazmtr" buyurdu. Sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bana: "Sana kendimden sonra bir
tavsiye yazacam" dedi ve yazp, zerini mhrleyip bana verdi." [Ebu Dvud Edeb 110, (5080).]147

] : 11
#

: .#

. .[
10. (1054)- Cndeb bnu Meks (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
benim de katldm bir seriyye gnderdi. Orduya Benu'l-Mlevvah kabilesine baskn yaplmas
talimtn verdi. Yola ktk. Kedd nm mevkiye geldiimiz zaman el-Hris bnu'l-Bers el-Leys ile
karlatk. Onu yakaladk. Bize:
"- Ben Mslman olmak arzusuyla geliyordum. Memleketten de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
gitmek dncesiyle ayrlmtm" dedi. Kendisine:
"- Eer Mslmansan bizim sana bir gn bir gecelik bamz zarar vermez, dediin gibi deilsen sana
kar tedbirimizi tam yapm oluruz" dedik ve balarn daha bir skladk." [Ebu Dvud, mret 137,
(1896).]148
#
:
] : 11
. [

148
146
147
11. (1055)- Eb Said (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ben Lihyan
kabilesine bir asker birlik gnder(meye karar ver)miti: "Her iki kiiden biri atlsn, sevapta ortak
olacaklar" buyurdu. [Mslim, mret, 1896.]149
.[
12

.
12. (1056)- Ebu Said (radyallahu anh)'in bu rivyeti bir bak vecihte yledir: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Ben Lihyn'a bir mfreze gnderdi. (Bunu tertiplerken) yle demiti: "Her
iki kiiden biri (orduya katlmak zere) ksn!"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), sonra oturanlara: "Sizden kim, gidenin ailesine ve malna iyi
ekilde nezret eder, hmi olursa, ona gidenin sevabnn yars eksiksiz verilir" buyurdu. [Ebu Dvud,
Cihd 21, (2510).]150
AIKLAMA:
Herhangi bir cihada bir beldedeki btn erkeklerin katlmas gerekmeyebilir. Byle hallerde akrabalk,
komuluk gibi aralarnda yaknlk bulunanlar anlamal olarak bazlar cihda giderken bazlar geride
kalr ve bu kalan, gidenin ailesine ve malna hayrl ekilde himyede bulunur, yardmc olursa,
gidenin sevabna aynen ortak olaca belirtilmektedir. Hadiste geen: "Her iki kiiden biri" demek,
"Her kabileden yars" demektir.
Birinci rivyette "ortaklk" mevzubahis olduu halde, ikinci rivayette "gidenin sevabnn yars"
denmekte, arada bir tearuz gzkmektedir. Ancak rihler: "Sevab ortadan blnnce her iki tarafa da
eit pay deceinden arada gzken ihtilaf kalkar, teruz kalmaz" demilerdir.151
] : 13

.
:
#
. . :
.[
:

.
.

.

.
13. (1057)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Ben bir seriyyeye katlmtm. Askerler (bir
ara) bir firarda bulundu, ben de onlar arasnda idim.152 Oradan uzaklanca: "imdi ne yapacaz,
cihaddan katk, Allah'n gazabyla dnyoruz" diye mzkere ettik. Sonunda: "Medine'ye girelim,
bizi kimse grmez" diye dndk.
Ancak Medine'ye varnca: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gidip, kendimizi arzederek, bizim
iin bir tevbe imkn varsa onu yerine getirsek, yoksa geri gitsek" diye kararlatrdk. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a urayp "Biz firarileriz!" dedik. Bize yaklaarak:
"- Hayr siz, firrler deil, savaa tekrar dnmek zere manevra yapm kiilersiniz" buyurdu.
Kendisine yaklatk, mbarek ellerinden ptk. Bize: "Ben Mslmanlarn ilticghym" dedi." [Ebu
Dvud, Cihd 106 (2647); Tirmiz, Cihd 36, (1716)].153
152
Aliyy'l-Kri, rivyetin

vechini esas alarak ns'dan muradn "dman" olduunu, dolaysyla mnann: "Dman

saldrd, hezimete urayp Medne'ye geldik" olmas gerektiini syler.
153
149
150
151
AIKLAMA:
Bu rivyet, cepheden katktan sonra kusurunu idrak edip, itirafta bulunan, pimanlk izhar eden bir
grup askere Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n davrann gstermektedir. Onlarn: "Firrleriz"
eklindeki tavsiflerini reddedip: Siz "akkrn"sunuz demesi dnlmeye deer bir akslameldir. Biz
bu tbiri "manevraclar" diye tercmeyi uygun bulduk. nk akkr, bizzat Tirmiz tarafndan:
"Harpten kamay dnmeyip, imama yardm etmek iin imamn yanna gelen" diye aklanr. Baz
rihler de: "Bir eyden yz evirdikten ayrldktan sonra tekrar ona gitmek" diye aklarlar. Bu mna,
savaa tatbik edilince "tekrar dnmek zere, mukteleyi terketmek" olur. Bu ise, teknik tbiriyle
"manevra"dr. Dmana kayor intibn vererek mevzilerinden -kovalamak ve tkip etmek zerekmalarn salamak, daha uygun mevkilerde savaa ekmek gibi maksadlarla bavurulan bir tabye
(taktik)dir.
Hadisin sonunda, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Ben Mslmanlarn ilticghym" sz var.
Burada ilticagh diye evirdiimiz kelime
dir. Bu lgat olarak, ordunun gerisinde bulunup,
korku veya hezimet halinde iltica edecei ihtiyat birlie denmitir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
kendisini"fie" olarak tantnca, ibreyi "Ben Mslmanlarn korku, hezimet gibi durumlarda snaca
ihtiyat kuvveti mesbesindeyim" yani "ilticaghym" diye anlamak muvfk der.
imdi bu aklamadan sonra, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n szndeki mnay kelimenin
kalplarndan kararak, gerek mefhumuna yle oturtabiliriz: "Sizler cepheyi terkederek "savatan
kama" crm ileyen kimseler deilsiniz, bilakis siz, manevra gerei geri ekilip, asker bir kaide
olan "ihtiyat birliine katlma" prensibine uygun hareket eden manevraclar durumundasnz."
Begav'ye gre, kaydedilen bu mnada sylenmi olan

sznde, kendini
sava kakn zanneden sahabelerin mazur addedili sebebi mevcuttur. nk Kur'n- Kerm,
savatan kamay byk gnah iln ederken iki art tahtnda olan kamay istisna klmtr:
1- Tekrar geri dnmek zere ekilmek.
2- htiyat birliine iltica etmek. Ayet melen yle: "Tekrar savamak iin bir tarafa ekilmek veya bir
baka toplulua katlmak maksad dnda, o gn arkasn dmana dnen kimse Allah'dan bir gazaba
uram olur. Onun varaca yer cehennemdir. Ne kt bir dntr." (Enfal 16). Bu yetin
ibresinde

tbiri aynen gemektedir. u halde Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), "Ben m'minlerin fiesiyim" diyerek bu yete atf yapm, kendisine gelenlerin mazur
addedili sebebini de beyan etmitir.625 ve 626 numaral hadislerin aklamasnda etraflca belirtildii
zere, Mslmanlara, bidayette, bizzat yet-i kerimenin (Enfal 65) nass ile, "20 kiinin 200 kiiye
kar sabrla ceng etmesi, geri ekilmemesi" emredilmiti. Bu, sonradan hafifletilerek, "100 kiinin
200 kii karsnda sabredip dayanmas" (Enfal 66) emredildi. bnu Abbas (radyallahu anhm)'n bu
yetler vesilesiyle sunduu aklama, sadedinde olduumuz hadisin anlalmasnda faydal olacaktr.
Der ki: " kiiden kaan Mslman (Enfal sresinin 16. ayetinde tehdid edilen) firar saylmaz,
ancak iki kiiden kaan firar saylr." Bagav der ki: bnu Abbas (radyallahu anhm) bu szyle
"ayet bir Mslman iki kfirin nnde, -savaa tekrar dnmek veya ihtiyat kuvvetine snmak
maksadyla olmakszn- kaacak olursa Cenab- Hakk'n yet-i kerimede beyan buyurduu ar cezaya
mstehak olur." Bu ceza, az yukarda kaydettiimiz zere, "Allah'dan bir gazaba uramak, dnecei
yer cehennem olmak"tr.
Bagav, devamla der ki: "Mslmann her biri karsndaki dmann says ikiden fazla olursa, bu
durumda kaana itab yoktur. ki kiinin nnden kaan kimseye, ka srasnda im ile namaz klma
ruhsat da yoktur. nk o, tpk yol kesici gibi sidir, yapt i byk gnahtr (kebir'den)."154
1073 numaral hadste gelecei zere, ikiden fazla dman nnden kama ruhsat, byk ounluktaki ordular iin deildir. Resllullah
(aleyhissaltu vesselm) en az onikibin efrad olan ordunun, kendisinden sayca saylamayacak kadar stn ordu karsnda bile kamasna
izin vermez, ulem buna "haram" demitir.
154

] 14
#

:

#
#

:

. .[

14. (1058)- Necdet bnu mir el-Harr'den rivyet edildiine gre, bnu Abbs (radyallahu
anhm)'a yazarak be haslet hakknda sormutur.
* Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gazveye karken kadnlar da alr myd?
* Kadnlara ganimetten pay ayrr myd?
* Sava srasnda ocuklar ldrr myd?
* Yetimin yetimlii ne zaman kalkar?
* Hums (ganimetin bete biri) kimler iindi?
(Rvilerden Yezd bnu Hrmz der ki:) bnu Abbs (radyallahu anhm), (mektubu yazarken yle)
dedi: "Bir ilmi gizleme durumuna dm olmasaydm asla cevap vermezdim." Sonra u cevab yazd:
"Bana yazp "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n gazveye kadnlar da gtrp gtrmediini"
sordun. Evet, kadnlar gazveye gtrrd. Onlar yarallar tedavi ederlerdi. Kendilerine de ganimetten
bir eyler verilirdi. Hisseye gelince, kadnlara belli bir hisse ayrlmazd. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) gazve srasnda ocuklar ldrmezdi. yle ise onlar sen de ldrme.
Yine sen bana yazp: "Yetimin yetimlii ne zaman kalkar?" diye soruyorsun. Kasem olsun kii vardr,
sakal kt (blua erdii) halde hakkn almaktan hl acizdir.yle ise kendisi iin, bakalarnn
aldnn iyisinden alan kimseden yetimlik kalkar.
Yine sen bana yazp "humstan kimlere verileceini" soruyorsun. Ben: "Bu bize ittir" demitim.
Ancak kavmimiz bunu bize vermekten imtina etti." [Mslim, Cihad 137, (1812); Tirmiz, Siyer 8,
(1556); Ebu Dvud, Cihd 152, (2727, 2728).]155
AIKLAMA:
1- bnu Abbas (radyallahu anhm)'a mektup yazarak baz sorular ynelten Necdet bnu mir elHarr, Hric mezhebine mensup bid'at shibi birisidir. Bu sebeple bnu Abbs ondan
holanmamaktadr. Aslnda onun mektubuna cevap vermek istemiyor, ama, ilm baz eyler sorulduu
iin, ilmi ketm etmenin mesuliyetinden korkarak istemeye istemeye cevap veriyor.
2- bnu Abbs'n cevabndan kadnlarn, baz geri hizmetlerde vazife alabilecei anlalmaktadr.
Ancak, onlarn gazveye olan bu itirakleri, ganmet taksiminde "pay"a itirak hakk tanmyor, bahi
ve atiyye nevinden radh denen ve -belli bir miktar ve nisbeti olmakszn- komutann takdirine bal
bir ihsan veriliyor. Ebu Hanfe, Sevr, Leys, fi ve birok cemhir bu grte ittifak etmitir. Evz
hazretleri: "Mukatele eder, yaralar tedavi ederse kadn da "pay"a itirak eder" demitir. mam Malik:
"Kadna atiyye de verilmez" demitir. Ancak bu iki gr de merduddur, nk sadedinde olduumuz
sahih hadise muhaliftir.
3- Sava srasnda ehl-i harbin ocuklar, savaa itirak etmemi olduklar takdirde ldrlmeleri
haramdr. afi hazretleri ile Kfler, savaa itirak edenlerin ldrleceini sylerler. Mlik ve Evz
hazretleri yasan mutlak olduunu sylemi ise de ktle fiilen mberet edecek olursa kadnlarda
olduu gibi onlarn ldrlmesi de ciz grlmtr. Ulem bu hususta ihtilf etmez. Hadisin
155
Mslim'de yer alan bir vechinde "ocuklar sen de ldrme" cmlesinden sonra u ziyade yer alr:
"Ancak, Hzr, ocuu ldrrken ocuk hakknda onun bildiini sen de bilirsen o hri." Burada,
Kur'n- Kerim'de geen Hzr kssasna atf yaplr. Kssada Hzr, zhiren masum grnen bir ocuu,
-kssann sonunda geen "onu ben kendi fikrimle yapmadm" ibaresinden de anlalaca zereAllah'n emriyle ldrmtr. u halde "Sana da byle lah bir emir gelmedike ldrme" demi
olmaktadr. Peygamberlerden bakas byle bir emir alamayacana gre, ocuk ldrmek kesinlikle
yasaklanm olmaktadr.
4- Yetimliin sona ermesi ile ilgili soruda, "Yetim ocuk ne zaman mal ve ahs ile ilgili hususlarda
mstakillen karar ve tasarruf yetkisine sahip olur?" denmektedir. Bilindii zere, btn ocuklar
rdne ermedike hukuk ehliyetten mahrumdurlar. Alveri akdi yapamazlar, cez ehliyetleri
yoktur veya nkstr. Bu mesele yetim ocuklarda daha ziyade gndemdedir. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n
" Ryadan (blu) sonra yetimlik yoktur" hadisini esas alan fi, Mlik
ve bir ksm cemhr-i ulemaya gre, blula yetimin ahsndan yetimlik kalkar.
Ancak baz alimler sdece blu veya yan ilerlemesi ile yetimliin kalkmayaca kanaatindedir.
Bunlar, ocuun dini ve mal hususunda rdn zuhur etmesi artn koarlar. Ebu Hanife "25 yana
basnca, mal zabtedemeyecek durumda bile olsa, ondan ocukluk hkm kalkar, reid olur, malnda
tasarruf eder, binenaleyh bu yata malnn teslim edilmesi vacibtir" der. Ancak mam Mlik ve bir
ksm cemhir-i ulem, kendinde tebzir (mal israf) hakim olan bykten, ya ne olursa olsun hacr'in
kalkmayaca grndedir.
5- Hadiste geen bete bir'den (hums) murad, Nevev'nin belirttiine gre humsu'lhums'tur, yani
ganimetin devlet tasarrufuna kalan bete birin bete biridir.156
Ayet-i kerimede bu, zi'lkurba'ya (Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yakn akrabalarna) tahsis
edilmitir (Enfal 41). Ancak bu meselede ulema ihtilf etmitir. fi hazretleri, bnu Abbs
(radyallahu anhm)'la ayn kanaattedir: Fey ve ganimetin bete birinin bete biri, zi'lkurb'ya aittir.
Zi'l-Kurba ise, fi ve ekser ulemya gre Ben Him ve Beni'l-Muttalib'dir.bnu Abbs
hazretlerinin: "Kavmimiz bunu (humsu'lhumsu) bize vermekten imtina etti" sz, "daredeki Emevler,
bu hakk bize tanmaya yanamadlar, onlar bu pay amme hizmetlerinde harcyorlar" demektir.
Ebu Dvud'un Snen'inde gelen rivayette, Hric Necdet bu sualleri bnu Abbas (radyallahu
anhm)'a Abdullah bnu Zbeyr fitnesi zamannda sormutur. Bu hdise, hicretten 60 ksur yl sonra
cereyan etmitir.
afi hazretleri: "bnu Abbas, "Kavmimiz bunu bize vermekten imtina etti" szyle Sahbe'den sonra
gelenleri kastedmi olabilir ki bunlar da Hz. Muviye'nin olu Yezid'dir" der.157

. 15
#
] :
:
. .[

15. (1059)- mm Atiyye (radyallahu anh) anlatyor: "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile
birlikte yedi ayr gazveye ktm. Ordughlarda ben geride kalr, askerlere yemek yapar, yarallar
tedavi eder, hastalara bakardm." [Mslim, Cihd 142, (1812).]158
AIKLAMA:
Bu rivyet de kadnlarn, geri hizmetler grmek zere savaa katlabileceini gstermektedir. mm
Atiyye "geride kaldn" ifade ediyor. Yani bizzat dmanla muktele yapmak zere ileri hatta
katlmyor. Mutfak, temizlik, tedavi, tamir, hayvan bakm gibi, orduya terettp eden "geri hizmetler"
veya "destek hizmetleri" fa ediyor. Gazveye katlmada mm Atiyye mnferid bir rnek deildir. Hz.
Buna bete birin bete biri deniyor, nk, ilgili yet ganimetin bete birini bee ayrr: "...ele geirdiiniz ganimetin bete biri (hums),
Allah'n, Peygamber'in ve yaknlarnn (zi'l-kurb), yetimlerin, miskinlerin ve yolcularndr" (Enfal 41). Ayette geen "Allah'n, Peygamberin
ifadesi tek hisse kabul edilmitir.
157
158
156
Enes'ten gelen bir rivayet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n gazvelere, Ensar'dan bir grup kadnla
ktn belirtir.
Ancak baka rivayetler nazara alnacak olursa kadnlarn savata silahl mcdeleye itirak ettikleri de
grlr. Bizzat Mslim'in bir rivayetinde Hz. Enes'in muhterem vlideleri mm Sleym (radyallahu
anh) hatun, Hneyn Sava'nda haner tamtr. Haneri gren Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Bu haner de ne?" diye sorar. mm Sleym (radyallahu anh):
"- u mriklerden biri yaklaacak olursa bununla karnn demek iin yanma aldm!" aklamasnda
bulunur. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu cevab karsnda sdece gler. "Niye silah alyorsun,
kadnlara yasaktr?" gibi bir mdhalede bulunmaz. Allah'n syrlm klnc nvanyla mehur yce
sahb Hlid bnu Veld komutasnda cereyan eden Yermuk Harbi'nde kadnlarn Bizansllara kar
bilfiil arptklar trihen sbittir. yle ki Ftuhu'l-Bldan ve el-Kmil fi't-Tarih gibi tarih kaynaklar
kadnlarn bu savan "pek iddetli" diye tavsif ederler.
Baz limlerimiz kadnlarn savaa katlma keyfiyetinin sonradan neshedildiini sylemitir. Ancak
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatndan sonra (hicr 13) cereyan eden 100 kadar Bedr
olmak zere bin kadar sahbinin katld bu savata kadnlarn yer alm olmas, keza Kbrs'n
fethinde, Hz. Enes'in teyzesi mm Harm (radyallahu anh)'n bulunmas159 gibi muahhar rnekler
nesh meselesini ihtiyatla karlamamz iin yeterlidir. Ne var ki, Mslmanlarn sayca oalmas,
askerliin muvazzaf, sistemli bir mahiyet kazanmas gibi durumlar, kadnlarn askere alnmasna
duyulan ihtiyac ortadan kaldrm olabilir. Gnmz artlarnda da ihtiya yoktur. Ama, slm'n bu
meseledeki sz nedir? denecek olursa, red cevabnda kesin ve aceleci olmamak gerektiini
syleyebiliriz. yle ise: "Cihadda asl olan erkeklerin yapmasdr. htiya halinde kadna da bavurma
kaps aktr" diyebiliriz.160
#
] : 16

:
)

:
(
.
. .[

16. (1060)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bizi (bir
tecziye vazifesi ile Mekke'ye) gnderdi ve (Kurey'ten iki kiinin ismini vererek) : "Falanca ve
falancay yakalayabilirseniz onlar atete yakn" dedi. (Hazrlklar bitirip) tam Medine'den
ayrlacamz srada (bizi artarak): "Ben size falan ve falan yakmanz emretmitim. (Sonra
dndm ki) atele yakma cezasn vermek Allah'a aittir. Onlar yakalarsanz ldrn." [Buhr,
Cihd 149; Ebu Dud, Cihd 122,(2674); Tirmiz, Siyer 20, (1571).]161
AIKLAMA:
1- bnu Hacer, bu seriyyeye Hamza bnu Amr'n komutanlk yaptn, ldrlmesine karar verilen iki
kiiden birinin Hebbr bnu'l-Esved, dierinin de Nf bnu Abdi Kays olduunu belirtir. Bunlarn
suu, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Ebu'l-As'la nikahl olan kz Zeyneb (radyallahu
anh)'in, Medine'ye mteveccihen Mekke'den ayrld srada yolda nn kesip, tartaklamalar ve
bunun sonucu olarak dk yapmasdr.
Said bnu Mansur'un tahricinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle demitir: "Ben (yakma
suretiyle ceza vermekten) Allah'a kar haya duydum, Allah'n cezasyla cezalandrmak hi kimseye
yakmaz."
2- Cezalandrma heyeti Hebbr' yakalayamazlar Hebbr, Mekke fethinden sonra Ci'rne'de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)' bularak Mslman olur. Anlatldna gre Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n yanna girdii grlnce, bir adam zerine atlmak zere kalkar. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm): "Otur" diye iaret buyurur. Hebbr, kelime-i ehdet getirerek Mslmanln ilan eder.
mm Haram'n bu sefere katlmas, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, bu maksadla yapt duann bereketiyle gereklemitir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) haram veya mekruh bir iin vukuu iin dua etmez.
160
161
159
Ve: "Senden diyar diyar katm. Acemlerin memleketine gidecektim. Sonra hatrladm ki, sana kar
chillik edenlere kar affn, msmahan, iltifatn byktr. Ey Allah'n Resl! Biz ehl-i irk idik,
Allah seninle hidyet verdi, seninle bizi felketten kurtard. Benim cehletimi, benden size ulaan
ktlkleri de bala! Ben yaptm ktlkleri ikrar, gnahm itiraf ediyorum!" der. Reslullah
"- Allah sana slm' nasib etmekle iyilikte bulunmu. slm daha nce yaplan (ktlk)leri rter" diye
cevap vererek affettiini iln eder.
sd'l-Gbe'de kaydedildii zere, Hebbr (radyallahu anh) Medine'ye gelince ona laf atarak hakret
edenler olur. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ikyet eder: "yle yapanlara sen de (ayn ekilde)
sebbederek cevap ver!" buyurur.
3- Nfi bnu Abdi Kays'n kibeti hakknda bilgiye rastlanmaz. bnu Hacer, Mslman olmadan lm
olabilecei ihtimli zerinde durur.
4- Yakma suretiyle tecziye meselesine gelince, bu hususta selef ihtilf etmitir. Hz. mer, bnu Abbs
ve mer bnu Abdilaziz (radyallahu anhm) bata biroklar, su ne olursa olsun; kfr, muktele,
ksas vs. kerih addederler. Hz. Ali, Hlid bnu'l-Veld bata dier bazlar da ciz addederler. rih
Mhellib mevzu hakknda u bilgiyi verir: "Bu hadisteki yasaklama, tahrim ifde etmez, bilakis
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n tevzu maksadyla rc ettiini ifade etmektedir. Yakarak
cezalandrmann cevzna sahbelerden bzlarnn tatbikat dellet eder: Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Ureynelilerin gzlerini kzgn demirle oydurmutur.162 Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh),
asileri Ashab'n huzurunda (Medine musalahasnda) yaktrmtr. (Hz. Ali bir ksm Hricileri
yaktrmtr.) Hlid bnu'l-Veld, mrtedlerden bazlarn yaktrmtr. Medine limlerinin ou, kale
ve gemilerin, iindekileriyle birlikte yaklmasn tecviz etmitir. Sevr ve Evz bu grtedirler."
Ancak bnu'l-Mnr ve dier bazlar buna itiraz ederek demilerdir ki: "Bu zikredilen rneklerde
cevza delil yoktur. yle ki: "Ureynelilerle ilgili haber, bir ksastr (Ureyneliler, Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in obanlarnn gzlerini oymulard), veya mensuhtur. Sahbelerden
bazlarnn tecviz etmesi de delil olamaz, zira dier bir ksm sahbelerin yasaklamalarna muhaliftir.
Kale ve gemilerin yaklma izni, dmana zafer kazanmann baka yolu kalmamas artyla kaytldr.
Ayrca, bz limler bu cevz da, "kale ve gemide kadn ve ocuk yoksa" artna balamlardr, cevaz
mutlak deildir." Bu babtaki hadis ise, pek aktr, tahrim mevcuttur. nce verilen "yaklma" emri
neshedilmektedir. Nesh vak'as, vahiyle olmutur veya ahs ictihadyla olmutur, farketmez."
5- Hadisten kartlan baz hkmler:
a) Bu hadiste bir meseleye itihad ederek karar verdikten sonra ondan dnmenin caiz olduu
gzkmektedir.
b) Hkm verirken, iltibas nlemek iin delilin zikredilmesi mstehabtr.
c) Hudud ve benzeri sularn peine dmek gerekir, zira, fazla zamann gemesi, hakedenden cezay
kaldrmaz.
d) Bit, pire gibi canllar da atele ldrmek mekruhtur.
e) Snnet, snetle neshedilir, bu hususta ittifak var.
f) Bir hkmn, daha amel edilmeden veya amel etme imkn bulmazdan nce neshi caizdir.163
. ] : 17

#
. .[
: :

.
.
17. (1061)- Urve, Hz. sme bnu Zeyd (radyallahu anhm)'den naklen anlatyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bana: "bn'ya sabahleyin baskn yap ve yak" dedi." Ebu Mshir'e soruldu.
bn nedir?
Ureyneliler, Medine'ye gelip mslman oldular. Medne'nin havas sebebiyle hastalandlar. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) onlar
hzine develerinin bulunduu otlaa, "develerin sdn ve idrarn iin iyileirsiniz" diyerek gnderdi. Orada iyileince irtidd edip obanlar
ldrp, develeri karmak istediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yakalatp cezalandrd.
163
162
"- Evet, haklsnz dedi, bunu biz daha iyi biliriz. O, (bildiimiz) Filistin'deki Ybn'dr." bn veya
Ybn, Filistin'de, Askaln ile Ramle arasnda bir yerin addr." [Ebu Dvud, Cihd 90, (2616).]164
AIKLAMA:
Buradaki yakma emri, aalarn, ekinin, evlerin yaklmasna mildir. Basknn sabahleyin yaplmas,
gfil yakalanmalar iindir. 165
:# ] : . 18
.[

.
18. (1062)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Sizden iki kii kavga edecek olursa, yze vurmaktan kansnlar" buyurdu." [Buhar, Itk 20; Mslim
Birr 117, (2613).]166
AIKLAMA:
1- Yze vurmay yasaklayan bu hadis, kitaplarda muhtelif ekillerde yer alr: Burada "Birbirinizle
kavga ederken" dendii halde, baka rivayetlerde "klenizi dverseniz...", "hizmetinizi dverseniz...",
"biriniz kardeiyle dvrse...", "...yze tokat vurmasn", "...yze vurmaktan saknsn" gibi ifadelere
yer verilmitir. Dvmek
bz rihler
tbirini de
ile ifade edilmitir. Dvmek
ile ifade edilmitir. Mamafih,
gibi anlamak gereine dikkat ekerler.

ster dvmek, ister dvmek, her hal u krda "yze vurmaktan saknmak" emredilmekedir. Baka
hadisler nazar- dikkate alnnca ister "hadd", ister "ta'zir" ve isterse "te'dib"167 maksadyla olsun, btn
vurmalarda yzden saknmak esastr. Bir hadis yle
"(Zina yapanlara) ta atn,
ancak baa atmaktan kann."

2- Yze vurmak niin yasak?
Ulema yze vurmann niin yasaklanm olabilecei sorusunu sormu ve cevap aramtr. Nevev'nin
kaydettiine gre bz limler: "Yze vurmak yasaklanmtr, nk yz latif bir organdr, insandaki
gzellikler onda toplanmtr. nann, d lemi alglad uzuvlarn (dil, gz, kulak, burun gibi) ou
yzde toplanmtr. Vurma ile bunlardan bazsnn veya tamamnn zarar grmesinden korkulur. Zira
bu organlar, herhangi bir darbeden zarar grecek ekilde akta ve korunmaszdrlar. Darbelerden
bunlardan birinin umumiyetle zarar grd de bilinmektedir."
Bu mkul, gzel bir aklama ise de, bizzat rivayetlerde gelen bir aklama bir baka sebep beyan
etmektedir: Mslim'in bir rivayetine gre,
" ... zira Cenab- Hakk dem'i
kendi sureti zere yaratt." Burada "kendi" diye tercme ettiimiz zamir kime delalet ediyor. Bu
noktada ihtilf edilmitir. ounlua gre, bu dvleni gsterir. Bu durumda mna yle olur:
"Klenin yzne vurmayn, zira Allah dem'i onun suretinde yaratmtr." Baz limler bu zamirle
Allah'n kastedildiini sylemitir, delilleri de, hadisin baz vechinde ".. Allah' dem'i Rahmn
suretinde yaratmtr" denmi olmasdr. Bu te'vile gre mna yle olur: "Klenin yzne vurmayn,
zira Allah, dem'i, Rahman sureti zere yaratmtr."
Bu te'vilde Allah' mahlkata benzetme mevzubahis olaca iin, baz limler, bu vechin adem-i
shhatine hkmederek te'vili redederler. Mazir: "Bu ziydenin shhatine hkmedilecek olsa mnay:
"Allah, dem'i, Br Tel'ya layk vech zere yaratmtr" diye tevil gerekir demitir.

167
Hadd, zina, kadl, hrszlk, kazf (iftira), sarho edici iki imek, irtidad gibi, cezas Kur'an'la tesbit edilen ar sularn cezalardr. Ta'zr,
bunlar dnda kalan, mahkemece takdir edilen cezalar, te'db de terbiyev maksadla verilen cezalardr.
164
165
166
bnu Hacer, bu vechin shhatli tarikten geldiini, bir kalemde reddedilemeyeceini belirttikten sonra
bu mnay daha sarih olarak ifade eden bir baka vecih daha kaydeder:
Ebu Hreyre'den yaplan bu rivayette Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle buyurmaktadr: "Kim
(bir kardeiyle) dvrse yze vurmaktan saknsn. Zira insan yznn sureti Allah'n yznn
suretinde yaratlmtr."
Hadis muhtelif vecihlerden gelmekte, shhati hususunda fazla tereddde mahal kalmamaktadr.
Hadisin mnasn zhiri zere kabul etmek mmkn olmayacana gre, Ehl-i Snnet ve'l-Cemaat'in
itikad esaslarna muvfk decek bir mnaya te'vil etmek gerekecektir. Bunun en muvafk bir te'vilini
Bedizzaman yapar. Der ki: "u mezkur hadis-i erfin ok maksadndan birisi udur ki: nsan ism-i
Rahman' tamamyla gsterir bir surettedir." Mtekiben akland zere Cenb- Hakk'n isimleri
kainatta tecelli etmektedir, Rahmn ismi de. Her mevcudatta farkl derecelerde Allah'n isimlerini
okumak mmkn. te insan yz, Rahmn ismini en mkemmel, en eksiksiz ekilde gsteren bir ayna
durumundadr. Yzde Rahman ismi zam derece bir tecelliye mazhar olmutur. u halde, bu ismin
hrmetine onun aynas durumunda olan yze vurulmamaldr." Bizce bu ikinci te'vil daha muteber
gzkmektedir. Zira, recm gibi lm cezasna mahkm edilen birinin bile yzne vurma yasan,
yzdeki organlardan birinin sakatlanma ihtimali ile izah mnasz kalr. Ama her iki te'vilin de bir
vechi, hakl olduu yeri var.168

] : 19
:
.

#

:

. .[

19. (1063)- bnu Ya'l anlatyor: "Abdurrahman bnu Hlid bnu Veld ile birlikte gazveye ktk.
Bize, dmandan, zbandut gibi drt tanesini yakalayp getirdiler.Derhal ldrlmelerini emretti ve
hemen ok atlarak ldrldler.169 Bu haber Ebu Eyyub el-Ensr (radyallahu anh)'ye ulat. O unu
syledi: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu eit ldrmeyi yasaklad. Nefsimi kudret elinde
tutan Zat- Zlcell'e kasem olsun, (deil insan) bir tavuk bile olsa onu ldrc atlar iin hedef
klmayz." Ebu Eyyub'un bu sz Abdurrahmn'a ulanca drt kle zad etti." [Ebu Dvud, Cihd
129, (2687).]170

. [

# ] : . 21
20. (1064)- bnu Mes'ud (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki: "ldrme hususunda insanlarn en iffetlisi iman ehlidir." [Ebu Dvud, Cihd 120, (2666).]171
AIKLAMA:
ldrmede iffetli olmak, ldrrken merhametli davranmak, belli kaidelere riayet etmek, ikence
yapmamak, msle yapmamakdr. Dinin bu hususta koyduu yasaklar mevcuttur. Bu hadiste Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), "Mezkur yasaklara uygun, en ahlk ldrme tarz ile lm cezas veren
insanlardr" buyurmaktadr. Gnmzde de esirlere yaplacak muamele ve ldrme cezalaryla ilgili
bir ksm yasaklar konmu ise de yeterince bunlara uyulduu grlmez. Roma'da tatbik edilen
168
169

savarken olmakszn ldrc atlara hedef klnarak icra edilen ldrmeye katl-i sabr
denmektedir. Kuruna dizmek, idam etmek manasna gelir.

170
171

acktrlm vah hayvanlara atarak ldrmekten, ayaklarndan ta balayp denize atmaya, ala
terkederek ldrmeye; beton dkerek ldrmekten ikencelerle ldrmeye kadar pek ok ldrme
eidi slm' da yasaklanmtr. u halde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ldrmenin de nezheti
bulunduunu, bu nezhete en ziyade iman shiplerinin riayet ettiini ifade etmi olmaktadr. Zira iman
sahipleri, kfirlerin hilafna, btn mahlkta kar, kfir bile olsa, yaradandan tr efkat ve
merhamet duyar. ldrecei canlnn, hereyden nce, Allah'n mahluku olduunu, Allah'n rzas iin
ldrdn, bu rzann da dinin koyduu ereve dna kmamakta olduunu bilir, bu ereveye
uyar.172

21

. [ #
]

:

21. (1065)- Abdullah bnu Yezid el-Ensr (radyallahu anh) der ki: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) nhb (arszlkla alma) ve msle'yi yasaklad." [Buhar, Mezlim 30, Zebih 25.]173
AIKLAMA:
Nhb, nehb'den gelir. Nehb, kapmak, yamalamak mnasna gelir. rihler, bunu "Bakasnn maln,
gz nnde arszlkla, rzas olmadan almak" diye aklarlar. Esasen, sylendii gibi arszlkla alnan
mala da nhb denmitir. rihler bu yasan ganimet malna da mil olduunu, komutann
taksiminden nce eitlie riayet etmeden kapp alnacak bir maln da nhb saylacan belirtirler.
Msle de, lnn kulak ve burnunu koparmak, gzn oymak, karnn demek , cierini skmek gibi,
lye kt muamelede bulunmaktr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) eitli frsatlarda bu yasaklar tekrarla hatrlatmtr.174
] : . 22
#

. .[

22. (1066)- bnu Abbas (radyallahu anhm) anlatyor: "Mrikler, Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) ve m'minler karsnda iki ksmd. Ehl-i harb olan mrikler, ki Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) kendileriyle sava halinde idi. Bir de ehl-i ahd yani aralarnda antlama yaplm olan
mrikler vard. Onlarla savalmyordu. Onlar da Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a kar
savamyorlard. Ehl-i harb' ten bir kadn hicretle geldii zaman, hayz olup temizleninceye kadar
evlenmek zere istetilmiyordu. Temizlenince onun nikhlanmas hell oluyordu. ayet nikhtan nce,
kadnn kocas da hicret ederek gelecek olsa, kadn kendisine veriliyordu. Ehl-i harbten bir kle veya
criye hicret edecek olsa bunlar hr olur ve Muhcirler'in btn haklarn elde ederler."
Sonra bnu Abbs (radyallahu anhm), -Mchid'in rivyetinde olduu ekilde- Ehl-i ahd'la ilgili
olarak rivyete devam etti: "...kendileriyle antlama yaplm mriklere ait bir kle veya criye hicret
edecek olsa, bunlar da ide edilmezlerdi, ancak deerleri ne ise o denirdi." bnu Abbs devamla der
ki: "Kureybe Bintu Eb Umeyye Hz. mer'in yannda idi, boad. Kadnla, Muviye bnu Eb Sfyn

174
172
173
evlendi. mm'l-Hakem Bint Eb Sfyan da Iyz bnu Ganem el-Fhr'nin nikh altnda idi. O da
bunu boad. mm'l-Hakem'le de Abdullah bnu Osmn es-Sakaf evlendi." [Buhar, Talk 19.] 175
AIKLAMA:
1- Hanefler, bu hadisin zhiriyle amel ederek, hicretle dar- harpten gelen kadnn bir hayz
mddetinden sonra nikh edilebileceini sylemitir. Ancak Cumhur, hicret etmesi ve Mslman
olmasyla birlikte hr sayld iin, esirlerin hilfna, temizlik mddetinin beklenmesi, ondan sonra
nikhlanmas gerekeceine hkmetmilerdir. Bu mesele limler arasnda ihtilfl bir mevzudur.
Bu meselede bnu Abbas (radyallahu anh): "Bir Hristiyan kadn, kocasndan bir mddet nce
Mslman olsa artk kocasna haram olur" demitir. Bu hkme sevkeden yet-i kerime yle
buyurmutur: "Ey iman edenler! M'min kadnlar, hicret ederek size gelirlerse onlar deneyin,
hicretlerinin sebebini inceleyin. Allah onlarn imanlarn ok iyi bilir. Onlarn m'min kadnlar
olduklarn renirseniz, kfirlere geri evirmeyin. Bu kadnlar, o kfirlere (eski kocalarna) hell
deildir. Onlar da bunlara hell olmazlar. Kfirlerin bu kadnlara verdikleri mehirleri ide edin. Bu
kadnlarn mehirlerini kendilerine verdiiniz zaman, onlarla evlenmenizde bir engel yoktur. Kfir
kadnlar nikhnzda tutmayn, onlara verdiiniz mehri isteyin. Kfir erkekler de hicret eden m'min
kadnlara verdikleri mehirleri istesinler..." (Mmtahine 10).
htilf, kocann, iddet ierisinde Mslman olmasndan domaktadr. At, bu durumda "kadn yeni bir
nikh ve yeni bir mehirle eski kocasna dnmek isterse dnebilir" demitir. Bu gr bu meselede esas
olmutur. Hicretle gelen m'min kadna, iddeti ierisinde evlenme teklifi yaplamayaca prensibi esas
alnnca bnu Abbs'la At'nn grleri birlemi olmaktadr. Kfe ulemas (Hanefler) bu durumda
"kocasna Mslman olmas teklif edilir" artn koyarlar.
2- Hadiste ismi geen Kureybe Bintu Eb meyye, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcesi olan
mm Seleme (radyallahu anh)'nin kzkardeidir. Hz.mer mrike kadnlar m'minlere haram
klan yet (Mmtehine 10) nzil olduu zaman Mekke'de iken evlenmi olduu ve henz Mslman
olmayan iki hanmn boar. Bunlardan biri Kureybe'dir. Kureybe'nin Mslman oluu hakknda gelen
ihtilfl rivayetler ve bunlarn bnu Hacer tarafndan te'lifine mteallik teferruata burada yer
vermeyeceiz. kinci hanm da mm Glsm Bintu Amr'dr, bu Abdullah'n annesidir. Bununla Ebu
Cehm bnu Huzeyfe evlenir. Ebu Sfyan da, Ebu Cehm de henz mriktir.
3- unu bilmek gerekir: Mezkur yet, Hudeybiye Sulh zerine nzil olmutur. Sulh anlamasnn
maddeleri arasnda, Mekkelilerden Mslman olup da Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e iltica
eden kacak olursa, bunlarn Mekkelilere iade edilmesi de vard. Bu maddeye gre mlteci Mslman
erkekler iade edilmiti. Kadn mltecilerin de iadesi sulh anlamasnda var myd, yok muydu bu
husus, rivayetlerde mnakaal ise de, yukarda zikri geen yet, kadnlarn iadesini yasaklam ve
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da ide etmemitir. Antlamaya kadnlarn idesinin de dahil
edilmi olduu kanaatinde olduu anlalan bnu Kesir, tefsirinde mezkur yetin snneti tahsis ettiini
ve hatta Kur'n'la snnetin tahsisine bu yetin en gzel rnek tekil ettiini belirtir. Seleften bzs,
tahsise deil, neshe rnek olduunu, bu yetin ilgili snneti neshettiini sylemitir.
Ayet-i kerimenin emri zerine, mriklere iade edilmeyen mlteci kadnlardan bilhassa mm
Glsm Bintu Ukbe bni Eb Muayt ismen zikredilir. nk bunu geri almak iin iki erkek kardei
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a mracat ederler. Ancak Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
yet-i kerimenin nehyi sebebiyle iade etmez.
Bu sulh anlamasndan sonra iltica eden kadnlar ide edilmemi ise de, kocalarna mehri denmitir.
Klelerin de bedeli denmitir. Bu demelerin "sulh" sebebiyle olduu bilhassa belirtilir. bnu Kesir'in
kaydettii rivayetlere gre, yetin emrine m'minler harfiyyen uyup, boadklar kadnlara mehirlerini
dedikleri halde, mriklerden boanan Mslman kadnlara mrikler mehirlerini dememilerdir.
Bu durumdan madur olanlara yet-i kerimenin emriyle (Mmtahine 11), hazineden (ganimetten)
deme yaplmtr.
4- Ayet-i kerime, bu eit mlteci kadnlarn, gerekten m'min olup olmadklar,yani imanlar gerei
mi bu iltica ve muhcereti gerekletirdikleri hususunda emin olmak iin imtihan edilmelerini
emreder. Hatta sre, Mmtahine ismini de buradan alr. Acaba bu imtihann keyfiyeti nedir? Nasl
175
cereyan etmitir, nk iman dhil, kalb ve enfs bir keyfiyettir, bunun hricen grlmesi mmkn
deildir, anlalmas ise olduka zordur.
Rivayetler bu sualimizi cevaplayacak akla sahiptir:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) imtihan vazifesini Hz. mer (radyallahu anh)'e vermitir.
2- Hz. mer (radyallahu anh) bu kadnlara -bnu Abbs, Mchid, krime ve Katde'den gelen
rivayetlere gre- Allah adna yemin vererek u hususlar taleb etmi ve sormutur:
* Kocasna olan buzu sebebiyle mi hicret etti?
* Bir yerden bir baka yere gitmek arzusuyla m hicret etti?
* Dnyev bir arzu ile mi hicret etti?
* Allah ve Resl'nn sevgisiyle mi hicret etti?
* Allah'n bir ve Hz. Muhammed'in kulu ve elisi olduuna ehdet.
* Bir kimseye ak sebebiyle mi hicret etti?
* Kocas ile olan geimsizlik sebebiyle mi, slm'a ve Mslmanlara olan muhabbet sebebiyle mi
hicret etti?
Allah adna verilen yeminle alnan cevaplar, iman lehine olursa kabul edilip reddedilmedikleri, aksi
takdirde kocalarna iade edildikleri belirtilir.
bnu Kesir, imtihan yetinde geen: "Onlarn m'min kadnlar olduklarn renirseniz, kfirlere geri
evirmeyin" ibresinden hareketle: "mana yakn ekilde ttla peyda etmenin mmkn olduuna bu
yette delil vardr" der.
3- Bu yet, evlenme meselelerinde mhim bir deiiklik getirerek o gne kadar serbest olan
mriklerle evlenmeyi yasaklamtr: Ne erkek, ne kadn, herhangi bir Mslman, mrik biri ile
evlenemez, haramdr. Bu yetten nce Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in kz Zeyneb
(radyallahu anh) bile mrik olan Ebu'l-As'n nikhnda kalabilmi ve Bedir esirleri arasnda bulunan
Ebu'l-As, Zeyneb'in -annesi Hatice tarafndan hediye edilmi- kolyesi ile esaretten kurtarlmaya
almt.176 Reslullah (aleyhissaltu vesselm) "kz Zeyneb (radyallahu anh)'i Medine'ye
gndermesi" art ile Ebu'l-s' -kolyeyi iade ederek ve baka bir madd talebde de bulunmaksznserbest brakmt. Zeyneb (radyallahu anh) Medine'ye gelmi, hicr sekizinci senenin balarnda
kocas Mslman oluncaya kadar ayr yaam, Mslman olunca Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
yeni bir nikah ve mehre luzm grmeden iade etmiti. Mamafih nikah yeniledii de sylenmitir. Bu
yetten nceki tatbikatta, Mslmanlarla mrikler arasndaki evlenme rahatln belirtmek iin yine
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan misal gstermek gerekirse, Ebu'l-s rnei zikredilebilir. Bir
ara mrikler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ktlk olsun diye, dindalar olan Ebu'l-s'a
Zeyneb (radyallahu anh)'i boamasn sylerler, Ebu'l-s reddedince, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Ebu'l-s'a teekkr eder. 177
BENC FASIL
CHADA MTEALLK SEBEPLER
:# ] : 1

.

. . .[
1. (1067)- Abdullah bnu Amr bnu'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) buyurdular ki: "Allah yolunda cihada kp gazve yapan selamete erip ganimetle dnen her
ordu ve her seriyye ahirette elde edecei mkfaatn te ikisine dnyada kavumu olur. Hibir
ganimet elde edemeyen, korku geiren ve musibetlere mruz kalan her ordu ve her seriyye ise
Kolyeyi gren Reslullah (aleyhissaltu vesselm) merhube ve mahbube zevcesi Hz. Hatice (radyallahu anh)'yi hatrlyarak ziyadesiyle
duygulanacak ve kolyenin alnmamasna iret buyuracak ve Ebu'l-s'a hrriyetini balayacaktr. Ebu'l-s da bilhare mslman olacaktr
(radyallahu anh).
177
176
(ahirette) tam crete erer." [Mslim, mret 153, (1906); Ebu Dvud, Cihd 13, (2785); Nes, 15, (6,
17, 18); bnu Mce, Cihd 13,(2785).]178
AIKLAMA:
Rivyetin Mslim ve Nes'deki aslnda, muzaffer olarak ve ganimet alarak dnen gazilerin,
cretlerinin te ikisini dnyada pein olarak aldklar belirtildikten sonra u ilave de yer alr:
" cretlerinin
te biri (ahirete) kalr."
Hadis-i erif, cihda mukabil dnyada eref ve ganimetten nasibini alanla, savata malub den veya
hibir dnyev nasib elde edemeyen, sadece korku ve meakkat eken gazilerin uhrev mkfaatta eit
olmayacaklarn ifade ediyor. k dnyada elde edilen ganimet vs. cihad ameline terettp eden
mkfaatn bir cz'n tekil etmektedir. Nevev, bu mnann, sahbeden bu mevzu zerine gelen
mehur ve sahih rivayetlerin ruhuna uyan yegne te'vil olduunu, hadisin zahirine uygun den
mnann da bu olduunu, Kad yz'n da bu mnay benimsediini belirtir. Baz yorumlarn, -gazveye
katlanlarn sevabca eit olacaklar ve ganimetin sevab eksiltmeyecei iddiasndan hareketle- bu
hadisin sahih olmayaca dncesine saplandklarn belirten Kad yaz, bu fikrin fsid olduunu
syler ve delillerini rtr.
Nevev'nin bu meyanda kaydettii delillerden biri birok sahbenin u mnadaki beyanlardr:
"slm iin cihd eden bir ksm arkadalarmz, emeklerine terettp eden cretten hibir ey yemeden
ehid olup gittiler (Uhud'da ehid olanlar gibi). Baz arkadalarmz ise meyvelerinin dnyada iken
olgunlatn grdler (ftuht devrini yaayan, bollua erenler gibi)." Hz. mer ve Habbb bnu Eret
(radyallahu anhm) bata, birok ashb bu konuda yaknr ve hatta: "Sakn btn ecrimizi dnyada
yemeyelim?" diye endie ifade ederler.
Bu hadisin hkmn kabul etmeyenlerin en ziyade dayandklar ey Sahiheyn'de kaydedilen ve
mcahidin sevabla ve ganimetle dneceini beyan eden hadistir. Nevev yle cevaplar: "Bu iki
rivayet arasnda teruz mevcut deil ki birine rcih deyip kabul ederken, dierine de mercuh deyip
reddedelim.nk bu hadiste mchidin sevapla ve ganimetle dnecei sylenirken ganimetin sevab
azaltacana veya azaltmayacana temas edilmemitir, keza ganimet alanla almayann sevab eit
olacak da denmemitir, mutlak bir ifde ile mchidin hem sevap ve hem de ganimetle dnecei ifade
edilmitir. u halde sadedinde olduumuz rivayet, mutlak olan teki rivayeti mukayyed hle
getirmitir. Usul kaidesidir: "Mukayyed, mutlaka tercih edilir ve bu arttr."179
:

. # ] : . 2
. .[
2. (1068)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Biz bir gazvede Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ile beraberdik, bir ara yle buyurdular: "Medine'de kalan yleleri var ki, kateddiiniz her mesafe ve
getiiniz her vdide aynen sizinle berabermi gibi sevabnza eksiksiz ortak oluyorlar. Bunlar, (cihada
katlmay cn u gnlden arzulayp da) zrleri sebebiyle orada kalanlardr." Bu rivayeti Buhr ve
Ebu Dvud, Hz. Enes (radyallahu anh)'ten tahric etmilerdir. [Mslim, mret 159, (1911).]180
AIKLAMA:

180
178
179
M'minin hayatnda niyetin ne kadar ehemmiyetli olduunu gsteren hadislerden biri budur.
Samimiyetle niyet ettii hayrl bir amele, meru bir mazeretle itirak edemeyen kimse, yapanlarn
sevabna aynen itirak etmi olmaktadr.
Buradaki hadis, sefer gibi meakkatli ve meakkati nisbetinde de sevabl olan cihad amelinden misal
vermektedir. Cihada, hastalk, sakatlk veya geride verilen bir vazifenin ifas gibi herhangi bir
mazeretle itirak edemeyen niyet sahiplerinin cihad sevbna aynen itirak ettii belirtilmektedir.
Vek'nin rivyetinde bu daha ak bir dille mzurlarn fiilen cihad eden gaziler gibi sevaba nail
olacaklar belirtilir. Bu hadis, herhangi bir seferle mukayyed olmayp mdr. limler bu durumdan
hareketle cihadn farz- ayn oduunu sylerler ve umum bir seferberlikte cihda katlmaya her
m'minin niyet etmesinin farz olduunu belirtirler.
Bu hadisi, mnen te'yid eden yetler de vardr. Nis sresinde, cihad eden m'minlerin cihad etmeyen
m'minlere faziletce stnl belirtilirken, "cihad etmeyen"den maksadn "zrsz olarak yerlerinde
oturanlar" olduu belirtilir. (95-96. yetler). Nitekim bu istisn hkm, m sahblerden bnu mmi
Mektm'un cihda itirak edemedii iin sevaptan mahrum kaldn dnerek Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a beyan ettii znts zerine nzil olmutur.
yle anlalyor ki, slm cemaati, Allah'n rzasn tahsil yolunda halis niyetiyle btnleebilmekte,
yz binlerce, belki de milyonlarca paradan teekkl eden bir fabrika hkmne geebilmektedir. Her
ferd bu fabrikann rn vermesinde bir rol, bir pay sahibi olmakta, bylece: "Bu rnde katkm var"
diyebilmektedir. Dinimizin bildirdii zere, burada her itiraki, niyetine gre neticeden yksek pay
alabilmekte, en geride kalan en nde gidenle paya eit artlarla itirak edebilmekte ve hatta
geebilmektedir.
Bu btnleme, bu itirakn srr samimi niyet ve ihlsta yatmaktadr.181
: 3

]

: #

.

: . .[
3. (1069)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' iittim
yle diyordu: "Zincirlere bal olarak cennete sevkedilen bir zmrenin haline Rabbimiz taccb
(hayret) etti."
Ebu Dvud: "Harp esiri yakalanr, zincire vurulur sonra da Mslman olur" diyerek aklamtr.
[Buhar, Cihd 144; Ebu Dvud, Cihd 124, (2677).]182
AIKLAMA:
rihler, burada mecaz mna kastedilebilecei gibi, hakik mnasnn da kastedilmi olabileceini
belirtirler.
Taaccb, mahiyeti bilinmeyen ey karsnda duyulan histir, dilimizde akn olmak diye karlanr.
Tabii ki Allmu'lguyb olan Cenb- Hakk'n taccbe dmesi szkonusu olamaz. Bunu, Allah
hakknda "memnun kalmak", "raz olmak", "takdir etmek" gibi uygun mnalarda te'vil etmek gerekir.
Hadisin mnasna gelince, harpte esir edilip zincirlere vurulan esirler, bilhere slm' rendikten
sonra gnl holuu ile Mslmanl benimseyerek cennete giderler. Hadiste, ilk bataki ikrh yani
zorlama, zincir olarak ifde edilmi olmaktadr. Tb: "Zincirden muradn, kiiyi dallet derekelerinden
kurtarp hidyet derecelerine ykselten czibe-i Hak olabileceini" sylemitir. Ancak u hadis
yukarda verilen mnann daha sahih olduunu teyid etmektedir:
Ebu't-Tufeyl Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan anlatyor:
:

:

181
182

"mmetimden bir grubun, cennete, zincirlerle zorla sevkedileceini grdm." Ben: "Ey Allah'n
Resl, bunlar kim?" diye sorunca: "Onlar, dedi; Arap olmayanlardan bir kavimdir, Muhcirler onlar
esir ederler, zorla slm'a sokarlar."
Fazla taraftar bulmayan bir izaha gre, bunlardan maksat, kfirler tarafndan esir edilip zincire vurulan
ve o halde len Mslmanlardr. 183
[ . :#
] : 4
.
4. (1070)- Yine Ebu Hreyre (radyallahu anh) hazretlerinin anlattna gre, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) yle buyurmutur:"mam bir perdedir, onunla birlikte (dmana kar) sava yaplr."
[Buhr, Cihd, 109, Ahkm 1; Mslim, mret 43, (1841), Ebu Dvud, Cihd 163, (2757); Nes,
By 30, (7, 155).184
AIKLAMA:
Bu hadis, eitli vecihlerde rivayet edilen bir hadistir. mamn gereini ve ona itaati tesbit eder.
Buhr'deki vechi daha da uygundur:

Yani: "Kim bana itaat ederse, Allah'a itaat etmi olur. Kim de bana isyan ederse Allah'a isyan etmi
olur. Emre itaat eden, bana itaat etmi olur, kim emre isyan ederse bana isyan etmi olur. mam bir
perdedir, onun gerisinde dmanla savalr, onunla korunulur. ayet Allah'tan korkmay emreder ve
adaletli olursa, bu sebepten sevba nil olur, aksini yaparsa o yzden de veble girer.
"mamdan murad, mme ilerini yrten herkes, her memurdur. Her memur, kendisine terettp eden
hizmetlerde, halka kar mir durumunda olabilir.
mam iin cnne yani perde denmesi, halk adna dmana muhatap olmas, dmann eza ve
istilasndan halk, askeriyle, tedbiriyle korumasndan ileri gelir.
Bu mevzu zerine geni bilgi Hilfet ve mret blmnde gelecek (1702-1743 numaral hadisler).185
]
. 5
:

:
.

.

. :
:
. .[

5. (1071)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Eslem kabilesinden bir gen: "Ey Allah'n Resl!
Ben gazveye katlmak istiyorum, ancak gazve iin gerekli techizt temin edecek malm yok!" dedi.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm):
-"yleyse falancaya git. O hazrlk yapmt ama hastaland (gelemeyecek)" dedi. Gen o adama gidip:
"- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n sana selam var, cihd iin hazrladn techizt bana
vermeni syledi" dedi. Adam, ismen ararak hanmna:

185
183
184
"- Hanm! cihad iin hazrladm tehizt u gence ver, onlardan hibir eyi alkoyup esirgeme,
Allah'a kasem olsun, esirgemeden her ne verirsen hakknda mbrek klnr" dedi." [Mslim, mret
134, (1894); Ebu Dvud, Cihd 177, (2780).]186
AIKLAMA:
Bu hadis hayra sebep olmann da hayr ve sevap olduunu ifde etmektedir. Ulem, hayr iin
hazrlanan bir maln, baka bir hayrda da harcanabileceine, bu hadisten delil karmtr. Nezir
ederse, hayr, nezrettii eyde harcamas gerekir. Ancak, artlar, bu harcamay nezrettii eyin dnda
yapmasnn daha hayrl olacan gsterirse, nezre ramen hayrn sarf mahallini deitirebilir, fakat
nezir kefreti der. Bylece hayrn daha da artrm olur.187
]
#
: 6

. .[

6. (1072)- Semure bnu Cndeb (radyallahu anh) (bir gn) dedi ki: "Emm ba'd, bilesiniz, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) atlarmza "Allah'n atlar" diye isim verdi. Bize, korktuumuz zaman cemaat
olmamz, savatmz zaman da sabrl ve skin olmamz emrederdi." [Ebu Dvud, Cihd 54,
(2560).188
AIKLAMA:
1- Emm ba'd, Arapa'da asl mevzuya geerken kullanlan bir tbir olup dilimizde karl mevcut
deildir. Hatip hitab ederken, ktip mektubunu yazarken, slm dabtan olan hamdele ve salveleden
sonra asl konuya geerken emm ba'd der veya yazar.
2- Atlarn "Allah'n at" diye isimlendirilmesi, tefe'l iin olmaldr. Hem de Allah yolunda cihadda
kullanld, esas bu maksadla beslendii iindir. At besleyen, tmar eden, klfetini eken kimse ona
Allah'n at gzyle baknca nokta-i nazar, ilgisi, sevgisi herhalde farkl olacaktr. Eyaya verilen isim
devaml bir telkin vesilesidir. Ata (veya hayrda da kullanlabilecek mudili eyaya) bu neviden
isimler vermenin mstehab olaca, m'minin hayra olan niyyetine bu tesmiyenin ne kadar messir
olaca aka grlmektedir.
Hadis, Ebu Dvud'da "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), korktuumuz zaman, atmz Allah'n at
diye isimlendirdi" eklindedir. rihler, "Korktuumuz zaman" tbirini "yardm istediimiz zaman"
eklinde anlamann da uygun olduunu belirtirler. Ancak ifdede "frsan (=svri)" kelimesinin
hazfedilmi olduunu ve dolaysyla ibarenin yle olmas gerektiine de dikkat ekilmitir:
" Ey Allah'n atlarnn svarileri!..." Nitekim, Asker'nin el-Emsl'inde, Enes'in bir rivayetine
gre: "Hrise bnu'n-Nu'mn: "Ey Allah'n Resl, demitir, ehid olmam iin bana dua buyurun"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) dua edivermitir. Bir gn: "Ey Allah'n atlar binin" diye bir ses
iitilmitir. Hrise, ata binen ilk svari ve ehid olan ilk svri olmutur." Burada "Ey Allah'n atlar",
Ey Allah'n atlarnn svrileri demektir.
zimbd, kaydetii bz yorumlardan sonra hadisin son ksmnda kastedilen mnann u olduunu
belirtir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) savatmz zaman cemaat olmamz, sabr ve
sknetimizi muhafaza etmemizi emrederdi."189

] : 7
:#

188
189
186
187
. .[
7. (1073)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "En hayrl arkada (grubu) drt kiiliktir. En hayrl asker birlik drt yz kiiliktir. En
hayrl ordu drt bin kiidir. On iki bin kii, sayca az diye malub edilemez." [Ebu Dvud, Cihd 89,
(2611); Tirmiz, Siyer 7, (1555); bnu Mce, Cihd 25, (2827).]190
AIKLAMA:
1- Hadiste geen arkadatan murad, yolculuk srasndaki arkadatr. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) yalnz bana, "msafirlik" mesafesini bulan (takribi 90 km) uzakla yola kmay tavsiye
etmez. Hatta iki kiiyi de tavsiye etmez. e cevz verir ise de bu hadiste arkada olarak drt kiilik
grubun en iyi olacan belirtmektedir. Bu tavsiye vecibe ifade etmez, az da ok da olabilir. Gazzl,
hy'da drtteki hikmeti yle aklar: "Yolcu, sefer srasnda kendisini muhfaza edecek birine
muhtatr. Keza baz ihtiyalar iin yol esnasnda uraya buraya gitme ihtiyac da duyar. yet kii
olsalar, ihtiyac iin ayrlacak olan tek bana gider. Bu durumda yannda nsiyet edecei biri
olmayacandan ruhen sklr. htiyalar iin iki kii beraber ksalar, eyalarn banda kalan, yalnz
kalr. Bu hem tehlikelidir, hem de ruhuna sknt verir. yle ise drtten az olan bir ekip yol ihtiyacn
yeterince karlayamaz. Beinci ise, ihtiyatan fazladr. Arkada ok olunca sohbet bile yaplamaz.
u halde, hadiste, en hayrl arkada grubun drt olduuna dair delil mevcuttur. Hadiste "En hayrl
arkada drttr" tbiri iinde, zmnen; drtten az saydaki arkada grubunda da -hazer veya sefer
halinde- hayr vardr" mnas mevcuttur. Ancak, Amr bnu uayb'n rivyet ettii bir hadiste ""ten
az olan ekib iin "eytn" tbiri kullanlmtr:
"Bir yolcu eytadr, iki yolcu iki eytandr, yolcu bir ekiptir."
Taber der ki: "Buradaki zecr (yasaklama), edeb ve ird zecridir, tahrim zecri deildir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) tek kiinin seyahatinde yalnzlktan mtevellit mahzurlar olduu iin bunu
yasaklamtr, deilse, yalnzlk haram deildir."
Gerek u ki, limler bu meselede farkl fetvalar vermilerdir. htiyaca, artlara gre yalnz olmak da
gerekebilir. Nitekim casuslar, ncler, haber toplayclarn yalnz olmas gerekmektedir.
2- Asker birlik diye tercme ettiimiz seriyye says drt yz civarnda olan bir mfrezedir, ordunun
bir blmdr. Aa yukar gnmzn taburuna tekbl eder. brahim Harb: "Seriyye, drt yz
civarndaki svar birliidir" diye tarif etmitir. Geceleyin yol alp, gndz gizlendii iin seriyye
dendii ifade edilir. nk ser
"geceleyin yrd" demektir.
bnu'l-Esr, bu aklamaya katlmaz. Ona gre: "Bu, says drt yze ulaan asker bir birliktir, cem'i
sery gelir. Seriyye denmesi, bunlarn askerlerin en hayrl ksmndan seilen bir hlsa
olmasndandr; "srr", nefis demektir. Bu miktar bir mfrezeye seriyye denmesi (hareket
kaabiliyetinin fazla olmas sebebiyle) gizlice, hi sr vermeden dmana nfz etmesinden de
olabilir."
bnu Rasln u aklamay yapmtr: "Seriyyenin hayrls drt yz" diye snrlandrlmas.. Bedir
Ashb'nn yz ksur olmasndan ileri gelebilir. Bu duruma gre, en hayrl seriyye yzdrt yz
ile drt yzbe yz arasndaki seriyyedir.
3- "On iki bin sayca az diye malub edilemez" sz, bu say bir ordu iin ideal miktardr. Bu
miktardaki bir ordu dman karsnda malup dmse bunun malubiyet sebebi saysnn
azlndan deildir. Ebu Ya'l el-Mevsil'nin Msned'inde

...
ziyadesi vardr.
Mna yle olur: "Says on iki bini bulan ordu sabreder ve takvaya riyet ederse say azl sebebiyle
malup dmez." yle ise bu saydaki bir slm ordusu malupsa "azlk"tan baka sebep aramak
lazm: Sayya gvenmek, eytann ilerine sava kazanacak gte olduklar, ecaat sahibi
bulunduklar, fazlasyla madd kudrete sahip olduklar hususunda att telkinler sonucu kendilerine
fazla gvenerek (Allah' unutmak, alnmas gereken bir ksm tedbirleri ihml etmek) gibi. Nitekim
190
Huneyn Sava'nda saylar on iki bin olan slm ordusu, okluklarna ve saylarna gvenmiler:
"Bugn bizi sayca azlk malub edemez" demilerdi. Fakat ilk vehlede daldlar, sonra Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n gayreti ile toparlanp galebe aldlar. yet-i kerime melen: "Huneyn gn
okluunuzla bbrlenmitiniz, size hibir faydas olmad...." (Tevbe 25) der.
limler bu hadise dayanarak "Mslmanlarn adedi on iki bine ulanca, dman saylamayacak kadar
ok da olsa cepheyi terketmek haramdr" demilerdir. Bu konuyla ilgili olarak 1057 numaral hadisin
aklamas da grlmelidir. 191
.[

.
#
] : 8
8. (1074)- Ebu Talha (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir kavme
galebe alnca, (evler arasndaki) bo bir arsada gece ikmet ederdi." [Buhar, Cihad 185, Megz 7;
Mslim, Cennet 78, (2875); Tirmiz, Siyer 3, (1551); Ebu Dvd, Cihd 131, (2695).]192
AIKLAMA:
Bu hadiste, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n asker harektyla ilgili mhim bir prensibini
grmekteyiz: Fethedilen yerde gece ikmet. Mhellib bunu: "Askerleri ve hayvanlar dinlendirmek
iin" diye akladktan sonra, "fethedilen yer dmana ve gelip geene kar emniyetli ise" diye bir art
da belirtir. bnu'l-Cevz yle der: "Maksad galebenin tesirini artrmak, ahkm infz etmek ve
(gzda vererek aleyhte) toplanmay azaltmaktr, sanki yle demektedir: "Haydi, kuvvetli olan,
kendine gvenen buyursun, ite buradayz."
bnu'l-Mnr de u yorumu yapmtr: "Bu kaltan maksad, muhtemelen, mesi ilenmi olan bu
blgeye, zikrullah ve eir-i slmiye'yi izhar etmek suretiyle mnev bir ziyfette bulunmaktr. Bu
zikir ve eirin izhar mnev bir ziyafet hkmne geerse bunun gn devam etmesi gerekir, zira
ziyafetin mddeti gndr." Muhakkak ki her te'vilin bir vechi, bir hakll var.193
] : 9

#

#

#
.

.

. #

.

:
:

:

.

:
.

.
: .
:

.
:

:

. :

.
:

193
191
192

:

.
#
: #
:

.

.
. .[
. : .
9. (1075)- mrn bnu'l-Husayn (radyallahu anhm) anlatyor: "Sakif, Ben Ukayl'in mttefiki idi.
Sakfliler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ashabndan iki kiiyi esir ettiler. Buna mukabil
Mslmanlar da Ben Ukayl'dan bir kiiyi esir ettiler, adamla birlikte Adb adl deveyi de ele
geirdiler. Adam bal halde iken Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yanna geldi. Adam:
"- Ey Muhammed!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Ne istiyorsun?" diye sordu:
"- Beni niye yakaladnz, haclar geene (yani Adb'ya) niye el koydunuz?" dedi:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) meseleyi bytmek iin:
"- Seni mttefiklerin olan Sakif'in cinayetinden dolay yakaladm!" cevabn verdi, sonra oradan ayrlp
gitti. Adam tekrar seslenerek:
"- Ey Muhammed! Ey Muhammed" dedi. Reslulah (aleyhissaltu vesselm) merhametli ve nezketli
idi. Adama dnerek:
"- Ne istiyorsun?" dedi. Adam:
"- Ben Mslmanm!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Sen bunu, daha nce, kendi umuruna mlik iken sylemi olsaydn, tamamiyle kurtulurdun" dedi ve
adamdan uzaklat. Adam tekrar:
"- Ey Muhammed, ey Muhammed!" diye bard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) geri gelerek:
"- Ne istiyorsun?" dedi. Adam:
"- Am, doyur beni, susadm, su ver bana!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"- Hacetin bu mu?" dedi. Adam br iki kiiye mukabil fidye yapld."
Rvi mrn szne yle devam etti: "Ensr'dan bir kadn esir edildi. Adb dahi ele geirildi. Kadn
baa vurulmutu. Halk develerini evlerinin nnde dinlendiriyorlard.
Bir akam bu kadn ipten boanarak develerin yanna geldi. Kadn deveye yaklat m deve
bryordu. O da birini brakp brne yaklayordu. Sonunda Adb'ya yaklat. Bu brmedi.
Rv der ki: "Bu pikin bir deve idi" -bir rivayette: "O terbiyeden gemi bir deve idi" denmitir. Ebu
Dvud'da: "Uysal bir deve" denmitir- Kadn devenin arkasna bindi, hayvan srp yola revn oldu.
Kadnn katn hissettiler, arayp taradlar, ama bulamadlar. Kadn, Allah kendisine kurtulma nasib
ederse, deveyi Allah iin kurban etmeyi adad. Medine'ye gelince, halk onun kurtulduunu grnce:
"Adb, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n devesi!" diye bart. Kadn:
"- Ben nezretmiim. Allah beni kurtarrsa onu kurban edeceim diye!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a gelip bu durumu haber verdiler. O:
"- Sbhnallah! Hayvancaza ne kt mkfaat vermi: Allah onu, bunun zerinde kurtarrsa o tutup
bunu kesecek ha! Olacak ey mi? Hayr! Gnah olan bir nezre uyulmaz, ahsen ship olmad bir ey
zerine yapt nezre de uymaz!" dedi." [Mslim, Nzr 8, (1641); Ebu Dvud, Eymn 28, (3316).]194
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) dmanla olan mnasebetlerini, devrinin harp kaidelerine gre
yrtmtr. Esir edilen Mslmanlar kurtarabilmek iin, o da dman taraftan -ve burada olduu
zere- dmann mttefikinden bazlarn esir almtr. Nitekim, esir Mslmanlarn kurtarlmasnda
fidye edilmitir.
2- kinci vak'ada Ensr'dan esir edilen kadn, Eb Zerr Gifr (radyallahu anh) hazretlerinin
hanmdr.
194
3- Adb, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n devesidir, kaliteli, kapasiteli, iyi yetitirilmi bir
devedir. Hzl komasyla mehurdur. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona binerek katld deve
yarmalarnda hep kazanrd. Rivyette geen "haclar geen" tbiri devenin bu vasfn belirtir.
Muhtemelen, hac kfilelerinde bakasna n vermeyip en nde yer almakla temyz ettii iin bu vasf
deveye verilmi olabilir. Rivayetten de anlalaca zere deve aslen Ben Ukayl'den birine aittir,
ancak sonradan Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kasv ve Ced'a adnda baka develerinin de
ismi geer. Ancak bunlar ayn devenin farkl isimleri mi, ayr ayr deve mi ihtilaf edilmitir. uras
muhakkak ki, o zamann artlarnda bir ailenin birden fazla devesi olmas lks ve israf deildir,
normaldir.
4- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) "Ben Mslmanm" diyen esire: "Bu sz, daha nce,
kendi umuruna mlik iken sylemi olsaydn, tamamiyle kurtulurdun" demekle unu ifade etmitir:
"Esir olmazdan nce Mslman olsaydn, seni ne esir eder, ne de maln ganimet olarak alrdk. Ama
imdi ksm bir kurtulua erdin. Artk seni ldrp ldrmemekte muhayyer deiliz, hayatn garanti
altnda, fakat esir olarak tutmak, balamak veya fidye mukabili brakmakta muhayyeriz, mal
iddiasnda da bulunamazsn."
Bu cevap slm'n harp hukukuyla ilgili bir hkmn beyan etmektedir: Bir esirin Mslman olmas
ganimet sahiplerinin onun zerindeki haklarn drmyor, nceki mallarna istihkak kazandrmyor.
Esr olmazdan nce Mslman olan, ganimet mal olmaktan kurtulur.
5- Bu rivayet Mslim ve Ebu Dvud'da nezir yani adakla ilgili blmde kaydedilmitir. nk
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, rivayetin en sonunda kaydedilen sz nezirle ilgili mhim iki
esas vazetmektedir:
1) Gnah olan bir eyi ilemek zere yaplan nezre uyulmaz.Yani, arap imek, zina yapmak,
annebabaya itaatsizlik etmek gibi dinin yasaklad amelleri yapmak zere edilen nezirler btldr.
Bunlara "nezirdir" diye uyulmaz. Bu eit nezirlere uymayan kimseye yemin kefreti de gerekmez.
Ebu Hanife, fi, Mlik hazretleri Dvud- Zhir ve cumhur-u ulem bu hkmde birleirler. Sdece
Ahmed bnu Hanbel, bir baka hadisle istidll ederek bu durumda yemin kefreti vermek gerektii
grndedir. Mezkur hadisi Hz. Aie rivyet etmitir: yani:
"Gnah amele nezredilmez, (edilmise fa edilmez, kefarette bulunulur) kefareti de yemin kefretidir."
Muhaddisler bu rivayetin zayf olduunda ittifak ederler.
2) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu hadiste beyan ettii ikinci hkm "Kii, ship olmad
bir eye nezrederse uyulmaz (batldr)" ifadesidir. Yani nezir yapan birisi nezrini kendi mlknde
olmayan bir eye izfe ederse demektir. Szgelimi: "Allah hastama ifa verirse falancann klesini
zad edeceim" veya "elbisesini veya evini tasadduk edeceim" demesi gibi.
Ancak, o anda zimmetinde olmayan bir mala izfeten nezirde bulunursa bu nezir sahihtir, borlanm
olur. Szgelimi: "Allah hastama ifa verirse Allah iin bir kle zad edeceim" dese, o srada klesi
veya kleyi satn alabilecek bir mal olmasa bile nezri sahih olur, hastas iyiletii takdirde bir kle
zad etmesi gerekir.
6- Bu hadisten, kadnlarn, dru'lharpten dru'l-slm'a hicret, ktlk yapmak isteyenlerden kama
gibi zarur durumlarda tek bana yola kabilecei hkm karlmtr. Bilindii zere eriat-
garrmz, kadnlarn "sefer mesfesine" yalnz balarna yolculuk yapmasna cevaz vermez, yannda,
kocas veya nikah dmeyen bir mahremi bulunacaktr. Bu rivayetten kadnn belirtilen zarur hallerde
seyahat yapabilecei hkmne varlmtr.
7- mam fi ve baz limler bu hadisten hareketle: "Kffr, Mslmanlarn maln ganimet olarak
aldklar takdirde, bu mala onlar temellk edemezler, yani Mslmanlar o mal tekrar ele geirecek
olsalar, eski shibine verilir, Mslmanlarn ganimeti saylmaz" demitir. nk Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) "Kii ship olmad bir ey zerine yapt nezre uymaz" diyerek, kadnn
bindii Adb'nn kadna ait olmadn ima etmi olmaktadr. Ancak Ebu Hanfe ve dier fakihler ehl-i
kfr, Mslmanlarn maln yamalayp ganimet yaptklar takdirde, onlarn mlk saylaca
grndedirler.195
195

] : 11
. .[ #
10. (1076)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Mrikler, bir mrikin cesedini parayla satn
almak istediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunun para ile satlmasna kar kt." [Tirmiz,
Cihd 35, (1715).]196
AIKLAMA:
Burada mriklerin para vererek almak istedikleri belirtilen cesed, Nevfel bnu Abdillah bni'lMure'ye aittir. Bu herif, Hendek Sava srasnda byk bir cr'etle hendei atlayp Mslmanlar
tarafna gemeyi becermiti, ancak hemen gebertildi. Mekkeliler, onun cesedini para vererek satn
almay teklif ettiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunu iitince:
"Bizim ne onun cesedine, ne de cesedinden gelecek paraya ihtiyacmz var" buyurmu ve cesedin
teslim edilmesini sylemitir. Halbuki, Mekkeliler bu cesed iin on bin dirhem teklif etmilerdi.
slm fukahas bu ve benzeri hadislere dayanara mriklerin cifelerinin para mukabili satlmasnn ciz
olmad hkmn ortaya koymulardr. "Cife sat, cifeye mukabil para alnmas caiz deildir,
nk lmtr, lye temellk etmek, ona mukbil bir ivaz almak caiz deildir" derler. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), cife ve putlarn satlmasn haram klmtr.197
NC BAB
CHADLA LGL TEFERRUAT
Bu babta drt fasl vardr

BRNC FASIL
EMN VE SULH
*
KNC FASIL
CZYE VE CZYE LE LGL HKMLER
*
NC FASIL
GANMETLER VE FEY
*
DRDNC FASIL
HED
BRNC FASIL
EMAN VE SULH
: 1

]
#

#

196
197


:
.

#

#

:
.
:

.

:#

. :

.
.

:

.

:

. .[

#
1. (1077)- Osman bnu Eb Hzm, babas vastasyla dedesi Sahr (radyallahu anh)'dan rivayet ediyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Tif'e kar gazveye kmt. Sahr bunu iitir iitmez, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a imdad etmek zere bir grup atlyla hareket etti. Ancak, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)' fetih yapmadan geri dnm buldu. Sahr, o gn Allah'a yemin ederek: "u
Kasr, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hkmne boyun emedike kuatmay kaldrmayacam"
dedi ve oradan ayrlmad. Nihyet ieridekiler Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hkmne boyun
ediler. Sahr, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a yle yazarak durumu bildirdi: "Emm ba'd: Ey
Allah'n Resl! Sakif senin hkmne boyun emitir. Ben, onlar svariler arasnda getiriyorum."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) "Essaltu Cmiatun" diye nida edilmesini emretti.198 Kahraman
(yani Sahr) iin: "Rabbim, u kahramana atlarn, adamlarn mbrek kl!" diye on kere dua etti.
Derken halktan bir grup Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yanna geldi. Mure bnu u'be sz
alp: "Ey Allah'n Resl! Sahr, halam yakalad. Halbuki halam Mslmanlarn girdii eye (imana)
girmiti" dedi. Reslulah (aleyhissaltu vesselm) onlar arp:
"- Ey Sahr, bir kavm Mslman oldu mu, artk kanlarn da mallarn da korumu olurlar. Mure'ye
halasn iade et!" dedi. O da kadn ona ide etti.
Sahr, Ben Sleym'e ait olan bir suyu Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den istedi. Ben
Sleym, slm'dan kaarak bu suyu terketmiti. Sahr: "Ey Allah'n Resl, beni ve kavmimi oraya
yerletir!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Pekla!" dedi ve onu oraya yerletirdi:
Sonra Sleymler Mslman oldular ve Sahr'a gelip suyu kendilerine iade etmesini sylediler. Sahr,
buna imtina edince Sleymler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a bavurdular:
"- Ey Allah'n Resl, biz Mslman olduk, suyumuzu ide etmesi iin Sahr'a geldik. O imtina edip
vermedi" dediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Sahr' artt. Gelince:
"- Ey Sahr, bir kavm Mslman olunca mallarn ve kanlarn korurlar, bunlara sularn geri ver!" diye
emretti. Sahr:
"- Bastne ey Allah'n Resl!" dedi.
Rvi der ki: "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yznn bu srada suyu Sahr'dan geri
almaktan duyduu haya sebebiyle gen kzn yz gibi kzardn grdm." [Ebu Dvud, Harc 36,
(3067).]199
AIKLAMA:
198
199
"es-Seltu Cmi'atun" henz ezan yokken, namaz vaktinde, cemaati toplamak iin bavurulan nid idi. "Namaz toplaycdr" demektir.
1- Hicr sekizinci senenin evval aynda cereyan eden Taif'in fethiyle ilgili bir vak'a anlatlmaktadr.
Sahr, Ebu Hazm Sahr bnu'l-Ayle bni Abdillah el-Becel el-Ahmes'dir. Kfe'de yerlemitir, Begav,
"Sahr'n bundan baka rivayeti yok" der.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Sahr'a suyu geri vermesini sylemesi, hukuk bir vecibe
olarak deil, gnllerini ho etmek iindir. Zira fkhen, esas udur: Kfir, maln brakp kanca ele
geirildi mi artk bu, fey olur. Bir kere, fey oldu mu ona Reslullah (aleyhissaltu vesselm) temellk
eder. Burada da yle olmu, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) temellk eder. Burada da yle olmu,
Resulullah (a.s) suyu Sahr'a balamt, artk bu mlkn, Mslman olmalaryla onlara gemesi
mmkn deildi. Ancak, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), suyu, Sahr'n rzasyla ondan alarak,
eski shiplerine, onlarn slm'a kazanlmas, dine ballklarnn artrlmas iin ide etti. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n suyu ide emrinin bu mahiyette olduunun en iyi delili, emri verirken
yznn kzarmasdr. Bu emirle Reslullah (aleyhissaltu vesselm), aslnda fkh bir hukukun
iadesini emretmemi, bir atfette bulunmasn sylemitir. Sahr (radyallahu anh) da bu emri hemen
yerine getirmitir.
Mure bnu u'be'nin halasn ide emri de bu mahiyette olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim
Huneyn Sava'nda ele geirilen Huneynli kadnlar da ilelerine, karlksz ide edilmeye Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) tarafndan tevik edilmi ve bunda muvaffak olmutur. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), ok saydaki askerin rzasn alarak, gnl holuuyla bu meselenin halline
husus gayret gstermitir. Keza Mreys Gazvesi'nde ele geirilen Ben Mstalik esirleri de bu yolla
balanarak gnlleri kazanlmtr.200

.
] : 2
: .
: .

: .

. .[#
:

2. (1078)- Zeyd bnu Abdillah anlatyor: "Biz Basra'da Mirbed denen yerde idik. Salar dank, bir
adam geldi, elinde krmz renkli bir deri paras vard. Kendisine: "- Kylsn galiba." dedik.
"- Evet!" dedi.
"- Elindeki u deri parasn bize ver (de ne var bir bakalm)!" dedik. Hemen alp iindekini okuduk.
u yazl idi: "Allah'n Resul Muhammed'den Ben Zheyr bnu Kays'a. Siz, yet Allah'tan baka ilah
olmadna ve Muhammed'in Allah'n elisi olduuna ehdet eder, namaz klar, zekat verir,
ganimetten bete biri, Peygamberin hissesini ve safiyy pay'n eda ederseniz, sizler Allah ve
Resl'nn emnyla emniyette olursunuz."
Biz: "Bu mektubu size kim yazd?" diye sorduk. "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)!" dedi. [Ebu
Dvud, Harac 21, (2999); Nes, Fey 1, (7, 134).]201
AIKLAMA:
1- Ebu Dvud bu hadisi "safiyy pay" zerine at bir babta kaydeder.
Safiyy pay nedir? bnu'l-Esr, en-Nihye'de, safiyy'i: "Ordu komutannn, taksimden nce ganimetten
kendisi iin ayrd ey" diye trif eder. Safiyye de denir, cem'i sefy gelir. Hz. Aie, Safiyye
(radyallahu anh) validemiz iin:

demitir. Yani: "Safiyye,

Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n (ganimetten ahsna hususi olarak) setii ey idi." nk

Hayber Sava'nda elde edilen esirlerden biri idi. Zlfikr adl klcn da Bedir Sava'nda bu ekilde
alnd belirtilir.
200
201

Tb, ganimetten, taksimden nce byle bir pay alma hakknn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)a
ait olduunu, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)tan sonra arkadan gelen imamlardan hibirine byle
bir hak tannmadn belirtir. El-Hidyede, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)n zrh, kln, criye
gibi bz ganimet mallarndan safiyy pay ald belirtilmitir. Ayn, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)n vefatndan sonra bunun kalkmas sebebiyle Drt Halifeden hi birinin safiyy almadn
belirtir.
Ebu Dvd'da, ayn babta kaydedilen bir baka rivayette, Katde, safiyy pay hakknda u bilgiyi verir:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gazve yapt zaman kendisinin sehm-i sfi'si vard. Onun
diledii eyden alrd. Safiyye (radyallahu anh) validemiz bu sehm'dendi. Gazveye Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bizzat katlmazsa, bu pay ona ayrlrd, ancak bu durumda seme hakk
yoktu. (Ne ayrlmsa onu kabul ederdi)" (Bak: 1125. hadis).
2- Mirbed: Basra'nn en mehur, en gzel mahallesi olduu belirtilir.
3- Ganimet ve Fey: Bu vesile ile, cihad bahsinde ska geen bu iki tbirin de aklanmasnda fayda
var:
Alimler "gnimet" ve "fey"in tarifinde ihtilf ederler, ikisi bir mi, ayr m?
At bnu Sib'e gre, ganimet: Mslmanlarn mriklere galebe alarak zor yoluyla onlardan elde
ettikler maln ismidir. Ele geirilen arazi ise, o "fey"dir.
Sfynu's-Sevr'ye gre: "Ganimet: Kffrn malndan savala zor yoluyla alnan maldr. Bu be
hisseye ayrlr. Drt hissesi savaa katlanlara aittir:
Fey ise: Savamakszn sulh yoluyla kffrdan alnan maldr. Bunda humus (bete bir) yoktur. Fey,
Allah'n zikrettii kimselere aittir (Har 6-7).
Bu hususta u grler de ileri srlmtr:
* Ganimet, kffarn malndan kahr ve galebe yoluyla zorla elde edilen maldr.
Fey de zerine at ve deve srlmeksizin elde edilen maldr: r, cizye, sulh ve bar yoluyla elde
edilen emvl gibi.
* Fey de ganimet de ayn eyi ifade eder, ayn ey iin kullanlan iki farkl isimdir.
Ulemnn ummiyetle benimsedii gerek u ki: "Fey" ve "ganimet" farkl eylerdir. Fey: Kffrdan
at ve deve kulanmadan alnan mallardr. Ganimet ise at ve svari kullanarak, savaarak kahr ve
galebe yoluyla zorla alnan mallardr. Ganimete Cenb- Hakk u yette yer vermitir. "...Ele
geirdiiniz ganimetin bete biri Allah'n, Peygamber'in, yaknlarnn, yetimlerin, dknlerin ve
yolcularndr" (Enfal 41). Mfessirler ounlukla, "Allah'n" tbirinin, teberrken balang kelimesi
olarak kullanldn, bunun ayr bir pay olmadn sylemitir. yle ise Allah ve Resl'nn pay tek
bir paydr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra, ganimetteki (veya feydeki) "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n pay" ne olacak? Alimler bu hususta da farkl grler ileri srmtr. Ahmed bnu
Hanbel ve afi hazretleri bunun, gnmzde amme hizmetlerine ve slm' kuvvetlendirecek ilerde
harcanmas gerektiini sylemitir. Hz. Eb Bekir ve Hz. mer (radyallahu anhm)'in bu hisseyi, at
ve silha harcadklar rivayet edilmitir. Katde: "halifeye aittir" demitir.
Ebu Hanfe merhum: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ganimetteki hissesi, vefatndan sonra,
humsa ide edilir ve hums bee deil, drde taksim edilir" demitir. Bu drt kalem: "Yaknlar,
yetimler, miskinler, yolcular"dr. "Yaknlar" tbiri, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in
akrabalarn kasteder. Bunlar hususunda da ihtilf edilmitir:
* Btn Kureylerdir.* Sadaka helal olmayanlardr,
* Ben Him'dir.
* Ben Him, Ben Abdilmuttalib'tir, bunlarn kardeleri bile olsalar Ben Nevfel ve Ben Abdi
ems'e bir ey verilmez (afi).
Keza, yaknlarnn hissesi bugn sbit mi deil mi? bu da ihtilafldr. ounluk sabit olduuna knidir:
"Humsu'lhums'tan fakir ve zengin olanlarna kadna bir, erkee iki olarak verilir" demilerdir. mam
Mlik ve fi hazretleri bu grtedir.
Ebu Hanife merhum, sbit olmad kanaatindedir.
Hanefler: Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hissesi ile "yaknlarnn (zevi'lkurb) hissesi
humsa ide edilir ve ganimetin bete biri ksma ayrlr: "Yetimler, miskinler ve yolcular iin"
demilerdir.
"Sabittir" diyenlerin delili, meselenin Kur'n ve snnette gelmi, drt halife zamannda da aynen
uygulanm olmasdr. stelik halifeler bu pay verirken zenginfakir ayrm yapmam, fakire daha ok
verme cihetine gitmemitir. nk Reslullah (aleyhissaltu vesselm) "zevi'lkurb" hissesini

datrken, ok zengin olmasna ramen Abbs'a da vermiti.
Humstan bir pay yetimlere dir. Yetim, babas olmayan blua ermemi Mslman ocuktur, muhta
iseler bunlara verilir.
Miskinler: Fakir ve ihtiya shibi Mslmanlardr.
Yolculara gelince bu uzaktan gelmi yolcudur. Memleketinde mal olsa bile, yolculuk halinde ihtiyac
varsa, ona da humustan deme yaplr.
Ganimetin geri kalan drt hissesi savaa katlanlara datlr. Atl hisse alr: Biri kendisi, ikisi at
iin. Piyde olan tek hisse alr. Bu Cumhur'un grdr.
Savaa kadn ve kle ve ocuklar da katlm ise bunlar taksimden muayyen bir pay almazlar, takdire
kalm olarak komutanca bir bahite bulunulur. stil edilen yerlerdeki akar da, menkul gibi taksim
edilir.
Mslmanlardan biri bir mrik ldrecek olursa selebi (mriin zerindeki silah, elbise ve serveti)
ldrene aittir, paylamaya dahil edilmez.
Komutan, ecaat ve farkl gayret gsteren askerleri husus ekilde mkfaatlandrabilir, bu cizdir. Sz
konusu mkfaat nereden verilmeli? sorusu, alimleri farkl cevaplara sevketmitir: Bazlar
humsu'lhums'taki Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hissesinden demitir. bnu'l-Mseyyeb ve
fi hazretleri bu grtedir. Bazlar: "Bu, ganimetten hums alndktan sonra, gazilerin hissesi olarak
geri kalan drt hisseden verilir" demitir. shak bnu Rhuye ve Ahmed bnu Hanbel bu grtedir.
Bir grup lim de: "Mkfaat, ganimetin tamamndan, taksimden nce, tpk seleb'in ldrene verilmesi
gibi, ayrlr, geri kalan taksim edilir" demitir.
Fey'e gelince, buna, daha nce belirtildii gibi, ehl-i kfrden savasz alnan mallar girer:
* Sulh anlamas artna uygun olarak alnanlar,
* Cizye olarak alnanlar,
* Ticaret iin daru'l-slm'a girenlerden alnan gmrk vergileri,
* Dr- slm'da lp varisi olmayanlarn mallar, vs.
Fey malnda tasarruf hakk, salnda sdece Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e aittir. Hz.
mer yle demitir: "Cenb- Hakk, fey'de tasarruf hakkn sdece Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a tanmtr, ondan sonra kimseye bu hak tannmamtr" ve u yeti okumutur. (Melen):
"Ey iman edenler, onlarn mallarndan Allah'n peygamberlerine verdii eyler iin siz ne at ve ne de
deve srdnz, fakat Allah peygamberlerine, diledii kimselere kar stnlk verir. Allah hereye
kdirdir" (Har 6).
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) feyden bakmyla mkellef olduu ailesine yllk nafakalar iin
harcar, geri kalan da "Allah mal" olarak at ve silaha harcard.Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan
sonra, fey'in harcanaca yerler hususunda limler farkl grler ileri srmtr: Bir ksm: "Bu
imamlara aittir" demitir.
mam fi'nin iki farkl gr vardr:
1- "simleri divanda yazl olan savalara aittir. nk, dman korkutmada Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n yerini bunlar almtr."
2- "Mslmanlarn amme hizmetlerine aittir, nce savalara ihtiyalarn grecek ekilde denir,
sonra ehemmiyet srasna gre, amme ilerine harcanr" demitir.
Fey'in bee blnmesi hususunda da ihtilaf edilmitir. fi hazretleri: "Bee ayrlr, bete biri
ganimetten humsu olanlara ayrlr ve bu hisse tekrar bee ayrlr, drt hisse savalara ve amme
hizmetlerine ayrlr" der.
Ancak ounluun gr, fey'in bee taksim edilmeyecei, tamamnn tek bir kalem olarak
harcanaca, bunda btn Mslmanlarn hakk bulunduu esasnda toplanr.202
#

] : 3

202
#

#

. :
.

: .
#

:
:
.
#

: .

#

. .[

3. (1079)- mir bnu ehr (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
(peygamber olarak ortaya) kt zaman, Hamdn kabilesi bana: "Gidip u adam hakknda aratrp
bize haber getirebilir misin? yet bizim admza memnun kalrsan biz de onu kabul ederiz, ayet
beenmediin bir husus olursa biz de reddederiz" dediler. Ben de: "Pekla!" dedim.
Yola kp Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in yanna kadar geldim. (Grdm, inceledim ve)
memnun kaldm. Kavmim de Mslman oldu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), meyr Z
Merrn'a u mektubu yazd."Rvi devamla der ki: [Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mlik bnu
Mirre er-Rehv'yi Yemen'in tamamna (eli olarak) yollad. Akk Z Hayvn Mslman oldu."
Rvi devamla der ki: "Akk'a: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a git, kyn ve maln iin
kendisinden emn al" dendi. O da hemen Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a geldi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) kendisine u eman mektubunu yazd:
"Bismillahirrahmanirrahim, Allah'n Resl Muhammed'den Akk Z Hayvn'a: "Eer arzisinde,
malnda, klesinde (slm'a) sadk kalrsa, kendisine emn vardr, Allah'n ve Allah'n Resl
Muhammed'in garantisi vardr. Bu emn Hlid bnu Sad bni'l-s yazd." [Ebu Dvud, Harc 27,
(3027).]203
AIKLAMA:
1- slm'n civarda duyulmas ile, hsl olan akslamelden bir ksmna gzel bir rnekle
karkaryayz: Tecesss, aratrma ve kendiliinden Mslman olma.
Ancak hemen belirtelim ki, bu vakann Mekke fethinden sonra cereyan etmi olma ihtimali kuvvetli
gzkyor. Niin byle sylediimizi belirteceiz.
2- Hemdn, Yemen'de bir kabile addr. Hadisi rivayet eden mir bnu ehr el-Hemdn, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Yemen'e gnderdii millerden biridir. Ebu Dvud'da zetlenerek
kaydedilen rivayet Ebu Ya'la'da teferruatl olarak kaydedilmitir: "Hemdn, Hakl denen (mstahkem)
bir daa snarak, ordularn ulamasndan emin kalm bir yerdi. Allah onu, ranllar gelinceye kadar
(yabanc istilasndan ) korumutu. Halk onlarla (ranllar), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
zuhuruna kadar savamaya devam etti. O zaman Hemdn halk bana: "Ey mir bnu ehr, sen kendini
bileliden beri meliklere nedimlik yaptn. u adama da gidip bizim iin aratrma yapabilir misin, bizim
admza ne kabul edersen biz ona uyar, yerine getiririz. Beenmediin bir eyi de beenmeyiz"
dediler. Ben: "Pekla" dedim. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a kadar geldim, yannda oturdum.
Derken bir grup geldi ve: "Ey Allah'n Resl! Bize nasihatta bulun!" dediler. Onlara: "Allah'tan
korkmanz tavsiye ederim. Sakn Kurey'in szn dinlemeyin, onlarn yaptklarna armayn" dedi.
Bu nasihatle yetindim..."
3- Sadedinde olduumuz rivayet Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Z Merrn'a yazd bir
mektuptan bahseder, fakat mektubu kaydetmez.
Z Merrn, Umeyr el-Hemdn'nin lakabdr. Bu zat, Mclid bnu Sad el-Hemdn'nin ceddidir,
bnu'l-Esr, Zeheb gibi bir ksm mellifler onun sahabi olduunu belirtirler. Yukarda zikri geen
mektupla ilgili rivayetini Tabern yle kaydeder:
"Reslullah
(aleyhissaltu
vesselm)'n
mektubu
bize
geldi.
yle
yazyordu:
"Bismillahirrahmanirrahim, Allah'n Resl Muhammed'den Umeyr Z-Merrn'a ve Hemdn
halkndan Mslmn olanlara, size selam olsun. Ben kendisinden baka ilah bulunmayan Allah'a olan
hamdimi size beyan ediyorum. Emm ba'd: slm'a girdiiniz haberi, Rum diyarndan geldiimiz anda,
203
bize ulat. Size mjdeler olsun, zira Allah, hidayetiyle sizi doru yola sevketmi bulunuyor. Sizler,
Allah'tan baka ilah olmadna ve Muhammed'in Allah'n elisi olduuna ehdet ettiniz, namaz
kldnz, zekt ed ettiniz mi, artk Allah ve Resl'nn, kanlarnz ve mallarnz zerinde garantisi
vardr. Keza zerindeki halk Mslman olan btn arazi dayla, shiliyle bu garantiye dhildir,
kimseye zulm ve sknt yaplmayacaktr.
Bilesiniz, sadaka ne Muhammed'e ne de ehl-i beytine hell deildir. Mlik bnu Mirre er-Rahv,
kayb (srr) korudu, emneti (vazifeyi) ed etti, mektubu (haberi) getirdi. Ona iyi davranmay
emrediyorum. nk o, kavmi iinde itibarl birisidir. Bu mektubu Ali bnu Eb Tlib yazd."204
4- Rivyette Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, Akk el-Hemdn' ye de bir mektup yollad ifade
edilmektedir. Z Hayvn (veya Z-Hayvan) Akk'n lakabdr.
Bezzr'da gelen rivayette biraz daha aklamaya rastlanmaktadr: "Akk Z Hayvn Mslman oldu.
Kendisine: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gitsen, adamlarn ve maln iin bir emn alsan"
dendi. Akk'n orada bir ky ve klesi vard. Akk, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gitti ve: "Ey
Allah'n Resl, (senin gnderdiin eli) Mlik bnu Mirre er-Rahv bize geldi, slm'a davet etti.
Biz de Mslman olduk. Orada benim arazim ve klelerim var. Bana yazl bir emn berat ver" dedi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona bir berat yazd..."
5- Yazma ile ilgili rivayetler, yazl vesikalar sanki Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) eliyle
yazm gibi bir slupla ifade edilmektedir. Bu, yanl anlamaya meydan vermemelidir. Kaydedilen
rneklerde de grld zere, bu mektuplar Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n katiplari
yazmaktadr, kendisi deil. Hepsinde olmasa bile ounda mektubu yazan ktibin ismini en sonda
grebilmekteyiz: "Bu mektubu.......... yazd" diye.205
] . 4

#

#
#

. :

#

#

: #
. .[

4. (1080)- Ka'b bn Mlik (radyallahu anh) anlatyor: "Ka'b bnu'l-Eref, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n aleyhine hicviyeler dzyor ve bunlarla Kurey kfirlerini, ona kar tahrik ediyordu.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Medine'ye hicretle geldii zaman, ehrin ahalisi kozmopolitti: Bir
ksm Mslman, bir ksm putlara tapan mrik, bir ksm da Yahudi idi. Yahudiler, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) ve ashabna rahatszlk veriyorlard. Cenab- Hakk, Resl'ne (aleyhissaltu
vesselm) sabr ve af emrediyordu. Allah u yeti onlar hakknda inzl buyurmu idi. (melen): "Hi
phesiz, sizden nce kitap verilenlerden ve Allah'a e koanlardan ok zc szler iiteceksiniz.
Sabreder ve Allah'a kar gelmekten saknrsanz bilin ki, bu zerinizde sebat edilecek ilerdendir"
(l-i mrn 186).
Ka'b bnu'l-Eref, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e eza vermekten bir trl vazgemiyordu.
Sonunda Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Sa'd bnu Mu'z (radyallahu anh)'a, onu ldrecek birini
yollamasn emretti. Onu Muhammed bnu Mesleme (radyallahu anh) ldrd. Ka'b ldrlnce,
Yahudiler ve mrikler ok korktular. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gelerek: "Arkadamz
Mnay tesbitte Muhammed Hamidullah'n el-Vessyye'sinden istifade ettik. (Avnu'l-Ma'bud'daki vechi ile, Vesik'teki vechi arasnda
baz farklar mevcuttur).
205
204
geceleyin kapsn alarak ldrdler" dediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlara Ka'bu'lEref'in gemite sylediklerini hatrlatt. Sonra da hepsini kendisiyle onlar arasnda yaplacak ve
(erirlerin uyarak skntlar) sona erdirecek bir antlama imzalamaya ard. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) onlarla kendisi ve btn Mslmanlar arasnda muteber olacak yazl bir antlama yapt."
[Ebu Dvud, Harc 22, (3000).]206
AIKLAMA:
Yahudi ir Ka'bu'l-Eref'in ldrlmesi vak'as 4243 numaral hadiste genie aklanacaktr.207
]

#

: 5

. .[

5. (1081)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
Necrnllarla iki bin takm elbise zerine sulh yapt. Yarsn Safer aynda, yarsn da Recep aynda
Mslmanlara teslim edeceklerdi. Ayrca gazvede kullanmak zere riyeten otuz zrh, otuz at, otuz
deve ve her eit silahtan otuzar aded vereceklerdi. Mslmanlar, bunlar, Yemen'de ihanetli bir harb
olduu takdirde Necranllardan alp kullanacaklar, sonra ide edeceklerdi. Buna mukbil
Mslmanlar da Hristiyan mbedlerini ykmayacaklar, din-ilm reislerine dokunmayacaklar, bir
hdise karmayp yahut da fiz yemedikleri mddete dinlerinde rahatsz etmeyeceklerdi." [Ebu
Dvud, Harc 30, (3041).]208
AIKLAMA:
Bu hadis Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Necran Hristiyanlar ile yapt antlama artlarn
bildiriyor.
1- Necrn, Yemen'in, Mekke cihetine den bir karyesininin addr. Halk aslen Arap olmasna
ramen Hristiyanlam idi. Mekke fethinden sonra Mslmanlarla bir antlama yapmak mecburiyeti
hisseden Necrn Hristiyanlar da Medine'ye bir heyet gnderirler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
onlara slm olmay teklif eder. Hz. s'nn ahsiyeti zerinde mnkaalar olur. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) onlara iyi davranr. Hatta bir pazar gn ibadet etmek isterler. bnu Him'n
kaydna gre Reslullah onlara Mescid-i Nebev'yi gsterir. Orada, kendi dinlerine gre, douya
ynelerek ibdet (yin) icra ederler.
Btn iyi davranlara, slm ve bilhassa Hz. s'nn gerek ahsiyeti zerine yaplan mkul
aklamalara ramen, bunlar kendi inanlarnda delilsiz direnmeye devam ederler. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), onlar gittikleri yolun btllnda ikna etmek zere, -yet-i kerimenin
emriyle- mbhele denen lnetlemeye dvet eder. Ayet yle (melen): "Sana gelen ilimden sonra
artk her kim seninle mnkaaya kalkarsa yle de: "Gelin oullarmz ve oullarnz, kadnlarmz
ve kadnlarnz, kendimizi ve kendinizi aralm, sonra lnetleelim de, Allah'n lnetinin yalanclara
olmasn dileyelim." (l-i mrn 61.)
Bu vzh teklif karsnda, istire iin izin alan heyet, aralarnda : Gryorsunuz, Muhammed hak
peygamberdir... Biliyorsunuz, bir peygamberle lnetlemeye cret eden hibir kavim yoktur ki,
bykleri sa kalm, kkleri de bym olsun. Bu durumda mbhaleyi kabul, sonumuzun
gelmesi demektir" diye mzkerede bulunurlar. Mbhale teklifini kabul etmemeye, Mslmanlar
memnun edecek bir antlama yapmaya karar verirler.
u halde, sadedinde olduumuz rivayet, bu antlamann ihtiva ettii artlar aklamaktadr.
208
206
207
2- Atlamadan anlalan bir husus udur: Necrn halk, elbise imlatnda temyz etmi kimselerdir.
Bu sebeple Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlardan takm elbise istemitir.
3- Reslullah (aleyhissaltu vesselm),Yemen cihetinde, yaplan antlamalara ihnet hareketleri
beklemekte, onlara kar kullanlacak techizatn bir miktarnn Necran halk tarafndan hazr
bulundurulmasn salayarak ihtiyat tedbiri alm olmaktadr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
riyeten alnp, kullanldktan sonra geri verilecek olan bu malzemeyi veya bedelini, riyeten deil,
aynen de bir defaya mahsus olarak taleb edebilir ve alabilirdi. stedii zaman hazr olarak bulup
kullandktan, ihtiya bittikten sonra ide edilmesi daha avantajl bir durum arzetmi olmaldr.
4- evkn, sulh antlamasna dhil edilen bu riyet maln da bir nevi cizye saylacan, ancak cizye
sfatyla alnmadn syler.
5- Hattb der ki: "Bu rivayet immn sulha mukabil, alnacak madd ivaz (ayn veya nakd emvli)
miktarca, kar tarafn tkatna gre onlarn da rzasyla artrp eksiltme yetkisine sahip olduunu
gstermektedir. Kez, bu rivyet, riyetin de art olarak sulh antlamasna konabileceine delildir."
6- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), vefat annda, Yahudi ve Hristiyanlarn Cezret'l-Arap'tan
srlmesini, Arap yarmadasnda slm'dan baka bir dinin barnamayacan vasiyet etmitir. Bu
vasiyete uyan Hz. mer (radyallahu anh), Necrnllarn emvlini satn alarak, kendilerini Irak'ta,
Kfe'ye iki gnlk mesfede Nehr-Ebn kyne srer. Necrnllar, Hz. Ali halife olunca, gelip: "Ey
Ali, senin dilinle efaat diliyoruz, senin elinle yazlan bir sulh yapmtk. mer bizi yurdumuzdan
srd. Ltfet, yurdumuzu bize ide et!" derler. Hz. Ali (radyallahu anh): "Olur mu yle ey! Hz.
mer bu iin yetkilisiydi, onun icraatndan hibir eyi deitirmem!" der. Mu'cemu'l-Bldn'da
belirtildii zere, Necrnllar, bu yeni yerleim blgesine de Necrn adn verirler.209
: ] : 6

. .[

#

6. (1082)- Ziyd bnu Hudeyr anlatyor: "Hz. Ali (radyallahu anh) buyurdu ki: "Eer sa kalrsam,
Ben Talib Hristiyanlarnn eli kln tutanlarn ldrp, ocuklarn esir edeceim. nk
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n onlarla yapt antlamay elimle bizzat yazdm: "ocuklarn
Hristiyanlatrmayacaklar" art vard. " [Ebu Dvud, Harac (30, 40)210.]
AIKLAMA:
1- Ben Talib, Reba airetine bal bir Arap kabilesidir. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ve
Hz. mer (radyallahu anh) zamannda slm Devleti ile olan mnasebetleri hususunda trih kitaplar
ihtilfl bilgiler sunar. Her hl u krda 9. hicr senede bir ksm Mslman olmutur. Mslman
olmayanlar da ocuklarn Hristiyanlatrmama art ile Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le
antlama yaparlar.
Yukardaki rivayetten onlarn bu antlamaya uygun hareket etmedikleri anlalyor. Zira Hz. Ali,
"Onlar verdikleri szde durmadklar iin, mrm olursa ilk frsatta zerlerine gidip cezalarn
vereceim..." mnasnda niyetini izhr etmitir. Zra, ulem: "arta uymayanlar, antlamann getirdii
garantiyi kaybederler" der.
Rivyetler Taleblerin (Talib de denir) Hz. mer zamannda muzaaf sadaka deme art ile
antlama yaptklarn kaydeder. Beyhak'nin bir rivayeti, bunu verdikleri vergiye "cizye" dedirtmemek
iin yaptklarn aklar: "Hz. mer Ben Talib Hristiyanlar ile, sadakann katlanmas art zere
antlama yaparken dediler ki: "Biz Arabz, biz acemlerin dediini dememeliyiz. Bizden,
birbirinizden aldnz ekilde vergi aln!" Bu szleriyle "sadaka" aln demek isterler. Hz. mer
(radyallahu anh):
"- Hayr, bu olamaz, nk sadaka Mslmanlara farz olan bir vergidir (ibdettir)" der. Onlar:
"Sadaka ismi altnda al da istediin kadar miktarn artr, yeter ki cizye adyla alma!" derler.
Hz. mer, teklifi kabul etti. Her iki taraf da "sadaka"larnn katlanmas hususunda mutbakata
vardlar."
209
210

Rivyetlerde tasrih edilmemi olsa da Hz. mer zamannda, Taliblerle olan antlamann yeniden
gndeme gelmesinde, onlarn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le olan antlamalarndaki
"ocuklarn Hristiyanlatrmama" artna uymam olmalarnn rol dnlebilir. Zra, yaplan
antlamada bu madde yenilenmektedir. bnu Eb eybe'nin rivayetinde belirtildii zere bu antlama
esas maddeye mildir:
* "Zekat" iki kat deyecekler.
* ocuklarn Hristiyanlatrmayacaklar.
* Kendileri de baka bir dine zorlanmayacaklar.
te, sadedinde olduumuz rivyet, ocuklarn Hristiyan yetitiren Taliblerin, antlama artn
bozduklar iin, Hz. Ali (radyallahu anh)' nin cezalandrma azmini ifade etmektedir.211
] : 7
#

:
#

:

#

:

.

. .[
7. (1083)- rbz bnu Sriye es-Slem (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'la Hayber Kalesi'ne indik. Beraberinde baka birok Mslman da vard. Hayber'in shibi
(lideri) cebbr, mtekebbir birisi idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gelerek:
"- Ey Muhammed! Sizin eeklerimizi kesmeye, meyvelerimizi yemeye, kadnlarmz dvmeye
hakknz m var?" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu szlere fkelenerek emretti:
"Ey bnu Avf, merkebine bin ve yle nida et: "Haberiniz olsun, cennet sdece m'minlere helldir,
namaz klmak zere toplann!"
Rvi, devamla, der ki: "Cemaat topland. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlara namaz kldrd.
Sonra da kalkp unlar syledi:
"- Sizden biri, (rahat) koltuuna kurulup, Allah'n sdece u Kur' n'da yazdklarn m haram ettiini
sanyor? Haberiniz olsun, vallahi ben (Allah'n yasaklarn) duyurdum, (Kur'n'da olmayan hayrlar)
emrettim, birok eylerden sizleri yasakladm; bunlar, Kur'n'n bir misli kadar ve belki de daha
oktur. Allah Tela hazretleri, Ehl-i Kitab'n evlerine izinsiz girmenizi helal klmamtr. Kadnlar
dvmenizi, borlarn (olan cizyeyi) verdikten sonra meyvelerini yemenizi de helal klmamtr." [Ebu
Dvud, Harc 33, (3050).]212
AIKLAMA:
1- Rivyetten anlald zere, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' bu konumay yapmaya sevkeden
mil, Hayberli liderin sert trizidir. Bu trizden, Hayber'e gelen Mslmanlarn, Hayber Yahudilerine
ait bahelerden meyve kopardklar, eti henz haram edilmemi bulunan eeklerinden kesmi
olduklar, bu davranlara mni olmak isteyen kadnlar dvdkleri anlalmaktadr.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Shib-u Hayber'in ikyeti zerine, ikyet edene deil,
askerlere kzp, nasihat etmek zere topluyor, namaz kldrp, arkadan yapt konumada u hususlara
dikkat ekiyor.
211
212

1) slm'n vazettii haram ve hell listesi, Kur'n'da gelenlerden ibret deildir. Kendisi de Kur'n-
Kerim'de aklananlarn saysna denk, hatta daha fazla miktarda haram ve hell beyan etmitir, byle
bir yetkiye sahiptir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kur'n- Kerim'i "tebli" ve "tebyin" (= aklama) vazifesinden
baka bir de "ter" yani ahkm koyma vazifesi olduunu, bizzat Kur'n- Kerim, mkerrer yetleriyle
haber vermektedir.
2) "(Rahat) koltuuna kurulup..." tbiriyle Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "chilne.." demek
istedii belirtilmitir. Yani ilim iin hocaya gitme, seyhat etme gibi meakkatlere katlanmadan, ilim
renme ilesi ekmeden, konforla denmi, binbir lks ile tezyin edilmi evinde oturduu yerde,
kolaydan kendine gre hkm yrtp ahkm kesecekler ve zannedecekler ki, din, Kur'n'dan
ibarettir. Haram ve helli renmekte, dini anlamakta Kur'n yeterlidir. Aliyyu'l-Kr, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n burada, din meseleler karsnda titizlik gstermeyen, mreffeh,
mtekebbir ve cebbr kimselerin hallerini tasvir ettiine dikkat eker.
Hemen belirtelim ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu vasfta insanlarn zuhur edeceini
mmete haber vermeye ayr bir ehemmiyet atfetmitir. Onlar hakknda mkerrer uyarlarn hadiste
vrid olmas, bunlarn mnferid ahslar deil, kyamete kadar ska grlebilecek, cidd tahribatlar
bile yapabilecek bir "zmre" olacana delil olmaktadr.
3) Ehl-i zimme (gayr-i mslim vatandalar), slm memleketinde mal, can, rz ynleriyle emniyet
altndadr. zni olmadan evine girilemez, malna, canna dokunulamaz. Cizye denen vergisini verdii
mddete bu temel haklardan istifade eder, kanunun, devletin korunmas ve himayesi altndadr.213
: #
] . 8

. .[

8. (1084)- Cheyneli bir adam anlatmtr: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdu ki:
"- Sizler muhtemelen bir kavimle savap onlara galebe alacaksnz. Onlar mallaryla kendilerini ve
ocuklarn size kar koruyacaklar."
Said (bnu Mansr) rivayetinde der ki: "Sizinle belli artlarla sulh yaparlar." (Bu cmleden sonra
Msedded ve Sad bnu Mansur u ifadede) ittifak ederler:"...Artk onlardan (sulh srasnda
belirlenenden) baka bir ey alamazsnz, Zra bu size yakmaz." [Ebu Dvud, Harc 33, (3051).]214
AIKLAMA:
1- Senet ynnden munkat saylan bir rivayetle kar karyayz. Zra senette mehul bir rvi var:
Cheyne'den biri. Bu eit kimselere mehul denir. Bu durum senette bir nevi inkt hsl eder.
2- Hadiste, galebe alnan dmanla sulh yaplabilecei, onlardan salanan bir ksm madd
avantajlarla, onlarn canlarnn ve ocuklarnn kendilerine balanabilecei ifade edilmektedir. Daha
mhimmi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sulh antlamas srasnda tesbit edilen artlar dnda,
bilhere baka bir talepde bulunulmamasn ird ediyor. Kur'n- Kerm ahidlere sadkati emrettii
(Maide 1; sra 34) iin, antlama artlarnda tesbit edilenlerden baka eyler taleb etmek ahde
vefaszlk olur. Gerek Kur'n ve gerekse hadisler dmandan taleb edilecek avantajlara snr koymaz.
yle ise antlama srasnda ne kopartlabilirse kopartlr, dmana kabul ettirilen herey sulh art
yaplabilir, ama, bunlar dnda, sonradan baka bir talebde bulunulmaz. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm): "(Sonradan talebde bulunmak) size yakmaz" buyurmutur.
3- Ebu Dvud, bu rivayeti Msedded ve Said bnu Mansur'un baz farkllklarla rivayet ettiine dikkat
ekiyor ve son cmlede her ikisinin de ittifak ettiini belirtiyor.215

215
213
214

: # ] . 9

. .[
.
:
9. (1085)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurdular:"Mslmanlar arasnda, haram hell, helli de haram etmedike sulh cizdir." Yine
buyurdular ki: "Mslmanlar haram hell, helli de haram etmedike kabul etmi bulunduklar
artlara uyarlar." [Ebu Dvud, Akdiye 12, (3394); Tirmiz, Ahkm 17, (1352).]216
AIKLAMA:
M'minlerin ister kendi aralarnda ve isterse kffarla aralarnda yapacaklar antlamalarda uyulmas
gereken bir ereve izmektedir:
* Haram hell, helli haram klacak hibir antlama meru deildir. Byle bir antlama yaplamaz.
* Byle bir antlama u veya bu ekilde yaplm, icbar edilmi veya devralnm ise, buna uyulmaz.
* Haram hell, helli haram etme artna mil olmayan antlamaya uymak farzdr, uymamak, ihll
etmek, nakzetmek haramdr.217
: #

] : 11
:
.
#

. .[

10. (1086)- bnu'l-Mseyyeb anlatyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber Yahudilerine unu
syledi:
"Mahsult, sizinle bizim aramzda olmak artyla sizi Allah'n brakt mddete yerinizde
brakyorum."
Reslllah (aleyhissaltu vesselm) Hayber'e (tahminci olarak) Abdullah bnu Revha (radyallahu
anh)'y gnderdi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la Yahudiler arasnda, mahsln miktarn
tahmin ve takdir iini o yapm, neticede, onlara: "sterseniz siz aln, isterseniz bana kalsn" demiti.
Yahudiler mahsln kendilerine kalmasn tercih ettiler." [Muvatta, Mskat 1, (2, 703).]218
AIKLAMA:
1- Hayber, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) devrinin byk ehirlerinden biriydi. Medine'ye am
cihetinde 8 berd mesafede kalelerle evrili bir ehir. Mslmanlar buray, Hudeybiye Sulh'nden
sonra yedinci hicr senede, on ksur gnlk kuatma sonunda fethetmilerdir.
Sahheyn'den gelen bir rivayete gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber'i fethettii zaman
Yahudileri oradan srmek istedi. Ancak, alma tammen kendilerinden olmak zere mahsln
yarsn vermek artyla yerlerinde kalma teklifinde bulundular. Bunun zerine: "Allah'n kalmanz
diledii mddete ben de sizi yerinizde brakyorum" dedi.
2- Bazlar, burada mehul mddete tlik eden mskt akdinin cevzna delil grmek istemitir.
Ancak, Zrkn'nin aklad zere, byle bir ey szkonusu deildir. nk, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), kffr Cezret'l-Arap'tan karmaya kararl idi, tpk Kuds'e mteveccihen
namaz kld halde Ka'be'ye ynelmeyi arzulamas ve bu hususta vahiy beklemesi gibi. Zra
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ciddi kararlarda hep vahiy beklerdi. u halde bu meselede de
kararn Yahudilere bildirmi, haklarnda -lm nna kadar bildirilecek- vahyin gelmesini
beklemitir. Nitekim, lm srasnda vahy-i lh gelmi ve buna dayanarak:

218
216
217
"Arap memleketinde iki din kalmayacaktr" demitir. Bilhare Hz. mer bu hadisi iitince219 gerekten
sahih mi, deil mi aratrp, shhatine kni olunca, gayr-i mslimleri Arabistan Yarmadas'ndan
srmtr.
"Bu rivyette, mddete mehul olan vdeye tlik edilecek mskt anlamasnn cevzna delil var"
diyenlere: "Bu, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a has bir tatbikattr, bakalarna delil olamaz" diye
de cevap verilmitir, nk bu eit antlamalarda mddet tyini arttr.
Hadisle ilgili baka mtlaalar da ileri srlmtr, hepsini kaydetmeyeceiz.
Mskat, sulamak mnasna gelen saky'dan alnmadr. Fkh stlah olarak: Ba ve baheyi, -meyve,
hububat ve sebze nevinden her eit- mahslatnn bir ksm mukabilinde birine vererek brakmaktr.
3-Reslullah (aleyhissaltu vesselm), kacak mahsl tahmin etmek zere, bu iten anlayan husus
memurlar gnderirdi. lk defa, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n irlerinden ve ilk
Mslmanlardan olan Abdullah bnu Revha (radyallahu anh)'y gndermitir. Abdullah, Mta
Gazvesi'nde ehid den komutanlardan biridir.
Hz. Cbir (radyallahu anh)'den gelen bir rivayette, Abdullah bnu Revha, mahsulat 40 bin vask (17)
olarak tahmin etmitir. Abdullah onlara: "ster bunun bedelini deyerek mahsl siz aln, isterseniz
biz size deyelim, mahsl bizde kalsn" diyerek tercihi onlara brakm, Yahudiler 20 bin vask
deyerek mahsln kendilerinde kalmasn tercih etmilerdir.
Hemen belirtelim ki, bu hadis tatbikatta farkl yorumlara sebep olmutur. Mskt denen ortaklk
nevinde, nceden yaplan tahmine gre amel ciz deildir, taksim tartlarak yaplr. Bu sebeple
Abdullah bnu Ravha'nn ameli farkl tevillere konu olmutur. Ebu'l-Velid el-Bc: "Bu muhtemelen,
zekt hakknn tesbiti iindir. nk zektn harcanaca yerler (masraf), savalarak elde edilen
arazilerin gelirlerinin harcanaca yerlerden farkldr. mam bu sonuncunun gelirini fakirzengin
ayrm yapmadan hak sahibine verir" der.
Umumiyetle, bu tahminin, zekt miktarn tesbite yneldii kabul edilmitir. nk, mahsul
toplanncaya kadar Yahudilerin elinde kalacak, taze iken yenen miktarlar, zekt hissesini eksiltecektir.
stelik zekta hak kazanan kimseler, mskatta ortak taraf deildir ki, haklarnn nceden tahminle
tesbiti ciz olmam olsun. Nitekim Hz.Aie de: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), nceden tahmin
edilmesini, meyvenin yenmesinden ve taksiminden nce zektn hesaplanmas iin emretti" demitir.
4- Bu rivayetten Cumhur, mskatn ciz olduu hkmn karmtr. Ahmed bnu Hanbel, fi,
Mlik hazretleri, Ebu Yusuf ve mam Muhammed bu noktada ittifak ederler.
Ancak Ebu Hanife bunu be sebebe binen ciz grmez.220 Ona gre:
1- "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) muhbereyi yasaklamtr. Muhbere hayber kelimesinden
gelir, Hayberlilerin mskat ameli manasna gelir, cevza delalet eden hadis mensuhtur."
Ebu Hnife'ye cevap verilmi ve: "Araplar, slm'dan nce de muhbereyi biliyordu. Bu, arazinin,
ondan alnacak mahsul mukabilinde kiralanmas idi. Muhbere kelimesi hayber'den gelmez, gizli
eyleri bilmek mnasna gelen hbre'den gelir" denmitir.
Ayrca, "harb kelimesinin hars yani ekin, ziraat mnasna geldii, muhbere'nin buradan gelmi
olabilecei de sylenmitir. Mskt tatbikatnn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), sonra da
Hz. Ebu Bekir -Yahudilerin Teyma'ya srlmesine kadar da- Hz. mer devrinde tatbik edildii,
dolaysyla neshten bahsetmenin mmkn olmayaca sylenmitir.
2) Ebu Hanife'nin bir dier yorumu yle: "Hayber Yahudileri, Mslmanlarn kleleri durumunda
idi. Yabanc ile ciz olmayan bir ksm mumele kle ile cizdir. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n Yahudilere takdir ettii yar, onlarn nafakalardr. nk klenin nafakas efendisinin
zerinedir." Bu mtlaya da yle cevap verilmitir: "Yahudiler kle mesabesinde olsayd, onlar
cizyeye mahkm etmez, onlar Suriye'ye, uraya buraya srmezdi. Zra bu srme ii Mslmanlarn
maln ziyan etme demektir. Ayrca, bnu Revha onlara: "Dilerseniz siz Mslmanlarn hissesini
deyin (mahsul sizin olsun), dilerseniz biz sizin hissenizi deyelim mahsul bize kalsn" demitir.
Efendinin kle adna tazmini mevzubahis olamaz, zra maln tamam efendinindir. yleyse ortadaki
vak'a, Yahudilerin bu hisseye hakiki sahip olduklarn gsterir.
Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer (radyallahu anhm) gibi, sdece "ilkler"den olmayp, ayn zamanda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la
hep berber olduklar bilinen ashabn bykleri bile bir ksm hdisleri Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatndan sonra iitiyorlar. Hz.
Ebu Bekr ve Hz. mer bu durumlarda hit istiyerek, tahkik etmilerdir. Bu bahsi baka misaller nda 1. Ciltte (s. 43-60) genie iledik.
220
Vask: Bir vask 60 sa'dr. Bir sa'da hububat leidir, 4 mdd arlndadr, 1 mdd 530 gr. dr. 1 sa'=2120 gr. u halde 1 Vask takriben
127 kiloluk bir lektir.(18) Ebu Hanfe'nin muhalefette dayand mlhazalar ve buna verilen cevaplar-baz fkh meseleleribu meyanda
anlalm olaca iin-kaydetmeyi uygun bulduk.
219
3) Ebu Hanife'ye gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bey'u'larar' 221 yasaklam olmas da
msktn caiz olmadna bir delildir, zra, burada verilen crette arar mevcuttur, nk, mahsuln
selmete erip ermiyecei mehuldr. Bu mlhazaya da: "Cevz hadisi hasdr, arardan nehy mmdr,
hass olan mm olana takdim (ve tercih) edilir" diye cevap verilmitir.
4) Ebu Hanife yle der: "Bir haber, kideler muhlif olursa, kidelere gnderilir, cevz hadisi
kideye muhaliftir: "Bey'u'lrar" "mehul'e cret takdiri", "meyvenin olgunlamazdan nce satlmas"
bunlarn de bi'l-icma haramdr."
Bu mlhazaya da yle cevap verilmitir: "Bir haberle amel edilmemise, o haber kaidelere havle
edilir, amel edilmise, mnasnn kastedildiine hkmeder ve bununla amel gerektiine inanrz. r
bir hkm koyduu zaman, bunu da dier hkmler gibi koymak zorunda deildir. Bilakis, o, benzeri
olan hkm de, benzeri olmayan hkm de koyma yetkisine shiptir. yle ise bu husus, zarreten,
mezkr hkmn, bu temel kidelere istisna tekil ettiine delil olur. Zra, herkes, aalarna ve
ziraatine bizzat bakmaya muktedir deildir."
5) Ebu Hanfe'nin son bir mtlaas da yle: "Mskt, mevnin (samal hayvanlar) rnlerinden
bir miktarn vererek mevnin tenmiye edilmesi yasana kysen de ciz deildir."
Bu mlhazaya: "Mev sahibi, hayvanlarna bakmaktan aciz olduu takdirde bunlarn satlmas zor
deildir, halbuki, ekin ve meyve kkken durumu farkldr, bunlar satlamaz" diye cevap
verilmitir.222

11
:]

.

#

:

.

#

:
.

! :
#

.

:

#

. .[

11. (1087)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Hayber halk dediler ki: "Ey Muhammed,
bizi brak, burada kalalm, araziyi slh edip ileyelim." Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da her
ekinin ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n uygun grecei her bir eyin mahsulnn yars
onlarn olmak artyla araziyi onlara brakt.
Abdullah bnu Revha (radyallahu anh), her yl oraya gelir, miktar tahmin eder ve yarsnn
karln onlardan alrd. Yahudiler, Abdullah' tahminde gsterdii titizlik sebebiyle Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'e ikyet ettiler. Hatta bir ara (lehlerine gevek davranmas iin) rvet
vermek istediler. Abdullah onlara:
"Bana haram m yedirmek istiyorsunuz. Vallahi ben en ziyde sevdiim insann yanndan geldim.
Sizin topunuz bana maymunlar ve hnzrlardan daha menfurdur. Buna ramen, benim size olan
buzum, size kar dil olmama mni deildir."
Yahudiler, Abdullah (radyallahu anh)' takdir edip:
221
222
Bey'u'l-arar' 285.hadste akladk.

"te bu adalet ve dorulukla semvat ve arz nizam iinde ayakta durur" dediler.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), her bir hanmna her yl seksen vask hurma, yirmi vask arpa
veriyordu. Hz. mer (radyallahu anh) zamannda, Yahudiler Mslmanlara hile yaptlar bnu mer
(radyallahu anh)'i bir evin damnda uyurken geceleyin aa attlar, el ve (ayak) bileklerini kardlar.
Hz. mer bnu'l-Hattb: "Hayber'de hissesi olan hazrlansn, aralarnda taksim edelim" dedi. (Taksim
edilecei zaman) reisleri:
"Bizi buradan karma. Bizi Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve Hz. Ebu Bekir'in yaptklar gibi
yerlerimizde brak" dedi.
Hz. mer (radyallahu anh) ona: "(Kararmzda) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n szne ters
dtmz m zannediyorsun?223 Binein seni Suriye'ye doru bir gn, sonra bir gn, sonra bir gn
daha koturmasna ne dersin?" diye cevap verdi.
Hz. mer (radyallahu anh), Hayber'i, Hudeybiye ashbndan Hayber Seferi'ne itirak etmi olanlar
arasnda taksim etti. [Buhr, Megaz, 38; Ebu Dvud, Cihd 24, (3006).]224
AIKLAMA:
1-Hayber'in fethi ile ilgili rivayetler, Buhr'nin Kitbu'l-Megz blmnde 38-41. bablarda yer alr.
Ancak yukardaki rivyet, ksm olarak Kitbu'-urut'un 14. babnda kaydedilmitir. Rivayet
Teysir'de kaydedildii ekliyle Ebu Dvud'da mevcut deildir. Hadis'in Cmiu'l-Usl'deki asl daha
uzun. Teysir, rivayet'in ba ksmn almam. Hayber'in fethi, Yahudilere braklmas, ordan
srlmeleri gibi farkl meselelere baz aklk daha getirecei iin, rivayetin atlanm olan ba ksmn
da kaydediyoruz:"
(Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber ehline gelip onlarla savat. Sonunda kalelelerine
ekildiler. [Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kaleleri dtan bir mddet kuatt, neticede] arazi, ekin
ve hurma zerinde onlara galebe ald. Bineklerin tayabilecei eyalar gtrerek oray terketme
artyla sulh yaptlar. Sar (altn), beyaz (gm), halka -ki bununla silah kastediliyordu- nev'inden
btn varlklarn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a vermek de antlamaya dahildi. Ayrca, ne
varsa beyan edip, hibir eyi gizlememeyi de onlara art klmt. yle ki bu artlara uymazlarsa ortada
ne antlama muteber olacak, ne de antlamann salad garanti olacakt. Ancak yine de mesk'i
gizlediler. Mesk, Huyey bnu Ahtab'n mal ve zineti bulunan bir deri idi, Ben Ndir, Medine'den
srgn edildii zaman beraberinde getirmiti225 Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Huyey'in
amcasna ki, ismi Sa'ye idi:
"Ben Nadir'den getirilen Huyey'in meski ne oldu?" diye sordu.
"Nafaka harcamalar ve sava masraflar onu eritti" deyince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Aradan fazla zaman gemedi. Mesk'teki servet bu kadar zaman iinde bitip tkenmeyecek kadar
oktu" dedi. Huyey, daha nce ldrlmt. [Meskin yerini ancak Sa'ye bilebilirdi. Onu konuturmak
zere Reslullah (aleyhissaltu vesselm)] Zbeyr'e teslim etti. Zbeyr (radyallahu anh) cann
yakarak sktrd. Bunun zerine:
"Huyey'in urada bir ykntnn etrafn dolatn grmtm" dedi. Beraberce gidip oralar dolatlar.
Meski gerekten bir ykntnn ierisinde buldular. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ebu'lHukayk'n iki olunu ldrtt. Bunlardan biri Safiyye Bintu Huyey bnu Ahtab'n kocas idi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kadn ve ocuklarn esir ald. Antlamaya riayet etmedikleri iin
mallarn da taksim etti. (Geri kalan Yahudileri de) Hayber'den srmek istedi. Ancak, Hayber halk
dediler ki..." Rivyetin gerisini yukarda kaydettik.
2- Hemen belirtelim ki, Hayber Yahudilerle meskun bir yerdi. Medine'den srlen Ben Ndir
Yahudileri de buraya yerlemilerdi. Buras, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) iin tehlikeli bir odak
tekil ediyordu. Zhiren ar -ve bir ksm ashabn deerlendirmesine gre- utan verici, zl getirici
mahiyette olan Hudeybiye Sulh'n Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n imzalamakta isticl ediinin
bir sebebini Mekkelilerin btarafln salayarak, burnunun dibindeki bu tehlikeli yuvay datma
Aslnda uygun tercme, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n sznn aleyhimize dtn m zannedersin" eklinde olmaldr.
Buhar'nin rivyetinde "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Szn unuttuunu mu zannediyorsun?" eklindedir.
224
225
Muteber rivyetlerde en-Nihye'de verilen bilgiye gre, bu mesk o devirde mehurdu. Onbin dinar kymet takdr edilmiti. Medne'de her
dnde, evlenen kadn onu kiralar, dn srasnda, ondaki kymetli taklarla sslenirdi. Bu mesk'in nce ko derisinden, sonra sr
derisinden sonra da deve derisinden yapld belirtilir. Essen mesk deri demektir. Demek ki, kullandka eskimi, her seferinde bir baka
hayvan derisi bu ite kullanlmtr.
223
dncesi tekil ediyordu. Buradaki Yahudiler, hem sayca fazla ve hem de zengindi. stelik
Mslmanlara kar kinle dolu idiler. Bunlar, bir ara btn gleriyle civardaki mrik kabileleri iine
alan bir ittifak kurup Medine'ye -Hendek Sava'nda olduu ekilde- saldrmak istemilerdi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bu faaliyeti istihbr edince, harektn organizatr durumunda olan Hayberli
Yahudilerin efi Sellm bnu Eb'l-Hukayk', Abdullah bnu Atk (radyallahu anh)'i drt kiilik bir
ekiple gndererek ldrtmt. Sellm'n yerine geen Usayr bnu Zram ayn faaliyeti devam
ettirince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ikinci bir ekibi, Abdullah bnu Revha bakanlnda
gndererek onu da ldrtmt. Buras Mslmanlar iin cidd bir tehlike kayna idi.
u halde bu tehlikeli odak temizlenmeli idi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hudeybiye Sulh'n imzalaynca Medine'de bir aydan az bir
zaman ikametten sonra doru Hayber'e gitti. Niyeti Yahudileri buradan srmekti. Medine'deki
ikametinin de sava hazrlklarn ikml olduu anlalmaktadr.
Sava kazanlnca, Yahudilerin, "araziyi ekip kaldrmada mhir kimseler olduklarn belirterek aa ve
ekinlerden elde edilecek mahsulatn yarsn Mslmanlara vermek kaydyla orada kalmay" taleb
etmeleri zerine, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), daha nceki rivayette belirtildii zere
"Allah'n diledii zamana kadar" yerlerinde kalmalarna izin verdi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunlar srmede niye acele etmedi? diye bir sule u cevap
verilebilir:
1) Hayber arazisi, Medine'nin gda ambar durumunda idi. Hurma ziraati, hububat ziraati gelimiti,
Yahudilerin srlmesi, o gnn artlarnda buradaki zir istihslin durmasna sebep olabilirdi.
2) Burada san'atkrlar da vard. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) bunlar san'at hayatnn
gelimesinde kullanmak istemiti. Esirler arasnda tesbit edilen otuz kadar demirci ustas hakknda u
emri vermiti:
"Onlar Mslmanlar arasnda serbest brakn, san'atlarndan istifde etsinler, elde edecekleri bilgi ve
mahretlerle dmanlaryla yapacaklar cihadda istifde etsinler". Dedii gibi yaplr.
3) Bunlarn btn servetleri ve silahlar ellerinden alnm, lider durumundaki bykleri ldrlm,
artk zararsz hle getirilmilerdi. Arazi ileyecek mhir iiler durumuna indirilmilerdi.
4) Sindirilmi, ii statsne sokulmu vaziyette Hayber'de kalmalarnn muhtemel zarar ok az
olmakla birlikte, henz slmlamam d hududa srlmeleri ok tehlikeli olabilirdi: Bunlar gittikleri
yerde yeniden derlenip toparlanmaktan baka,dman unsurlar tekrar organize edip, Mslmanlara
kar tahrik edebilirlerdi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hayber'de, Mslmanlarn murkabesi
altnda kalmalarn uygun bularak tekliflerini kaytl olarak kabul etti.
Hz. mer (radyallahu anh), artlar uygun hle gelince, bir gece olu Abdullah (radyallahu anh)'
uyurken damdan atmalarn bahne ederek, Teyma ve Erha'ya srecektir. Erha, Suriye'nin rdn
kesiminde, Beyt'l-Makdis'e bir gnlk atl mesafede yerlerdir.
3- Hayber Yahudilerinden ele geen servet:
Vkid'nin Mez'de verdii bilgiye gre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), Hayberlilerin efi
Kinne bnu Ebi'l-Hukayk ile, kalelerde mevcut savalarn aile ve ocuklarnn balanmas
mukabilinde,
* Hayber'i ve arazisini ocuklaryla terketmek,
* Mal, arazi, altn, gm, silah, binek ve zerlerinde giydikleri dnda btn kuma ve giyecekleri
Mslmanlara brakma artyla anlarlar.
u mallar teslim alnr: 100 zrh, 400 kln 1000 mzrak, 500 yay.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Kinne bnu Ebi'l-Hukayk'tan, Ebu'l-Hukayk hnednnn atadan
evlda intikal eden hazine ve zinetlerini -ki bunlar yukarda ad geen mesk'in iinde saklanrd- sorar.
Kinne, yukarda belirtildii zere harcanp bitirildiini sylerse de sktrlarak ortaya karlr. Yine
rivayette belirtildii zere, yalan ortaya knca antlamann salad her eit garantiden mahrum
kalr. Zbeyr bnu'l-Avvm, mesk dnda gizlediklerini de ortaya karmas iin Kinne'ye eziyette
bulunur. Btn servet ortaya karlr.
Kinne, kardeiyle birlikte ldrlr; mallarna el konur, kadn ve ocuklar esir edilir.
Mesk getirilip alnca iinde altndan yaplm bilezikler, mutalar, halhallar, kpeler, yzkler,
eldivenler, kymetli talardan ve zmrtten yaplm gerdanlklar vs. vs.ler grlr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buradan bir cevher gerdanlk alp kzlarndan birine veya Hz.
Aie'ye hediye eder. O da bunu alr almaz ayn gn muhta ve dullar arasnda datr. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) o gece uyuyamaz. Sabah olunca Hz.Aie'ye (veya kzna) koup gerdanl
geri ister: "Onu bana geri ver, benim deil, onda senin de hakkn yok!" der. Olup biten anlatlnca
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Allah'a hamd eder.226

: #
: 12
. :. .[
12. (1088), Ebu Bekir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle
sylediini iittim: "Kim (kendisine emn verilerek) antlama yaplan bir kimseyi vakti dnda
ldrrse, Allah ona cenneti haram eder." [Ebu Dvud, Cihd 165, (2760); Nes, Kasme 14, (8,
24).]227
AIKLAMA:
Dinimiz, kfirin kann mutlak ekilde hell addetmez. Belli ve muayyen artlar altnda kfirin kan
helldir. Bu da sava halidir. Antlama yaplan, eman verilen bir kimsenin kan haramdr. slm
memleketi dhilinde yaayan zmmler de kendilerine eman verilmiler zmresine dhildir; kanlar
haramdr.
Hadiste, "antlama yaplan kimseyi knh dnda ldren..." denir. Bir eyin knh, onun hakikati
demektir. "Burada knh'nden murad vakti ve hedefidir" de denmitir. Yani "ldrlmesi hell olan
vakitten..." veya "emn verilen nih hedeften nce ldren" demektir.228
. 13
:
#
]

.[

.
13. (1089)- Safvn bnu Sleym, birok sahabi evlatlarnn, babalarndan yapm olduklar rivayetlere
dayanarak, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle buyurmu olduunu naklediyor:
"Kim antlama yaplan bir kimseye zulmeder veya hakkn tenkis eder veya tkatnn fevkinde
emreder veya onun rzas dnda bir eyini alrsa, kyamet gn aleyhine ben delil olacam." [Ebu
Dvud, Harc 33, (3052).]229
AIKLAMA:
Hakk tenks etmek hak ettii eyi eksik vermek mnasna geldii gibi, -Tb'nin sylediine gre,
inancndan dolay ayplamak mnasna da gelir. Tkatnn fevkinde emretmek, deyemeyecei
miktarda cizye, vergi gibi mkellefiyetlere tbi tutmak mnasna gelir. Aleyhine delil olmak, aleyhine
delil getirmek suretiyle dman olmak, Allah'a ikyet etmek mnasna gelir.
Btn bu ifdeler, slm memleketinde yaayan gayr-i mslimlere dil davranma gereine dikkat
eker.230
:#

.[

: 14

]
.
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/169.169.
229
230
226
227
228
14. (1090)- mm Hn (radyallahu anh) anlatyor: "Ben kocamn akrabalarndan iki kiiye civr
(himye) vermitim. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) "Senin civar verdiine biz de civr verdik"
buyurdu." [Buhar, Cizye 9, Salt 4, Edeb 94; Mslim, Hayz 70, (336), Msfirn 80; Muvatta, Sefer
27, (1, 152); Tirmiz, sti'zn 24, (2735); Ebu Dvud, Salat 30, (1290); Cihad 167, (2763).]231
AIKLAMA:
1- Araba'da civr vermek, emn vermektir. Yani bir Mslmann bir kfire "Senin hayat hakkn ben
garantiliyorum, sana kimse dokunamaz" mnasnda garanti vermesidir. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), amcasnn kz mm Hn'nin Mekke'nin fethedildii gn iki mrike verdii emn
muteber addetmi: "Sen kime emn verdi isen bu akdi biz de tanyoruz, o, bizden de emn alm gibi,
emniyet altna girmitir" mnasnda beyanda bulunmutur.
Bu rivayetten hareket eden ulemnn hepsi: "Kadnlarn verecei emnn muteber olduu hkmn
vermekte icm etmilerdir. Keza fakihler ounluk itibriyle, klenin verecei emnn da muteber
olduunu sylemekte ittifak ederler. Ancak Ebu Hanife merhum ve ashb; savaan kle ile,
savamayan kle arasnda bir ayrm yaparak, savaan klenin emnn muteber addederken,
"brnn emn muteber deildir" demilerdir.
ocuklarn emnna gelince, bunlarn emn kabul edilmez. nk onlarn akidleri makbul deildir.
2- Kaynaklarn bir ksmnda, mm Hn'nin Mekke fethedildii gn Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a urad, Hz.Fatma'nn tuttuu bir perdenin gerisinde gusleder bulduu ifade edilir, fakat
mm Hn'nin civr verme meselesine temas edilmez. unu da kaydedelim ki, "Emn verme ii,
imama has bir itir" diyerek bu babta gelenleri te'vil eden de olmutur. Ancak esas olan nceki
grtr.232
.[]
: 15
. .
15. (1091)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Ahdine kim vefaszlk edip bozarsa, Allah
mutlaka ona bir dman musallat eder." [Muvatta, Cihd 12, (2, 449), 26 (2, 460). mm Mlik bunu
bel (senetsiz) olarak rivyet etmitir.]233
KNC FASIL
CZYE VE CZYE LE LGL HKMLER
CZYE: Ehl-i zimmeden yani slm beldesinde yaayan gayr- mslimlerden alnan vergidir. Buna
zekt denmez. nk zekt, vergiden ziyde m'minlere terettp eden bir ibdettir. Zekt veren
m'min Rabbine kar olan ml bir ibadetini yerine getirmi olmaktadr.
Cizye'nin kelime olarak blmek, taksim etmek mnasna gelen
Mmafih karlk mnasna gelen
den geldii kabul edilir.
' dan geldii de sylenmi, "slm beldesinde emniyet iinde
yaamalarnn karldr" denmitir.

Alimler derler ki: "Cizyenin vaz'edilmesinin hikmeti udur: Cizye vermekle slm memleketinde
yaama hakk kazanrlar, Mslmanlarla dp kalkma frsat bulurlar. Bu durum onlarn, slm'n
gzelliini renmelerine imkn tanr. te taraftan cizye vermi olmann hissettirdii bir zillet vardr.
Bu zilletten kurtulma endiesiyle, slm'n gzelliini renmi olma keyfiyetinin birlemesi onlar
233
231
232
Mslman olmaya sevkeder. yle ise, cizye messesesi gayr-i mslimleri slm'a kazanmada messir
bir vstadr. Bu sebeple ter edilmitir." (1092 numaral hadiste Taliblerle ilgili aklama bu
meseleyi aydnlatc mahiyettedir.)
Cizye ilk defa sekizinci senede va'zedilmitir. Dokuzuncu senede diyen de olmutur.234
#
. 1

]
. .[
:
1. (1092)- Muz bnu Cebel (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
kendisini Yemen'e gnderdii zaman, ihtilm olan herkesten (vergi olarak) bir dinar veya -Yemen'de
imal edilen bir kuma olan mefir'den, bir dinara tekabl eden miktarda almasn emretti." [Ebu
Dvud, Harc 30, (3038, 3039); Tirmiz, Zekt 5, (623); Nes, Zekt 8, (25-26).]235
AIKLAMA:
1- Mefir, Hemdan'da yaayan bir kabile addr. Burada imal edilen bir kumaa -oraya nisbetle
Meafiriyye denmitir. Mefiri tbiriyle ne kastedildii rvilerden biri tarafndan, "Yemen'de iml
edilen bir kuma" diye aklama eklenmitir. Hadis ilminde bu eit aklayc ilvelere derc denir. Bu
eit hadislere de mdrec hadis denir. Mdrec hadisler, aslnda zayf addedilir. Ancak buradaki derc
shhati bozacak mahiyette deildir.
( her ihtilm) tbiri cizyenin sadece bla eren
delildir. nk
erkekler iin kullanlr. Ayrca ocuk ve deliler de
2- Hattb der ki: "Hadiste geen

erkeklerden alnacana
cizyeden muaf tutulmu olmaktadr. Keza bu rivayet cizyenin Arap, acem btn gayr- mslimlere
amil olduunu gstermektedir. Ayrca hadis, zengin, vasat herkesten dinar alnacana delildir. Zra
Peygamberimiz (aleyhissaltu vesselm) Hz. Muz' Yemen'e gnderirken onlarla savamasn, vergi
dedikleri takdirde onlardan elini ekmesini emretti. Dinarn verilmesini kanlarnn korunmasna
vesile kld. Kim dinar verirse kann korumu olur. fi hazretleri bu mlhaza ile hareket ederek,
cizyenin hr erkeklerden bla erenlere terettp ettiine hkmetmitir.
Ashbu'r-Re'y ve Ahmed bnu Hanbel: "Zengin olanlara 48, 24, 12 dirhem tarhedilir" demitir.
Ahmed bnu Hanbel: "Bu miktarlar madd gcne gre tarhedilir" demitir. Kendisine: "Gnmzde
bunu artrp eksiltmek mmkn m?" diye sorulunca:
"Evet tkatlarna ve imamn uygun grecei miktara gre ayarlanabilir" demitir.
bnu Eb eybe ve bnu Sa'd'n rivyetlerine gre, Hz.mer cizyeyi erkeklere tahakkuk ettirmi,
zenginlerden 48 dirhem, orta halliden 24 dirhem, fakirden 12 dirhem almtr.
Bir dirhemin, o gnn iktisd hayatndaki yeri hususunda bir fikir verebilmek iin, baz eyalarn
fiyatn, bz cretleri tarih rivayetlerden naklen kaydetmekte fayda var: Bir gmlek 2-3 dirhem, bir
alvar (servil) 3-4 dirhem, bir takm Necrn elbise (hulle) 40 dirhem, bir belediye memurunun
gnlk creti 2 dirhem, bir koyunun fiyat 0,5-1 dinar (1 dinar 12 dirheme denktir), Habeistan'a giden
Mekkeli muhacirlerin gemi creti 6 dirhem (yarm dinar). Reslullah (aleyhissaltu vesselm) 200
dirhem paras veya buna denk mal olan zengin addetmitir, zekt verilmez.236
2

:
]

:
#

. [
236
234
235
2. (1093)- Ca'fer bnu Muhammed babasndan naklediyor: "mer bnu'l-Hattab (radyallahu anh)
Mecsileri mevzubahis ederek: "Onlar haknda nasl hareket etmem gerektiini bilmiyorum" dedi.
Abdurrahman bnu Avf (radyallahu anh):"Sana ehdet ederim ben Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n yle yle dediini iittim: "Onlara, Ehl-i Kitab'a davrandnz gibi davrann".
[Muvatta; Zekt 42 (1, 278).]237
AIKLAMA:
1- Her meselede, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan bir rnek arayan Hz. mer, ran
fethedilmeye balaynca, onlardan nasl vergi alaca hususu problem olarak karsna kar. ahsen,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan bu mevzuda bir tatbikat veya tavsiye hatrlamad iin nasl
hareket edecei hususunda arkadalaryla istiare eder. Abdurrahman bnu Avf, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Mecusilerden Ehl-i Kitap tarznda vergi alnmas hususundaki tavsiyesini
hatrlatr. Byle durumlarda ikinci bir hid isteyen Hz. mer, Abdurrahman (radyallahu anh)'dan
hid istemeksizin, bu hadisle amel eder.
2- Aslnda hadis metni "Mecsilere Ehl-i Kitap gibi davrann" derken, "vergi hususunda" diye bir
kayt mevcut deildir. Ancak baka kaytlar "onlarn kzlaryla evlenilmeyeceini, kestiklerinin
yenilmeyeceini" tasrih eder. Bu rivayet iin "husus murad edilen mm" denmitir. bnu'l-Mseyyeb
dnda kalan ulem bu konuda mttefiktir. Sdece onun, Mecsilerin kestiini yemede beis grmedii
rivayet edilir.
3- Abdurrahman bnu Avf'n rivyetini destekleyen bir rivyet Muvatta'da bnu ihb'tan yaplr:
Buna gre Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) Bahreyn Mecusilerinden cizye almtr. Resllah
(aleyhissaltu vesselm)'n Hicr Mecusilerinden de cizye ald rivayetlerde gelmitir. Hz. Osman da
Berberlerden cizye almtr.
yle bir soru hatra gelebilir: Vergi meselesinde de
kaidesince gayr- slm, bir

btn grlp hepsinden cizye almak, prensip mi klnmtr?

Bu hususta ihtilf edilmitir. Arap mrikleriyle puta ve atee tapanlar hakknda imamlar
anlaamamtr. mam Mlik, Evz ve Sad bnu Abdilaziz: "Bunlardan da cizye alnr" derken, dier
imam ve bakalar: "Cizye, Kur'n'n tasrihiyle Ehl-i Kitap'tan, snnetin tasrihiyle de Mecusilerden
alnr, bakalarndan alnmaz" demilerdir.
u yetin zhirini esas alan limler Mecusileri Ehl-i Kitap saymazlar. (melen): "...Bizden nce iki
tifeye kitap indirildi, bizim onlarn okuduklarndan haberimiz yok" demekten... saknn ki merhamet
olunasnz" (En'm 156). Cumhr bu iki tifeyi Yahudi ve Hristiyanlarla te'vil ederek Mecusilerin
Ehl-i Kitap saylmayacana hkmetmitir. Mamafih, sadedinde olduumuz hadis de Mecusileri Ehl-i
Kitap addetmemekte "(vergi konusunda) Ehl-i Kitab'a davrandnz gibi davrann" demektedir.
Burada ayrm esastr.
Mecusileri Ehl-i Kitap sayanlar Abdurrezzak'ta hasen ve Abd bnu Humeyd'de sahih bir senedle
rivyet edilen u hadisi esas alrlar, yeti de te'vl ederler: "Mslmanlar ranllar hezimete uratnca
Hz. mer (radyallahu anh): "Toplann, Mecusiler Ehl-i Kitap deildir ki onlara cizye koyalm, puta
tapanlar da deiller ki haklarnda puta tapanlarn ahkmn uygulayalm" dedi. Hz. Ali "onlarn Ehl-i
Kitap olduunu" syleyerek unu anlatt: "Mecusiler, okuduklar bir kitaba, tedris ettikleri bir ilme
ship idiler. Bir gn melikleri arap iti. Sarhoken kz kardeine cins temasta bulundu. Sabah
olunca, tamahkrlar arp ihsanlarda bulundu ve dedi ki: "Hz.dem oullarn kzlaryla
nikahlyordu." Tamahkrlar derhal itaat ettiler. Muhlefet edenleri idam etti. Kitaplarnda olanlar da,
kalplerinde olanlar da (zamanla) kayboldu, yanlarnda bu mevzuda hibir ey kalmad." Rivyetin Abd
bnu Humeyd'deki vechinin sonunda
"Muhalefet edenleri ate dolu
hendeklere att" ziydesi vardr.

Zrkn, sadedinde olduumuz rivayetten baka hkmler de karldn belirtir. Sz gelimi:
1- Haber-i vhid'le amel edilir.
2- Byk sahbeler bz hadisleri ve bir ksm ahkm -bakalar bildikleri halde- bilemeyebilirler, bu
durum onlara bir noksanlk getirmez.
237
3- Hadisin mefhumuna temessk esastr. Nitekim Hz. mer, Ehl-i Kitap denince kitap ehli olan
Yahudi ve Hristiyanlar anlyordu, nk bu tbirin mefhumu bu idi. Abdurrahman bn Avf
(radyallahu anh) Mecusilerin onlara ilhak edileceine dair rivyette bulununcaya kadar Hz. mer,
tbirin bu zhir mefhumuna bal kalmtr.238

]: 3

#

. .[

3. (1094)- bnu ihb der ki: "Bana ulat ki, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Bahreyn
Mecuslerinden cizye almtr, keza Hz. mer (radyallahu anh) rn Mecsilerinden, Hz. Osman
(radyallahu anh) da Berberlerden cizye almtr." [Muvatta, Zekt 41, (1, 278).]239

4
. [
]
#

4. (1095)- Hz. Enes (radyallahu anh)'in anlattna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Dmetli
keydir'den de cizye ald.240
AIKLAMA:
Dmet, am (Suriye) blgesinde, Tebk'e yakn bir yer veya bir kale addr. keydir, Dmet'in
kralnn addr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) orann fethine, Hlid bnu Veld'i gndermitir.
keydir bnu Abdilmelik Hristiyan idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ldrlmemesini
emretmiti, yakalanp sa olarak Medine'ye getirilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kann
balar, cizye mukabili sulh yaplr.
Hattb, keydir'in Arap asll olduunu belirttikten sonra: "Gayr- mslim Araplardan da cizye
alnaca" grne bu rivayette delil olduunu belirtir. Daha nce de belirttiimiz zere, mm Ebu
Yusuf Araplardan cizye alnmayaca, zekt alnaca grndedir. Mamafih Mlik, Evz, fi
hazert bu meselede Arap, acem btn gayr- mslimlerin eit olduu, hepsinden cizye alnmas
gerektiini belirtmilerdir.241
]
: #
. .

: .[

5. (1096)- Harb bnu Ubeydillh, baba tarafndan dedesi Umeyr es-Sakaf (radyallahu anh)'den
nakleder: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki: "Harc Yahudi ve Hristiyanlardan
alnan vergidir. Mslmanlara harac yoktur." Bir rivayette "ur yoktur" buyurmutur." [Eb Dvud,
Harc 33, (3046-3049).242
AIKLAMA:
Harc, Kmus'da akland zere, asl itibariyle arziden hasl olan gelir ile, klenin almasndan
hsl olan gelire denmitir. (= galle-i arzdan ve galle-i amel-i abdden hri ve hsl olan nesnenin
ismidir.) Ancak sonradan sultana tarladan her sene verilen vergiye dendii gibi, ehl-i zimmetten adam
bana alnan cizyeye de harc denmitir.
Ur'a gelince, bu r'n cem'idir. r, onda bir demektir. Onda bir nisbetinde alnan vergiye r
denmitir.
241
242
238
239
240
Burada ur'la, ticaret ve alverilerden alnan vergiler kastedilmitir, nisbeti onda biri gese de dse
de Mslmanlarn vergilerine sadakat denirken, Yahudi ve Hristiyanlarn vergilerinden bir ksmna
ur denmitir. afi'ye gre, sulh srasnda ehl-i zimmeden akit gereince alnan meblaa r denir.
Sulh akdine byle bir art konmamsa ehl-i zimmeden cizyeden baka bir ey alnmaz, ne arzilerden
ne de mahsullerinden r alnmaz.
Ebu Hanife'ye gre, "Mslmanlar dr- harbe ticaret iin girerken kffr r alrsa, biz de ehl-i
harbten dar- slm'a bu maksatla girdikleri zaman r alrz."
Arz vergisine gelince:Tatarhniye'de akland zere arz ksmdr:
1- Arz- memleket,
2- Arz- riyye,
3- Arz- harciye,
1. Arz- memleket, padiahn milkidir, arz- riyye Mslmanlarn milkidir, arz- harciye ehl-i
zimmenin milkidir. Bu sonuncu ksmda sat, hibe, vakf, vrisin vasiyeti gibi her eit tasarruf
cizdir. Arz- memlekette bu tasarruflar ciz deildir. Arzi-i riyye, arzi-i Arap'tr. Keza ahlisi
savamadan kendiliinden Mslman olan arzi ile, savalarak fetholunduktan sonra gziler arasnda
taksim edilmi olan arzi de riyye ksmna girer. Arzi-i harciye ksmna Basra'dan sonra gelen Irak
arzisi girer. Keza Mekke hri fethedildikten sonra ahlisi yerinde braklan veya ahlisiyle imamn
sulh antlamas yapt arziler de girer. Arz- harciyeden alnan vergiye harc denir. Arz- harciye
Mslmana satlm olsa da harc vergisi dmez, bu mutlaka denir.
Harc iki eittir:
1- Harc-i mkseme: Bu, arzinin tahamml durumuna gre yar, bete bir, altda bir gibi alnan
vergidir.
2- Harc- vazfe: Bu, ehl-i zimmenin, arzi-i harciyeden menfaatlandrlmalarna imkn tannm
olmasna, onlarn arzide emniyet iinde yaamalarnn te'minine mukabil alnan vergidir. Nitekim Hz.
mer (radyallahu anh) sulanabilen bir dnm tarladan buday ve arpa cinsinden bir sa' ve bir dirhem
vergi atmtr.
Hrac tbiri "arzi"ye ve "ehl-i zimmet ba"na konulmu olan vergi iin kullanlmtr. Ancak
sonradan harc daha ziyde arzi vergisine, cizye ise ehl-i zimmet bana atlan vergiye denmitir."
fi'ye gre de harc iki ksmdr:
1- Cizye,
2- Arzinin kiras ve creti. Bir yer sulh yoluyla fethedilir ve arzi ahlisine braklrsa, arzi iin
tesbit edilen harc, ba iin alnan cizye ahkmna tbi olur. Bunlardan slm'a giren olursa,
zerindeki harc der, tpk boynundaki cizyenin de dmesi gibi, buna mukabil arziden elde edilen
mahslden r alnr. Fetih, yet "arzi Mslmanlarn olacak, ahlisi de, her sene arziyi ekip
kaldrmaya bedel olarak bir ey deyecek" artyla gerekletirilmi ise, bu arzi Mslmanlarndr,
alnan vergi de arzn creti (kiras)dr. Bu durumda, tarla sahibi Mslman olsa veya kfrnde devam
etse farketmez. Sulh srasnda tesbit edilen stat aynen kalr. Bu arzide sat da ciz deildir. nk,
sat mlkde olur, halbuki shibi onun gerek mliki deildir, mlik, btn Mslmanlar adna, slm
Devleti'dir.
zetlemek gerekirse arzi-i harciye u eitlere ayrlm olmaktadr:
1- Savala alnp, gzilere taksim edilen arzi ki, imam, bunun bedelini gzilere para olarak verip
arziyi Mslmanlara vakfeder ve koyduu har vergisiyle, devlete devaml bir gelir kayna yapar,
Hz. mer, Irak arzisini byle yapmtr.
2- mam, bir beldeyi sulh yoluyla fetheder, arzi Mslmanlarn olur, ancak, eski ahlisi, harc
demek kaydyla yerlerinde kalrlar. Arazi fey'dir, harac crettir, Mslman olsalar da harc dmez.
3- Sulh yoluyla fethedilir, ancak sulh, u artla yaplmtr: Arzinin mlkiyeti ahliye aittir, harac
vererek onda ikmet edeceklerdir. te bu harc cizyedir. Bunlar Mslman olunca cizye zerlerinden
der. Sadedinde olduumuz hadis, ulemaya gre bu nev ile aklanmtr, ancak sadece bu nev'e has
deildir.243
243

6

]
. .[

6. (1097), bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "(Babam) mer (radyallahu anh) Nebat
ahalisinden buday ve zeytinyandan rn yars (yirmide bir nisbetinde) vergi alrd. Bu
davranyla kasd Medine'ye bunlardan okca gelmesini salamakt. Kntiyye (denen buday ve arpa
dnda kalan, nohut, mercimek, bakla nevinden tahl) dan da r alyordu." [Muvatta, Zekt 46, (1,
281).]244
AIKLAMA:
Zrkn Muvatta'nn bir nshasnda "zeyt" yerine "zebb" (kuru zm) geldiini belirttikten sonra
bunu dzelttiini belirtir.
Metinde geen Kntiyye'nin "kuntiyye" diye telaffuzu da cizdir. ki mnaya gelir:
1- Buday ve arpa dnda kalan hububat, tahl da deriz: Mercimek, nohut, bakla gibi.
2- Pamuklu giyecekler. Burada hububat kastedildii aktr.
Nebat, Irak'da Kfe ile Basra arasndaki Betih'te yaayan bir kabilenin addr. Hz. brahim
(aleyhisselam)'in burada doduu sylenmitir. Bu sebeple bir hadiste: "Biz Nebt olan Kureyleriz"
ifadesine rastlanr.245

]
: 7
#

. : .[
.
7.(1098)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki: "Bir yerde iki kblenin varl uygun olmaz. Mslman kimseye cizye yoktur."
Sfyan merhum der ki: "Bunun mnas udur: "Bir zmm, kendisine cizye vermesi gerektikten sonra
(vergisini henz demeden) Mslman olursa, artk bu vergi ondan der." [Ebu Dvud, Harc 34,
(3053); Tirmiz, Zekt 11, (633).]246
AIKLAMA:
1- Trbt, "Bir yerde iki kblenin varl uygun olmaz" hadisini yle aklamtr: "Bir yerde iki din
ayn eit artlarda zhir olamaz. yle ki: Mslman kimsenin, kfirler arasnda ikmet etmesi caiz
olmaz, zra ikmet edecek olsa, kendisini Mslmanlar arasndaki zmmlerin yerine koymu olacaktr,
ona, nefsini kklk ve zillete atmas uygun dmez, zra izzet, Allah'a, Resl'ne ve m'minlere
aittir. Dini, slm dinine muhalif olan kimsenin, slm memleketinde ikmeti ise cizye vermekle
mmkn olabilir. Ayrca, ona dinini diledii gibi yksek sesle izhr, iln ve neretmesine msade
edilmez. (Din tezhrlerde ikinci plnda olmak zorundadrlar)."
2- Hadisin ikinci ksm: "Mslman kimse cizye demez" hkmn koymaktadr. Bu iki ksm
arasnda yle bir irtibat kurulmutur: "Zmm, cizye demek artyla ikmetine msaade edilen
kimsedir. u hade zmmnin zerinde cizye mkellefiyeti vardr, mslim zerinde cizye yoktur. Bu
durum iki kbleden birini ykseltirken dierini alaltr, dolaysyla hibir surette bunlar eit durumda
olmazlar."
Bu hadisle ilgili olarak Hattb der ki: "Bu iki suretle te'vil edilebilir:
1- Cizye'nin mnas harc demektir. ayet bir Yahudi Mslman olsa ve elinde sulh yaplm olan
arzi bulunsa, adamn boynundan cizye, arzisinden de harc vergisi der, Sfyan- Sevr ve mam
246
244
245
fi, byle hkmetmilerdir. Sfyan- Sevr ayrca der ki: "Bu arzi, savala alnan bir yer ise, adam
sonradan Mslman olunca, kendisinden cizye der, arzisinde harc bki kalr."
2- kinci tevile gre: Zmm Mslman olunca senenin bir ksm gemi olsa, zmmden, gemi
bulunan aylara tekabl eden vergi hissesi istenmez, tpk Mslmandan da, samal hayvanlarn satt
takdirde, zerinden bir yl gemi ise, geen aylar iin sadaka istenmedii gibi... nk bu, mala sahip
olduktan sonra bir yl tamam olunca vcib olan bir hakdr.
Sene tamamlandktan sonra Mslman olursa vergilerini demeli midir? meselesinde ihtilf
edilmitir. Ebu Ubeyd, geen yl iin cizye istenmeyecei grndedir. Bu hususta mer bnu'lHattb (radyallahu anh)'n tatbikatndan delil getirmitir. Ebu Hanfe merhuma gre, bu ne
vrislerinden, ne de terikesinden alnmaz, nk bu onun zerine kesin bir bor deildir, bunlardan
biri, zerinde cizye borcu bulunduu takdirde Mslman olsa, bu kendisinden der ve eski borcu
ondan alnmaz.
fi'ye gre, bu bor ondan istenir. O, cizye borcunu, ancak demekle skt olan sbit bir bor telkki
eder.
mm Malik ve Ahmed ve bnu Hanbel de bu meselede Ebu Hanfe gibi hkmetmilerdir. Sahih olan
da budur.247
. .[#
]
: 8
. :
8. (1099)- Hz. Muz (radyallahu anh) demitir ki: "Kim kendi boynuna cizye akdi yaparsa, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n gittii yoldan (snnetten) ber olmu olur."
Burada cizyeden murad harctr: Yani: (Satnalma yoluyla) kendini harca mahkm eden, tpk
kitbyi cizyeye mahkm etmek gibi bir davranta bulunmutur. [Ebu Dvud, Harc, 38, (3082).]248
AIKLAMA:
Burada denmek istenen ey udur: "Kim harc vergisine tbi bir arziyi kfirden satn alrsa, bu
kimseye arzinin harcn vermek vcib olur. Harc ise "cizye" snfna giren bir vergi eididir.
Bilindii zere cizye zmmlerden alnan verginin addr, Mslmanlardan cizye alnmaz. Netice
olarak bu satnalma sebebiyle, kii kendi eliyle, zmmlerin dedii eitten bir vergi (harc) demeye
kendisini mahkum etmi olmaktadr. uras muhakkak ki, cizyeyi mecbur klma ii, burada, snnet
yoluyla olmamtr. Snnetten ber olmak bu mnada kullanlm olmaldr. nk, harc arzisinin
vergisi, arzi Mslmana gemekle dmez.
Bu hadiste, zmmlerin zraatten uzaklamalarn kolaylatrmamak gerei dahi gzkmektedir.
Mteakip hadis de bu manay te'yid eder.249
:#
] : 9

: .[

. : .
:
:

. .

.

249
247
248
9. (1100) Ebu'd Derd (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) efendimiz
buyurdular ki: "Kim bir arziyi harac ile birlikte (satn) alrsa hicretinden rc etmi demektir. Kim
de bir kfirin boynundan zilleti kaldrp onu kendi boynuna koyarsa slm'a srtn dnm olur."
Sinn bnu Kays der ki: Hlid bnu Ma'dn bu hadisi benden iitince bana: "Bunu sana ebb mi
rivayet etti?" dedi. "Evet" dedim. "yleyse dedi, gidince, syle bu hadisi bana yazp gndersin."
Sinn bnu Kays devamla dedi ki: "(ebib'e) syledim, onun iin hadisi yazverdi. Tekrar geldiim
zaman Hlid bnu Ma'dn kd sordu. Ben de verdim. Okuyup bu hadisi iitince sahip olduu
arzinin hepsini terketti." [Ebu Dvud, Harc 38, (3082).]250
AIKLAMA:
1- Bu bahse giren nceki hadislerde ve hususan 1096. hadiste akladmz zere, arz- harciye'yi bir
Mslman da satn alm olsa onun harc vergisi dmez, denmesi gerekir. Harcn cizye snfna
girdii gznne alnnca, hadisin sylemek istedii mna daha iyi anlalr. Zra harc arzisini satn
almak, kendi kendini cizyeye balamak olmaktadr.
Rey ehli (Hanefler), Mslman kfirden satn ald harciye arzinin harac vergisini deyeceine
hkmetmekle birlikte, tarladan kaldrlan hububat iin r vermeyeceine hkmetmitir. Onlara gre
bir tarlaya hem harc hem r dmez. Ancak geri kalan limler: "Tarladan kalkan mahsul be vaska
ularsa r vacibtir" hkmnde ittifak ederler. (Bir vaskn miktarn 1086, hadiste akladk.)
2- Hadiste geen "hicretinden rc etmek" tbiriyle harc arzisi satn almann, hicretten vazgeme
fiiline olduka yakn bir davran olduu belirtilmektedir. nk Mslman, zmmden byle bir arzi
satnalmak veya kiralamakla, o arzinin cizyesini deme iinde kendini o zmmnin yerine koymu
olmakta, terketmi olduktan sonra da tekrar o arziye dnme durumuna dmektedir. Bu da,
hicretinden rc etme mnasna gelir, nk hicret, esas itibariyle kfr arzisini terketmektir.
3- uras muhakkak ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) burada ak bir ekilde, arziyi harciyeyi
satn almamay tavsiye etmektedir. Allahu 'lem, bu yasaklamada, Mslmanlarn iftilie ok fazla
tlib olmamalar ird var. Bir baka ifade ile, gayr- mslimlerin arzilerini satn alarak onlarn
ticret, zanaat, sanayi gibi daha krl, daha verimli sahlara kaymalarna zemin hazrlanmamas
istendii, bu sebeple bylesi bir davrann, hadisin devamnda "zilleti kfirin boynundan kaldrp,
kendi boynuna geirmek" olarak tavsif edildii sylenebilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
ticrete tevik edici,
"Rzkn onda dokuzu ticrettir" gibi hadisleri
gznne alndkta mesele daha iyi anlalr ve hadisten kardmz mesajdaki isabet ihtimal artar.
Gnmzde madd ynden kalknan her memlekette zengin snflarn daha ziyade ticaret ve sanayiye
ehemmiyet verdiini gznne alrsak, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n nasl gnmzde bile
taptaze kalan ezel ve ebed bir geree parmak bastn daha iyi anlama frsat buluruz.
4- Ancak unu da belirtelim ki, Ashab'tan bzlar harc arzisinden satn almtr. Beyhak'nin elMa'rife'de belirttiine gre, bnu Mes'd, Habbb bnu'l-Eret, Hseyin bnu Ali, reyh gibi
byklerin harc arzileri mevcuttu. Utbe bnu Ferkad es-Slem, Hz. mer'e "Arzu's-Sevd'dan
(Harc arzisi) arzi satn aldm" deyince, Hz. mer (radyallahu anh): "yleyse sen orada, tpk
sahibi gibisin" der.
Yine Beyhk'nin kaydna gre, Behz'l-Melik ahlisinden bir kadn Mslman olur. Hz. mer,
ilgililere: "Arzisini tercih eder ve arziye terettp eden eski vergisini derse, arzisi ile onun arasna
girmeyin, aksi takdirde arzi ile Mslmanlar arasna girmeyin" diye yazar.
Keza Hz. Ali de Mslman olan ranl bir iftiye: "Arzinde oturursan, senden alnan ba vergisini
kaldrrz, ancak arziden alnan vergiyi almaya devam ederiz, ondan ayrlrsan arzine biz ship
karz" der.251
NC FASIL
250
251

GANMETLER VE FEY
GANMET:
Kfirlerle harb edilerek alnan mallardr. Bunlar bee taksim edilir. Bir hissesi Allah ve Resl'nn
hakk olarak ayrlr. Geri kalan drt hisse savaa katlan gaziler arasnda pay edilir. Svriler 3 hisse,
piydeler 1 hisse alrlar.252
FEY:
Kffrn ekilip gitmesi veya Mslmanlarla savamadan sulh yapmalar sonucu elde edilen maldr.
Gmrk vergisi, ticret vergisi, vrissiz olarak len zmmnin devlete kalan mal vs. hep fey saylr.
Bu iki kelimenin mterdif olarak kullanld da olmutur.253

# ]
: 1

#

: .
#

.
.
:

: :
:

. .[

1. (1101)- Mcemmi' bnu Criye el-Ensr (radyallahu anh)254 anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ile birlikte Hudeybiye sulhnde hazr bulunduk. (Sulh yaplp) oradan dndmz zaman,
halk, develerini hzlandrarak (bir yere birikmeye) baladlar. Biz hayretle: "Bu insanlara ne oluyor,
(niin hayvanlarn hzlandrp bir yere yorlar?)" diye sorduk.
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a vahiy gelmi" dediler. Biz de, halkla birlikte harekete geip
develeri hzlandrdk. lerleyince Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Kura'u'l-Gamm denen (Mekke
ile Medine arasnda Usfn'n nnde bulanan) yerde bulduk. Devesinin zerinde duruyordu. Halk
toplannca bize

sresini
tilvet buyurdular.
Askerlerden biri: "Yani bu sulh bir fetih midir?" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Evet!" deyip ilaveten: "Muhammed'in nefsini kudret elinde tutan Zt'a yemin ederim bu bir fetihtir"
buyurdu. Sre-i celileyi okumaya devam eden Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Allah size, ele
geireceiniz bol bol ganimetler vaadetmitir. man edenler iin bir delil olmas ve sizi doru yola
ulatrmas iin bunlar size hemen vermi ve insanlarn size uzanan ellerini nlemitir" melindeki
yete kadar (Fetih 20) okudu.
(yet-i kerimede iret edilen cil ganimetle) Hayber kastediliyordu. Buradan ayrlnca Hayber'e
gazveye ktk. (Elde edilen ganimet) Hudeybiye'ye katlanlara taksim edildi. Bunlar bin be yz kii
idi. Bunlardan yz svri idi. Ganimet on sekiz hisseye ayrld. Svri olana iki, yaya olana bir
hisse verildi." [Ebu Dvud, Cihd 155, (2736), Harc 24, (3015).]255
AIKLAMA:

254
Tefsir metninde Mcemmi'in babasnn ismi Hrise eklinde
musahhaf olarak gelmitir, Criye olacak.
255
252
253
Hudeybiye Gazvesi'yle ilgili geni bilgi 4266-4269 numaral hadislerde gelecek. Ancak mevzuun
anlalmas iin baz ksa bilgiler vereceiz.
1- Hudeybiye Gazvesi hicretin altnc ylnda Zilkade aynda yaplmtr. Essen Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) sava iin deil, umre iin Mekke'ye mteveccihen yola kmt. Zlhuleyfe
mevkiine gelince ihram giydiler. Gamm nm mevkiye kadar geldiler. Mrikler burada karlarna
kp daha ileri gemelerine mni oldular. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la mrikler arasnda
eliler teti edildi. Kritik anlar geirildi. Bu ara Reslullah (aleyhissaltu vesselm) antlama midini
keserek bir aa altnda "lmeden dnmemek zere" btn m'minlerden bey'at ald. Arkadan gelen
vahiy bu bey'attan Allah'n raz olduunu belirttii iin buna Bey'atu'r-Rdvan denmitir. Bu bey'at
haberi mriklere korku salm ve sulh antlamasna rz etmitir.
2- Yaplan antlamaya gre o yl deil, mtekip sene umre yaplacakt, on yl birbirleriyle
savamayacaklar, Mekkeliler serbeste Suriye'ye ticaret iin gidebilecekler, Mslmanlara snan
Mekkeli mhtediler, Mekke'ye iade edilecekler, Mslmanlardan Mekke'ye iltica edenler ide
edilmeyecekti.
Umre iin yola kan m'minler, umre yapmadan dnmeye raz olamyorlard. Hele mltecilerin
Mekkelilere iadesi pek arlarna gitmiti. Bu antlamadan hi memnun deillerdi. Savamak bir
ouna gre, daha iyi idi. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e bata Hz. mer, pek ok sahbe
itiraz etmi, memnuniyetsizliklerini zntlerini szleriyle, davranlaryla ifde etmekten
ekinmemilerdi.
Bu hlet-i ruhiye iinde dn yaplrken Fetih sresinin, bu antlamay "feth-i mbn" iln etmesi
iyice artc olmutu. Rivayette bir askerin, sreyi tilavet etmekte olan Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)' n kraatini keserek: "Bu sulh bir fetih midir?" demesi bu aknln ifadesidir.
3- Sonradan bizzt Hz. Ebur Bekir ve Hz. mer'in de itiraf edecekleri zere Hudeybiye antlamas
gerekten bir feth-i mbin idi. Arkadan gelecek, Hayber, Mekke, Huneyn vs. fetihlerinin anahtar,
kaps durumunda idi. Bu sulh sayesinde, ylardr kopmu olan beer mnsebetler Mekkeli
mriklerle Mslmanlar arasnda balam, slm'n ne olup ne olmad sulh artlar iinde anlatlma
ve fiilen gsterilme imknna kavuturulmutu. Mslmanln gizliyerek artk ortaya
kabiliyorlard. Artk karlkl bir emniyet ve gven hissi gelmiti. Korkusuzca m'minler
mriklerle karabiliyor, mnkaa edebiliyorlard. Ebu Sfyan gibi lider durumundaki azl slm
dmanlar bile Medine'ye kadar serbeste gelebiliyorlard. Hlid bnu Veld bu sulh esnasnda
Mslman olmutu. Hz. Ebu Bekir'den baka herkesin ho karlamamakta ittifak ettii bu sulh her
eit menfi zevhirine ramen, gerekten bir feth-i mbin idi.
4- Ganimetinden sz edilen Hayber'in zabt, Hudeybiye dn, Medine'de 20 gn kadar kalndktan
sonra hareket edilerek gerekletirilen bir fetihtir. Rivayetler bir ksmnn savalarak, bir ksmnn
sulh yoluyla fethedildiini belirtirler.
5- Ganimet taksiminde svariler, atlar veya develeri iin de ayr bir hisse alyorlard. Metinde Hayber
ganimetinin on sekiz hisseye ayrld ifade edilir. Mnas udur: Bu rivayete gre, savaa katlanlar
1500 kiidir. Bunlardan 300 tanesi atl ve ift hisseli, 1200 tanesi yaya ve tek hisseli. Rvi, her 100 eit
pay bir hisse olarak tavsif etmektedir. Byle olunca 12 yaya, 6 da svari hissesi var demektir, toplam
18 yapar.
6- unu hemen belirtelim ki, Hudeybiye Gazvesi'ni nakleden farkl muhteval baka rivayetler de var.
Shhat ynyle bu rivayet onlarn bazlarndan zayf olduu iin buradaki rakamlara itibar
edilmemitir. Daha mevsuk rivayetlere gre Hayber'de ele geirilen ganimet 36 hisseye, yani 3600
paya ayrlmtr. Bunun yars Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve Mslmanlara ayrlmt. Bu
miktar 1800 pay tutuyordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n pay dier m'minlerden birinin
pay kadard.
1800 paylk dier yar, Mslmanlarn umum ihtiyalar iin ayrlmt.
Hudeybiye Gazvesi'ne katlanlar 1400 kii idi. Bunlar arasnda 200 svari vard. Her bir at iin iki
hisse ayrlnca atlara 400 hisse ayrlmt. Bu ahslarn payna ilave edilince 1800 yapyordu. Bylece
ganimetin yars 1800 hisseye taksim edilmiti. Netice itibriyle piyadeler bir hisse alrken, svariler
hisse almt.
Hudeybiye'de bulunduu halde Hayber'e katlmayan sadece Cbir bnu Abdillah (radyallahu anh)
vard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ona da normal hisse ayrd.
Ebu Muviye'nin rivayetine dayanan bu bilgiler ulemca sahih kabul edilmitir. Ebu Dvud,
yukardaki Mcemm hadisindeki yanlgya dikkat ekerek atl saysnn Mcemmi'in dedii gibi, 300
deil, 200 olduunu belirtir. Keza atl 2 deil, 3 hisse almtr. Biri ahs iin, ikisi at iin.256

# ] : 2

. .[ .

2. (1102)- Sehl bnu Eb Hasme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Hayber'i iki ksma ayrd: Biri vuka gelecek hdiseler ve kendi ihtiyac iindi, br ksm da
Mslmanlar arasnda taksim etti. Bu ksm on sekiz hisseye ayrd." [Ebu Dvud, Harc 24,
(3010).]257
AIKLAMA:
1- Hattab, bu hadisten u hkm karr: "Ganimet olarak arzi ele geirilecek olsa, bu da dier mallar
gibi taksime tbi tutulmaktadr, arada herhangi bir fark gzetilmemektedir."
2- Hayber meselesi, savala (unveten) fethedilen arzilerle ilgili slm ahkma rnek tekil etmitir.
Byle yerler ganimettir.
Ancak, yukardaki ifade ile yet-i kerimenin hkm arasnda ihtilaf gzkmektedir. yle ki:

yet-i kerimesi (Enfal
41) Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e humsu'l hums, yani "bete birin bete biri"ni verirken,
yukardaki rivayetin zhir yarsnn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e
ayrldn
sylemektedir. Bu nasl olur?
Bu soruyu cevaplamak iin Hayber'in fethiyle ilgili olarak vrid olan rivayetlerin tamamn grmek
gerekir. O zaman mkil kalkar. yle ki:
Hayber denince tek bir ehir hatrlanmamaldr. Buna bal kyler, iftlikler, kaleler vs. vard. Hatta
onlarn isimleri bile farkl di: Vatha, Ketbe, akk (veya kk) Nett, Sllim vs.
Bunlarn hepsi ayn artlarla fethedilmi deillerdi. Bir ksm savala fethedilmi ve ganimet
klnmt. Bir ksm da sava yaplmadan, -yet-i kerimenin ifadesiyle zerlerine at salnmadan (Har
6)- fethedilmilerdi. Savalarak ele geirilenler humsu (bete biri) ayrldktan sonra mtebkisi
gziler arasnda taksim edilir idiyse de; sulh yoluyla alnanlar, Cenab- Hakk'n irad buyurduu
ekilde kendi ihtiyalar, zuhr eden hcetler ve Mslmanlarn umum maslahatlar iin harcard.
yle ise, savalarak ve sulhla fethedilen paralarn tamam birden deerlendirilmi ve grlmtr ki,
bunlar, yar yarya denklemektedir. Yni Hayber'e dahil olan kale, ky ve iftliklerin yars savala
fethedilmi, dier yars da sulh yoluyla zabtedilmitir. u halde bu iki farkl taksim yar yarya olunca
sadedinde olduumuz rivayette grld zere, baz rivayetler nih duruma gre nakletmitir, baz
rivayetler de savalarak fethedilen yerlerin taksim durumuna gre meseleyi tasvir etmilerdir.
Anlatld zere, ortada bir tenakuz mevzubahis deildir. Bu husus, Ebu Dvud'un ayn babtaki dier
hadislerinde sarih olarak belirtilir.
Beyhk tarafndan yaplp, Aliyyu'l-Kr gibi bazlarnca da benimsenen bu aklamay kabul
etmeyen bnu'l-Cevz bir baka yorum sunar: Ona gre: Hayber'in tamam savala fethedilmitir.
Ancak, komutan savala fethettii yerlerde u tasarruftan birinde muhayyerdir.
1- Gazilere taksim eder,
2- Taksim etmez, vakfeder,
3- Bir ksmn taksim, bir ksmn vakfeder.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu eit tatbikata da yer vermitir:
1- Kureyza ve Nadir Yahudilerinin mallarn taksim etmitir.
2- Mekke'yi taksim etmemitir.
3- Hayber'in yarsn taksim etmi, yarsn etmemitir.
256
257

unu son olarak kaydedelim ki, rivayetler, meseleyi bnu'l-Cevz'nin beyan ettii tarzda kesip atmaya
imkn verecek aklkta deildir. Hayber'in fethi kadar Mekke'nin fethi de ulemy tereddde
sevketmitir. Sulh yoluyla m fethedildi, savalarak m fethedildi? Edille'nin ihtilf ettii hususlarda
kesin hkmden kanmak ihtiyata muvafktr ve ulemann snneti de budur.258

: 3
#
]
. .[
3. (1103)- bnu ihb der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber'i bee taksim edip bete
birini aldktan sonra geri kalan, Hudeybiye Seferi'ne katlanlardan Hayber'e itirak eden ve
etmeyenler arasnda taksim etti." [Ebu Dvud, Harc 24, (3019).]259
AIKLAMA:
limler, Hudeybiye Sulh zerine nzil olan Fetih sresinin 20. yetinda vdedilen "bol ganimet"in
Hayber olduunu sylerler. Mslmanlar, Hudeybiye Sulh'n yaparak Zilhicce aynda dndkten
sonra Medine'de 20 gece -veya buna yakn bir mddet- geirirler. Sonra Muharrem aynda, fethetmek
zere Hayber'e hareket ederler.
Gerekli aklamalar nceki rivayette gemitir.260
:
: 4
#
]

. .[

4. (1104)- bnu'z Zbeyr (radyallahu anhm) anlatyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber
(fethedildii) sene, (babam) Zbeyr'e drt hisse ayrd. Bir hisse Zbeyr iin, bir hisse zilkurb [ya
giren Abdulmuttalib'in kz ve Zbeyr'in annesi olan Safiyye (radyallahu anhm)] iin, iki hisse de
at iin." [Nes, Hayl 17, (6, 228).]261
AIKLAMA:
Hadis, ganimette atlya verilecek hissenin miktarn tesbitte hccet klnmtr. Atl, at sebebiyle iki
hisse almaktadr. Bir de ahs hisse olmak zere toplam hisse yapmaktadr. Zbeyr (radyallahu
anh)'in annesi Safiyye (radyallahu anh) hatun iin ayrlan hisse, zilkurb kaleminden ayrlmaktadr.
Zra Safiyye hatun, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n halasdr. yet-i kerime ganimetten
ayrlacak hisseleri sayarken zilkurb adyla Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in yaknlarn da
zikretmitir (Har 7). Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e ve yaknlarna sadaka ve zekt
gelirleri haram klnm, fey ve ganimetten elde edilen gelirlerden pay ayrlmtr.262
#
] 5

:

#
:

.
: .


261
262
258
259
260

: :

. .[

: .
5. (1105)- Harec bnu Ziyd'n babaannesinden (radyallahu anh) anlattna gre, babaannesi
(mm Ziyd el-Eceiyye) Resllulah (aleyhissaltu vesselm) ile birlikte alt kadndan biri olarak
Hayber Gazvesine katlr. Kadn der ki: "Bizim de itirak ettiimiz Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a ulanca Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) bizi yanna artt. Gittik. Yznde
fke okunuyordu. Bize: "Kiminle ktnz, kimin izniyle ktnz?" diye kt. Biz:
"Yn eirip onunla Allah yolunda yardmc oluruz. Oklar (toplar gazilere) veririz, diye ktk. Ayrca
yanmzda yarallar tedavi iin ila var, yemek de yaparz" dedik. Bunun zerine: "yleyse kaln!"
buyurdu.
Cenb- Hakk Hayber'in fethini myesser klnca, bize de ganimetten, tpk erkeklere olduu gibi pay
ayrd."
Harec der ki:
"Ey babaanneciim, bu verilen ne idi?" diye sordum.
"Hurma idi" diye cevap verdi." [Ebu Dvud, Cihd 152, (2729).]263
AIKLAMA:
Bu rivayet, sefere katlan kadnlarn da erkeklerle eit olarak hisse aldklarn ifade etmektedir. Ancak
bu rivayet isnd ynyle zayf olduu iin, amele esas olmamtr. Ulem byk ounluuyla savaa
itirak eden kle, kadn ve ocuklarn muhariplerle eit seviyede ganimete itirak edemeyeceklerine
hkmetmitir. Bunlara bahi nev'inden, miktar komutann takdirine braklan bir eyler verilir.
Mamafih, "Verilen ne idi?" sorusuna ald "Hurma!" cevabndan hareket eden bz limler u te'vili
yaparlar: "Kadn burada, "Bize de erkeklere verilen eyden verildi" demek istemitir, miktar
kastedmemitir. Cevapta, "Erkeklerle eit miktarda pay aldk" mnas mevcut deildir." Ancak,
hadisin zhiri, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hurmann bir ksmn kadn ve erkek arasnda eit
olarak pay ettiini ifade etmektedir. Hattb, Evz'nin savaa katlan kadnlarn da hisse shibi
olduklarna hkmettiini belirttikten sonra bu hadisi delil klm olabileceine dikkat eker.264

: 6
#
]

. . .[
6. (1106)- Umeyr Mevl b'l-Lahm (radyallahu anh) anlatyor: "Efendilerimle birlikte Hayber
Gazvesi'ne katldm. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a benden bahsettiler ve benim kle olduumu
sylediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da bana kl kuatmalarn emretti. Bana kl
kuatld. (Ancak yaa kk olmam ve boyumun ksal sebebiyle) klc yerde sryordum. Sonra
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) bana ev eyas verilmesini emretti. Delileri tedavi iin
okuduum bir rukyeyi (afsunlama duas) (kontrol ettirmek iin) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
arzettim. Bir ksmn atp, dier bir ksmn muhfaza etmemi emretti." [Tirmiz, Siyer 9, (1557); Ebu
Dvud, Cihad, (2730). bnu Mce, Cihd 37, (2855).]265
AIKLAMA:
1- Teysir'deki metinde baz eksiklikler var. Tercmede Tirmiz'nin metnini esas aldk.
2- Bu rivayette iki ayr mesele var:
265
263
264
1) Klenin savaa katlmas ve yaa kk bile olsa, savamay renmesi iin kl verilmesi, savaa
katld iin pay ayrlmayp, deerce dk bir ev eyas ile mkfaatlandrlmas. Hadis, bu ksm ile,
bilhassa klenin savaa katlmas hlinde ganimetten pay alamayacan ifade eder.
2) Rivayetin ikinci ksm farkl bir meseleye temas etmektedir: Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
afsunlamak suretiyle, hastalarn tedavisine msaade etmekte ve fakat, cahiliye devrinden intikal eden
dualar kontrolden geirmektedir. slm akidesine uymayan lfzlar, cmleleri, put, cin, eytan
isimlerini, mnasz kelimeleri karmaktadr. Bu rivayette, sylediimiz husus vzh deilse de baka
rivyetler meseleyi akla kavuturur. Burada Umeyr'in afsunlama ile tedavide bulunduu duasn
kontrol ettirmek zere Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e okuduu, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n bu chiliye duasndan baz ksmlar slm akdesine uygun bulmayp karmasn
syledii, dier bir ksmnda, mahzur grmeyerek oray okumasna izin verdii anlalmaktadr.
4022 numaral hadiste daha geni bilgi sunacaz.266
#
. [
]
: 7

7. (1107)- Zhr anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), kendisiyle birlikte savam olan
Yahudilerden bir gruba, ganimetten pay ayrd." [Tirmiz, Siyer 10, (1558).]267
AIKLAMA:
Tirmiz, bu rivayeti "Mslmanlarla birlikte savaan zmmler hakknda gelen hkm: Ganimete
itirak ettiler mi?" baln tayan bir babta kaydeder. Bu babta, esas itibariyle m'minlerin gayr-
mslimlerden, sava srasnda yardm istemeyecei, onlarn yardmlarna mstani olduklarn ifade
eden rivayetler kaydedilir. Savata dmana kar zmmlerden yardm istememek esas olmakla
birlikte, savaa katlan bulunmas halinde, ounlukla limler,
zmmlere ganimetten pay
verilmeyecei hkmn benimsemitir. Bzlar ise onlara da pay verilmesi gerektiine hkmetmitir.
u hlde sadedinde olduumuz, Zhr'nin mrsel rivayeti bu gr aksettirmektedir. Ancak rcih
gr nceki grtr, yni ehl-i zmmye, Mslmanlarla birlikte dmana kar savasa bile
ganimetten pay ayrlmaz. Hadisciler, Zhr'nin mrsellerine fazla itibar etmezler ve zayf olduunu
sylerler. Bilfarz shhatine hkmedilmesi hlinde bundan maksadn ganimetten ayrlan sehim
olmayp, hediye ve bahi nev'inden verilen radh'a hamledilmitir. Radh "azck ihsan" demektir.
Netice olarak kadn, ocuk kle, ve zmmye ganimetten pay ayrlmaz. Ayrldna dair gelen
rivayetler radh'a hamledilir.268
] : 8

#

.[

.
8. (1108)- Ebu Musa (radyallahu anh) anlatyor:
"Hayber'in fethinden sona bir grup E'ar ile Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yanna geldik.
Ganimetten bize de pay vard. Halbuki (Habeistan'dan dnm olan) gemi arkadalarmz Ca'fer
(radyallahu anh) ve arkadalar hri, Hayber Gazvesi'ne fiilen itirak etmeyen kimseye pay
ayrmamtr." [Ebu Dvud, Cihad 151, (2725); Tirmiz, Siyer 10, (1559).]269
AIKLAMA:

268
269
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/195,
266
267
Hayber'in fethinden sonra, ganimet taksimi srasnda Habeistan'dan geri dnmekte olan
muhcirlerden, hdisenin rvisi Ebu Mus' nn da bulunduu bir grup Hayber'de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a rastlarlar. Ebu Dvud'un rivyetinde "ganimet taksimine tevafuk ettik" der.
Rivayetteki farklla gre Ebu Musa: "Ganimet taksimine bizi de dahil etti" veya "Ganimetten bize de
verdi" demitir.
Hattb, bunlara verilen payn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n tasarrufunda olan humustan
olmas gerektiini syler. Ancak, dier askerlerin rzas ile, ganimet taksimine, aynen savaa katlanlar
gibi itirak ettirilmi olabileceklerini syleyenler de olmutur. Musa bnu Ukbe, Megazi'sinde bu
hususta kesin kanaat sahibidir. Mamafih ganimetin toplanmasndan sonra ve taksiminden nce
gelmi olmalar sebebiyle, ganimetin tamamndan bunlara pay ayrlm olabileceini syleyenler de
olmutur. fi'nin bu meseledeki iki grnden biri budur.270
:
:
9

]

#

.[
#

#

.
9. (1109)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir gn yani Bedir Sava gn- kalkp yle buyurdu:
"Muhakkak ki Osman Allah'n ve Resl (aleyhissaltu vesselm)' nn rzasna uygun bir hizmet
sebebiyle gelmitir. Ben onun adna bey'at akdediyorum." Sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ganimetten hisse ayrd. Savaa katlmayan onun dnda kimseye hisse vermedi." [Ebu Dvud, Cihad
151, (2726).]271
AIKLAMA:
1- Rivayette geen "yni Bedir Sava gn" ibaresi rvilerden biri tarafndan ilve edilen aklayc
bir derctir. Ancak hadiste bir ikl mevzubahis. nk, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Hz.
Osman (radyallahu anh) adna bey'at akdi sdece Hudeybiye'de cereyan etmitir. Mekkelilere eli
olarak giden Hz. Osman' mrikler tevkif etmiti ve hatta Mslmanlar arasnda ldrldne dair
yia bile kmt. te bunun zerine Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) sefere katlan btn
Mslmanlardan biat almt. Sra Hz. Osman'a gelince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sa elini
gstererek, "Bu, Osman'n elidir" der ve dier eline koyarak onun adna biat akdeder.
Bedir'de byle bir biat olmamtr. Ancak Hz. Osman'n Bedir'deki durumu farkldr. yle ki:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n muhterem kerimeleri Rukiyye (radyallahu anh) hasta idiler.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Rukiyye'nin refiki olan Hz. Osman' Medine'de brakarak Rukiyye
ile ilgilenmesini taleb eder. Osman'a:
"Sana, Bedir'e katlanlarn sevab ve ganimet pay aynen verilecektir" buyurur.

u halde yukardaki rivayette bir karklk gzkmektedir.
2- Bedir Sava'na katlmad halde ganimetten pay ayrlan yegne ahs Hz.Osman'dr. Bu da onun
bizzat Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tarafndan kz Rukiyye'nin tedavisiyle megul olmak zere
Medine'de kalmakla tavzif edilmesine mebnidir.
3- Bu hadisten hareketle, imamn verdii bir vazife sebebiyle savaa katlamayana ganimetten pay
ayrlabileceine hkmedilmitir. mama ait olmayan bir i sebebiyle savaa katlamayan kimseye
ganimetten pay ayrlmayaca hkmnde fi, Mlik, Evz, Sevr, Leys ittifak ederler.
Ebu Hanife ve ashb, bu meselede yle derler: "Ganimet dar- slam'a celbedilmezden nce orduya
katlana ganimetten pay ayrlr."272

272
270
271

]
: 11
:#

. .[

ki: "Hangi bir kye varr da orada ikmet ederseniz, hisseniz oradadr. Hangi bir belde de Allah ve
Resl'ne isyan ederse o beldenin bete biri Allah ve Resl'ne aittir ve o (geri) kalan) da sizindir."
[Mslim, Cihd 47, (1756); Ebu Dvud, Harc 29, (3036).]273
AIKLAMA:
Burada iki ayr cmle var ve her ikisinde karye kelimesi gemektedir. Birinci karye'yi ky, ikinciyi
belde olarak tercmeyi uygun bulduk.
Kad yaz, Mslim erhinde, birinci cmledeki karye -ki ky diye tercme ettik- ile sava yaplmadan
sulh yoluyla fethedilen yerlerin yani fey'in, ikinci karye ile savala alnm olan yerin, yani ganimetin
kastedilmi olabileceini belirtir. Hadiste geen "O da sizindir" ibresi bete biri alndktan sonra "geri
kalan" demektir.
Fey'in ganimet gibi bee taksim edilmeyecei grnde olanlar bu hadisle ihticac ederler.
bnu'l-Mnzir: "Fey'in de bee blneceini, fi'den nce sylemi bir fakih bilmiyoruz" der.
Hattb der ki: "Bu hadiste, savala alnan arzinin hkm, dier ganimet mallarnn hkmne tbi
olacana dir delil mevcuttur. Yani arzi de bee blnr, bete biri ehl-i hums denen Kur'n'da
belirtilen (Enfal 11) harcama kalemlerine ayrlr. Bete drd de -ele geirilen dier para ve emvl
gibi- savaa katlan gaziler arasnda pay edilir.274
#
.[
] : 11

.
11. (1111)- Rfi' bnu Hadc (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ganimet
taksiminde on keiyi bir deveye bedel tutard." [Nes, Dahy 15, (7, 221).]275
AIKLAMA:
Nes, bu hadisi u bal tayan babta kaydeder: "Deve ka kurbann yerine geer?" Hadis bir
devenin on keiye bedel olduunu ifade etmektedir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ganimet
taksiminde bir deveye kar keiyi eit tutmutur. shak bnu Rhuye bu hadisle amel etmitir. Ancak
dier limler bunun mensuh olduunu sylerler. Zra umumiyetle benimsenen esahh rivayetler
devenin de srda olduu zere yedi kurban saylacan ifade etmektedir.
Aliyy'l-Kr, hadisin neshine deil, sahih hadisle teruzuna hkmetmenin daha uygun olduunu
belirtir.276

] : 12

#

. .

: .[
12. (1112)- Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
gazveye gnderdii kimselerden bzlarna, umum ganimet taksiminden decek hisseden ayr
olarak, ahslarna ait olmak zere (bir nevi armaan olmak zere) fazladan ganimet verirdi." [Buhr,
275
276
273
274
Hums 15, Mez 57; Mslim, Cihd 35, (1749); Muvatta, Cihd 15, (2, 450); Ebu Dvud, Cihd 35,
(2741-2746).]277
AIKLAMA:
Bilindii zere ganimet belli bir prensibe gren taksim edilmektedir. Bete biri (hums) Allah ve
Resl'ne, geri kalan drd de gazilere (svriye , piyadeye bir hisse eklinde) msav olarak
taksim edilir. Bu rivyet savata u veya bu ekilde baar gsteren veya messir hizmet verenleri Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in husus ekilde mkfaatlandrdn gstermektedir. Bu hal,
phesiz kaabiliyet sahiplerini, ecaat shiplerini, gayret sahiplerini tevike, memnun klmaya
mteveccih bir davrantr. Verilen bu husus armaan, yerine gre madd ynden fazla bir deer
tamasa bile kadirinasln bir delili, husus surette gsterilmi olan ziyade baarnn takdir
edildiine madd bir delil olur. Gnmzde bu, nian, madalya, ilt gibi deiik isimler altndaki
tercihlerle messeseletirilmitir. Kald ki, deer ynyle tatmin edici armaanlar da verilmektedir.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in bu neviden bata bulunduu anlalmaktadr.
Bu mevzu ile ilgili olarak farkl yorumlar ileri srlmtr:
* Amr bnu uyb: "Byle bir armaan vermek sdece Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e
aittir" demitir.
* mam Mlik, komutann tevik iin nceden byle bir art komasn mekruh addeder, "Bu, cihd
Allah rzas iin deil, dnyalk iin yapmak olur" der.
* Ulemann khir ekseriyeti bunun cevaznda, meru olduunda ittifak eder.
Ancak, taksim d verilecek bu armaan (nefl) nereden verilmitir? te bu sorunun cevabnda ihtilf
edilmitir. Ganimetin -taksim edilmezden nceki- aslndan m, humus'tan m, humsu'lhums'dan m
veya humus d kaynaktan m?
* fler ilk kayna sylerler. Onlara gre makbul gr de humsu'lhums'tan olmasdr. Yani
ganimet taksim edilip, hums'u alnca, hums'un harcanaca be harcama kaleminden birincisinden
olmaldr. Ayet-i kerime hums'a srayla u harcama kalemlerini gsterir:
1- Allah ve Resl,
2- Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in yaknlar,
3- Yetimler,
4- Dknler,
5- Yolcular (Enfal 41). Humsu'lhumstan murad, umumiyetle birinci kalemdir.
* Evz, Ahmed bnu Hanbel, Ebu Sevr ve daha bakalar, bu armaann (nefl) ganimetin aslndan
olduunu sylemitir.
* mam Malik ve bir grup lim: "Nefl verilecekse mutlaka humus' tan olmaldr"demitir.
* Hattb: Bu konuda gelen ahbarn ekseriyeti nefl'in ganimetin aslndan olmas gerektiine dellet
eder" der. Fakat kendisi humsa meyleder.
* bnu Abdilberr: "mam, u veya bu sebeple askerlerden bzlarn mkfaatlandrmak isterse, bunu,
humstan yapar. Ancak, ordunun bir paras husus bir baar gsterir, ganimet elde eder de komutan
bunlar mkfaatlandrmak isterse, bu takdirde te biri gememek kaydyla, onlarn elde ettiklerinden
kendilerine mkfaat verebilir" der.278
.[

#
] : 13
.
13. (1113)- bnu Mes'ud (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Bedir gn,
Ebu Cehl'in klncn bana armaan etti. Ebu Cehl'i, bnu Mes'ud ldrm idi." [Ebu Dvud, Cihd
150, (2722).]279
AIKLAMA:
279
277
278
Bedir Sava srasnda yaral dm olan Ebu Cehl'in kafasn ibnu Mes'ud koparm idi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bu sebeple Ebu Cehl'in klncn seleb kabul ederek ganimet gibi taksime
dahil etmemitir. Zra "seleb ldrenindir" kaidesini koymutur. Yani, sava srasnda, bir gzi belli bir
ahs ldrr ve bunu isbatlarsa, ldrlen kfirin seleb'i (zerinde kan ie yarar malzeme, para,
silah vs.) ldrenin olur, bu dier ganimetin mallarna katlarak umum taksime tabi tutulmaz (1117.
hadiste gelecek). te Ebu Cehl'i bnu Mes'ud ldrd iin onun klc ganimet deil "seleb" kabul
edilmitir.
Ulem bu rivayete dayanarak, "yaraly ldren de, onu ldrm saylarak "seleb"e hak kazanr"
hkmn koymutur. Esasen Ebu Cehl'i yaralayp ykan Muz bnu Amr bnu Cemh ve Muz bnu
Afr'dr. bnu Mes'ud kafasn koparmtr.
"Ebu Cehl'i bnu Mes'ud ldrm idi" cmlesi, rvilerden bir ilve kabul edilir. Ancak, bnu
Mes'ud'un, -ilmu'lbeyanda iltifat denen- baka bir sluba dklm ahs sz de olabilir.280

]
: 14

.

:

:
. .[
#
14. (1114)- Ebu'l-Cveyriyye el-Cerm (rahimehullah) anlatyor: "Rum diyarnda iinde dinar bulunan
krmz bir kp ele geirdim. Bu srada emr, Hz. Muviye (radyallahu anh) idi. Bamzda da
komutan olarak, Hz. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ashabndan, Ma'n bnu Yezid (radyallahu
anh) adnda Ben Sleym'den biri vard. Kp ona getirdim. O altnlar Mslmanlara taksim etti.
Bana da, brlerine verdii kadar bir pay verdi. Sonra da, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n:
"Nefl (armaan) ancak hums'tan sonra olur" dediini iitmemi olsaydm sana (daha fazla) verirdim"
dedi. Sonra bana, kendi hissesinden bata bulundu." [Ebu Dvud, Cihd 160, (2753, 2754).]281
AIKLAMA:
Bu rivayet, nefl'in yani armaann ganimetten verileceini ifade etmektedir. Hadiste ele geirilen kp,
savalarak (anveten) alnm deildir, yani ganimet deildir. limler bunun fey olduunu tasrih
ederler. Fey'de ise humus yoktur, nefl de yoktur. Nefl'in de ktlde olaca belirtilmitir. Komutan,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n: "Nefl ancak humustan sonra olur" szne binen nefl
(armaan) vermekten sarf- nazar etmitir. u halde komutan, bu hadis sebebiyle Ebu'l-Cveyriye'ye
bulduu dinarlardan armaan vermemitir. nk, komutan, bu hadisten, nefl'in ganimetten humus
alndktan sonra, -gaziler arasnda taksim edilecek olan- geri kalan bete drtten verileceini istidll
etmitir. Nitekim bu istidlle, Ebu Dvud'da tahric edilmi olan Habib bnu Mesleme el-Fhr hadisi de

destek olmaktadr:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ganimetten humus alndktan sonra, geri kalann te birini
(liykat kesbedenlere) armaan olarak (nefl) verirdi." Bu rivayete gre, ganimetin bete drdnn te
bir miktarna kadar nefl olarak ayrlabilecektir. Evz ve Mekhl (rahimehumullah) nefl'in bu te bir
nisbetini gememesi gerektiini sylemi ise de fi hazretleri: "Buna kesin bir had konamaz,
imamn itihad ve takdirine kalmtr" demitir.
Nefl ile alkal rivayetlerin farkll ve buna binen ulemnn ihtilfl grleri ileri srm olduunu
gstermek iin, Yine Habib bnu Mesleme el-Fhr'den Ebu Davud'da kaydedilen bir rivayete daha
dikkat ekelim:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bidayette drtte bir, (ikinci) dnte de te biri nefl ettiine
hid oldum."
280
281

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/201
Bazlar bu rivayette geen bed'e (balang) kelimesini "savaa giderken", rec'a kelimesini de "sava
dn" diye anlam ise de, Hattb "bed'e"yi "dmanla birinci karlama" olarak anlar, "rec'a"y da,
"dmana ikinci sefer saldrma" diye anlar. Byle olunca, kendi ifadesiyle, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), ilk karlamada -daha din, daha zinde olmaktan baka- dmana saldrma hususunda
daha ok arzu ve evkle dolu olan askere bu ilk saldrnn ganimetinden drtte bir nisbetinde
armaanda (nefl) bulunmakta, birinci saldrdan sonra yorulmu ve daha ziyade vatanna dnme
arzusuna dm askerleri, birinci saldrnn dersiyle teyakkuz ve tedbire geen dmana daha zor ve
daha tehlikeli olan ikinci sefer saldrma hususunda daha mevvik olmak maksadyla ganimetten daha
fazla -yani te bir- nisbetinde armaanda bulunmutur.282
]

: 15

#

.

. :#

.

.[
:
.

.

.
15. (1115)- Sa'd bnu Eb Vakkas (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
ben yannda otururken, bir grub insana ihsanda bulundu. Ancak onlardan benim daha ok holandm
birine hibir ey vermedi. Ben: "Falanca ile aranzda ne var (ona niye vermedin)? Allah'a kasem
olsun, ben onu m'min gryorum!" dedim. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Mslman
(gryorum de!)" buyurdu. Sa'd (dayanamayp) bu kanaatini kere syledi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) da her seferinde ayn ekilde karlkta bulundu. Sonuncu sefer unu ekledi:
"Ben, nazarmda daha sevgili olana hibir ey vermezken, yz st atee deceinden korktuum
insan kurtarmak iin ona ihsanda bulunurum (ihsanda bulunmam sevgime l deildir)" [Buhar,
Zekt 3, man 53; Mslim, man 236, (150), Ebu Dvud, Snnet 16, (4685); Nes, man 7, (8, 103,
104).]283
AIKLAMA:
1- Baz aklamalarda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ihsanda bulunmad ahs Cuayl bnu
Srka el-Gfr'dir. Ashab- Suffa'dandr. lk Mslman olanlardan olup Uhud'a katlmtr. Ben
Kureyza Gazvesi'nde gznden isabet almtr. irkin yzldr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
vgsne mazhar olmu sahabilerdendir. Madd bakmdan fakirdir. Ben Mstalik Seferi srasnda Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm), Cuayl'i Medine'de vekil brakmtr.
2- Bir rivayette, yukardaki hdise yle nakledilir:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"Akra' bnu Hbis, Uyeyne bnu Hsn (gibilere) yz deve verdin de (gerekten muhta olan) Cuayl'e
vermedin!" dendi de, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) u cevab verdi:
"Nefsimi kudret elinde tutan Zt- Zlcell'e yemin olsun Cuayl, yeryz dolusu Uyeyne ve el-Akra'
gibilerden daha hayrldr. Ancak ben, Mslman olmalar iin bu ikisinin kalbini kazanmaya
altm."
Bu rivayet, Said bnu Eb Vakkas (radyallahu anh)'n anlat vak' ann, Huneyn Sava'nda elde
edilen ganimeti datrken, Mekke fethiyle yeni Mslman olanlara, Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in onlar slm'a kazanmak iin -ganimet tevziindeki mutad kaidenin dna karak- bol bol
vermesi hdisesiyle ilgisini gstermektedir. Ancak Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ihsanda
bulunduu kimseler, bu sonuncu rivayette zikredilen iki kiiden ibaret olmamaldr. Nitekim hadiste
geen raht, sayca ondan aa, ten fazla ve kadn bulunmayan cemaat demektir. Mamafih
mteakiben gelecek olan 1116 numaral hadis de bir fikir verecektir.
3- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in "M'min deme, "mslim" de!" eklindeki mdhalesini
baz limler: "man, gayb bir durumdur, halini iyice aratrmadan bu hususta kesin bir hkm
282
283

vermektense ihtiyatl davranp, zahir duruma gre hkmetmek daha uygundur." "Mslim" hkm
zhire gredir, binaenaleyh byle demek, ihtiyatl olmaya daha uygundur" diye yorumlamlardr.
4- Gerek vak'a udur: Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) mellefe-i kulb'ten olan bir gruba bol
bol verip de Cuayl'e vermeyince Sa'd bnu Eb Vakkas (radyallahu anh) gerek fakirlik ve gerekse
iman durumunu ok iyi bildii bu zta vermeyiine tahamml edemeyerek, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a gelip -bir rivayette gizlice- "Buna niye vermiyorsun, vallahi ben onu m'min biliyorum"
diye hatrlatma ve ehdette bulunur.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Mslim biliyorum de!" eklindeki cevabn tatminkr
bulamayan Sa'd, taleblerini tekrarlar. Bu srar karsnda Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) en
sonunda Cuayl'in nazarndaki deerini ve ona vermeyiinin asl sebebini aklar: "Ben nazarmda
daha sevgili olana hibir ey vermezden, yz st atee deceinden korktuum insan kurtarmak
iin ona ihsanda bulunuyorum!"
Bu cevapla Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hem Cuayl (radyallahu anh)'e olan sevgisini, hem de
brlerinin irtidd etmesinden korktuunu ifade etmi olmaktadr. Nitekim bu siyset sayesinde,
madd kazan cazibesiyle slm'a giren pekok kimse, bilhere slm' samimiyetle benimsemiler,
kritik anlarda irtidada tevessl etmemilerdir.284
: 16

# ]

.

( 1 ).

. .[ #
16. (1116)- Rfi' bnu Hadc (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Huneyn
gn Ebu Sfyn bnu Harb, Savfn bnu meyye, Uyeyne bnu Hsn, Akra' bnu Hbis ve Alkame
bnu Ulse'den herbirine yzer deve verdi. Abbs bnu Mirds'a ise daha az verdi. Bunun zerine (ayn
zamanda air olan) Abbs bnu Mirds u mnada bir iir dzd:
"Benimle atm Ubeyd'in payn Uyeyne ile Akra' arasnda m taksim ediyorsun?
Ne Bedr285 ne de Hbis, cemiyette, Mirds'tan stn deillerdir.
Ben de onlarn hibirinden aa deilim.
Ancak bugn sen, kimi alaltrsan o bir daha ykselmez."
Rfi' der ki: "Bunun zerine Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onun payn da yz deveye
ykseltti." [Mslim, Zekat 137, (1060).]286
AIKLAMA:
Bu hdise, Huneyn dn Ci'rne nm mevkide cereyan eder. Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) Mekke'yi fethettikten birka hafta sonra Mslmanlara kar sava hazrl iinde olan
Gatafanllara kar koymak zere Huneyn'e hareket eder. Orduya iki bin kadar yeni ihtida etmi
Mekkelilerden asker alr. Bunlarn bir ounun kalbine imann hakkyla henz girmediini Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm) de biliyor idi. Bu sebeple onlar madd avantajlarla kazanma
yollarna bavurdu. Bu cmleden olarak, Taber'nin kaydna gre, daha sava yaplmadan birouna
ikramlarda bulundu.
Asl madd ba savatan sonra yapmtr. Mellefe-i kulb, yani kalbleri kazanlmlar olarak slm
tarihine geen bu zmre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hayatnda ayr bir sayfa tekil
eder. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Huneyn'de kazanlan zafer sonunda ele geirilen muazzam
:( 1Bedr'le, Uyeyne bnu Hsn'n ecdadn kasteder. nk nc gbekten ceddinin ad Bedr'dir: Uyeyne bnu Hns bnu
Huzeyfe bnu Bedr'dir.
286
284
285
ganimetten eski Mslmanlara ve mesel Medineli Ensr'a hibir ey vermez iken, Mekkelilere bol
bol vermiti. Hususan Mekke'nin ileri gelenlerine, ef durumunda olanlara yzer deve, air, hatib gibi
halk zerinde messiriyeti olanlara 50'er deve vermiti.
Kendilerine verilmeyenler veya az bir ey verilenler memnuniyetsizliklerini, ksknlklerini izhar
ederler. Bu meyanda saygszl bulan itiraz ve tenkidler ifade edenler dahi kar. Mesel Temimli bir
ztla Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) arasnda u konuma geer:
"Ey Muhammed bugn ne yaptn grdm."
"Ne grmsn, syle bakalm!"
"Adaletli davranmadn, dil ol!" Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) son derece fkelenir ise de:
"Yazk sana, ben de dil deilsem, baka kim dil olabilir? Adil olmazsam helak olurum!" demekle
yetinir.
Hz. mer: "Msaade et, u mnaf ldreyim!" diye izin isterse de Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) msade etmez.
Abbs bnu Mirds'n yukarda birka beytini kaydettiimiz iiri Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n kulana gelince, ban 50'den 100 deveye karlmasn Hz. Ali'ye emrederken:
"stediini ver de u dili kes" der.
Kendilerine bir ey verilmemesinden Ensr da memnun olmam, deta ksmlerdi. Hatt, bnu
Him'n kaydna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n husus iri Hassn bnu Sabit
(radyallahu anh) Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'i hicvedici bir iir yazar. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Ensr' toplayarak, kendilerine verilmeyi sebebini izah eder ve neticede
hepsini alatan u hitabede bulunarak gnllerini tekrar kazanr:
"Ey Ensar topluluu, kulama gelen sznz nedir? Bana gcenmi olmalsnz! Ben size geldiimde
hepiniz dallette idiniz, (getirdiim dinle) Allah sizlere hidyet vermedi mi? Fukara kimseler idiniz.
Allah zenginlik vermedi mi? Birbirinize dman idiniz, Allah kalblerinizi birletirmedi mi?
...
"Ey Ensar topluluu! Bir yudumluk dnya mal iin mi bana gcendiniz? Ben onunla slm'a girenler
iin bir kavmin kalbini kazanmay tercih edip, sizin slmnza emanet etmitim. Ey Ensar toluluu,
insanlar buradan deve ve davarlarla dnerken sizler Allah ve Reslyle evlerinize dnmekten rz
deil misiniz? Muhammed'in nefsini kudret elinde tutan Zt- Zlcell'e yemin olsun hicret olmasayd
Ensar'dan bir kimse olurdum, ayet insanlar bir vdiye, Ensar bir baka vadiye gidecek olsa ben
Ensr'n vadisine giderdim. Ey Rabbim! Ensar'a, Ensr'n oullarna, Ensr'n oullarnn oullarna
mafiret et!"287
.[
] : 17
:
. .
17. (1117)- Ebu Katde (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurdular:
"Sava srasnda kim bir dman ldrr ve bunu isbatlarsa, maktln seleb'i kendisinin olur."
[Buhar, Hums 18, By 37, Mez 54, Ahkm 21; Mslim Cihd 46, (1571); Muvatta, Cihd 18, (2,
454); Tirmiz, Siyer 13, (1562); Ebu Dvud, Cihd 147, (2717).]288
AIKLAMA:
1- Seleb (cem'i eslb gelir), Cumhur'a gre, muhribin yannda silh, giyecek vs. nevinden bulunan
eylere denir.
Ahmed bnu Hanbel'e gre, hayvan selebe girmez. fi'ye gre sava letleri selebe girer.
2- Selebin kime ait olaca hususu limlerce ihtilf edilmitir. Cumhr-u ulem, Selebin ldrene ait
olduunda ittifak eder, komutan, nceden byle bir vaadde bulunmu, bulunmam farketmez. "r,
derler, bu hakk komutann irdesine, ilnna tlik etmemitir." Cumhur'un dnda kalan Haneflere
287
288

ve Maliklere gre, "Bu hak komutann nceden art koymasyla tahakkuk eder. mam Mlik: "mam
muhayyerdir, dilerse selebi ktile verir, dilerse dier ganimet mallarna katarak humsa tbi klar" der.
shk bnu Rhuye'nin: "Eslb oalrsa humsa tbi tutulur" dedii belirtilir.
Mekhl ve Sevr: "Mutlaka humsa tbi bulunmaldr" demilerdir.
Selebin ktile it olduunu syleyenler, sadedinde olduumuz hadisi esas alrlar ve Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n muhtelif tatbikatndan rnekler verirler.
Selebin humsa tbi tutulmas gerektiini syleyenler, hadislerden getirdikleri baz rneklerden baka
".. bilin ki ele geirdiiniz ganimetin bete biri Allah'n, Peygamber'in ve yaknlarnn, yetimlerin,
dknlerin ve yolcularndr..." mealindeki yetin (Enfl 41) mm olan ifadesine dayanrlar.
Komutann kararna kaldn syleyenler, Bedir Sava'nda Ebu Cehl'in ldrlmesiyle ilgili
Abdurrahman bnu Avf'n rivayetinin teferruatna dayanrlar. Bu rivayette, onun ldrlmesine iki kii
itirak etmi idi. Her ikisi de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gelip, "Ben ldrdm" deyince,
klnlarnzn kann sildiniz mi? diye sorar. "Ha -yr!" derler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
kllar muyene ettikten sonra
"kiniz ldrmsnz!" diyerek ikisinin de eit
miktarda katldn tesbit ve te'yid eder, ama buna ramen selebi sadece birine (Muz bnu Amr'a)
verir.
Tahav: "Seleb, yet ktile ait olsayd, ikisi birden ldrdne gre bunlar arasnda pay ederdi.
Byle yapmayp, sadece birine verdiine gre, seleb, ldrenin deil, imamn uygun grd
kimsenindir" der. Ancak Cumhur, hdisenin siyaknda katle itirak hlinde, en ok pay olann selebe
istihkak kesbettiine delil olduunu belirtmitir. Nitekim, Kurtub, "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n, kllar muayene'den maksadnn, selebe kimin ehak olduunu anlamak iin yaralamada
kimin daha ok hisse shibi olduunu, kimin nce davrandn tesbit etmek olduunu" sylemitir.289

] : 18
#

.[ #

.
18. (1118)- Seleme bnu'l-Ekva (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir
seferde idi, mriklerden bir casus gelip, ashbnn yannda bir mddet oturup konutu. Sonra svp
gitti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "(O bir casustur, arayp bulun ve ldrn!" diye emretti.
Ben (erken) bulup ldrdm. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) selebini bana balad." [Buhr,
Cihd 173; Mslim, Cihd 45, (1754); Ebu Dvud, Cihd 110, (2653); bnu Mce, Cihd 29,
(2836).]290
AIKLAMA:
1- Buhr, bu hadisi, "Harb, daru'l-slm'a emn (vize) almadan girerse" baln tayan bir babta
kaydeder. Byle birisi yakalannca nasl bir muamele yaplmaldr? ldrlmesi caiz midir, deil mi?
bu ihtilfl bir mevzudur. mam Mlik: "mam muhayyerdir, byle birisi, ehl-i harbin tbi olduu
hkme tbidir." Evz ve fi hazretleri: "Eli olduunu iddia ederse, kabul edilir" der.
mam zam ve Ahmed bnu Hanbel: "ddias kabul edilmez, Mslmanlarn fey'i saylr" derler.
2- Bu hadise, baka rivayetlerde daha teferruatl olarak nakledilmitir. Nes'nin rivayetinde ldrl
sebebi belirtilir: "Adam Mslmanlarn gizli taraflarn (avretu'lmslimin) rendi ve arkadalarna
bir an nce haber vermek iin hemen oradan ayrlmaya gayret etti. ldrlmesinde Mslmanlarn
menfaati vard."
Bu hadisten, harb olan casus kafirin ldrlmesi gerektii hkm karlmtr. Bu hususta ittifak
var.
289
290

Muhed (eman verilmi) ve zmm haknda Mlik ve Evz: "Bu davran sebebiyle emn akdi iptal
edilir" derler; fi fukah, farkl bir grle: "hnetin emn kaldraca akde yazlm ise, bilittifak
akid bozulur, deilse bozulmaz" demitir.
3- Hadiste, selebin tamamnn katile ait olduunu syleyenlere delil mevcuttur. Ancak "seleb"e,
imamn szyle ship olunur diyenler: "Hadiste, iki durumdan birine dellet eden sarih bir husus yok,
aksine iki durum da muhtemeldir" derler. Ancak hadisin smil'de gelen bir vechi sarihtir: "Kii
kalkp gidince Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onun mriklere ait bir casus olduunu haber verdi
ve : "Onu kim ldrrse selebi ona aittir" dedi. Rvi: "Ben hemen kalkp adama yetitim ve ldrdm.
Selebini Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bana verdi" denir. te bu rivayet ikinci ihtimli te'yid
eder, yani selebe, imamn szne binen hak kazanlr.
4- Csus, kafir deil de Mslman ise Cumhur'a gre ldrlmez, ta'zir cezas verilir. Ebu Hanife,
fi, Evz ve Mlikler hep bu grtedir. Yalnz ta'zirin cins ve miktarn tayin ii devlet reisinin
(veya nibinin = mahkeme) takdirine kalmtr. Kad yaz: "Mliklerin bykleri byle birisinin
ldrleceini sylemilerdir" der.291

#
] : 19

. .[

19. (1119)- Avf bnu Mlik ve Hlid bnu Mlik (radyallahu anhm) unu sylemilerdir:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) selebin ktile ait olduuna hkmetti, selebi ganimet malna
katarak beli taksime (humus) tbi klmad." [Ebu Dvud, Cihad 149, (2721).]292
]
:
21

: #

. .[

20. (1120)- Abdullah bnu Eb Evf (radyallahu anh)'nn anlattna gre, kendisine: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) zamannda, gda maddelerini humus taksimine tbi tutar mydnz?" diye
sorulmutu, u cevab verdi:
"Hayber gn yiyecek maddeleri de ele geirdik, kii gelir, ihtiyac kadar alr, sonra giderdi." [Ebu
Dvud, Cihad 138, (2704).]293
]

#
21

. .[

21. (1121)- Hz. Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) zamannda bir ordu ganimet olarak yiyecek maddesi ve bal ele geirdi. Ancak bundan
humus alnmad." [Ebu Dvud, Cihad 137, (2701).]294

293
294
291
292
# ]
:
22

: .
. .[
22. (1122)- Amr bnu Abese (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kble
istikametinde (stre olarak) bir ganimet devesi bulunduu halde gerisinde bize namaz kldrd. Namaz
klnca, hayvann yan ksmndan bir tutam yn ald (elinde tutup gstererek): "Ganimetinizden humus
dnda u kadar bile bana hell deildir. Humus da size ide edilecek (sizin maslahatlarnzda
harcanacak)tr" dedi." [Ebu Dvud, Cihad 161, (2755).]295
AIKLAMA:
Peygamber, ganimeti istedii gibi tasarruf edemez. Humus dnda herhangi birey alamaz humus da
ahsna ait deildir. Kur'n- Kerim'in belirttii ekilde humusu (bete biri) de Mslmanlara
harcamak zorundadr. yet yle der: "Ele geirdiiniz ganimetin bete biri (humusu) Allah'n,
Peygamber'in ve yaknlarnn, yetimlerin, dknlerin ve yolcularndr" (Enfal 41). Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n, burada belirtilen hissesi humsu'lhumstur, yani bete birin bete biri. yette
geen "Allah'n, Peygamber'in" ifadesi, iki ayr hisseye deil, tek hisseye dellet eder, limler byle
anlamtr. Humsu'lhums Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra, onun yerine geen imama
aittir296

] : 23

# .

#
#

. .[
.
23. (1123)- Cbeyr bnu Mut'im (radyallahu anh) anlatyor: "Humustan Ben Him ve Ben
Muttalib'e ayrlan pay hakknda konumak zere Osman bnu Affn (radyallahu anh) ile birlikte
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gittik. Ben:
"Ey Allah'n Resl, dedim, kardelerimiz olan Ben Muttlib'e verdin, bize hibir ey vermedin.
Halbuki bizim de onlarn da (size) yaknl birdir" dedim. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Ben Muttalib ile Ben Haim tek bir eydirler!" buyurdular.
Cbeyr der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ne Ben Abdu ems'e, ne de Ben Nevfel'e: (Ben
Him ve Ben Muttalib'e verdii halde humustan) pay ayrmad. Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh) de
humusu aynen Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gibi taksim etti. Ancak O, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n yaknlarna, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n onlara verdii kadar vermedi. Hz.
mer (radyallahu anh) de onlara humustan verdi. Sonra da Osman (radyallahu anh) verdi." [Buhar,
295
296

Humus 17, Menkb 2, Megz, 38; Ebu Dvud, Harac 20 , (2978, 2979, 2980); Nes, Fey 1, (7, 130,
131).]297
AIKLAMA:
1. Cbeyr bnu Mut'im bni Adiyy bni Nevfel bni Abdi Menf bni Kusay el-Kure en-Nevfel
grld zere Abdimenfoullar'ndandr, yani Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birka gbek
yukarda birlemektedirler.
2. Cbeyr'in itiraz, humustan pay alamam olmalaryla ilgilidir. Ebu Dvd'un bir rivayeti u
aklamay kaydeder: "(humustan pay alacaklar meyannda zikri geen be kalemden birini tekil
eden) zevi'lkurb payna Ben Him ve Ben Muttalib'i dahil edip Ben Nevfel ve Ben Abdi ems'i
terketmesi zerine ben ve Osman bnu Affn, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gittik..." Cbeyr
ve Muttalib eittirler, nk hepsi de Abdi Menf'n oullardr. Bu sebeple Cbeyr (radyallahu anh)
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e: "Bizim de onlarn da (Abdi Menf'a nisbette) size yaknl
birdir" demitir. bnu shak'n bu mesele ile ilgili rivayeti yledir: "Dedi ki: "Ey Allah'n Resl,
mensubu bulunduumuz Himoullarn anladk, size olan yaknlklar sebebiyle Allah'n onlara
lutfetmi olduu fazileti inkr etmiyoruz. Ama, Ben Muttalibli kardelerimizin imtiyaz nedir ki
onlara (humustan) verip bizi terkettin?"
Baz rivayetlerde Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu sule: "Ben Muttalib'le Ben Him tek
eydir" derken ellerinin parmaklarn kenetleyerek "yle" diyerek gstermitir. bnu shk'n mezkur
rivayetinde cevap biraz daha ak ve mdellel olarak verilmitir: "Biz (Ben Him) ve Ben Muttalib
chiliyede de, slm'da da hi ayrlmadk, biz ve onlar ayn eyiz!" ve parmaklarn kenetledi."
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hnedn olan Himoullar ile, Muttaliboullar298
arasndaki yaknlk nereden geliyordu? Buhr, bnu shk'tan naklen, Abdu Menf'n oullar olan bu
drt kardeten nn yani Abd ems, Him ve Muttalib'in ayn zamanda annelerinin Atike adnda
bir kadn olduunu, dolaysyla annebaba bir karde olduklarn, Nevfel'in annesinin ayr olduunu -ki
Vkide adnda bir kadndr- belirtir. Cbeyr hnednnn (Ben Nevfel'in) ayrlmasn bu izah etse bile,
Hz. Osman'n299 bal olduu Abdi emsoullarnn ayrlmasn izah etmez. nk, grld gibi,
Abdi Menaf'n Him ve Muttalib gibi anneleri de bir olan oullardr.
Meseleyi tavzih sadedinde, bnu Hacer, "Haim ile Muttalib arasnda evlatlarna siryet etmi olan
(mahiyeti fazla bilinmeyen) bir kaynama (i'tilf) olabileceine dikkat eker. Buna delil olarak iki
durum zikreder:
1- ez-Zbeyr bnu Bekkr, en-Neseb'de zikretmitir ki: "Him ve el Muttalib'e: "el-Bedrn", Abdu
ems ve Nevfel'e: "el-Ebhern" denilirmi.
2- Keza, aradaki bu i'tilaf sebebiyle olacak ki Mslmanlar hakknda Kureyliler, Mekke'de boykot
akdi yaptklar zaman, Ben Muttalib'i Ben Him'e dhil edip bir mtlaa ettiler, fakat Ben Nevfel ve
Ben Abdi ems'i dahil etmediler. Asl sebebi mbhem kalan bu kaynama sebebiyle olacak. Ben
Muttalib ve Ben Him'e mensup olanlarn kfiri de, Mslman da Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in yannda yer alarak, slm'n etin devresi olan Mekke dneminde sonuna kadar himaye
ettiler. Mslman olanlar Allah ve Resl'nn emri gerei, kfir olanlar da airet ve akrabalk
gayretiyle bunu yaparken Nevfel ve Abdi emsoullar Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in
karsnda olan dier Kurey kabilesinin yannda yer aldlar.
Baz fi limler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevi'lkurb olarak Ben Him ve Ben
Muttalib'i tesbit etmesinde mi'yar olarak, akrabalk ve nusret'i (yardm) esas aldn ifade ederek Abdi
ems ve Nevfeloullar'nda "yardm" art bulunmad iin zevi'lkurba'nn dnda tutulduunu
sylemilerdir.
Baz fiiler de zevi'lkurb payna istihkakn sadece karbet olduunu syleyip, Abdi ems ve
Nevfeloullar'nn mahrum brakln Ben Him'den ayrlp onlarla savamalaryla izah etmitir.
fi hazretleri: "Humsu'lhums, zevi'lkurb arasnda taksim edilir, fakir ve zengin tefriki de yaplmaz,
ancak erkee iki, kadna bir hisse verilir" demitir.

Bu Muttalib ile Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n dedesi Abdlmuttalib'i kartrmamal. Bu, Abdlmuttalib'in amcasdr.
299
Hz. Osman da Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la Abdi Menaf'da birleir: Osman bnu Affn bni Eb'l-s bni Umeyye bni Abdi
Menfe'l-Kure.
297
298
3- Hereye ramen unu syleyebiliriz: limler, Resllulah (aleyhissaltu vesselm) tarafndan

zevi'lkurb olarak Ben Haim ve Ben Muttalib'in seiminde sylediimiz karineleri yeterli aklk ve
kesinlikte bulmadklar iin, bu snnetin yorumunda farkl grler ileri srmlerdir:
* mam fi'ye ve ona uyanlara gre, bu hadis humustan zevi'lkurb'ya ayrlmas gereken payn
sadece Ben Him ve Ben Muttalib'e ait olduuna delildir.
* mer bnu Abdilaziz: "Zevi'lkurb sdece Ben Him'dir" demitir. Zeyd bnu Erkm'la Kflerin
bir ksm da bu grtedir.
* "Bu hadis, Ben Muttalib'in de Ben Him'e ilhak edileceine delildir" diyen olmutur.
* Bazlar "Zevi'lkurb Kurey'in tamamdr, ancak imam, onlardan dilediine verir" demitir.
* Bazlar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlara ihtiyalar sebebiyle vermi olmal" demi ise
de bu yorum ziyadesiyle zayf bulunmutur. nk Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) iki ile
mensuplarnn hepsine verirken, dierlerinin hibirine vermemitir.
bnu Hacer: "Bu hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, kavmine mensup dierleri arasnda
sdece mezkur ilelere vermesinin onlarn nusretleri (yani Mekke devresindeki yardmlar) ve slm
iin mruz kaldklar (skntlar) sebebiyle olduu hususunda zhir ve aktr" der.
4- limler, zevi'lkurb hissesini taksim eklinde de baz farkl yorumlar yapmlardr:
* Hadis, taksimin nasl yaplaca hususunda tafsilat vermiyor, zhire gre hisse shiplerine eit pay
ayrlacaktr. Bu durumda "miras taksimi zere (erkeklere iki, kadnlara tek hisse) yaplr" diyenler
delilsiz kalmaktadrlar.
* ounluk, zevi'lkurb paynn taksiminde hepsine tamim edilmesi grndedir. Ancak fi ve
Ahmed "yetimlerin fakir olanlarna hususiyet ve ncelik tannmaldr" demilerdir.
Mlik, tann hepsine mil klnmas gereini sylerken, Ebu Hanife iki snftan fakir olanlara
hususiyet tanmtr.
fi, grne u delili ileri srer: "Onlarn hepsine zekt yasaklandna gre, paydan da hepsine
verilmelidir. Esasen onlara ihtiya cihetiyle deil, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a yaknlklar
cihetiyle ikrm ve terif olsun diye verilmitir, ama yetimlere ihtiyalarn gidermek iin verilir.
5- Son olarak unu da belirtelim ki, bnu Abbs (radyallahu anh)'tan, Nes'de gelen bir rivayete gre,
Hz. mer (radyallahu anh), mezkr hisseyi herkese eit ekilde vermeyip, ihtiya shiplerinin
ihtiyalarn grme eklinde bir tatbikat denemek ister ve fakat bu dnce zevi'lkurb arasnda
memnuniyetsizlik hsl eder: "mer, bize yetimlerimizi evlendirmeyi, ailelerimize hizmeti temin
etmeyi, borlularmzn borlarn demeyi teklif etti. Biz itiraz ettik ve hisselerimizi nakid olarak
teslim etmesini taleb ettik" der. Hz. mer (radyallahu anh) isteklerine uyar.
Hattb, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra Hz. mer ve Hz. Osman'n da bunu demeye
devam ettiini belirtir. Ancak mte-akiben kaydedeceimiz rivayet, bunun Hz. mer'le sona erdiini
ifade eder. Hz. Ebu Bekir'in dedii hususunda rivayetler ihtilfldr. Bu durum sonradan ulemnn, bu
hakkn sbtu hususunda ihtilaf etmelerine sebep olmutur. Szgelimi Mlik ve fi hazretleri "bu
hak sabittir" derken, ashab- re'y reddetmi ve humsu ksma blmtr.
Bazlar da: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) Ben Muttalib'e yaknlktan dolay yardm iin
vermitir. Nitekim Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm):

" Biz
ne cahiliyede ne de slm' da birbirimizden ayrlmamz" buyurmutur. Bu hadise gre, onlara veri

sebebi yardmlar iindir. Yardm kesildiine gre, atiyyenin de kesilmesi gerekir" demitir.300
: 24

]
:

.

300
:

. : . .[
24. (1124)- Abdurrahman bnu Eb Leyl anlatyor: "Ali (radyallahu anh)'yi dinledim, demiti ki:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yannda ben, Abbs, Fatma ve Zeyd bnu Hrise toplanmtk.
Ben unu syledim:
"Ey Allah'n Resl, Aziz ve Cell olan Allah'n kitabnda zikri geen u humustaki hakkmzn
taksimine beni vazifelendirseniz de hayatnzda bu ii ben bir yapsam! T ki sonradan kimse bu
hususta bizimle ihtilfa dmese!"
Ali (radyallahu anh) devamla der ki: "Reslullah bu isteimi yerine getirdi. Hayat boyunca ben
taksim ettim. Sonra buna, Hz. Ebu Bekir de beni vazifelendirdi. Ayn i, Hz. mer (radyallahu anh)
devrinin son senesine kadar bende devam etti. O yl (fetihlerden dolay) bol mal gelmiti. Bizim
hakkmz yine ayrd ve bana gnderdi. Ben:
"Bu sene ihtiyacmz yok, Mslmanlarn ihtiyac var, onlara ver!" dedim. O da bu hisseyi
Mslmanlara datt. Artk, Hz. mer (radyallahu anh)'den sonra kimse beni bu ie armad.
(Zaten o sene) Hz. mer'in yanndan ktktan sonra Abbs (radyallahu anh)'a rastladmda
(hayflanarak) bana:
"Ey Ali, dn bize yle bir eyi haram ettin ki, bundan sonra artk kimse bunu bize vermez!" demiti.
(Meer ne kadar doru sylemimi. Dedii aynen kt). O ne dahi insan imi!" [Ebu Dvud, Harc
20, (2983-2984).]301
#
] : 25

. .[

25. (1125)- Katde (rahimehullah) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gazveye bizzat
itirak edince, onun sehm-i safiyy denen riyaset hissesi olurdu. Bu hisseyi, taksimden nce kle,
criye, at gibi ganimete dahil mallardan dilediinden alrd. Safiyye validemiz de ite bu hissedendi.
Gazveye bizzat itirak etmedii takdirde bu hisse gyabnda ayrlrd, ancak bu durumda seme hakk
yoktu (ne ayrlmsa onu kabul ederdi.)" [Ebu Dvud, Harc 21, (2993).]302
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den sonra kaldrlm olan bu safiyy
aklamay 1078. hadiste sunduk, oraya baklsn.303
pay ile alakal

]

: 26


303
301
302
) (1

) (3
) (2

:
) (4 .
: .
. :

.

:

. :
.

. :

.

# :

:

:
#

# :

. :

______________
) (1 : .
) (2 : : ). (3 ) .(4 :
.

#
[ .
)26. (1126)- Mlik bnu Evs bni Hadesn (radyallahu anh) anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh
bana haber gnderdi. Ben de gn ykseldii zaman ona gittim. Kendisini evinde bir sedirin zerinde,
deri yzl bir yasta dayanm vaziyette oturmu buldum. Sedirin rg ipleri adalelerine gmlm
durumdayd. Bana:
"Ey Mlik, seni unun iin ardm: Senin kavminden bir ka hne halk pe pee geldiler (ihtiya
arzettiler). Ben de kendilerine biraz bata bulunulmasn syledim. te ! Al bunu aralarnda
datver!" dedi. Ben:
"Bu ii benden bakasna syleseniz daha iyi olur!" dedim. Ancak o srarla:
"Ey Mlik al unu!" dedi. Az sonra Hz. mer'in azadls (kapc) Yerfe' geldi ve:
"Ey m'minlerin emri! Osmn, Abdurrahmn bnu Avf, Zbeyr ve Sa'd (radyallahu anhm)'n
girmelerine izin veriyor musunuz? (sizi grmek istiyorlar!) dedi. O da:
"Evet, buyursunlar!" diyerek izin verdi. onlar da girip selam vererek oturdular.
Az sonra Yerfe' tekrar gelip:
"Abbas'la Ali (radyallahu anhm) iin de izin var m?" dedi. Hz. mer, onlara da izin verdi. Girdiler,
selam verip oturdular. Abbs (radyallahu anh) sz alarak:
"Ey m'minlerin emri! Benimle Ali arasnda hkmet!" dedi.
Bunlar bir meselede ihtilfa dm, birbirlerini dva ediyorlard. Oradaki cemaat de:
"Evet ey m'minlerin emri, aralarnda hkmet, onlar rahatlat!" dediler. Hz. mer (radyallahu anh)
(nceden gelenlere ynelerek):
"yle bir skin olun!" deyip devam etti:
"Arz ve semay ayakta tutan Allah akna soruyorum. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle
yle sylediini biliyor musunuz? "Bize mirasc olunmaz, ne brakmsak o sadakadr."
"Evet!" dediler. Sonra da Hz. Abbs ve Hz. Ali'ye ynelerek:
"Arz ve sema izniyle ayakta duran Zt'n akna size soruyorum, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n: "Bize mirasc olunmaz, her ne brakmsak sadakadr" dediini biliyor musunuz?"
O ikisi de:
"Evet!" dediler. Hz. mer de:
"Allahu Tela hazretleri, Resl'ne (aleyhissaltu vesselm) baz imtiyazlar bahetmitir, bunlar
ondan baka kimseye vermemitir. Sz gelimi, beldeler ahlisinden Allah'n fey kld eyler
(hassaten) Allah ve Resl'ne aittir. Allah Resl (aleyhissaltu vesselm) Ben Nadir'in mallarn
aranzda taksim etti. Allah'a kasem olsun, o ite, kendisini size tercih etmedi, sizi brakp, onu kendisi
almad. (Nitekim, onu aranzda datt.) Sdece u mal (kendisine) kald. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) bundan (ailesinin) yllk nafakasn alr, mtebkisini beyt'lmale koyard" dedi." [Buhr,
Feriz 3, Humus 1, Cidd 80, Mez 14, Tefsir, Har 3, Nafakat 3, 'tisam 5; Mslim, 48, (1757);
Tirmiz, Siyer 44, (1619); Ebu Dvud Harac 19, (2963, 2964, 2965, 2967); Nes, Fey 1, (7, 136,
137).]304
AIKLAMA:
1- Bu rivayette, Hz. Ali ile Hz. Abbs arasndaki ihtilf mevzuu nedir? ak olarak belli deil. Bu
husus, rivayetin baka vecihlerinde tasrih edilmitir. Buhar'nin bu rivayetinde: "...onlar Allahu
Tel'nn Ben Nadir'den Resl'ne fey kld mallar hususunda ihtilfa dmlerdi" denir. Hatt,
Mslim'in rivayetinde Hz. Abbas (radyallahu anh), Hz. Ali'yi galiz tbirler kullanarak, Hz. mer
(radyallahu anh)'e ikyet eder: "Ey m'minlerin emri, benimle u yanlgn305, gnahkr, haksz ve
hin arasnda hkmet!" der.
2- Mteakip hadis de ayn vak'ay anlatt ve bu rivayeti de aydnlatc mahiyette olduu iin, onu da
kaydedip gerekli baz aklamalar en sonda sunacaz.306
:]
: 27

#
.

#

:

. .
:#

:
.

.

#

:
Kzib, Arapa'da hat etmek, yanlmak mnasna da gelir. Hz. Abbs'n Ali (radyallahu anhma) efendimize, fke ile sarfettii kzib
szn, dilimizdeki yalanc mnasnda tercme etmeyi uygun grmedik.
306
304
305
. .[

.
.

.
. .
27. (1127)- (Yukardaki vak'a ile alkal olan) bir rivayet yledir: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) (yllk ihtiyacn aldktan sonra) geri kalan Allah'n mal klar (Beytu'lmle koyar) idi."
mer (radyallahu anh) sonra (cemaate ynelerek) dedi ki:
"Arz ve semnn izniyle ayakta durduu Zt akna sizden soruyorum, bunu biliyor musunuz?"
Onlar: "Evet!" dediler. Sonra Hz. mer teker teker, Hz. Abbs ve Hz. Ali'ye ynelerek, br cemaate
yapt gibi, ayn ekilde yemin vererek bu hususu bilip bilmediklerini sordu. Her ikisi de: "Evet,
biliyoruz!" dediler. Sonra Hz. mer (radyallahu anh) szne devam etti:"
(Hatrlayn! Siz,) Reslullah (aleyhissaltu vesselm) vefat edince, Ebu Bekir'e bu meseleyi
gtrdnz. O, size: "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n velisiyim, ikiniz bana ihtilfnz
getirdiniz, sen ey Abbs, kardein olunun mirasn taleb ediyorsun, sen de ey Ali, hanmn Ftma'nn
babasndan olan mirasn taleb ediyorsun" dedi ve devamla: "Ebu Bekir (radyallahu anh) size,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n u szn hatrlatt: "Bize vris olunmaz. Her ne brakt isek
sadakadr." Siz ikiniz (onu ithamda) ittifak ettiniz. (Allah biliyor o, bu tatbikatta doru, iyi, isabetli ve
hakka uygun hareket ediyordu. Sonra Ebu Bekir (radyallahu anh) vefat etti. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ve Ebu Bekir'in velisi ben oldum, bylece o maln sorumluluu bana geti. Allah biliyor,
bu ite ben de doru, iyi, isbetli ve hakka uygun hareket ediyorum. imdi (ey Abbs!) sen ve Ali
bana geldiniz. Meseleniz ayn mesele. Bana: "(Ben Nadir'den kalan fey maln) bize ver!" diyorsunuz.
Ben de u cevab veriyorum: "Dilerseniz, bir artla o mal size vereyim. O art da udur: "Bu mal,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), (Ebu Bekir ve sorumluluunu aldm gnden beri ben) nasl
kulland isek sizin de yle kullanacanza dir Allah'a sz vermenizdir. Onu bu artla aldnz m?
Tamam m?" Onlar: "Evet!" dediler. Hz. mer de: "Sonra siz bana aranzda (baka ekilde)
hkmedeyim diye (mi)? geldiniz. Hayr, vallahi aranzda, kyamet kopuncaya kadar, bundan baka bir
hkm veremem. Bu art yerine getirmede ciz kalrsanz, mal bana iade ediverin" dedi. (Kaynaklar
nceki rivayette kaydedilenlerdir.)307
AIKLAMA:
1- Hadisin baz vecihlerini Buhr Kitbu'l-Feriz'de: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n: "Bize
vris olunmaz, her ne brakmsak sadakadr" hadisi bab" baln tayan babta kaydeder. Hadis,
grld zere, Buhr'nin muhtelif blmlerinde farkl vecihleriyle kaydedildii gibi, Mslim,
Tirmiz, Ebu Dvud ve Nes'de de farkl vecihleriyle kaydedilmitir.
2- Hdisenin ksaca zeti udur: Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' n amcas Abbs'la Hz. Ali
(radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n terekesi saylan Ben Nadir
Yahudilerinden kalan308 fey mal hususunda ihtilfa derek Halife Hz. mer'e mracaat ederler. Hz.
mer, onlara ayn meseleden dvc olarak daha nce, Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh)'e de mracaat
ettiklerini hatrlatarak, Hz. Ebu Bekir'in kendilerine Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n: "Kimse
bize vris olamaz, braktklarmz sadakadr" melindeki hadisini hatrlatarak onlara bu maldan hak
tanmadn hatrlatr ve kendisinin de ayn kanaatte olduunu ifade der. Bu maln tasarrufunu artl
olarak kendilerine brakabileceini syler.
3- Rivayetlerden anlald zere Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ad geen (Ben Nadir,
Hayber, Fedek) fey mallarndan hissesine deni, salnda kendisinin ve ailesinin ihtiyalar iin
harcam, artan mal Mslmanlarn maslahat, at, silah alm gibi umum hizmetlerde harcam idi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) vefat edince nce kz Fatma (radyallahu anh), Halife Hz. Ebu
Bekir'e gelerek bu mallar tevrs uslnce temellk etmek istemi ise de, Hz. Ebu Bekir (radyallahu
Ebu Dvd'un bir rivyetinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ayr hususi mal (safiyy) olduu belirtilir: Fedek, Hayber ve Ben
Nadr emvali.
307
308
anh): "Bize tevrs olunmaz, braktmz her ey sadakadr" melindeki hadisi hatrlatarak
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n brakt mallara miras muamelesi yaplamayacan syler.
Bunun zerine, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan alt ay kadar sonra vefat edecek olan Hz.
Ftma, Hz. Ebu Bekir'e kser ve lnceye kadar barmaz.
4- Bu mallarn baz rivayetlere gre taksimi, baz rivayetlere gre de velyeti (idaresi) iin Hz. Abbas
ve Hz. Ali, nce Halife Hz. Ebu Bekir'e, sonra da Halife Hz. mer'e karlar. Her ikisi de, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n mezkr hadisini hatrlatarak ve kendilerince de bilinmekte olduunu
anlayarak isteklerine msbet cevap vermezler ve reddederler.
5- Hadiste birka mkil:
Hadis, pekok vecihten rivayet edilmitir ve herbir vechinde baz farkllklar mevcuttur ve bir ksm
mkiller ortaya koymaktadr.
a) Baz vecihlerde Hz.Abbas'n, Hz.Ali'ye sarfettii galiz tbirler. Hatadan, gnahtan msum olma
keyfiyeti Ehl-i Snnet nazarnda sdece peygamberlere has ise de, yine Ehl-i Snnet, pekok yet ve
hadislere dayanarak Ashb'a kar edeble mkelleftir. Ashb arasnda birok siyas ve sir ihtilaflar
olsa bile birbirlerini galiz tbirlerle tavsif etmelerine pek rastlanmaz. Hz. Abbas'n, yeeni olan Hz.
Ali iin sarfettii bu szler, pek ndir istisnalardandr. Acaba Hz. Abbs bunu sylemi midir? Yoksa
rvilerden birinin vehmi midir? rihlerden bazlar bunu reddederek Hz. Abbas'tan, Hz. Ali'ye kar
bu szlerin sdr olmayacan sylemi ve hatta rivayet esnasnda olan hazfetmitir. Gerei Allah
bilir.
Rivayetten bunlar hazfetmeyi uygun bulan Mzir, Hz. Abbs'n gerekten sylemi olma ihtimali
karsnda yle bir izah sunar: "En mnsibi, Hz. Abbs'n olu durumunda olan Hz. Ali (radyallahu
anhm)'ye, naz getii iin bu kelimeleri (ltife ve aka yoluyla) sylemi olduunu kabul
etmektedir. Maksad, itikadnca hatal olan yeenini bu davranndan vazgeirmektir. Mezkur
vasflarla, o davranlara haten deil, mden, kasden girenler tavsif edilebilir." Mzir devamla u
mnada aklamada bulunur: "Bu te'vil arttr, nk Hz. Abbas, bu hakretleri Halife Hz. mer ile
Hz. Osman, Zbeyr, Abdurrahman bnu Avf ve Sa'd (radyallahu anhm) gibi, byk zatlarn
huzurunda sarfetmi ve bunlardan hibiri de reddetme hususunda mdahalede bulunmamlardr.
Halbuki bu zatlar mnkeri red ve yalan tekzib hususunda ar titiz insanlardr. Hz. Ali gibi
faziletlerle dolu bir zat hakknda bu szlerin itham maksadyla sylenmediini bildikleri iin,
mdhale ihtiyacn duymadlar."
Rivayete gre, bu maln tasarrufu, Hz. Ali'nin elinde idi. Hz. Abbs' ondan men etti ve bu hususta
ona baskn kt, bu sebeple Hz.Ali'yi ikyet etmitir.
b) Hadiste gzken ikinci bir mkil, ayn mesele zerinde iki ayr ikyetin vuku. yle ki:
Rivyetten sarih olarak anlaldna gre, Hz. Abbs'la Hz. Ali, nce Hz. Ebu Bekir'e giderler. Hz.
Ebu Bekir onlar Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n braktklarna vris olunamayaca
hususundaki hadisi onlarn da bildiini gryor. Onlar bunu bile bile, Hz. Ebu Bekir'in vefatndan
sonra Hz. mer'e, -hilfetinin ikinci senesinde- bavururlar, Hz. mer, onlara, daha nce de Hz. Ebu
Bekir'e ktklarn hatrlatarak taleblerini reddeder.
Burada mkil udur: Bunlar, bu mala vris olunamayacan bildikleri halde niye Hz. Ebu Bekir'e ve
sonra da Hz. mer (radyallahu anhm)'e mrcaat ettiler?
bnu Hacer yle cevaplar: "Gerek bu iki shbi ve gerekse bunlardan nce Hz. Fatma, "Bize vris
olunmaz" yasann braklan her mala mil olmayp, bzlarna mahsus olduuna inanyorlard..."
Hz. mer'e ikinci defa klaryla ilgili olarak Drakutn'nin bir rivayetine atf yaparak u aklamay
el-Kd smil'den nakleder: "Hz. Abbs ve Hz. Ali'nin ihtilflar mezkur mallarn velayeti (tasarruf
yetkisi) ve (nasl, nerelere) sarfedilecei hususunda idi." Ancak bnu Hacer bunu makul bulmaz.
Nes'deki rivayetin, bu maln kendilerine pay edilmesi iin mracaat ettiklerinde, te'vile hacet
brakmayacak kadar sarhat olduunu belirtir.
6- Hz. mer, arkadan gelen nesillerce, temellk ifade edecek bir taksimden kanmtr. Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm), Hz. Ebu Bekir ve bir mddet de kendisi tarafndan tasarruf
edildii ekilde tasarruf etmeleri kaydyla velyeti, yani bu mallar kaideye uygun ekilde kullanma
yetkisini onlara brakmtr.
7- Bu mallarn akibeti:
bnu Hacer, ihtilf konusu bu emlkin akibeti ile ilgili u bilgiyi kaydeder: "Hz. Ali'nin elinde idi...
sonra Hasan ve Hseyin'e geti, sonra Ali bnu'l-Hseyin ve Hasan bnu Hasan'a, sonra Zeyd bnu
Hasan'n eline geti... Sonra Abdullah bnu Hasan'n eline geti. dreyi Abbsoullar ele geirinceye
kadar byle devam etti. Abbasiler baa gelince el koydular.
El-Kd smail u bilgiyi vermitir: Bu mlkten Hz. Abbs'n vazgemesi Hz. Osman zamannda
olmutur.
bnu Hacer, "ikinci asrn bana kadar, halifeden, velyet yetkisi alanlarca, mahsulatn Medine
ahalisinden muhta olanlara harcamak suretiyle tasarrufa devam edildiini, daha sonra ahvalin
deitiini" syler.
8- Hadisten karlan hkmler:Bu hadisten karlan hkmlerden bazlar unlardr:
1- Bir kabilenin idresini, ilerinden byk olann zerine almas gerekir. nk, herkesin halini en
iyi o bilir.
2- mam, erif kimseye ismiyle hitab edebilir, ismini terhimle de syleyebilir.309
3- mamdan, kii velayet hakkn isteyebilir, ancak bunu rfkla yapmaldr.
4- Byklerin kapc tutmasnn cevz, imamn yannda oturma, hkimin infaz srasnda efaat,
verdii hkmn esbab- mucibesini hkimin aklamas gibi hususlarn caiz olduu rivayette
gzkmektedir.
5- mam vakfa nezaret etmek zere, kendi yerine bir bakasn kayyim yapabilir. Kayyimlie iki kiiyi
tayin edebilir ve hatta gerekiyorsa daha fazla kayyim de tutabilir.
6- Ar zhid geinenlerin iddias aksine, evde yllk erzakn depolanmas cizdir, bu tevekkle mani
deildir.
7- Akar sahibi olunabilir, bunlar iletilebilir. Akar dnda da nemalanacak mal edinilebilir; ticret,
zirat vs. gibi.
8- Bir meselede yeni bir delil ikame edildii takdirde imam onu esas alr ve muktezasna gre amel
eder.
9- Hkimin ilmiyle amel etmesi cizdir.
10- Tbi olanlar, bykte bir tutukluk grrlerse, byk, szle onlara almaynca, tbiler byn
yannda skt etmelidirler.
11- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) fey'den ganimetin humsundan, kendi ihtiyac ile ailesinin
ihtiyacndan fazla bir ey tutmuyordu. Bu miktardan fazlasnda, taksim ederek datma veya atiyyede
bulunma hususlarna yetki sahibi idi.
12- Fakih ve limlerin, bakalarnca bilinen baz eyleri bilmemeleri ayp deildir.310

#
] : 28
#

.

.

:

:
. :
.

:
:

. :
.
.

:

: . .

#
.

. :

. .[ #
.

28. (1128)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a Bahreyn'den
bir mal getirildi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bunu mescide dkn" dedi. Bu mal (imdiye kadar) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gelenlerin
en ok olan idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) namaza gitti ve mala hi nazar etmedi. Namaz
bitince gelip maln yannda durdu. Her grdne ondan veriyordu. Derken amcas Abbs
(radyallahu anh) geldi ve:
Terhm, ismi biraz ksaltma, telffuzu hafifletmedir. Hz. mer, Rivyette, Mlik'e "Ey Mli!" diye hitab eder, sondaki "k" harfini atar. te
buna terhm denmektedir.
310
309
"Ey Allah'n Resl, bana da ver. Zra ben hem kendimin, hem de Akil'in (esaretten kurtulu) fidyesini
verdim!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da: "Al!" dedi.
Bunun zerine o da torbasn iyice doldurdu. Sonra onu srtlamaya alt, ancak muvaffak olamad.
"Ey Allah'n Resl, birilerine syle de srtma kaldrversin" dedi ise de: "Hayr" cevabn ald. Bunun
zerine; Abbs:
"yleyse sen srtma kaldrver!" dedi. Yine: "Hayr!" cevabn ald. Bunun zerine Abbs, torbadan
bir miktarn dkt, tekrar srtlamaya alt, yine kaldramad. Ve:
"Birilerine syle srtma kaldrversin!" dedi. "Hayr!" cevabn alnca, yine: "yleyse sen kaldrver"
dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buna da "Hayr!" deyince Abbs bir miktar daha boaltt,
sonra kaldrp omuzuna koyup ekip gitti.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Abbs (radyallahu anh)'taki para hrsna taaccbnden, bize
grnmez oluncaya kadar gzleriyle onu takip etmiti.Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tek dirhem
kalmayncaya kadar oradan ayrlmad." [Buhr, Salt 42, Cizye 4, Cihd 172).]311
AIKLAMA:
1- Baka kaynaklarda, Bahreyn'den gelen bu maln, Medine'ye taradan gelen ilk hara mal olduu,
vli Al bnu Hadram tarafndan gnderildii, 100 bin dirhem miktarnda bulunduu belirtilmitir.
2- Hz. Abbs (radyallahu anh)'n bahsettii Akl, Ebu Tlib'in oludur. Fidye, Bedir Harbi'yle
ilgilidir. Bedir Sava srasnda Akl ve Abbs (radyallahu anhm) mrikler cephesinde savaa
katlmlar ve her ikisi de esir edilmiti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), o devrin bankerleri
arasnda yer alan amcas Abbas'tan- "param yok!" demesine ramen savaa karken saklad yeri ve
karsna sr olarak syledii baz szleri de bir mucize olarak hatrlatp, parasnn olduunu belirterekkendi kurtulu fidyesini almakla kalmam, yeeni Akl'in -ve bnu shk'n belirttiine gre- esirler
arasnda yer alan el-Hris bnu Nevfel bnu Hris bni Abdilmuttalib'in fidyesini de ondan almt.
3- Hadisten karlan baz hkmler:
* Bu hadiste Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n para karsndaki tutumu gzkmektedir: Hi para
tutmamak. Bekletmenin ciz, tasarrufun da kendi yetkisinde olduu halde, gelen harc mallarn
annda ihtiya sahiplerine bol bol datmtr. stelik mal az da olsa ok da olsa iltifat etmemi, gnl
balamamtr.
* mam, mal- meslh'i (harcama yetkisi kendinde olan) lyk olanlara hemen vermeli, harcamas
gereken yerlere bekletmeden harcamaldr.
* Mslmanlarn mtereken haklar bulunan zekt, sadaka, harac, sadaka-i ftr gibi mallarn mescide
konmas caizdir.
* Mallar, mescidin namaz, cemaat gibi, asl yapl gayelerini engellemeyecek ekilde konmas
gerekir.
* Keza, herkesin istifadesine ak olan ime suyu gibi baka eylerin de mescide konmas caizdir.
* Mescide, ad geen mallar depolamak maksadyla deil, datmak maksadyla konabilir.312

# ] : 29

. : . .[

29. (1129)- Avf bnu Mlik (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a fey
mal gelince, hemen gnnde datrd. Evliye iki hisse, bekra bir hisse verirdi." [Ebu Dvud Harc
14, (2953).]313
AIKLAMA:
1- Bu hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n fey maln nasl datt hususunda aklk
getirmektedir. ki prensip dikkat ekiyor:
313
311
312
a) Fey'in bekletilmeyip, hemen datlmas.

b) Fey'in datmnda eitlie deil, ihtiya durumuna riyet edilmesi. Zra, ilk nazarda evlinin
bekrdan daha ok ihtiya iinde olaca kabul edilir.
2- Fey mal deyince ulem umumiyetle Mslmanlarn savamakszn, gayr mslimlerden aldklar
her eit vergileri anlamlardr: Cizye, gmrk, harc, slm diyarnda izinle ticaret yapanlardan
alnan r vs.
3- Fey'in masraf (harcama yerleri) hususunda farkl grler ileri srlmtr:
* Fakir, zengin btn Mslmanlarn hakkdr.
* Savaan askerlere verilecek atiyyeye ve ocuklarn nafakasna, slm'n ve Mslmanlarn salhna
olduuna dair imamn hkmettii hereye buradan harcanr.
4- Fey'in taksim tarz da mnkaa edilmitr:
* Hz. Ebu Bekir'e gre eit ekilde datlr. Hz. Ali ve At da bu grtedir. fi'nin tercihi de budur.
* Hz. mer, Hz. Osman baz durumlarda tafdile yani bir ksmna az, bir ksmna ok verilmesi
gerektiine hkmetmitir. mam Mlik bu gr tercih etmitir.
Kfler (Hanefler), "Bu mesele imamn yetkisine braklmtr, dilerse eitlie riayet eder, dilerse
tafdile yer verir" demitir.
Bu grlerin herbirini te'yid eden rivayet mevcuttur.
Sadedine olduumuz rivayet, fey'in eit deil, ihtiya durumuna gre datlmas gereini ifade
eder.314

] : 31
#

.

:

. .[

30. (1130)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hayber
mahsulnden her sene zevcelerine yz vask315 veriyordu. Bunun seksen vask hurma, yirmi vask arpa
idi. Hz. mer (radyallahu anh) halife olunca, Hayber'den Yahudileri kard zaman oray taksim
etti ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcelerini muhayyer brakt. Dileyene arzi ve (sulama)
suyu verecek, dileyene de eskiden olduu ekilde belli miktardaki vask verecekti. Bazlar arzi ve
suyu tercih etti -ki Hz. Aie ve Hafsa (radyallahu anhm) bu gruptand- bir ksm da kendilerine
hurma verilmesini tercih etti." [Buhr, Hars 8, 9, 11, cre 22, irket 11, urut 5, Mez 40; Mslim,
Muskt 1, (1551); Ebu Davud, Harc 24, (3008); bnu Mce, Rhn 14, (2467).]316

.

# ] : 31

. .

:

:

.

Vask bir l birimi. Takriben 127 kilo arlndadr. Bak. 1086.hadis.
316
314
315

.

.
.

. [

ki:
"Peygamberlerden (aleyhimsselam) biri, gazveye kt da kavmine: "Nikhla balanp, gerdee
girmek istedii halde henz gerdek yapmad kadn olan benimle gelmesin, keza bina yapp henz
ats atlmam inaat olan da gelmesin, keza gebe koyun veya develer satn alp dourmalarn
bekleyeniniz varsa o da gelmesin" dedi.
Gazveye kt. Derken tam ikindi namaz srasnda veya buna yakn bir zamanda (fethedecei) beldeye
yaklat. Gne'e: "Sen bir memursun, ancak ben de bir memurum" dedi ve Allah'a ynelerek: "Ey
Rabbim, u gnei bize durdur (da namazmz gemesin!)" diye dua etti. Gne, o yerlerin fethini
Allah myesser klncaya kadar durduruldu. Sonra elde edilen ganimetleri topladlar. Toplanan
ganimetleri yemek zere ate geldi. Fakat ate tatmad bile. Bunun zerine Peygamber:
"inizde ganimetten alan bir hrsz var, her kabileden bir kii bana biat etsin!" dedi. Bu suretle ona
biat etmeye baladlar. Derken bir adamn eli peygamerin eline yapp kald."Hrsz bu kabilede.
Kabilenin her ferdi bana teker teker biat etsin!" dedi.
Biat etmeye baladlar. ki veya kiinin eli O'nun eline yapt kald. "Ganimet hrsz sizde" dedi.
kz ba kadar iri bir altn getirdiler. Ganimet ynnn iine o da atld. Ate gelip ganimeti yedi.
Bilesiniz, bizden nce hibir mmete ganimet helal klnmamtr. Ganimetleri Allah sadece bize hell
kld. Bu da, bizde grd aczimiz ve za'fmz sebebiyledir. [Buhr, Humus 8, Nikh 58; Mslim,
Cihad 32.]317
AIKLAMA:
1. bnu Hacer'in sunduu bilgilere gre burada zikri geen peygamber Ya aleyhisselam'dr, fethettii
yer de Filistin'deki Eriha kasabasdr. Bu tafsilat Hkim'in Ka'bu'l-Ahbr'dan kaydettii bir rivayette
gelmitir. Mamafih, Ahmed bnu Hanbel'in merfu bir rivayetinde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Gne'in Ya aleyhisselam iin durdurulduunu haber vermitir.
Hz. Davud (aleyhisselam) ile Hz. Sleyman (aleyhisselam) iin de gnein durdurulduuna dair
rivayet mevcut ise de, muhaddisler bunlarn zayflna dikkat ekerler. Hz. Musa iin de fecrin
domas geciktirilmitir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n duasyla da Gne'in batmasna birka
sefer Cenab- Hakk'n gecikme halkettii muteber rivayetlerde gelmitir. Esm Bintu meys
(radyallahu anh)'in rivayetine gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir gn Hz. Ali efendimizin
dizleri zerinde uyurken, ikindi namaznn vakti kar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n duas
zerine Gne geri kar. Aleyhisselam Efendimiz namazlarn klarlar, sonra tekrar batar.
bnu Hacer bunun pek bhir bir mucize olduunu belirttikten sonra, bu rivayeti mevzu addetmi olan
bnu'l-Cevz ile bnu Teymiyye'nin hata ettiklerini belirtir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n duasyla, Hendek Harbi srasnda da -ikindi namazn klmas
iin- Gne'in te'hirine dair rivayet mevcuttur.
Bu sadedde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la ilgili nc bir rivayet daha var: Mirac mucizesini
anlatrken Kureyliler'e, kervanlarn grdn, Gne'in domasyla birlikte geleceini syler.
Gne iin Allah'a dua eder ve kervann geliine kadar Gne'in domas durdurulur.
u halde bu byk mucizenin Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hayatnda sefer vuku
mevzubahistir.
2- Bu rivayette "inaatna balanp ats atlmayan binas olan" tbiri geer ise de "Nes'de gelen bir
rivayette: "Bina yapp da iine oturmayan.." tbiri geer. naatna balayp da atsn atmadan veya
317
balad nikhn ziffn yapmadan cihada kmann yasaklanmas, gnln bu ilere taklp kalaca
iindir. Her ne kadar ats atlan binaya, gerdei yaplan evlilie de gnl taklp kalacak ise de,
yarm hli kadar iddetli olmayacaktr. Aradaki cidd derece fark sebebiyle ikinci durumda cihda
katlmaya ruhsat verilmitir.
3- Rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), daha ziyde ganimetle ilgili bilgi vermek
istemektedir:
* Ganimet, nceki mmetlere haramdr. Dmandan elde edilen ganimetlerin hibirinden istifde
edilmemektedir. Ganimet, bir yere yldktan sonra, kazanlan zaferin krn olarak bir nevi kurban
klnmakta idi. Gkten inen atein bunu yakmas, kurbann kabl edildiine delil oluyordu. Rivayette,
ganimete alnt girmesi sebebiyle ihls kt iin, ate yakmamtr. Said bnu Mseyyeb'in rivyeti,
bu atein insanlar tarafndan yaklmayp gkten indii hususunda sarihtir:
"O zamanlar, insanlar bir ganimet elde edince, Allah ate gnderirdi, o da ganimeti yerdi."
* Hadiste, "yakt" yerine "yedi", "tatt" gibi deiik tbirler kullanlmtr. Bunda mblaa kasd
olduu gibi, hdisenin normal bir "yakma" olmadn belirtmek kasd da dnlebilir.
4- Hadis, mmet-i Muhammed'e bahedilen bir hususiyetin, ganimetin hell klnmas olduunu
belirtir. Bu ilk defa Bedir Harbi'nde ter edilmitir. O zafer zerine gelen yet-i kerime:
" Elde ettiiniz ganimetleri temiz ve hell olarak
yiyin.." (Enfal 69).
Ancak yeri gelmiken unu da belirtelim ki, Mslmanlar'n ilk ele geirdikleri ganimet, Bedir
Sava'ndan iki ay kadar nce gerekletirilen Abdullah bnu Cah'n seriyyesinde elde edilen
ganimettir. Abdullah (radyallahu anh)' Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hepsi muhcir 12 kiilik
bir birlikle Nahle cihetine gndermiti. bnu Sa'd bu seriyyede elde edilen ganimetin "hums"u alnan
ilk ganimet olduunu belirtir ve: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu ganimeti hemen taksim
etmeyip, sakladna ve Bedir ganimetiyle birlikte taksim ettiine dair rivayet var" der.
u halde, ilk ganimetin Abdullah bnu Cah Seriyyesi'nin ganimeti olmas ile, ganimetle ilgili yetin
Bedir Sava vesilesiyle gelmi olmas arasndaki teruz giderilmi olmaktadr: "O ilk olmasna
ramen, Bedir Gazvesi'yle ilgili olarak gelen yetin ahkmna gre, humus esas zerine taksim
edilmi olmaktadr.
mmet-i Muhammed'e ganimetin hell klnmas, gulln gizlenip yze vurulmamas, cihadn kabul
edilmeme fezhetinin rtlmesi, nebilerinin Allah indindeki erefinden ileri gelen lh ltuflardr. Bu
ltuflara kar Rabbimize hamdediyoruz.
5- Hadis, evlilik, inaat, hayvan yavrusu beklemek gibi, dnya "zinet"lerinin kiinin kalbini cidd
surette megul edip tl-i emel denen ebed yaayacakm dncesine atp, cidd ekilde hirete
ynelmeye engel olduunu bel bir ekilde ifade etmektedir. nsan bu vartaya atan dnyalklarn bu
eyden ibaret olmadn, baka eylerin de ayn lde menfi czibe sahibi olabileceini, hadisin
Sad bnu'l-Mseyyeb rivayetinde gelen u ziyade ifade etmektedir:
"...veya
geri dnme ihtiyac iinde olan kimse de (benimle gelmesin)."

6- Hadis, cidd ve mhim ilerin, kalbi skin, irdesi salam kimselere verilmesi gereine ird
etmektedir. nk, meguliyeti, taknts olan kimsenin azmi zayf, evki az olur. Elbette ki kalbin
alkas ikiye, e blnd m, dier organlarn faaliyeti zayflar ve verim der.
7- Hadis, sefhlerin fiilleri sebebiyle bir cemaatin cezaya mruz kalacana delil olmaktadr.
8- Aslolan zhire gre hkmetmek ise de, bu rivayet, peygamberlerin, bzan btn duruma gre de
hkm verebileceklerini gstermektedir.318
318
:

# ] : . 32

. .[

32. (1132)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir gn
kalkp gull' (yani ganimet malndan alma) hatrlatt, bunun ktln, gnahnn bykln
belirtti ve bu meyanda unlar syledi:
"Sakn sizden birini, kyamet gn, boynunda brmesi olan bir deve olduu halde bana gelmi: "Ey
Allah'n Resl, bana yardm et!" diye yalvaryor ve kendimi de cevaben: "Senin iin hibir ey
yapamam, ben sana tebli etmitim" der bulmayaym..." Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu tarzda
hayvanlar ve dier ganimet mallarn teker teker zikretti." [Buhar, Cihd 189; Mslim, mret 24,
(1831).]319
AIKLAMA:
1- Gull: Hynet demektir. Ancak, daha ziyade ganimet malnda yaplan hynete, hrszla stlah
olmutur. Bunun byk gnahlardan olduu hususunda ulem icma etmitir. Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in bir ksm baka hadisleri nazar- dikkate alnnca, devlet malndan,
kanunsuz olarak alnan her ey "gull"dr. Tirmiz'nin bir rivayetinde, Hz. Muz' Yemen'e
gnderirken ona yapt talimat meyannda yle buyurmutur: "Benim iznim olmadka hibir eye
dokunmayacaksn. Zira bu, gull'dr. Kim gullde bulunursa kyamet gn ald eyle birlikte
gelir..." Keza Rhu'lhamra hadisinde, kyametin 15 almetinden biri olarak emnetin (devlet malnn,
memurlar tarafndan) hell addedilmesi zikredilir. u halde devlet mal bu meselede ganimet
mesbesindedir, kanunsuz tasarruf, gulldr.
2- Sadedinde olduumuz hadis-i erifte Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle demek istemitir:
"Sakn ganimetten (ve devlet malndan) alp da bunun gnhndan gelecek azablar sebebiyle kyamet
gn benden efat taleb etmeyin. Ben bunun gnah olduunu tebli etmi bulunduum iin bu eit
gnahlarnza hibir efaatte bulunmam.
"Bir baka hadiste:
"Ganimet hrszlndan kann. nk o, kyamet gn, ileyene byk bir ar olacaktr."

3- Hadisin asl uzundur, ganimetten alnabilecek birok hayvan ve mal fiilen zikredilerek ak bir
ekilde, hrszn kyamet gnndeki perian hali tasvir edilmitir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
muhatap zerinde daha messir olmak iin tekrarl uzun tasvirden kanmamtr. yle devam eder:
"... Sakn sizden birinizi, kyamet gn boynunda kinemekte olan bir at olduu halde bana gelerek:
"Ey Allah'n Resl!, beni kurtar!" derken ben de kendimi: "Sana hibir ey yapamam, ben sana tebli
etmitim" diye cevap verirken bulmayaym!
Sakn sizden birinizi kyamet gn boynunda meleyii olan bir koyun olduu halde bana gelip: "Ey
Allah'n Resl, beni kurtar!" derken, kendimi de: "Sana hibir ey yapamam, ben sana tebli
etmitim" diye cevap verir bulmayaym!
Sakn sizden birinizi, kyamet gn, boynunda l olan bir kimse olduu halde gelerek: "Ey
Allah'n Resul, beni kurtar!" derken kendimi de: "Senin iin hibir ey yapamam, ben sana tebli
etmitim" diye cevap verir bulmayaym.
Sakn sizden birini, kyamet gn boynunda dalgalanan giyecekler olduu halde gelerek: "Ey Allah'n
Resl, beni kurtar!" derken, kendimi de: "Senin iin hibir ey yapamam, ben sana tebli etmitim!"
diye cevap verir bulmayaym.
Sakn sizden birini kyamet gn, boynunda (altn, gm gibi) cansz mal olduu halde gelip: "Ey
Allah'n Resl, beni kurtar" derken, kendimi de: "Senin iin hibir ey yapamam, ben sana tebli
etmitim" diye cevap verir bulmayaym."
319
4- Baz limler, bu hadisin
melen: "Kim
hainlik eder (ganimet ve
mmeye it hslattan bir ey arr) ise, kyamet gn hainlik ettii o ey(in gnahn)i yklenerek
gelir" (l-i mran 161) yetini tefsir ettiini sylemitir.
yette yklenilecek ey gnah m, bizzat o mal m mbhem ise de bizzat maln kendisi olmas daha
zhirdir. Burada: "Altn, gm gibi arlka, mesel deveden ok hafif olduu halde, kymete
ondan ok fazla olan eyalarn tanmas ayn cezay vermez" gibi bir itiraz yersizdir, zra, hadis ve
yet, bu irkin amelde bulunanlarn kyamet gn tehir edilerek, o byk kalabalk iinde rezil ve
rsvay olabileceini ifade etmektedir, ceza arlk, veya hafiflikle deil, rsvay edilmek suretiyle
verilecektir.
5- Ganimet taksim edilmezden nce alan kimsenin, alnty taksimden nce iade etmesi gerekir, bu
hususta icma var. Taksimden sonraya kalnca, Sevr, Evz, el-Leys ve mam Mlik'e gre bete birini
imama verip, geri kalann tasadduk etmelidir.
fi hazretleri: "Mlk ise tasaddukla ykml olmaz; mlk deilse, bakasnn malyla tasadduk
etmesi ciz olmaz, doru olan, tpk yitmi mal gibi, tamamn imama teslim etmesidir" der.
6- Ganimetten alan kimsenin cezas hususunda limler ihtilf etmitir. Cumhur: "mamn uygun
bulaca bir ta'zir cezas verilir" demitir. Ebu Hanife, fi ve Mlik hazretleri hep bu grtedirler.
Bunlara gre, bu mal imha edilmez. Ancak Hasan- Basr, Ahmed bnu Hanbel, shk, Mekhl ve
Evz'ye gre btn eyas yaklmaldr. Hasan Basr, hayvan ve Mushaf'n yaklmamas gerektiini
belirtmitir.
7- Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ganimetten bir ayakkab ba, bir ine bile alan kimsenin
ehid olamayacan ak bir dille mkerreren ifade etmitir.
NOT: Gullde bulunan kimsenin eyalarnn yaklmas meselesi 1137. hadiste gelecek. 320
. [ #
]
: 33
33. (1133)- Semre bnu Cndeb (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle
sylediini haber verdi: "Kim ganimet hrszn gizlerse bu da onun gibi olur." [Ebu Dvud, Cihd
146, (2716).]321
AIKLAMA:
Ganimetten almann ciddiyetini ortaya koyan bir rivayet dahi budur. Zra bu hadisle, gren kiiye
ihbar etme mesuliyeti yklenmektedir. "Bu da onun gibidir" ifadesi, gizleyen kimsenin gnahta ve
cezada hrsza ortak olacan belirtmektedir.322
#

] : 34

.
.

.

.[
.

:
.
34. (1134)- Abdullah bnu Amr bni'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) bir ganimet ele geirilince, Hz. Bill (radyallahu anh)'e emrederdi, o da halka yksek sesle
duyulur, askerler de ganimet olarak ne ele geirmise getirip teslim ederdi. Peygamberimiz
(aleyhissaltu vesselm) de nce bete birini (humus) alr, geri kalan taksim ederdi.
322
320
321
Bir gn, (Bill'in) armasndan sonra bir adam kldan mmul bir yular getirdi ve:
"Ey Allah'n Resl, ganimet olarak biz de bunu ele geirmitik!" dedi.
"Sen, dedi, kere bard vakit Bill'i iitmedin mi? O zaman niye getirmedin?
"Adam, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a (gecikmenin sebebiyle ilgili olarak kabul grmeyen)
zrler beyan etti. Ancak neticede u cevab ald:
"Hayr! Bunu senden kabul etmiyorum. Kymet gn sen bununla birlikte geleceksin." [Ebu Dvd,
Cihd 144, (2712).]323
AIKLAMA:
Tb: "Aslnda ganimetten alan kimsenin de tevbe etme hakk vardr. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n bu davran, gulln tevbesi mmkn olmayan bir gnah, veya telfisi, helllalmas
imknsz bir zulm olduu mnasn tamaz. Bundan maksad taliz'dir" der.
Talz, yasa ifadede sertlie kamak, meselenin ciddiyetini duyurucu ar bir slba ve metoda
bavurmaktr.
Mirkat'n kaydna gre, bz limler de unu sylemilerdir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu
mal ondan kabul etmedi, zra bu malda, ganimete hak kazanm olan btn askerlerin hissesi vard.
Onlar dalm olunca sonradan getirilen maldaki hisselerini onlara ulatrmak imknsz hale gelmiti.
Bu sebeple Reslullah (aleyhissaltu vesselm), mal gsbn elinde brakt, t ki gnah zerinde
kalsn."324
#
.
#
] : 35

. .[ .
35. (1135)- Yine Abdullah bnu Amr bni'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n arlklarnn ban bekleyen Kerkere denen bir zt vard, derken vefat etti.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm):"O cehennemdedir!" buyurdu. Bu sz zerine adam grmeye
gittiler. zerinde, ganimetten alnm bir aba buldular." [Buhr, Cihd 190; bnu Mce, Cihd 34,
(2849).]325
AIKLAMA:
Bu rivayet, ganimetten alnan ey, deerce dk veya azck bir ey de olsa hrszn feci kibete
maruz kalacan gsteren hadislerden biridir. Metinde geen ve arlk diye tercme ettiimiz sakal,
iyl (bakm zerinde olanlar) mnasna geldii gibi, "tanmas zor olan ar eyalar" mnasna da
gelir. Rivayette ad geen Kerkere'nin Resllulah (aleyhissaltu vesselm)'a sava srasnda seyislik
yapan Nbi (Sdanl) siyh bir kimse olduu, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a Yemme'nin efi
Hevze bnu Ali el-Hanef tarafndan hediye edildii, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n onu zad
ettii belirtilir.
Yine Buhr'de ve Mslim'de gelen bir baka rivayet, Mid'am isminde bir klenin, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n atn tmar ederken maruz kald kr bir ok sebebiyle hayatn kaybettii;
grenler: "Ne mutlu, ehid oldu" deyince Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n mdahale ederek:
"Hayr, Hayber gn ganimetten ald bir brg, zerinde ate olmu yakmaktadr" dediini belirtir.
Bu hadis, ganimetten ok deil, az da alnsa haram olduunu ifade etmektedir.326

325
326
323
324
#

] : 36

:

.

:
#

. .[

36. (1136)- Zeyd bnu Hlid (radyallahu anh) anlatyor: "Hayber Sava srasnda Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n ashbndan biri ldrlmt. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a haber
verildi.
"Arkadanz zerine namaz kln!" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n sz zerine, halkn
ehresi deimi, (bir soukluk kmt). Reslullah (aleyhissaltu vesselm) aklad:"Arkadanz
Allah iin cihad srasnda ganimetten almt!"
Bunun zerine, maktln eyasn kartrdk. Yahudilere ait boncuk kolyelerden iki dirhem bile
etmeyen bir kolyeyi alm olduunu grdk." [Muvatta, Cihd 23, (2, 458); Ebu Dvud, Cihd 143,
(2710), Nes, Ceniz 66, (4, 64); bnu Mce, Cihad 34, (2848).]327
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in namaz klmaktan imtina etmesini, Zrkn: "nk imam,
byk gnah ileyenin cenaze namazn kldrmaz" diye aklar.
Halkn ehresinin deimesi adamn suunu bilmemekten ileri gelmitir.
Bu hadis, gulln nasl cidd bir gnah olduu, az ile ok olmas mnasnda fark bulunmad
hususlarnda kesin hkm tayan rivayetlerden biridir.328

: 37
]

.

: #
.[

.

.
37. (1137)- Slih bnu Muhammed bni Zide anlatyor: "Mesleme (radyallahu anh) ile birlikte Rum
diyarna girdik. Ganimetten alan bir adam getirildi. Mesleme, bu mesele hakknda Slim'e sordu.
Slim u cevab verdi:
"Babam' (Abdullah bnu mer) (radyallahu anhm) dinledim, babas mer (radyallahu anh)'den
naklen Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n u szn rivayet etmiti:
"Kim ganimetten alarsa, (btn) eyasn yakn, kendisini de dvn."
Salih bnu Muhammed devamla der ki: "Adamn eyas arasnda bir Mushaf bulduk. Slim'e bunun
hakknda da sorduk (yakalm m? diye).
"Onu satp, bedelini tasadduk edin!" buyurdu." [Tirmiz, Hudd 28, (1461); Ebu Dvd, Cihd 145,
(2713).]329
AIKLAMA:
Bu rivayet, ganimet malndan hrszl ortaya karlan kimsenin, ceza olarak btn eyalarnn
yaklmas gerektiini ifade eder. bnu Hacer'in belirttiine gre, -ki 1132 numaral hadiste kaydettikAhmed bnu Hanbel, shk bnu Rhuye, Mekhl, Evz ve Hasan Basr gibi baz limler, ganimet
329
327
328
hrszna verilecek ceza meselesinde bu hadisin zhirini esas alarak, btn mallarnn yaklmasna
hkmetmilerdir. Sadece Hasan Basr hazretleri eyalar arasnda Kur'an ve hayvan varsa bunlarn
yaklmamas gerektiini sylemitir.
Cumhr bu meselede, hadisin senedindeki zayfl ve hadise olan muhalif rivayetleri nazar- dikkate
alarak bu hadisle amel etmemitir. Buhr Trih'inde: "Ganimet hrsznn hayvannn yaklmas
meselesinde bu hadisle (bazlar) amel etmilerdir. Ama bu hadis btldr, muteber bir asl yoktur"
demitir.
Tirmiz, Buhr'den bu hadis hakknda sorunca u cevab aldn kaydeder: "...Ganimet hrszyla ilgili
birden fazla (makbl) hadis rivyet edilmitir, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hibirinde malnn
yaklmasn emretmez."
Tahv: "Bu hadis, bilfarz sahih olsa mezkur hkm, muhtemelen verilecek cezann mal cinsinden
olmas durumuyla alkaldr" der. nk, Cumhur'a gre byle bir hrszn cezas esas itibriyle,
imama braklmtr, imam diledii ve uygun grd cezay verir.330
38
#
]

.[

38. (1138)- Abdullah bnu Amr bni'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm), Ebu Bekir ve mer (radyallahu anhm), ganimet hrsznn mallarn
yaktlar ve kendisini de dvdler." [Ebu Dvud, Cihd 145, (2715).]331
: 39
# ]

:
.

:

. .[

39. (1139)- sm bnu Kleyb (rahimehullah) babas (Kleyb)'den o da ensr birinden naklederek
anlatyor: "Biz Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile birlikte bir sefere kmtk. Sefer srasnda
iddetli bir ktlk ve skntya maruz kaldk. Derken, bir ganimet ele geirdik. Askerler, onu hemen
yamalayverdiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), yaya olarak (tefti maksadyla) yanmza
geldiinde tencerelerimiz kaynamaya balamt bile. Yay ile tencereleri deviriverdi. Etleri de topraa
bulad. (Hepsini bylece yenmeyecek hale getirdikten) sonra u aklamay yapt:
"Yama mal, leden daha hell deildir" veya (yle demiti): "Le, yama malndan daha hell
deildir."
(Rivyetin sonundaki) ek rvilerden Hennd'a aittir." [Ebu Dvud, Cihd 138, (2705).]332
AIKLAMA:
1- Bu rivayette Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n haramlar ve yasaklarla ilgili disiplin ve ahkmn
tatbikatna gzel bir rnek grmekteyiz: slm dini, ahkmn tatbikatnda, haramlara riayette
lblilie yer vermemektedir. Asker sefer srasnda bile, ekilen alk ve sknt ne kadar fazla olursa
olsun, yama yapmaya cevaz yoktur. Hadiste geen nehb; intihab, yamadr, yani ganimet malnn,
kaidesine gre taksim edilmezden nce, temellk ve tasarrufudur.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), yasa ihll eden emr-i vkiyi hibir mlhaza ile
safhasndalar..." gibi, msmahaya fetva verdirecek mlhazalar mmknd. Reslullah (aleyhissaltu
kabul etmiyor. Tencereleri devirmekle yetinmeyip, etleri iyice kuma, topraa bulayarak yenilmez hle
332
330
331
getiriyor. "Askerler ok ackt", "israf olmasn", "ahkmn, yasan knhn daha renme vesselm)
byle bir geveklie kesinlikle cevaz vermeyip "yama mal le gibidir" diyerek, le nasl pis ve
haramsa bu da ylece pistir ve haramdr dersini veriyor.
2- Rivyet, burada zikredilen ekliyle ilk nazarda munkat gibi gzkmektedir, zra senette ismi belli
olmayan "Ensar'dan bir kimse" yer almaktadr. Ancak Kleyb'in (Kleyb bnu ihb el-Cerm) sahb
olduu gzzne alnnca, bu inkta hadisin shhatine tesir etmez. Zra sahbenin sahbeden yapt
irsl makbuldr, shhat bozmaz. Ayrca, Buhr, Mslim ve Tirmiz'de muhtelif vecihlerden gelen
baka baka msned rivayetler bu hadisi takviye eder ve baz mbhem noktalarna da aklk getirir:
Rfi bnu Hadc (radyallahu anh) tarafndan rivayet edilen bir vechine gre, vak'a Z'l-Huleyfe'de
cereyan eder; ganimet olarak pek ok deve ve davar ele geirilir, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
en arkalardadr. Askerlerin nde bulunanlar, alk sebebiyle, acele edip ele geirilen hayvanlardan
bazlarn kesip hemen piirmeye balarlar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yetiince tencereleri
devirmelerini emreder.
Bu rivayetlerde, etlerin imha edilmesi ile ilgili bir emrin verilip verilmedii sarih deildir.
rihler, hadisle ilgili bir-iki noktada ihtilf ederler:
1- Tencereleri niin devirtti?
2- Etler imha edildi mi, edilmedi mi?
Birinci soruyla ilgili olarak Kad yaz u aklamay yapmtr: "Buras dr- harp deil, dr-
slm'dr. Yani Z'l-Huleyfe'de vak'ann getii yerde ganimet malndan mtereken yemek hell
deildir. Ganimet artk, taksimden sonra hell olabilirdi. Halbuki ganimet malnn mtereken
yenmesi, sdece dru'lharpte caizdir. Ayrca bunun sebebi, hayvanlar kesenlerin, tidalle hareket edip,
ihtiyaca uygun miktarda kesmemi olmalar, dolaysyla iin iine yamalama girmi olmas da
olabilir." Kad yaz, bu ihtimali, sadedinde olduumuz rivayete atf yaparak, daha kuvvetli bulur, zra
Asm bnu Kleyb'in rivayetinde "yama" ii sarih olarak ifade edilmektedir.
bnu Hacer yle noktalar: "Bu rivayet gsteriyor ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yamaya
kaan acelecilikleri sebebiyle yle muamelede bulundu, gayesi yamaclar maksadlarnn zddyla
cezalandrmakt, tpk ktilin mirastan mahrum klnmas gibi."
kinci mesele ile alkal olarak Nevev yle demitir: "Tencerenin devrilmesi ile ilgili emirden
maksad, onlara ceza olarak yemein suyunu itlf etmektir. Ete gelince, o itlf edilmemitir. Etlerin
toplanp ganimete dahil edilmi olduuna hkmedilebilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n,
mallarn ziyan edilmemesi ile ilgili emirleri gznne alnrsa, tencereleri devirtmekle etleri itlf
etmeyi emrettii dnlemez. stelik bu mal, gzilerin hepsine ait bir maldr. Ayrca, emirsiz piirme
suu, ganimette hakk olanlarn hepsi tarafndan da ilenmi deildir, zra (arkadan gelenler gibi)
bazlar eti piirmeye tevessl etmemiti. Aralarnda humsa hak kazananlar da vard." Nevev devamla:
"yet: "Kazanlardaki etlerin ganimete katldna dair sarhat, rivayetlerde mevcut deildir" denecek
olsa cevabmz udur: "Rivayetlerde etin yakld veya itlf edildiine dair de sarahat gelmemitir,
yle ise bu mbhem durumun kaidelere uygun ekilde te'vili gerekir" der.
bnu Hacer, Nevev'nin bu grne katlmaz ve sadedinde olduumuz Ebu Dvud'daki rivyetin
aleyhine delil tekil ettiini syler. Tencerelerdeki suyun deil, etlerin de itlf edildiine dair olan
kanaatini te'yid eden aklama yapar, baka mtlaalar kaydeder.
Not: 1145 numaral hadisin aklamas bu bahsi tamamlayacaktr.333
. .[ :#
] : 41
40. (1140)- Sa'b bnu Cessme anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Koruluk ittihaz sdece Allah ve Resl'ne ait (bir hak)dr." [Buhr, irb 11, Cihd 146; Ebu Dvud,
Harc 39, (3083, 3084).]334

]
. [

#
: 41
333
334

41. (1141)- Bir rivayette, ihbu'z-Zhr yle demitir: "Bize ulaan habere gre, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Naki, Hz. mer (radyallahu anh) de Seref ve Rebeze'yi him iln
etmilerdir." [Buhr, irb 11].335
AIKLAMA:
1- Korunan arzi veya koruluk diye tercme ettiimiz kelimenin asl him'dr. Him, lgat olarak,
halktan korunan, halkn girmesine ve hayvanlarn otlatmasna izin verilmeyen otlu arziye denir.
Istlah olarak devlete ait hayvanlarn otlatlmas iin ayrlan, bu sebeple halka ait hayvanlarn
otlatlmas yasaklanm olan arziye denir.
2- Hadisin vrduyla ilgili olarak u aklama yaplr: Cahiliye devrinde, Araplarn ileri gelenlerinden
(eraf) birisi, nfzu altndaki arzi dahilinde bir tarafa gidince, konaklad yerde bir kpek
havlatrd. Bylece, kpein sesinin duyulduu mntka onun korusu olur, artk bu mntkaya kimse
yaklaamaz, hayvann yayamazd. Ancak eraftan olan bu adam, himsnn dahilinde ve haricinde
istedii tasarrufta bulunurdu. Bu suistimalin sonunda birok huzursuzluklar ve savalar olmutur. Arap
trihinde Bess Harbi diye geen mehur bir harb de bu yzden kmt.
3- Her hususta insanla slahat ve adalet getiren Resl-i Ekrem (aleyhissaltu vesselm), bu
suistimali de nlemek zere, herhangi bir arziden istifadeye yasak koyma hakknn Allah ve
Resl'ne ait olduunu ilan etmitir. Yani bylece, arziye yasak koyma hakk sdece devlete tannm
oluyor, devlet dnda hi kimse, keyfine gre, him tesis etme yetkisine ship olmuyordu.
4- mam fi hazretleri, bu hadisin iki ayr mnaya muhtemel olduunu syler:
a) Hibir Mslman, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n te'sis ettii him dnda yeni bir him
te'sis etme yetkisine ship deildir.
b)Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in zerine him koyduu arazi rneinde hima yaplabilir,
baka ekilde olamaz.
Birinci mn esas alnnca hadsten Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra hibir devlet adam
hima te'ss edemez hkm kar.
kinci mna esas alnnca, devlet adamlarndan sdece Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in
yerini alanlar yani halifeler him te'sis edebilir bakas edemez. fi ulem umumiyetle ikinci mnay
tercih etmilerdir. Zra, tatbikat da ikinciye muvafktr. nk Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan
sonra Hz. mer de him te'sis etmitir.
Hemen belirtelim ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Nki mntkasn him iln etmiti. Burasnn
Medine'ye yirmi fersah mesafede, genilii bir mil, uzunluu sekiz mil eken bir arzi olduu
belirtilir. Hz. mer de hilfeti srasnda Mzeyne diyarnda Naku'lhadmet denen bir yeri him ilan
etmi idi. Baz kaynaklar Hz. mer'in Seref ve Rebeze'de de birer koruluk te'sis ettiini belirtir. Seref
(eref veya erif de denmitir) Medine'ye otuz alt mil mesafede bir yerdir. Rebeze, Medine'ye alt
mil mesafede bir yerdir. Rebeze, Medine'ye konaklk mesafede, Mekke yolu zerinde Zt- Irk'a
yakn bir kydr. Yce sahb Ebu Zerr Gfr (radyallahu anh) hazretlerinin ikmet ettirildii yer
olup, orada vefat etmi ve oraya defnedilmitir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve Hz. mer te'sis ettikleri him' lar hazineye ve mcahidlere
mahsus at, deve gibi hayvanlar otlatmada kullanmlardr.336
5- mam- A'zam hazretlerine gre arzi-i mevtn ihyas devletin izniyle cizdir (Bak: 105. hadis). u
halde istifdesi herkese ak olan devlet arzisi (imdilerde hazine arzisi diyoruz) zerindeki,
hususletirme ileri, mam- A'zam'a gre devletin izniyle mmkndr, o halde byle bir izin istihsal
edilmeden, devlet reisi dnda kimse him te'sis edemez.337

] : 42
. .[

erh kitaplar, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in him kld Nak ile Hz. mer'in him kld Nak'in ayn ter mi, uzaklklar
vs. hakknda baz mnakaalara yer verirler. Teferruat gereksiz bulduk.
337
335
336
42. (1142)- bnu Abbs (radyallahu anhm) buyurmutur ki: "Cahiliye devrinde taksim edilmi olan
her mal, taksim edildii ekil zeredir. slm dneminde yaplan taksimat, slm'n taksim esasna
gredir." [Ebu Dvud, Feriz 11, (2914); bnu Mace, Rhn 21, (2485).]338
AIKLAMA:
slm dini mirasda yle bir hkm getirmitir: Farkl dinlere mensup olan kimseler birbirlerine varis
olamazlar. Szgelimi, Hristiyan bir babann evld Mslman olsa, babasnn lm halinde olu ona
vris olamaz. Bu meselede slm d dinler arasnda ayrm yaplmaz, hepsi bir tutulur. Kaide:
" Kfr tek bir millettir" diye ifade edilir. slm d dinler arasnda gznne alnan tek

fark, Hristiyan ve Yahudilerle ilglidir: Kadnlaryla evlenilir, kestikleri yenilir. Bu da bizzat snnetle
sbittir. Sadedinde olduumuz hadis, bir kimse Mslman olmadan nce, miras taksimine itirak
etmise aldna hak kazandn, yet, taksimden nce Mslman oldu ise, artk, kfir olan
yaknlarnn miraslarna itirak edemeyeceklerini belirtiyor.
Kendisinden miras isabet eden kfir bir yakn len kimse, mirasa hak kazanm olduu bir durumda
miras henz paylalmam iken Mslman olsa cumhur-i ulem, bu mirastan da pay alamayacana
hkmetmitir. Ancak, mer bnu'l-Hattab, Osman bnu Affn, Abdullah bnu Mes'ud, Hasan bnu Ali
(radyallahu anhm ecmain) bu durumda miras alacan sylemitir. Ayrca Cbir bnu Zeyd, Hasan
Basr, Mekhl, Katde, Humeyd, ys bnu Mu'viye, shk bnu Rhuye -iki rivayetinin- birinde
Ahmed bnu Hanbel gibi dier bir ksm selef de bu grtedir. Ancak, bata byk imam olmak
zere fukahnn khir ounluu vris olamayacana hkmetmitir.
Bu mevzu ile alakal daha geni bilgiyi,
sunacaz (Bak: 4707 numaral hadis.)339

hadisinin aklamasnda

] :
:

43

. [

43. (1143)- mam Mlik, Sevr bnu Zeyd ed-Dl'den mrsel olarak rivayet ettiine gre ed-Dl
demitir ki: "Bana Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle syledii ulat: "Hangi ev veya arzi,
cahiliye devrinde taksim edilmi ise, artk o, cahiliye taksimi zerinedir. Ancak hangi ev veya arzi,
taksim edilmeden slm'a girmi ise, artk onun taksimi slm'a gre yaplr." [Muvatta, Akdiye 35, (2,
746)].340
AIKLAMA:
1- Cahiliye'den murad Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n peygamberliinden nceki dnemdir.
Anak, "Fetih'ten nceki dnemdir" diyen de olmutur. Zra Hz. bnu Abbs (radyallahu anhm)
bi'setten sonra, Mslmanlar'n Mekke'de yaadklar muhasara ve boykot srasnda doduu halde,
babasyla ilgili bir hatrasn anlatrken yle demitir:
"Cahiliye dneminde babamn: "Bana dolu bir kadeh ver" dediini iittim."
Ebu'l-Velid el-Bci der ki: "Hadisi iki eit anlamak mmkndr:
1) Taksimi cahiliye devrinde yaplm olan mal. Bu mna daha zhirdir, daha muvafktr.

340
338
339
2) u da muhtemeldir: Cahiliye dneminde hisseyi hak etmitir, ancak, taksim yaplmad iin henz
temellk etmemitir. Szgelimi biri lmtr ve yaknlar henz Mslman olmadan malna varis
olmulardr."
u halde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) slm'dan nce, cereyan eden fiillerini reddetmemeyi
prensip klmak istemi, vuk bulduu ekilde icray esas almtr. Nitekim chiliye devrinin fsid
nikhlarn reddetmemi, bu akidlerle hsl olan mlkiyeti sahih addetmitir.
Bu hadis, chiliye devrinde cereyan eden arzi ve ev taksimlerinin de muteber addedileceini,
slm'dan sonraki taksimatn slm'a gre yaplacan belirtmektedir.341
]
. 44

.[

: .
: .#
. #

: .
.
44. (1144)- Nfi', bnu mer (radyallahu anhm)'den anlatyor: "bnu mer'in bir klesi kaarak
Rum diyarna geti. Bilhare, Hlid bnu'l-Veld (radyallahu anh) Rumlara galebe ald. (Esirler
arasnda, kaan bu kle de vard) Hlid kleyi bnu mer'e ide etti. Onun kaybolan bir at vard.
(Askerler) onu da ele geirdiler. Hlid at da bnu mer'e ide etti" (Bu rivayetin lfz Buhr'nin
rivayetine uygundur.)
Bir rivayette: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) zamannda kaan bir at mevzubahistir."
Muvatta'nn bir rivayetinde, dman tarafndan ganimet edildikten sonra ele geirilen bir kle ve at
mevzubahistir. Bunlar, taksimden nce eski sahibine ide edilebilirler.
Ebu Dvud, kleyi mevzubahis eder ve Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in taksime tbi
tutmadan eski shibine iade ettiini belirtir. [Buhr, Cihd 187; Muvatt, Cihd 17, (2, 452); Ebu
Dvud, Cihd 135, (2698, 2699); bnu Mce, Cihd 15, (2748).]342
AIKLAMA:
1- Bu rivayette, kfirlerce ele geirilip ganimet yaplan bir maln tekrar Mslmanlar tarafndan
yakaland grlmektedir. Hatta rivayet, bu maln eski sahibine iade edildiini ifade etmektedir.
2- bnu mer'in klesinin Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' den sonra (Yermk Harbi
srasnda) katnda ihtilaf yok ise de atnn kat devir ihtilfldr. Baz rivayetlerde Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in zamannda kap dmann eline getii, tekrar ele geirilince bizzat
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tarafndan bnu mer'e ide edildii belirtilir.
3- Dmanca ganimet edilen bir Mslman'n mal ele geirildii takdirde eski sahibine mi verilmeli,
yoksa dier ganimet mallarna m katlmal? Bu husus mnakaa edilmitir:
a) mam fi ve bir cemaat: Ehl-i harp Mslmanlarn malndan zorla bir ey alm ise, bu ele
geirildii takdirde, eski sahibi bu mal alma hakkna shiptir, hatta taksimden sonra farkna varm
bile olsa, onu alabilir" der.
b) Hz. Ali (radyallahu anh), Zhr, Amr bnu Dnr ve Hasan Basr' ye gre byle bir mal hibir
zaman eski shibine verilemez, artk o ganimet maldr, ganimette hissesi olanlara taksim edilir.
3) Hz. mer, Sleyman bnu Reba, At, Leys, Mlik, Ahmed ve bakalarndan yaplan bir rivayete
gre maln sahibi taksimden nce maln grmse buna hak sahibidir, taksimden sonra grm ise
artk hakkn kaybetmitir.
4- Ebu Hanife ve Sevr de mam Mlik gibi dnr, ancak bir istisna koyarlar: "Kaan kleye, eski
sahibi, mutlak olarak ehaktr, taksimden nce de sonra da bulsa alr" derler.343
343
341
342
.[

] : 45
.
45. (1145)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Biz gazvelerimiz srasnda, bal ve kuru zm
elde ederdik ve bunlar (taksim edilmek zere, dier ganimet mallarnn yanna) kaldrmaz, yerdik."
[Buhr, Humus 20].344
AIKLAMA:
1- Buhr bu hadisi, "Harb yerinde ele geirilen yiyecek maddesi bab" adn verdii bir babta
kaydeder. Maksad, "yiyecek maddesinin, askerler arasnda taksimi vacib midir, yoksa askerler
tarafndan yenmesi mbah mdr?" meselesine dikkat ekmektedir. Buhr, metod olarak, mnakaal
meselelere byle mbhem balklarla dikkat eker.
Cumhur, yiyecek maddelerinden, taksim yaplmazdan nce almann caiz olduuna hkmetmitir. Her
eit gda maddelerinin yenmesi mtaddr. Hatta hayvan yemi de bu hkme girer. Taksimden nce
veya sonra olmu, imamn izni olmu olmam, hkm ayndr.
2- Sadedinde olduumuz rivayet dru'lharb'de giyecek az olaca iin, zaruret sebebiyle, gda
maddelerinin yenmesinin mubah olduunu ifade eder. Cumhur, pein bir zaruret olmasa bile, almay
tecviz etmitir. Hatta ulem, harp halinde, ganimet hayvanlarna binmenin, ganimet giysilerini
giymenin, ganimet silahlarn kullanmann ciz olduunda ittifak etmitir. Bu cevazlar, harbin
bitimiyle kalkar. Evz bu sylenen ruhsatlara imamn iznini art koar ve: "Asker, ahs ihtiyac biter
bitmez ganimete it at ve silah derhal imma teslim eder, harp dnda da kullanmaz, ii bitince teslim
iin savan bitmesini beklemez, t ki (elinde iken) bir zarara uramasnlar" der. Evz bu hkmde
Ebu Dvud'da gelen u hadise dayanr:
"Allah'a ve ahiret gnne inanan, ganimetten bir hayvan alp, bine bine iyice zayflattktan sonra iade
etmesin."
Giyecek iin ayn ekilde merfu rivayet gelmitir. mam Ebu Yusuf bu yasa, binecek ve giyecei
olanlarla ilgili bulmutur.
mam Mlik, yiyecek almann mbah olduu hkmnden hareketle, "hayvan da kesilebilir" demitir.
mam fi bunu "zaruret varsa" diye kaytlar.
3- Hadiste geen "...kaldrmazdk" tbirinin, "...biriktirmek zere kaldrmazdk..", "...ganimet
mallarnn sorumlusuna, veya "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e gtrmezdik" gibi mnalar
ifade ettiine dikkat ekilmi ve bu ifadenin gerisinde u cmlenin takdiren varl kabul edilmitir:
"... yemek iin, daha nceden verilmi olan izinle iktifa ederek, yeni bir izin taleb etmezdik.345"346

.
] : 46
( 1 )#
. .[
______________
. . :( 1)
46. (1146)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ierisinde
boncuk bulunan bir daarck getirildi. Boncuklar Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hr ve criye
kadnlar arasnda datt." Hz. Aie devamla der ki: "Babam da (boncuu) hrkle ayrm yapmadan
kadnlara datrd." [Ebu Dvud, Harc 14, (1952).]347
Bu mevzuyu tamamlayc bilgi iin az yukarda geen 1139 numaral hadisin erhine baklmaldr.
346
347
344
345
AIKLAMA:
1- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) haklar olduu iin deil, sadece kadnlar tarafndan
kullanld iin boncuklar hrkle ayrm yapmadan kadnlara datmtr.
2- Hz. Aie'nin ikinci cmlesinde metinde,
" babam" kelimesi dmtr. Aslnda olduu iin
tercmeye koyduk. Hz. Aie'nin, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n boncuklarn hr- ve kle
ayrm yapmadan kadnlara dattn syledikten sonra: "Babam da hr kle ayrm yapmadan
datrd" eklinde, neyi dattn belirtmeyen bir ifdeye yer vermesi, normalde, zihne boncuk ve
benzeri eyleri datt fikrini getirmektedir. Ancak, bu tlaktan hareketle yle anlalabileceine de
dikkat ekilmitir: "Babam da fey'den hrkle herkese datrd." Aliyy'l-Kr bu ifadeyi ak bir
ekilde yle anlar: "Yani hr ve kle, herkese ihtiyac kadarn fey'den verirdi." Ancak "kle" ve
"cariye"den maksadn zad edilmi olanlarla, efendisiyle, hrriyetine kavumak zere, mktebe akdi
yapm olanlarn olduu, zra gerek criye ve klelerin mlk edinme yetkilerinin bulunmad,
nafakalarnn da efendilerinin sorumluluunda olduu belirtilmitir.348

:
. 47
#

]
:
:
.

#

.[

.
47. (1147)- El-Misver bnu Mahreme (radyallahu anhm)'ye Amr bnu Avf (radyallahu anh) unu
anlatmtr: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ebu Ubeyde (radyallahu anh)'yi Bahreyn'e, orann
cizyesini getirmek zere yollad. Mallarla dnnce Ensr geldiini iitti. Sabah namazn Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le kldlar. Namaz bitince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
etrafn sardlar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tebessm buyurdular ve:
"yle zannediyorum, Ebu Ubeyde'nin bireyler getirdiini iittiniz" dedi. Hep birlikte:
"Evet!" dediler. Bunun zerine unlar syledi:
"yleyse sevinin ve sizi sevindiren eyi mid edin. Allah'a yemin olsun, sizler iin fakirlikten
korkmuyorum. Ben size dnyann genilemesinden korkuyorum. Sizden ncekilere dnya genilemiti
de hemen dnya iin birbirleriyle boumaya baladlar ve helak oldular. Genileyen dnyann onlar
gibi sizi de helak etmesinden korkuyorum." [Buhar, Rikk 7, Cizye 1, Megz 11; Mslim, Zhd 6,
(2961); Tirmiz, Kymet 29, (2464).]349
AIKLAMA:
1- Bahreyn halk cizye demek zere Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ile sulh yapm,
balarna da el-Al bnu'l-Hadram'yi vali tayin etmiti. Ebu Ubeyde bnu'l-Cerrh (radyallahu anh)
ise, rivayetten de anlalaca zere sadece cizyeyi Medine'ye getirmek zere gnderilmiti.
2- Hadiste dikkatimizi eken husus, cemaatin dnya malna heves izhar ettii bir frsatta, dnyaln
zararlarna dikkat ekmi olmasdr. Daha nce (1128. hadis) akland zere, o gn Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bu maldan herkese bol bol verecektir. Ancak, mal ve zenginliin tehlikesine
kar uyank olmak gereini belirttikten sonra...
348
349

3- Tb der ki: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in: "Sizler iin fakirlikten korkmuyorum"
diyerek, fakirlii ncelikle zikretmesi, mfik bir babann lm annda en ziyade ocuunun madd
durumuna ihtimam gstermesi sebebiyledir. Bylece Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ashabna
haber vermitir ki, kendilerine kar bir baba gibi mfik olmasna ramen, mal meselesinde, onlara
babann davrannn aksine bir tavr taknmaktadr. yle ki, kendisi babalarn aksine ashab iin
fakirlikten korkmuyor, aksine, babalarn matlbu olan zenginlikten korkuyor. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n temenn ettii fakirlik, sahbenin iinde bulunduu mal azldr, mutlak
fakirlikdir diyen de olsa da esas olan sahbenin o sralardaki hlidir.
4- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadiste, zenginliin getirecei zararn, fakirliin getirecei
zarardan fazla olduuna dikkat ekmektedir. Zra ounlukla, zenginlik hireti de heba eden zararlar
getirmektedir. Zra kulluktan uzaklatran gaflet halleri, sefahetler, kt alkanlklar umumiyetle
zenginliin eseridir. Fakirliin zarar ekseri durumda dnyaya aittir. Yani ekseriyetle zenginlik dine,
fakirlik dnyaya zararl olmaktadr.
limler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra zenginleyen Mslmanlarn maruz kaldklar
dnyev ve uhrev fitneleri grnce, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu hadisini, istikbali haber
veren mhim mucizelerden biri olarak deerlendirmilerdir.
5- Hadisten karlan baz hkmler:
1- Dnyann madd zenginliklerine kavuan kimseler, zenginliin getirecei zararlara kar uyank
olmal, tedbirler almaldr. Dnyev sslere kaplp tatmin bulanlar, onlarn kt kibetinden ve
getirecei fitnenin errinden emniyette olamazlar. Bunu bilmeli, dnyalk iin bakalaryla boumaya
yer vermemelidir.
2- Fakirlik, zenginlikten efdaldir, nk dnyev fitne zenginlikle gelir. Zenginlik, nefsi helke
gtren fitneye dme ihtimalini getirir, bu tehlikeden fakir daha ok emniyettedir.
unu bu vesile ile belirtmede fayda var: Bu ve benzeri hadisler zenginlii reddetmez. Zenginliin
getirecei ferahlklara dikkat eker. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Veren el alan elden
stndr", "Kuvvetli Mslman Allah'a daha sevgilidir..." gibi hadisleriyle "veren" ve "kuvvetli"
olmay tavsiye eder. Bu da zenginlikle daha ziyade imkn dahiline girer. yle ise, burada esas olan
zenginliin zararna dikkatleri ekmektir.
Elbette zengin ve sefih olmaktansa fakir ve abd olmak daha hayrldr. Hem zengin hem abd olmak ise
en hayrldr.350
]

:
: 48

.
#

:
#

.[

.
.

: .
48. (1148)- Sa'lebe bnu Eb Malik anlatyor: "mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh), bir ksm
brgy Medineli kadnlar arasnda taksim etmiti, geriye gzel bir brg kald. Yanndakilerden
bazlar kendisine: "Ey mminlerin emri, bunu da senin yannda bulunan Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n kzna ver" dediler. Bununla, Hz. Ali (radyallahu anh)'in kz mm Glsm'
kastediyorlard. Hz. mer onlara:
"mm Selt, buna daha ok hak shibidir. Zra o, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a biat etmiti ve
Uhud Sava'nda bize krbalarla su tayordu" dedi. [Buhr, Megz 22, Cihd 66.]351
AIKLAMA:
1- mm Selt, Ebu Sadi'l-Hudr'nin annesidir. Eb Selit ile evli idi. Ancak hicretten nce Eb
Selt'in vefat zerine Mlik bnu Sinn el-Hudr ile ikinci evliliini yapm ve Ebu Sad'i dnyaya
getirmitir. Kadn, Hayber ve Huneyn'e de katlmtr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hakknda:
350
351

"Uhud'da bam saa da sola da evirsem hep onun, benim iin muktele ettiini gryordum"
diyerek kahramanln vmtr (radyallahu anh).
2- mm Glsm, Hz. mer (radyallahu anhm)'in zevcesi idi. Annesi, Resl-i Ekrem
(aleyhissaltu vesselm)'in muhterem kerimeleri Ftmatu'z-Zehra (radyallahu anh) olmas sebebiyle,
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n kz" diye anlmtr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
salnda domu idi ve Fatma vlidemizin en kk kz idi.352
DRDNC FASIL
EHDLER HAKKINDA
EHADET: Dinimizde fevkalde yce bir mertebedir. Allah yolunda hayatn feda eden kimseye ehid
denir. Bylelerine ehid denmesi ya cennete gideceklerine ehdet edildii, yahut vefat annda bir
ksm rahmet meleklerinin hazr bulunduu, yahut da kendisi, Cenab- Hakk'n huzurunda olduu
halde rzklandrlaca iindir. Bu hususlarda rivayetler mevcuttur. Sylenenlerdende anlalaca
zre ehid, lgat olarak hid yani hazr bulunan mnasna gelir. Kur'n- Kerim, ehidlerin
makamnn yceliini, mkerrer yetlerde belirtir, "onlarn dier ller gibi olmayp diri olduklarn"
haber verir ve onlara "l!" demememizi emreder (Bakara 154). Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
da, cennette, sdece ehidlerin tekrar yeryzne geri dnp, bir kere daha ehid olmay temenni
edeceklerini syler, kendisi de, peygamberlik gibi yce bir mertebeye sahip olmasna ramen tekrar
tekrar yeryzne gelip ehid olmay temenni eder.
Fakihler, ehidi eide ayrr:
1- Hem dnya hem de hiret itibriyle ehid olanlar.
2- Sadece dnya ahkm itibriyle ehid olanlar.
3- Sadece hiret ahkm itibriyle ehid olanlar.
1- Birinci grup ehid, mkellef ve thir olduu halde kendisine vki bir tecvzle haksz olarak
zulmen ldrlen ve bundan dolay vrislerine bir mal verilmesi lzm gelmeyen herhangi bir
Mslmandr. Gayr- mslimlerle veya yol kesicilerle harp neticesinde ldrlen ve lm srasnda
cnp olmayan kil, bli bir Mslman byle bir ehiddir. Harp sahsnda gznden kan gelmi
olmak gibi, zerinde, ldrlme almeti olduu halde l bulunan bir Mslman askeri de byle bir
ehiddir. Keza, maln, rzn, nefsini, sair Mslmanlar' veya Mslmanlarn himayesindeki gayr-i
mslimleri (zmmleri) mdfaa ederken, yaralayc bir letle haksz yere derhal ldrlm bulunan
mkellef, thir bir Mslman da byle bir ehiddir.
Bu ksm ehidler, ehdetin zhir ve btn artlarn hiz hakik ehiddirler. Bunlardan herbirine
ehid-i hkm denir. mam- zam'a gre bunlar, ykanlmakszn, sdece namazlar klnarak
defnedilirler. Elbiseleri de karlmaz ve kefenlenmezler. zerindeki silahlar, kefen iin gerekli
miktardan ziyade olan kaput, palto gibi fazla elbiseleri alnr, eksikse bir eyler ilvesiyle tamamlanr.
Dier imama gre, byle bir ehide namaz da klnmaz.
2- Kalbinde nifak bulunduu halde zhiren Mslman grnp, cephede Mslmanlarn safnda
savarken dman tarafndan ldrlen herhangi bir ahs dnya ahkm itibriyle hkmen ehid
addedilir. Birincide olduu zere kendisine ayn ehid muamelesi yaplr. Ancak hiret ahkmyla
ehid saylmaz.
3- nc gruba, ehid-i kmilde aranan dnyev artlardan bzlar eksik olup, vefat hiret ahkm
itibriyle ehdet saylan herhangi bir Mslmandr. Mesel hata yoluyla ldrlp vrislerine diyet
denen Mslman, hiret itibariyle ehid saylsa da, dnya ahkmyla ehid saylmaz. Binaenaleyh
ykanr, kefenlenir ve namaz klnr. Keza meru ekilde savarken, ald yarann te'siriyle hemen
lmeyip ila aldktan, yiyip iip, konutuktan veya zerinden bir namaz vakti getikten sonra len
kimse de bu gruba girer. Keza suda boulan, atete yanan, bina altnda kalan, veba, tun, ishal, stma
zatlcenp hastalklarndan biri ile veya akrep sokmas ile, nifas halinde veya gurbet ilinde veya ilim
yolunda veya cuma gecesinde vefat eden bir Mslman ehiddir. Keza sevabn Allah'tan bekleyen bir
mezzinin doru muameleli bir Mslman tcirin, ilesinin nafakasn meru yoldan kazanma
352
neticesinde len herhangi bir Mslmann vefat da hep bu gruba girer. Btn bunlara hiret ahkm
itibriyle ehid denir. Bunlar diyanetleri tam idiyseler ahiret itibriyle hakik ehid olurlar, ancak
kendilerine dnya ahkam itibriyle ehid mumelesi yaplmaz. Dier Mslmanlara yaplan mutad
mumele yaplr.
u halde bu bahis, ehidler hakknda fukahay, zetle kaydettiimiz bu hkmleri vermeye sevkeden
rivayetlerden bazlarn tesbit etmektedir.353

] : 1
#

:

.
: .

. .
.
. .[

.( 1 )
1. (1149)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sordular:
"inizden kime ehid dersiniz?"
"Ey Allah'n Resl, dediler, Allah yolunda ldrlen ehiddir."
"yleyse, dedi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), mmetimin ehidleri azdr."
"Peki, dediler, daha kimler ehiddir, Ey Allah'n Resl?"
"Allah yolunda ldrlen ehiddir. Allah yolunda len ehiddir. Tunda len ehiddir. Karn sebebiyle
len ehiddir, boularak len ehiddir." [Mslim, mret 165, (1915); Muvatta, Saltu'l-Cem'a 6, (1,
131); Tirmiz, Ceniz 65, (1063).]354
AIKLAMA:
1- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in soru sormas, muhataplarnn dikkatini ele alp,
tebliatta bulunaca konuya ekmek iindir. Bu Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ska
bavurduu, ta'lim (didaktik) bir metoddur.
2- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ehidleri sayarken "Allah yolunda ldrlenler" ile "Allah
yolunda lenler"i ayr ayr gruplar olarak saymtr. Zra "ldrlenler"in iine cephede ehid olanlar
girse de, kendisini dine hizmete adam bu maksatla alrken u veya bu ekilde, urada veya burada
lenler girmez. Bunlar insanlar bilmese de Allah bilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bylece
"Allah yolunda lenler"i ehid iln etmekle, ehdetin erevesini fevkalde geniletmi, dmanla
sava hali olmadan bile ehadet gibi fevkalde geniletmi, dmanla sava hali olmadan bile ehadet
gibi fevkalde yce bir mertebenin her hal ve artlarda, her vakitte kazanlma imknn her
Mslmann nne koymu olmaktadr
3- Karn sebebiyle tbiri umumiyetle "ikl" olarak anlalmtr. Ancak karnndan zuhr eden baka
eit hastalklarn kastedilmi olmas ve hatta nifas halinde, hmilelik halinde len kadnlarn
kastedilmi olmas da mmkndr. Bu sebeple tercmeyi asla uygun olarak "karn sebebiyle" diye
mutlak bir mnada yapmay uygun grdk.
4- Bu hadiste, hiret ahkm itibriyle ehid saylmas gerekenlerden birou zikredilmitir:
a) Allah yolunda len,
b) Tundan len,
c) Karn sebebiyle (ishal, zatlcenb, hamilelik, nifas vs.),
d) Boularak len.Bylece, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), slm'n ehdet anlayn "Allah
yolunda ldrlme"nin dna karm olmaktadr.355

355
353
354

.( 2 )
. 2

:# ]

. : .
:

. .
2. (1150)- mam Mlik ve Tirmiz'nin kaydettikleri bir rivayette Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
yle buyurmaktadr:"
u be kii ehiddir, (deyip nceki hadiste geenleri saydktan sonra): Yknt altnda kalan da
ehiddir" diye ilve etti.
Hz. Cbir (radyallahu anh)'den gelen bir rivayette: "Karnnda ocuu olduu halde len kadn da
ehiddir" buyrulmutur.
Abdullah bnu Amr bnu'l-s (radyallahu anhm) tarafndan rivayet edilen bir dier sahih hadiste:
"Maln mdfaa ederken ldrlen ehiddir" buyurulmutur. [Muvatta, Saltu'l-Cem'a 6, (1, 131);
Tirmiz, Ceniz 65, (1063).]356
AIKLAMA:
Mellif, burada: "mam Mlik ve Tirmiz'nin kaydettikleri bir rivayette Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) yle buyurmaktadr: "Bu be kii ehiddir" diye kaydettikten sonra nceki rivayete atf
yaparak rivayetin asln vermez, tek madde kaydeder. Biz metni ve tercmeyi kaydetmeyi uygun
buluyoruz:
"u be kii ehiddir: "Tundan len, karn hastalndan len, boularak len, yknt altnda len,
Allah yolunda ehid olan."357
] :
( 3 ):#
3
. .[

3. (1151)- mm Harm (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "Deniz tutmas sebebiyle (gemide) kusan kimseye ehid sevab verilir. Boularak lene
de iki ehid sevab vardr." [Ebu Dvud, Cihd 10, (2493).]358
AIKLAMA:
Hadisi rivayet eden mm Haram Binti Milhn (radyallahu anh), Hz. Enes'in muhterem annesi
mm Sleym'in kzkardeidir. Ashb'n byklerinden olan Ubde tu'bnu's-Smit (radyallahu
anh)'in zevcesidir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n husus iltifatna mazhar olmu
bahtiyarlardandr. Zra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) evine girip ziyaretleriyle ereflendirmiler,
hanesinde kaylle denen le uykusu kestirmilerdir. Uykusundan glerek uyanan Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) ryasnda Mslmanlarn gemilere binip deniz seferlerine kacaklarn
grdn anlatr. mm Harm: "Ya Reslallah (aleyhissaltu vesselm), Allah'a dua edin, beni de
onlar arasnda klsn" der. Fahr-i lem efendimiz:
"Sen onlardansn" tebir buyururlar.
mm Harm, bu duay nebev bereketiyle Hz. Osman'n hilfeti zamannda, Hz. Muviye
(radyallahu anh)'nin komutasnda tertiplenen Kbrs Seferi'ne zevcesi Ubde ile birlikte katlr. Denizi
ap, adaya karlar. Orada bindii katr yere atarak lmne sebep olur (Sene: Hicr 27). Bugn kabr-i
erifleri halen Kbrs'ta ziyretghtr, Hala Sultan diye mehurdur.359
358
359
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/260-261
356
357
: 4
:
#

]

. .[
4. (1152)- Said bnu Zeyd (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dinledim
yle buyurdular:"
Kim maln mdafaa srasnda ldrlrse ehiddir. Kim kann mdfaa srasnda ldrlrse
ehiddir. Kim dinini mdfaa srasnda ldrlrse ehiddir. Kim ailesini mdfaa srasnda
ldrlrse o da ehiddir." [Tirmiz, Diyt 22, (1418, 1421); Ebu Dvud, Snnet 32, (4772); Nes,
Tahrim 22, (7, 115, 116); bnu Mce, Hudud 21, (2580).]360
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadisleriyle meru olan nefis mdfaasn gstermekte ve
tevik etmektedir. Kur'n- Kerim haksz yere cana kymay ebed cehennemi gerektiren bir cinayet
olarak tavsif etmekle (Nisa 93) kalmaz, byle bir crm btn insanlar ldrm gibi en' bir
cinayet ilan eder (Mide 32). Elbette bu gibi yetler, cana kyma meselesinde m'min zerine
korkutucu ve son derece frenleyici tesirler hsl eder, hatta birok frsatlarda m'mini ldrmektense
lmeyi tercih yoluna sevkedebilir. Byle bir durum, vicdan tefessh etmi zlimleri ehl-i imana kar
daha irret, daha saldrgan klaca aktr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mal, can, ilesi, dini
iin lenlerin ehid olacan tebir etmekle bu saylan eylerin, ucunda lm tehlikesi bile olsa
mdafaa edilmesine tevik etmektedir. Dolaysyla lm ihtimalinin mevzubahis olduu mdafaa
eyleminde ldrme ihtimali de mevzubahistir. Nitekim Mslim'de gelen bir Ebu Hreyre (radyallahu
anh) rivyeti bu mevzuda daha sarihtir:
"Bir adam gelerek:
"Ey Allah'n Resl, bir yabanc gelip malm gasben almak isterse ne yapmam uygun bulursunuz?"
diye sormutu,
"Malndan ona verme!" cevabn ald. Adam tekrar:
"Ya beni ldrmeye kalkarsa ne yapaym?" diye sordu.
"Sen de onu ldrmeye al" dedi. Adam:
"Ya beni ldrrse." deyince:
"Sen ehid olursun!" buyurdu. Adam:
"Ya ben onu ldrrsem?" deyince de:
"O cehenneme gider!" cevabn verdi.
"Ahmed bnu Hanbel'in bir rivayetinde benzer bir sule Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Allah'n adn ver" diye tavsiye eder.

"Sz anlamazlarsa?" deyince tekrar "Allah'n adn ver!" der.
"Yine de laf anlamazsa?" deyince:
"O zaman muktele et, ldrlrsen cennettesin, ldrrsen atetedir!" cevabn verir.
Meru mdfaa srasnda ldrene ksas, diyet gibi herhangi bir cezann gerekmeyecei muhtelif
rivayetlerde gelmitir.
Cumhr-u ulem, hadis mutlak geldii iin, "mdfaas yaplacak maln azlna okluuna,
baklmaz" diye hkmeder. bnu'l-Mbrek "ki dirhemlik mal iin bile yaplacak mdfaa merudur"
demitir, yeter ki haksz olarak alnm olsun. Bazlar az bile olsa maln mdfaa edilmesini "vacib"
grrken, Mliklerden bazlar: "Az bir ey iin ciz deil" demitir.
2- Alimler, nasslar asndan, "az ey sebebiyle katl ciz deil" diyene hak verememilerse de mal
mdfaasnda, mal kurtaracak tedbirlerin en hafifinden ie balayp, son noktada katle tevessl
etmenin uygun olacan belirtirler. Yani ldrmeden, saldrgan defetme yollar, releri varken
hemen ldrmeye bavurulmamaldr. Nitekim "mukteleyi tecviz eden rivyet" de bu mnay te'yid
eder.
360
Ahmed bnu Hanbel'den kaydettiimiz rivayetteki "Allah'n adn ver!" demesi ve bunu birka kere
tekrar etmi olmas da bu gr sahiplerinin delillerinden birini tekil etmitir.
fi hazretlerinden yaplan rivayete gre: "Kim mal veya nefsi veya harimi sebebiyle saldrya
urarsa, onun muktele hakk vardr, ldrd takdirde bedel, diyet, kefaret, vs. herhangi bir ceza
gerekmez."
3- ki istisna:
1) unu da belirtelim ki, limler Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' tan gelen birok rivayete
dayanarak, bu meselede "sultan" istisna ederler. Yani zulm sultandan geldii takdirde, ona
sabredilmesi, isyan edilmemesi hususunda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ok sayda
tavsiyelerini nanzar- dikkate alan limler, sultana kar gelmeye fetva vermezler. bnu'l-Mnzir bu
husustaki icmdan bile bahseder.
2- Fitne zamannda mdfa-i nefsi terketmek evldr. Yani, dhil kargaa kt zaman Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), srarla fitneye bulamamay, imkn nisbetinde ondan kamay tavsiye eder.
yle ki, lmek veya ldrlmekten birini tercih gibi kritik bir durumda kalnd takdirde, Hz.
dem'in iki olundan hayrls (Hbil) olmay tavsiye eder. Bilindii zere, fitnede alnacak tavrn en
gzel rneini Kur'an- Kerim Hbil-Kbil kssasyla vermitir. Kbil kardei Hbil'i ldrmek
maksadyla zerine gelince Habil yle der: "Andolsun ki, beni ldrmek iin elini bana uzatrsan, ben
seni ldrmek iin elimi sana uzatc deilim..." (Maide 28-29). Bu yetin mucibiyle amel eden Hz.
Osman (radyallahu anh) da fitnecilere mukabele etmemi, ldrlmeyi tercih etmitir.
Fitne ile ilgili geni aklamay 4761. hadiste bulacaksnz.361

] : 5
#

.

:#

. .[

.

5. (1153)- Ebu Sellm, sahabeden birinden rivayet etmektedir: "Cheyne'den bir mahalle zerine
baskn yaptk. Mslmanlardan biri, (teke tek vurumak zere) onlardan bir adam taleb etti. (Bir
cengver gelince) hemen klncyla saldrya geti. Ancak hata yapt ve klnc kendisine isabet etti.
"Ey Mslmanlar, kardeinize (yardm edin)" diye bard. Halk ona doru koutu. Ama lmt.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) onu elbisesi ve kan ile birlikte sard, zerine namaz kld ve
defnetti.
"Ey Allah'n Resl, bu ehid midir?" diye sordular.
"Evet o ehiddir ve ben ona bu hususta hidim" cevabn verdi." [Ebu Dvud, 40, (2539).]362
AIKLAMA:
Hadis, sava srasnda ehid olmak iin ill da dmann silhyla ldrlm olmann gerekmediini
ifade etmektedir. Kii hlis niyetle, Allah rzas iin savat takdirde, ne ekilde lm olursa olsun
ehid olacan ifade eder. Nitekim sadedinde olduumuz rivayet, kiinin, kasden deil haten, kendi
silahyla ldn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n da bu zt ehid olarak tavsif ettiini
gstermektedir.363
:#

] : 6

363
361
362

.

:

. .[

6. (1154)- rbz bn Sriye (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"ehidlerle yataklarnda lenler, tundan lenler hakknda Cenb- Hakk'a birbirlerini ikayet ederler.
ehidler:
"Onlar bizim kardelerimizdir, onlar da bizim gibi ldrldler!" derler. Yataklarnda lenler de:
"Onlar bizim kardelerimizdir, bizim gibi ldler!" derler. Rabbimiz onlara yle seslenir:
"Yaralarna bakn, ldrlenlerin yaralarna benziyorlarsa onlardandrlar ve onlarla beraber olurlar!"
Baklr ve onlardaki yarann, brlerininki gibi olduu grlr." [Nes, Cihd 36, (6, 37-38).]364
AIKLAMA:
Sind, yatakta lenler, yle sylemekle, esas itibariyle tundan lenlerin ehid olmalarn kskanarak
mezmum olan hased duygusuyla onlarn derecelerinin drlmesini taleb etmediklerini, bilakis:
"Bize de ehidlik ver, biz de onlar gibi yatakta ldk, onlar ehidse biz de ehid olmalyz" demek
istediklerini belirtir. Ayrca, bu talebin cennete girmezden nce olacan, nk cennette
yeti
(Fussilet 31) mucibince,
herkese arzu ettii eyin verileceini belirtir.
"yleyse der, Allah Tela, cennette, herkesin kalbinden kendi fevkinde olann makamn arzu etmeyi
karacak, kendi makamndan raz klacaktr."365

. 7
.[

:
]
.
7. (1155)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor:"(Babam) mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh)
ehid olduu halde ykand, kefenlendi, zerine namaz klnd." Muvatta, Cihad 36, (2, 463).]366
AIKLAMA:
Hz. mer (radyallahu anh) Ebu L'l' eliyle suikast sonucu ldrlmt. Namazn Sheyb
(radyallahu anh) kldrd.
Hz. mer (radyallahu anh) ehid kabul edildii halde, tekfin ileri, normal bir lye yapld ekilde
icra edilmitir. nk, dnyev ahkm ynyle de ehid saylanlar, cephede lenlerdir. stelik bunlar
da aldklar yarann tesiriyle, hemen lm olmaldr. la aldktan, yiyip-iip konutuktan sonra
lenler uhrev ahkm itibiriyle ehid saylsa da dnyev ahkm itibriyle ehid saylmazlar.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Uhud ehidlerini ykamadan, elbiseleriyle gmm ve zerlerine
namaz da klnmamtr. Namaz kldna dir gelen rivayetler "dua" ile te'vil edilmitir. Nitekim lye
dua edilir. Namaz hususunda ihtilf edilmi olsa da, ykamadan elbiseleriyle gmldklerinde ihtilf
yoktur.367
CDAL VE MR BLM
Cidl ve Mir, szle yaplan mhsama ve munzaradr.

366
367
364
365
Cidl, lgat olarak
kknden gelir. Bu ise, salam olmak, sert olmak, ipi salam bkmek,
rgy salam klmak gibi mnalara gelir. Bu asldan olmak zere cedel, husumeti iddetli olmak,
cidl ve iddetli husumet etmek mnasna gelir. Arapa'da cedel, cidl, mir muhasama gibi
kelimelerle ifade edilen ayn mnay dilimizde mnzara, mnkaa, tartma, ekime, cedelleme
gibi kelimelerle ifade ederiz, cedel ve muhasama kelimelerinin de kullanld olur.368
LM- CEDEL:
Bu kk, mna esas olmak zere, muhalif tarafn fikirlerini rtp kendi fikirlerini benimsetmek zere
gelitirilen ilme ilm-i cedel denmitir. Kendisine has prensipleri, kaideleri vardr. Cedel ilmi mantk,
fkh, hitb, mnazara gibi muhtelif din ve gayr- din ilimlerle temas olan bir ilimdir. Asl maksad,
kar taraf rtp kendi fikrini benimsetme melekesinin tahsilidir. lm, amel hayatta pratik faydalar
vardr. bnu Haldun, Mukaddime'de cedel'i: "Fkh mezhepler arasnda olsun baka muhalif gruplar
arasnda olsun cereyan eden mnzara dabn bilmektir" diye trif eder. Fkh mezheplerinden
herbirinin, kendi grnn haklln, muhalif tarafn grndeki isabetsizlii ortaya koymak iin
gsterdii gayret de bir nevi cedel saylmtr. Fukahann gelitirdii cedel daha ziyade er' delilleri
esas alr. Bu hususu ilk sistemletiren Hanef fakihlerinden Fahru'l-slm Bezdev merhum (V.
482/1089) olmutur. Bunun cedeli daha ziyade nas, icm, istidlal gibi edille-i er'iyyeye dayanr.
Bu mevzuda isim yapan dier bir ahsiyet Rknddin el-mid'dir (V. 515/1121). mid, her ilimizde
geerli umum mnazara prensipleri zerinde durmutur. el-rd fi lmi'l-Cedel adl eseri kendinden
sonra gelen Nesef vs. biroklarna r olacaktr. Ancak unu da belirtelim ki, bu shada ilk eseri,
fukahadan Ebu Bekr Muhammed bnu Ali el-Kaffl'n (v. 336/947) verdii kabul edilir.
Cedel, doruyanl, hakbatl demeden kendi fikrini benimsetmeye, kar taraf rtmeye ynelik bir
gayeyi esas alnca, inceleme mevzuu yapp temas ettii bir ksm meseleler, prensipler (mualata,
safsata vs.), bz alimleri rahatsz etmi ve bu ilimle herkesin rastgele meguliyetini uygun
grmemilerdir. Hatta yle diyenler bile olmutur:"
Sakn ha u cedel denen eyle uramayn. Bu, selef byklerinde yoktur. Onlarn inkrazndan ve dr ukbaya irtihallerinden sonra zuhur etmi zamne fantezisidir, fkhtan uzaklatrr, bo eylerle
megul ederek mrn zayi olmasna sebep olur, ruhlarda vahet ve advet uyandrmaktan baka bir
ie de yaramaz. Bu bir kyamet almetidir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hadislerinde byle
haber verilmitir vs..."
Bu eit uyarlara skca rastlanr.
Ancak unu belirtmek gerek: slm limleri, menfi fikirlerin benimsetilmesinde kullanlan bir ksm
kaide ve prensipleri hakkn mdfaas ve teblii iin kullanma gereine inanarak ilm-i cedel
mevzuunda gfil kalmamlardr. Hatta Kur'n- Kerim'de yer alan:
"Ey
Muhammed! Rabbinin yoluna hikmetle, gzel tle ar, ONLARLA EN GZEL EKLDE
TARTI..." (Nahl 125) yetini de kendilerine delil yaparak dorunun, gerein ve hakkn izhr iin,
bu ilmi gelitirmilerdir.
Gnmz sol dnyasnn diyalektik ad altnda byk bir itina ile zerinde durduu cedel mevzuunda
en azndan dinin tebliini gye edinen insanlarn bgne kalmamas gerekir. Zamanmzda gelitirilen
psikoloji, propaganda, reklm gibi konularn da, artk cedelin -geni tutulmas gereken- meguliyet
sahas ierisinde mtlaas arttr. Baz hadislerde cedele mteallik olarak gelen bir ksm ktleme ve
yasaklamalarn, zaman ldrmeye veya din teslimiyeti krmaya mncer cidl ve meguliyetlerle
te'vili arttr.369
.
] : 1
:#

. .[
:

368
369

1. (1156)- Ebu mme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki:
"Bir kavm, iinde bulunduu hidayetten sonra saptt ise bu, mutlaka cedel sebebiyle olmutur."
[Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunu syledikten sonra, delil olarak] u yeti okudu: "Onlar:
"Bizim tanrmz m yoksa O mu daha iyidir?" dediler. Sana byle sylemeleri, srf tartmaya girimek
iindir. Onlar phesiz mnakaac bir millettir" (Zuhruf 58). [Tirmiz, Tefsir, Zuhruf, (3250); bnu
Mce, Mukaddime 7.]370
AIKLAMA:
Hadis, kendilerine gelen hidayetle istikamet zere gitmeye balayan milletler sonradan saptt ise, bu
sapmann, peygamberin getirmi olduu din ta'limat (emirler, yasaklar; iyikt, hayrer eklindeki
deer hkmleri gayb ihbrt vs.) hakknda yersiz mnkaalara girmelerinden, aleyhte deliller
getirmeye kalkmalarndan hasl olduunu belirtmektedir.
Din, m'minlerden ncelikle teslimiyet ister. slm dini de yle. Essen Mslman, lgat olarak teslim
olmu demektir.
Ayet-i kerimenin, peygamberlerle btl yolda mnakaaya giren, renmek ve ikna olmak iin deil,
inad ve inkr gayesiyle mucizeler taleb eden kavimleri szkonusu ettii belirtilmitir. Mamafih Kur'n
hakknda yrtlen ind ve mnakaann maksd olduu, bunun da, herkesin kendi ahs grlerini
veya eyhlerinin fikirlerini ne karmak ve stn klmak iin Kur'n'n baz yetlerini dier
bazlaryla karlatrmak suretiyle tahrik edilip, hakkn ortaya kmasnn asla dnlmedii hadiste,
ite bu eit tartmann ktlenip tahrim edildii, hakkn izhar gibi faydal bir maksadla yaplacak
mnazarann yasaklanmasnn szkonusu olmayaca hatta bylesi mnzarann "farz- kifye" olduu
belirtilmitir.371
:#
] : 2

. .[

.

2. (1157)- Yine Ebu mme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki:
"Kim haksz olduu bir mnakaay terkederse kendisine cennetin kenarnda bir ev kurulur. Hakl
olduu bir mnkaay terkedene de cennetin ortasnda bir ev kurulur.Kim de ahlakn gzel klarsa
cennetin yce yerinde bir ev kurulur." [Tirmiz, Birr 58, (1994); Ebu Dvud, Edeb 8, (4800); bnu
Mce, Mukaddime 7, (51); Nes, Edeb (6, 21).]372
AIKLAMA:
1- Bu rivyeti, mellif, Tirmiz'ye nisbet ederse de Ebu mme rivayeti Ebu Dvud'da yer almaktadr.
Tirmiz'deki rivayet Ebu mame' nin deil Hz. Enes (radyallahu anh)'indir. Ayrca mnada fark
olmasa da lfzlarda baz deiiklik mevzubahistir. Nes'deki rivayet Fadle bnu Ubeyd'dendir ve
mnaca buna yakndr.
2- Hadis metninde geen
( rabad), bir ehrin surlarnn dnda yer alan evlere denir. Kelimesi
kelimesine yaplacak bir tercme "...cennetin dnda" veya "banliysnde" eklinde olmal idi. Ancak,
limler bununla bir tebih yapldn, maksadn da d taraf (veya "kenar") olduunu belirtir. Zra
Aliyy'l-Kr'nin Mirkd'da aklad zere, itikadmzca cennetin dnda, cehennemden baka bir
ikamet yeri mevcut deildir. Sadece Mtezile'nin "el-Menzilet Beyne'l-Menzileteyn" inanc vardr.
Ehl-i Snnet, hibir er' delile dayanmadklar iin Mtezile'yi bu grnden dolay reddeder.
372
370
371
yleyse, hadisin devamndan da anlalaca zere, bundan murad cennetin gzde olmayan, geri
planda kalan yeridir, ky, kenar kelimeleriyle de ifade edilebilir.
u halde, m'min nna, imanna hi yakmayan btl bir iddiaya girer de bunu bir noktada brakrsa
Cenab- Hakk ltfuyla buna bir mkfaatta bulunuyor.
Hakl olduu bir meselede iddialama ve mnazaray brakan, ncekinden daha byk bir sevap alyor.
Bu sevap kendisine mkfaat olarak cennetin ortasnda bir ev verilmesi eklinde ifade edilmitir.
Bylece, hakl bile olunsa mnkaann terkinde hayr olduu ifade edilmitir.373
. .[
] : 3
:#
3. (1158)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) hazretleri anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
yle buyurdular: "Kur'an hakknda mnkaa kfrdr" [Ebu Davud, Snnet 5, (4603).]374
AIKLAMA:
Buradaki mnakaadan maksad Kur'an'n kelamullah olduu hususunda ekke dmektir. Baz
limler, buradaki mnakaadan maksadn Kur'an kadim mi, hadis mi? diye yaplacak mnakaa ile
mtebih yetleri zerine yaplacak mnakaa olduunu sylemilerdir. Bu mnakaalar en azndan
bir ksm hakikatlerin inkarna ve dolaysyla onlarn rtlmesine mncer olacandan Reslullah
byle bir ameli "kfr" olarak tavsif buyurmutur. Ehl-i bid'ann fikirleri dnda, haramhell gibi
ahkmn ortaya kmas, gmz mnalarn izhr, ondaki hayat dsturlarnn kefi gibi msbet
maksadlara mebni mnkaa ve incelemelerin, tefsir faaliyetlerinin -ehliyetli kimselerce yaplmas
artyla- mstahsen olduu izah gerektirmeyen bir husustur. Kur'n'la ilgili bu eit mbhaseler
Sahbe devrinden beri olagelmitir.
Tb der ki: "Hadiste yasaklanan mnkaadan maksad Kur'an- Kerim'in baz yetlerini, dier baz
yetleriyle tekzibe kalkmaktr. (Bu durumda bylesi kt niyetlilerin tahribini nlemek iin) Kur'an-
Kerim'deki birbirine muhalif gibi gzken yetleri, selef akidesine muvafk gelecek ekilde te'lif
etmek maksadyla gayret gstermek gerekir. Te'lif edilemeyecek yetlerle karlalacak olursa
(mnakaaya girmeyip, "bundan murad ne ise Allah bilir" diyerek) Allah'a tevekkl etmelidir."375

:#
.[
] : 4

.

. .
4. (1159)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Allah'n en ziyade buzettii erkek, iddetli dmanlk yapan hasmdr." [Buhar, Ahkm 34,
Mezlim 15, Tefsir, Bakara 37; Mslim, lm 5, (2668); Tirmiz, Tefsir, Bakara, (2980); Nes, Kadt
33, (8, 247, 248).]376

]
#
: 5

. .

: .[
5. (1160)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Biz kader hususunda mnkaa ederken
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kageldi. ylesine kzd ki, fkenin hsl ettii kzllktan,
yznde sanki nar taneleri ortaya kmt. Bize yle kt:
375
376
373
374
"Bununla m emredildiniz, yoksa ben size bunun iin mi gnderildim. Bilin ki, sizden ncekileri, din
meselelerdeki mnkaalarnn okluu ve peygamberleri hakknda dtkleri ihtilflar helk
etmitir."
Bir rivayette u ziyade mevcuttur: "Kader hususunda mnkaa etmemeniz iin yemin verdim."
[Tirmiz, Kader 1, (2134); bnu Mce, Mukaddime 10, (85).]377
AIKLAMA:
slm dininin en ziyade mnkaaya ak olan prensibi kaderdir. Kader, kulun -hayr ve er- btn
fiillerini Allah'n yarattna, insanlar yaratmadan nce ne yapacaklarn Levh-i Mahfuz'da yazdna,
hereyin, Allah'n kazas, kaderi, irde ve meeti ile meydana geldiine iman ve taata raz olup
bunlara mukabil sevap vaadettiine, kfr ve masiyete rz olmayp bunlara kar da ceza vaadettiine
inanmaktr.
Bu inan ilk bakta mtenakz gibi grlr ve baz halli zor sorular getirir. yle ki:
1- Her eyi Allah nceden yazd ise, kul yapt amellerde mecburdur, bu durumda fiillerinden
sorumlu olmamas gerekir.
2- Allah rz olmad eyi niye yaratr?
3- Yazlan ey meydana geleceine gre almann ne kymeti var? Byle bir inan insan tembellie
atmaz m? vs.
Sorular daha da oalabilir. Bunlara ilm, kesin cevap da bulmak zordur. stelik insan ftrat, tabiat
gerei, kader bahsi geince bu sorlar sorma ihtiyac duyar ve ilgisiz kalamaz.
Biz burada teferruata girmeyeceiz. nk kaderle ilgili mstakil bir blm gelecektir (4830-4846'nc
hadisler). Burada iki noktaya temas edeceiz:
1- Kader, slm'n Allah inancnn bir parasdr. Kaderi reddetmek veya tereddtle karlamak, Allah
inancn haleldr eden bir durum getirir. Mesel soralm:
Allah her eyi ezelden bilmemi olabilir mi?
Allah her eyin miktarn nceden takdir etmemi olabilir mi? Yani hdisat, kinatn ahvli tesadflere
bal olarak m cereyan etmektedir?
Cevabmz "Evet!"se kader var demektir, "Hayr"sa Allah inancmz sakat demektir.
2- Kader Allah inancmz ilgilendirdiine gre gayb umra girer, gayb sdece tasdik edilir,
mahiyetini kavramakla ne mkellefiz, ne de kdiriz. Gayba iman m'minin ana vasflarndan biridir.
3- Kul olarak biz, Allah'a kar, bize bildirilen vazifelerden sorumluyuz. Bu vazifeler nelerdir, akca
belirtilmitir. Emirler, yasaklar, mbahlar vs. yle ise, kul olarak sorumlu olduumuz vazifelere
dikkat etmeli; ne dereceye kadar yaptk, neleri yapmadk, niin yapmadk, eksikleri nasl telfi ederiz,
mkemmele nasl ularz?... gibi.
Durum byle olunca, Allah sz konusu olduu zaman "inandm!" deyip geilecek kader meselesiyle vazife klnmad halde- uramak, halledemiyeceimiz ykn altna kendimizi atmak, ama br
tarafta iktidarmz dhilinde olan ve yapmakla da mkellef olduumuz vazifeleri brakmak, herhalde
salkl olmayan maraz bir durum olsa gerektir ki bu da m'minlik, kulluk edebiyle hi badamaz.
te bu sebeple olacak ki Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kader zerine mnkaa edenlere kzm
ve: "Sizi bu konuda mnkaa etmemeye mecbur ediyorum (veya yemin veriyorum)" demitir.
u halde, bu mevzuda en salkl yol "inandm" deyip, imann getirdii vazifeleri yapma hususunda
gayret sarfetmektir. yle ise kaderle uramak "emredileni terkedip, emredilmeyen eyle megul
olmak" veya hesab olan ii brakp, hesab olmayan ie girimek ve bylece sorumluluu katlamaktr.
Ve, imdiye kadar hi kimse, kader hususunda Kur'an'n bildirdii izginin dnda tatminkr bir
zm getiremediine gre imdiden sonra da getiremeyecektir.378

] : 6

#

377
378


.#

. .[

6. (1161)- bnu'l-Mseyyeb (rahimehullah) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ashbnn
(radyallahu anhm) arasnda otururken, bir adam Hz. Ebu Bekir'e hakaretmiz szler sarfederek cefa
verdi. Ancak Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh) adama kar skt etti. Adam ikinci sefer ayn ekilde
hakaret ederek eziyet verdi. O yine skt etti. Adam nc sefer de eziyet verince Hz. Ebu Bekir
(adama hak ettii cevab vererek) intikamn ald. Bunun zerine Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) hemen kalkt. Hz. Ebu Bekir:
"Ey Allah'n Resl, yoksa bana darldnz m?" diye sordu.
"Hayr" dedi. "Ancak semadan bir melek inmi, sana sylediklerini tekzib ediyordu. Sen intikamn
alnca melek gitti, eytan oturdu. Bir yere eytan oturdu mu ben orada duramam." [Ebu Dvud, Edeb,
49 (4896, 4897).]379
AIKLAMA:
Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh), bidyette havassn yolu olan azimeti ihtiyar ederek, kendisine
yaplan hakarete cevap vermiyor. Ancak nc sefer hakarete mruz kalnca dayanamayp mukbele
ederek intikamn alyor. Ayet-i kerimede Cenb- Hakk: "Bir ktln karl ayn ekilde bir
ktlktr. Ama kim affeder ve barrsa, onun ecri Allah'a aittir" (ur 40) buyurur, Keza: "Eer ceza
vermek isterseniz size yaplann aynyla mukabele edin. Sabrederseniz and olsun ki bu, sabredenler
iin daha iyidir" (Nahl 126) buyurulmutur. u halde, Cenab- Hakk, yaplan ktle misliyle
mukabele etmeye izin veriyor, ancak sabrn daha hayrl olacan belirtiyor. Hz. Ebu Bekir
(radyallahu anh) balangta -havas mertebesinde olanlara has olan- azimet tarikini, yani sabr ihtiyar
etmekle daha hayrl bir davranta idi. Cevab vererek intikam alnca, daha hayrly brakarak avam
tabakas iin ciz olan bir davrana yer verdii iin Reslullah'n akslamelinde (reaksiyon) ifadesini
bulan bir kayba maruz kalmtr. yle anlalyor ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz. Ebu
Bekir'den sddkiyet mertebesine muvafk mkemmel davrann devamn arzu etmekte idi.
Azimet yolu, avama da aktr. Byklerin yoluna slk, kklere de byklk kazandrr.380

] : 7

. .[
7. (1162)- bnu Abbas (radyallahu anhm) hazretleri yle buyurmutur: "Kardeinle mnkaa
etme, zra mnkaann hikmeti anlalmaz, sknts eksik olmaz, tutamayacan bir vaadde de
bulunma." Rezn ilavesidir.381
HACC VE UMRE BLM
Bu blmde 15 bab vardr

BRNC BAB
HACCIN FAZLETLER
KNC BAB
HACCIN FARZYYET
NC BAB
MKAT HRAM VE BUNLARLA LGL MESELELER
DRDNC BAB
HACCIN ETLER FRD, KIRN, TEMETT
BENC BAB
381
379
380
TAVAF VE SA'Y
ALTINCI BAB
VAKFELER VE FADA
YEDNC BAB
REMY (TALAMA)
SEKZNC BAB
HALK VE TAKSR (TRA)
DOKUZUNCU BAB
TAHALLL (HRAMDAN IKMA)
ONUNCU BAB
KURBANLAR
ON BRNC BAB
FEVTLER (AKSAMALAR), HSAR VE FDYE
ON KNC BAB
MEKKE'YE GR KAMET VE IKI DBI
ON NC BAB
HACDA NYABET
ON DRDNC BAB
HACCLA LGL MTEFERRK HADSLER
ON BENC BAB
RESULULLAH'IN HACC VE UMRES
HACC
"Hacc, kasdetme ve ynelme ma'nalarna gelir. Ancak, onu, mutlak kasd ve mcerret yneli
ma'nalarna hamletmek de doru deildir. Hac, husus bir zaman diliminde, husus bir ksm yerleri,
yine bir ksm husus usullerle ziyaret etmee denir ki; senenin belli gnlerinde, hac niyetiyle ihrama
girip, Arafat'ta vakfede bulunmak ve Kbe'yi tavaf etmekten ibaret saylmtr. hram haccn art,
vakfe ve tavaf ise onun rknleridir.Her sene, dnyann drt bir yanndan yz binlerce insan,
"Beytullah"a tevecch edip, mbarek bir zaman dilimi iinde, Sahib-i eriat tarafndan belirlenmi
baz meknlar... husus bir ksm usullerle ziyaret eder... vazifelerini yerine getirir ve gnahlarndan
arnrlar -ki byle bir vazife "Ona varmaya gc yeten kimsenin Kbe'yi tavaf etmesi Allah'n insanlar
zerindeki hakkdr."- fermnyla, slm'n be esasndan biri olarak gc yeten herkese farz
klnmtr.Hac, Mslmanlar arasnda itim birlii te'sis ve tecelli ettiren yle byk ve yle
mull bir slm irdr ki, onun enginlik ve vs'atini, kre-i arz zerinde bir baka mekn ve bir
baka cemaatte bulup gstermek mmkn deildir. Kbe, o derin ma'na ve kudsiyetiyle, t Hz. dem
ve onun yaratlndan nceki zamanlara gidip dayanan.. ve daha sonra Hz. brahim'le, bilmem kanc
kez ortaya karlp mar edilen, millet-i brhimiye ile irtibatl, hakikat- Ahmediye'nin amnn
barnda ei, nr-u Muhammed aleyhisselm'n dlyata ve btn semv dinlerin kblegh, esiz
yle bir tevhid ocadr ki, bu hususyetleriyle ona denk, Allah evi denebilecek ikinci bir bina
yoktur.Her yl, yz binlerce insan, Allah'a kar kulluk sorumluluklarn yerine getirmek iin, Hakk'a
en yakn olacaklar bir zaman diliminde, bir zirve meknda, ed edecekleri ibadetlerin menfezleriyle
duygularn, dncelerini soluklar.. ahd u peymanlarn yeniler.. gnahlarndan arnr.. birbirlerine
kar sorumluluklarn hatrlar ve hatrlatr, itim, iktisd, idr ve siys ilerini, her yanyla Hakk'a
kulluu artran bir ibadet zemininde, kalplerin rikkati, duygularn enginlii ve slm uurunun
med vaktinde, bir kere daha gzden geirip pekitirir; sonra da yepyeni bir g, yepyeni bir azim,
yepyeni bir evkle lkelerine dnerler.Hepimiz hacca, biraz da, ruh ve duygularmzn kirlenmi
olmas mlhazasyla gider ve o gne kadar tanmadmz farkl bir kapdan, ayr bir ma'na lemine
alyor gibi yola revn olur ve geeceimiz yollara sralanm eiri bir bir grr, duyar,
enginliklerine iner.. ve ulu dalarn mehbeti iinde gzmz, gnlmz dolduran bunca slm
almeti karsnda, daha yolda iken Kbe ve haccetme ruhunun perde perde scak ve derin esintilerini
duymaya balarz. Sonra da, gidip t en son noktaya ulancaya kadar, otobs kanepelerinde, tren
kompartmanlarnda, gemi kamaralarnda, uak koltuklarnda, otel odalarnda, misafir salonlarnda,
hatta ar ve pazarda hep o smscak meltemlerin te'sirini hissederiz. Bu vastalara, bu yollara ne
kadar alm ve ne kadar kanksam olursak olalm; vastasna gre, saatler, gnler ve haftalar sren
bu mavi, bu ruhn, bu henkli, bu vridatl yolculuktan bir kurbet, bir vuslat, bir gzellik, bir iir, bir
romantizim banyosu ala ala, ruhlarmza, asl kaynandan gelen gc kazandrm, gnllerimizi
itmi'nn arzusuyla ahlandrm ve husus bir lemin namzedi olmu gibi kendimizi, btn bu byl
gzelliklere ulatracak srl bir kapnn nnde sanrz. Bu kuds yolculuk ve yol mlhazas, her
zaman his dnyamza yle esbab st bir duyu ve bir sezi kabiliyeti baheder ki; bazen neeyle
tten, bazen murkebe ve muhsebe duygusuyla buruklaan bir ruh hletiyle, adeta kendimizi hiretin
koridorlarnda yryormuasna hep tedbirli ve temkinli hissederiz.Hac yolcusu, evinden ayrld
andan itibaren, yol boyu, nefis ve enniyeti hesabna iplik iplik zlr; kalb ve ruh hayat adna da
bir dantela gibi ibriim ibriim rlr. Evet, insan bu ktan yolculuundan en eski fakat eskimeyen,
en ezel ama taptze gereklerle tanr ve hlleir.. ve hibir zaman unutamayaca edalara ular.
Hele, yaplan iin uurunda olanlar iin bu arz fakat semv yolculuk, ihtiv ettii vridat ve
hatralarla daha bir derinleir ve ebediyet gamzetmeye balar.. balar ve gya semnn renkleri,
haclarn sesleri gelir hlyalarmza dolar, ruhlarmz sarar ve mr boyu gnl gzlerimizde tllenir
durur.Dnyada, Kbe ve evresi kadar, biraz hznl de olsa, ama mutlaka fsunlu daha czip bir
baka yer gstermek mmkn deildir. nsan, onun hariminde her zaman efsnev bir gzellie hit
olur ve hereyi en olgun, en tatl bir meyve gibi koparr ve yer. Oralara yz srme tli'liini paylaan
ruhlar, ebediyen baka bir ibadet mahalli arama vehminden kurtulurlar.. ve oralarn teler buudlu
czibesini mrlerinin gurbuna kadar da asla unutmazlar."
HACC
Hacc, lgatte, (ziyarete) kastedmek mnasna gelir. eriat- garrda: Beytu'l-Haram'n muayyen dba
uygun olarak ziyaretine kasdetmektir. Daha sarih tarifiyle: "Belirlenmi vakitte Arafat'ta bir mikdar
durduktan sonra, Kbe-i Muazzama'y usl- dairesinde tavaf suretiyle ziyaret etmekten ibarettir."
Hacc, slm'n be rknnden biridir. tim ve siyas yn mmet hayatnda son derece ehemmiyet
arzeden bir ibadettir. slmiyet'in beynelmilellik hviyetini en yksek mertebede ifade eden yegne
frsattr. Hacc vesilesiyle dnyann drt bir tarafnda yaayan, dilleri, renkleri, rf, det ve kyafetleri
farkl Mslmanlar, aralarndaki mekn uzakln, Allah'n emrine uyarak kaldrp biraraya gelirler,
tanrlar, kaynarlar, seviirler, birbirlerini renerek fikir birliine ererler. Hakkyla fa edilen hacc
ibdeti Mslman milletler arasnda tanmay salar, tanma sevgiyi dourur, sevgi ise dayanma ve
yardmlamay hsl eder.
Birinci Cihan Harbi srasnda eitli cephelerde Mslman milletlerin, birbirlerine silah ekmelerini,
bhusus slm'n bayraktar olarak kffrn nnde cihad veren Osmanllar'a kar savamalarn,
haccn terkedilmesi sebebiyle aralarnda zarur olan tanma ve dayanmann ihmle uramasnda
gren Bedizzaman, haccn ihmali "Dmana milyonlarla slm', slm aleyhinde istihdama zemin
ihzr etti" dedikten sonra bu feci neticeyi yle tasvir eder:"
te Hind, dman zannederek, hakik pederini ldrm, banda oturmu alyor.
te Tatar, Kafkas, ldrlmesine yardm ettii ahs, bire valideleri olduunu
( i
iten getikten sonra) anlyor, ayak ucunda alyorlar.

te Arap, yanllkla kahraman kardeini ldrp, hayretinden alamay da bilmiyor.
te Afrika, biraderini tanmayarak ldrd, imdi vveyl ediyor.
te lem-i slm, bayraktar olunu gafletle bilmeyerek ldrmesine yardm etti, vlide gibi salarn
ekip h- fzar ediyor.
Milyonlarla ehl-i slm, hayr- mahz olan sefer-i hacca edd-i rahl (yolculuk) etmek yerine, err-i
mahz olan dman bayra altnda dnyada uzun seyahatler ettirildi.
(Bundan ibret aln ey
akl shipleri)."
Umre lgat olara ziyaret demektir. Istlahda muayyen dab erevesinde, Kbe'nin ziyaretine denir.
Umreye Haccu'l-Asgar da denmitir. Bu sebeple hacc'a da "el-Haccu'l-Ekber" denmitir. Haccn yl
ierisinde, belli bir zaman vardr. Ayrca Arafat'ta ve Mzdelife'de vakfe, eytan talama gibi baka
levzmat da bulunduu halde, umre sdedir: Yln her aynda yaplabilir. hram, tavaf ve sa'ydan
ibarettir.
Umrenin hkm hususunda, mezhepler farkl hkmlerde bulunmutur. fi, Ahmed bnu Hanbel
gibi ehl-i eser denen ulemaya gre vacibtir. Buhar de bu kanaate tb olmutur. Hanef ve Maliklere
gre, nfile bir ibadettir. Her gr, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan menkul rivayetlere
dayanr. Ebu Hanife hazretleri Tirmiz'de gelen bir rivayeti esas alr:

:
#

:

"Bir bedev gelerek Hz. Peygamber'e sordu: "Ey Allah'n Resl, bana umreden haber ver, o vcib
midir?" Reslullah: "Hayr, ancak umre yaparsan senin iin hayrldr" buyurdu." Ayrca Cibril
hadisinde: "slm be ey zerine kuruldu" dendikten sonra be esas saylrken "hacc" da zikredildii
halde umrenin zikredilmemi olmas da, umreye snnet diyenlere delil olmutur.
bnu Abbs (radyallahu anhm), At, Ahmed bnu Hanbel (rahimehmallah): "Bakalarna vacib
olsa bile Mekke halkna vacib deildir" demilerdir. bnu Abbs Kur'n'da umrenin hacca mukrin
olarak zikredildiini syler: "
"Baladnz hacc ve umreyi Allah iin
tamamlayn" (Bakara 196). Burada hacc ve umre yan yana birlikte zikredilir. bnu mer (radyallahu
anhm): "Bir kere hacc, bir kere umre herkese vacibtir" demitir. Tahv, bu sz "kifye olan bir
vacib" diye te'vil eder.
Umrenin snnet olduuna kil olan mam- zam, senenin be gnnde umre yapmak mekruhtur der:
1- Arafe gn, 2- Nahir (kurban bayarmnn ilk) gn, 3, 4, 5- Eyyam- terik (bayramn ikinci,
nc, drdnc gnleri). Bu mesele ile ilgili baz ilve bilgileri 1165 numaral hadisin
aklamasnda kaydedeceiz.382
BRNC BAB - HACCIN FAZLETLER
:

] : 1

.[

:
.

.

1. (1163)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Ey Allah'n Resl, dedim, cihd amellerin en
faziletlisi gryoruz, biz de cihd etmiyelim mi?" u cevab verdi:
"Ancak, cihdn en efdal ve en gzeli hacc- mebrrdur. Sonra ehirde kalmaktr." Hz. Aie der ki:
"Bunu iittikten sonra hacc hi brakmadm." [Buhr, Hacc 4, Cezu's-Sayd 26, Cihd 1; Nes, Hacc
4, (5, 113). "Sonra ehirde kalmak" cmlesi Buhr'de yok.]383
AIKLAMA:
1- Buhr'de olmad belirtilen cmle Nes'de de mevcut deildir. Nes'deki rivayette Hz. Aie
(radyallahu anh), Hz. Peygamber'e yle der: "Ey Allah'n Resl, seninle cihad etmek zere biz de
sefere kmayalm m? Zra ben Kur'n'da cihaddan efdal bir amel gremiyorum." Reslullah u
cevab verir: "Hayr, ancak cihadn en iyisi, en gzeli Kbe'ye haccetmektir, hacc- mebrrdur."
2- Hadiste haccn cihad olarak tavsifi, haccda karlalan meakkatler sebebiyle bir nevi nefis
mcadelesi yaplmasndandr. Nitekim hadislerde nefisle yaplan mcadele de "cihad" ve hatta "efdal"
ve "ekber" yani "en faziletli", "en byk cihad" olarak ifade edilmitir:

382
383

3- Hacca "cihad'n en iyisi" denirken muhatabn kadn olmas da mhim bir husustur. Szleri
deerlendirirken muhatap unsurunu da nazar- dikkate almak gerekir. Hatt hadisin sonunda gelen
"sonra ehirde kalmak" tbiri de bu adan deerlendirilmelidir. "ehir" olarak tercme ettiimiz hadar
kelimesi ky, kasaba gibi yerleilen, sabit olunan yere tlak olunur. "Sonra evinde kalmak" eklindeki
bir tercme daha ak olabilirdi. Asla sadakat iin ehir dedik. Ancak burada "ehir"in, dilimizdeki
ehir mnasna tam muvafk dmediini de bilmeliyiz. Bu cmle, Kur'n- Kerim'de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n zevce-i pkleri hakknda gelmi olan:
"Evlerinizde
oturun" (Ahzb 33) yetini hatrlatmaktadr.

4- Hacc- Mebrr: "Mensikine uygun olarak yaplan ve hibir gnahn karmad hacc demektir.
"Hacc- Mebrr", Hacc- Makbl olarak da anlalmtr. Mamafih iki anlay da ayn mnaya te'vil
edilebilir: Hibir eksiin, hibir gnahn karmad hacc makbuldr, mebrurdur.
5- Hadiste bir incelik limlerin dikkatini ekmitir: Rivyet, kadnlarn cihada katlmasn
reddetmiyor, ancak haccn onlar iin daha sevabl bir cihad olduunu ifade ediyor. yle ise sevabca az
da olsa onlara da cihad var demektir. Bu, hkm karmada, hadisin bnu Mce'de gelen vechi daha
aktr:

:
:

"Dedim ki: "Ey Allah'n Resl, kadnlara da cihad var m?" u cevab verdi: "Evet, iinde ktl
olmayan bir cihd var: "Hacc ve umre..." bnu Battl der ki: "Hz. Aie'nin Cemel Vak'as'na katlp
ktlde bulunmas sebebiyle onun kadrini drmek isteyenler: "Evlerinizde oturun" (Ahzb 33)
melindeki yetle sava kadnlara haram edildii halde, (yetin emrine muhalefet ederek) savamtr"
derler. Halbuki bu hadis bylelerinin iddiasn reddeder. Zra Reslullah, "cihadn efdali..." tbirini
kullanmtr. bu tbir, kadnlara hacc dnda da cihad olduuna, ancak haccn o cihaddan efdal bir
cihad olduuna dellet eder."
Bylece bu hadisten, kadnlarn evlerinde kalmalaryla ilgili emr-i Kur'n'nin vcub ifade etmedii
anlalr.384
:#
] :
2

. .[

2. (1164)- Sehl bnu Sa'd (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki: "Telbiyede bulunan hi bir Mslman yoktur ki, onun sanda ve solunda bulunan ta, aa, sert
toprak onunla birlikte telbiyede bulunmasn, bu itirak (sa ve solunu gstererek) u ve u istikmette
arzn son hududuna kadar devam eder." [Tirmiz, Hacc 14, (828).]385
AIKLAMA:
Telbiye, hacc srasnda ihrama girildii andan itibaren bayramn birinci gn (Zilhicce'nin 10. gn)
Cemre-i Akabe'de ilk tan atlmasna kadar yksek sesle okunan u duadr:
"Buyur Allahm buyur! Davetine btn samimiyetimle icabet ettim! Buyur Allahm buyur! Senin ein,
ortan yoktur. Buyur Allah'm buyur! Hamd senin, nimet senin, mlk senin. Bunlarn hibirinde ein,
ortan yoktur!"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) binbir skntya katlanarak, pekok mkilleri hallederek mbrek
beldelere gelmekle Allah'n emrine fiilen uymu bulunan insanlarn icbet hallerinin kavl ifadesi olan
telbiyeyi, szdeki samimiyete binaen hsl olan ihls sebebiye, kiinin sa ve solunda yer alan ta,
aa, toprak btn mevcudatn, arzn nih hududuna varncaya kadar tekrar edeceini haber
vermektedir.
Bu hadisle haccn hametini, mnev deerinin de itim ve siys ynlerine muvazi ekilde mstesna
bir azamet tadn anlamaktayz.
384
385

mmet-i merhumeye Rabbimizin ltfu ne kadar byk! Cenab- Hakk'tan, buna liyakatle de merzuk
klmasn diliyoruz.386
] : 3
:#

. .[

3. (1165)- bnu Abbs (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Haccla umrenin arasn birletirin. Zra bunlar gnah, tpk krn demirdeki pislikleri temizlemesi
gibi temizler." [Nes, Mensik 6, (5, 115); bnu Mce, Mensik 3, (2886).]387
AIKLAMA:
1- Burada, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), haccla umreyi ard arda yapmay tavsiye etmektedir.
Yani hacc yaplnca peinden umre de yaplmaldr. Umre yapld m, ardndan hacc yaplmaldr.
Mnv, haccla umrenin yan yana zikrinden, umrenin de hacc gibi vcib olduu hkmnn
karldn, Muhibbu't-Taber'den naklen kaydeder. Yani "Nasl ki Kur'n- Kerim'in,
ayetinde "tetbu" tbiri, kefaret halinde, ard arda iki ay oru tutmay vacib klmtr, yle ise
umre ile haccn da ard arda olmas gerekir" denmitir. Bylece araya fsla girmeden her ikisinin de
pe pee yaplmas gerekir.
Ancak u mna da karlmtr: "Araya fasla girse bile, biri yapldktan sonra dieri de mutlaka
yapld m, hadisteki tetbu (birbirini tkip) emri yerine gelir, zra Arap dili asndan bu mna da
sahihtir."
2- Hadisin Nes'deki aslnda hacc ve umrenin "fakirlik" ve "gnah" temizleyecei ifade edilir.
Kitabmzdaki metinde "fakirlik" kelimesi dm durumda. Tabi ki, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) sadaka ve zektn mala bereket ve ziyde getirdiini ifade ettii gibi, hacc ve umre iin
yaplacak harcamalarn fakirlik getirecei korkusunu krmak iin, bu yoldaki madd fedakrlklarn
sdece mnev deil, madd berekete de sebep olacan ifade etmi olmaktadr.
3- Mnev kazan, krn demirdeki -bir rivayette altn ve gm de zikredilir- pislii temizledii
ekilde hacc ve umrenin gnahlar temizleyecei eklinde ifade edilmitir. Buradaki tebih hakikaten
dikkat ekicidir. Krk demirdeki pislii basit bir frme ile deil, ciddi bir yakma ile
temizlemektedir. Hacc ibdetinde, gerekten nefsi alev alev yakan, temizleyen eitli ateler, skntlar
var: Maldan harcamalar, alk, susuzluk, yorgunluk, uykusuzluk, yolculuun muhtemel olduu eitli
tehlikelerin gze alnmas ve almas, vatandan, edosttan, iten ayrlk, alkanlklarn terki vs. vs. Ve
bunlar 1500 senelik ar artlarn hkm srd asrlar iin dnlrse, ne derece yakc bir krk
alevi olduu ve bunlarn hepsine srf Allah rzas iin sabrla katlanm olan ihlsl bir hacy tertemiz
ettii daha kolay anlalr. M'min btn bu alevlerde kendisini bir ey iin yakyor: "Rabbinin emrini
yerine getirerek rzasn kazanmak." Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kulun bu fedakrlna kar
Rabbi Tel'nn mukabil muamelesini -mteakip hadiste grlecei zere- "Hacc- Mebrr'un karl
cennetten baka bir ey olamaz" diyerek ifade etmektedir. Yani, hacc ve umre, krn demiri
temizledii gibi, m'mini gnahlardan temizlemekle kalmaz, fazlasn da kazandrr: Cennet!..388
:#
] : 4

. .[
4. (1166)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Bir umre, dier umreye arada ilenenler iin
kefarettir. Hacc- Mebrr'un karl cennetten baka bir ey olamaz!" [Buhar, Umre 1; Mslim,

388
386
387
Hacc 437, (1349); Tirmiz, Hacc 90, (933); Nes, Mensik 3, (5, 112), 5, (5, 115); bnu Mce,
Mensik 3, (2887); Muvatta, Hacc 65, (2, 346).]389
AIKLAMA:
1- bnu Abdi'l-Berr, hadiste umrenin kefaret olaca belirtilen gnahlarn kk gnahlar olduunu
sylemi, byk gnahlara da amil olacan syleyenlere iddetle kar kmtr. Ancak, hadis
mutlak geldii iin baz limler "Byklere de mil olabilir" demitir.
2- Baz limler, "Byk gnahlardan ictinab, kkleri affettirdiine gre, umrenin kklerin affna
vesile olmas ne demektir." diye bir ikal ileri srmtr. Buna: "Umrenin kefret olmas zamanla
mukayyeddir, byk gnahtan ictinabn kefret olmas mukayyed deil, mmdr, kulun btn mrn
iine alr, yle ise bu adan ikisi farkldr" diye aklama sunulmutur.
3- Bu hadis, okca umre yapmann mstehab olduuna delil tekil etmektedir, zra buna tevik var.
Halbuki Mlikler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n seneden seneye yapm olmasn delil
klarak "Ylda birden fazla umre yapmak mekruhtur" demilerdir. "Ayda birden fazla umre yapmak
mekruhtur" diyen de olmutur. Ancak: "Mendub olan fiillerde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
ameli art deildir. Nitekim, bir ok mstehab ve mendub ii, mmete zorluk olmasn diye, zaman
zaman terketmitir..." diye cevap verilmitir. Ulem hacc elbisesi giymeyen bir kimse iin, senenin her
gnnde umre yapabileceinde ittifak etmitir. Sadece Hanefler, -daha nce temas ettiimiz zerearafe ve kurban gnleri ile eyym- terikde mekruh addetmilerdir. Ahmed bnu Hanbel'den yaplan
bir rivayete gre: "Kii umre yapt m tra olmas veya salarn kasretmesi (ksaltmas) vacibtir, yle
ise, her umrede bunu yapacana gre ikinci bir umre iin, san bymesi ve dolaysyla on gn
gemesi gerekir" demitir.
4- Hadiste geen "Bir umre, dier umreye" tbiri ile "Bir umre dier bir umre ile birlikte..." eklinde
anlalmtr. Yani mna: "Bir umreden sonra bir umre daha yaplrsa, bu ikisi arasnda ilenmi olan
(gnah)lara kefaret olur" diye anlalmtr. Bylece, mteakip bir umre daha yaplmasnn gerei daha
iyi anlalr.
5- Sadedinde olduumuz hadisten, hacc farizasn yapmazdan nce de umre yaplabilecei hkm
karlmtr.390

] : 5
:#

. . .[
buyurdular ki: "Beyt'i (Kbe-i Muazzama'y) kim elli defa tavaf ederse, gnahlarndan kar ve tpk
annesinden doduu gndeki gibi olur." [Tirmiz, Hacc 41, (866).]
Buradaki tavaftan maksad, avtlar olmayp, elli tam tavaftr.391
AIKLAMA:
Bu hadis Kbe'yi elli defa tavaf etmedeki sevabn bykln ifade etmektedir. Ancak buradaki
"tavaf"tan maksad nedir? Yani tavaf, lgat olarak, bir eyin etrafnda dnmek demektir. yle ise,
hadis, Kbe'nin etrafnda elli kere dnmeyi mi ifade etmektedir? Yoksa, hacc stlah olarak, yedi
avttan (avt, Kbe'nin etrafnda yaplan bir ziyaret devridir) ibaret olan bir tavaf mdr?
ki mna zerinde de durulmutur.
Muhibbu't-Taber'nin baz limlerden kaydna gre buradaki bir "tavaf"tan kastedilen ey bir avttr.
Ancak kendisi bu gr reddederek: "Burada elli tane "yedi" kastedilmektedir" der. Tabern'nin
Mu'cemu'l-Evsat'nda gelen bir aklamaya gre demitir ki: "Elli tavaftan maksad, bunun bir anda

391
389
390
pe pee yaplmas demek deildir. Burada istenen, kiinin defter-i hanesinde, (her biri yedi avt olan)
elli tavafn bulunmasdr. Bunu bir mr iinde de tamamlam olsa fark etmez."392

] : 6
:#

. .[

6. (1168)- mm Seleme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "Kim, hacc veya umre iin Mescid-i Aksa'dan Mescid-i Haram'a (kadar) ihrma girerse,
gemi ve gelecek btn gnahlar affedilir veya cennet kendisine vcib olur." -Rvi, Reslullah'n
hangisini dedii hususunda ekke dt-" [Ebu Dvud, Mensik 9, (1741) bnu Mce, Mensik 49,
(3001-3002).]393
AIKLAMA:
1- Bu hadiste ihrma girme mahalli ne kadar uzak klnrsa o kadar sevab olacana iaret
edilmektedir. Zra, umre veya hacc iin, Kuds'te ihrma girilmesi halinde gemi ve gelecek
gnahlarn affedilecei ifade edilmitir. Halbuki normal mkat (ihrama girme) mahallerinin Mekke'ye
yaknl Kuds'e nazaran ok fazladr.
Hattab, u aklamay sunar: "Hadiste, mkat mahallinden nce, ok uzaklarda ihrama girmeye cevaz
ve tevik vardr. Nitekim birok sahbe byle yapmtr. Ancak, Hz. mer (radyallahu anh), Basra'da
ihrma girmi olan mrn bnu Husayn' bu davran sebebiyle takbih etmitir. Hasan Basr, At bnu
Eb Rebh, Mlik bnu Enes de uzakta ihrama girmeyi kerih bulurlar. Ahmed bnu Hanbel de:
"Uygun olan mkatlarda ihrama girmektir" der. shak bnu Rhye de byle sylemitir. Ben derim
ki: Hz. mer (radyallahu anh)'in bunu mekruh addetmesi, mmete efkati sebebiyledir. Zra mesafe
uzadka, ihramlya, ihramda iken yaplmas bir ksm cezay gerektiren fetlerin rz olma ihtimali
artar. Hal byle olunca, en selmetli davran en ksa ihram mesafesinde ihrama girmektir."394
# ]

. 7

:

)( :

.

.
:
. : .[
.
7. (1169)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Ensr'dan
mm Sinn adndaki bir kadna:
"Bizimle haccetmekten seni ne alkoydu?" diye sordu. Kadn:
"Eb flnn (kocasn kasteder) sadece iki sulama devesi var. Biriyle o ve olu haca gitti. br (ile
de ben kaldm) arzimizi suluyor(um)" dedi. Bunun zerine Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"yleyse Ramazan'da (yapacan) umre, (kardn) bir haccn veya benimle (yapm olacan) bir
haccn kazasdr. Ramazan gelince umre yap. Zra Ramazan'daki bir umre hacca mudil olur." [Buhr,
Umre 4, Cezu's-Sayd 26; Mslim, Hacc 222; Nis, Sym 6, (4, 130).]395
AIKLAMA:
1- bnu Hacer, Buhr'nin "Ramazan'da Umre" adl babnda, hadisi muhtelif vecihleri ierisinde tahlil
ederek, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n kendisiyle hacca katlmay sebebini sormu olduu iki
ayr kadn olabilecei ihtimalini belirtir. Bunlardan biri mm Ma'kl el-Esediyye, dieri mm
394
395
392
393
Sinan el-Ensriyye'dir. Bunlarn hikyeleri de hadislerde farkldr. Hatta, baz rivayetlerde mm

Sinn deil, mm Sleym ismi mezkurdur.
2- smi mbhem klnan koca, bz rivayetlerde Ebu Sinn diye tesmiye edilmitir. Bu durumdan,
kadnn olunun isminin Sinn olduu anlalmaktadr.
3- bnu Huzeyme der ki: "Bu hadise gre, bir ey dier bir eye baz ynleriyle benzerlik arzederse,
biri dierine benzetilerek ona muadil klnabilir. Zra, aslnda "umre" ile ne farz olan ne de nezredilmi
olan "hacc" ifa edilemez." bnu Battl da unu sylemitir: "Bu hadiste, kiinin nfile olarak yapmaya
azmettii haccn tatavvu bir hacc olduuna delil vardr. Zra, "umre"nin hi bir surette "farz olan
hacc"n yerini tutmayaca hususunda icma- mmet vardr." Ancak, bnu'l-Mnir, bnu Battl'
tenkid ederek der ki: "Buradaki mezkr hacc, Ved Hacc'dr. Ved Hacc, slm'da farz olarak eda
edilen ilk haccdr. Zra, daha evvel Hz.Ebu Bekir'in emrlii altnda if edilen hacc bir inzar idi. Hal
byle olunca, hadiste zikri geen kadnn daha nce farz olan hacc borcunu eda etmi bulunmas
mstahildir (yani akla aykrdr)."
bnu Hacer de bnu'l-Mnir'i reddederek yle der: "Onun syledii, herkesce benimsenmi
(msellem) bir gr deildir. Zra, kadnn Eb Bekir (radyallahu anh)'le birlikte haccederek, bu
haccla farzdan kurtulmu olmasna bir mni yoktur. stelik bnu'l-Mnir, iddiasn, haccn hicr
onuncu ylda farz klnd ihtimline dayandrmaktadr. Bu ihtimali esas almas, haccn bidayetten
beri farz olduu396 sylenerek ahs grne kar ileri srlecek tenkitlerden kurtulmak iindir." bnu
Hacer, bnu Huzeyme'nin gr hususunda, bnu Battl'n yapt tarzda bir tahlile gerek olmadn
belirtir. Ve yle bir neticeye varr: Ramazan'da yaplacak umre sevab itibariyle hacca mudil olur, bu
ynyle haccla mtereklik arzeder. Ancak farz olan haccn bortan dmesi hususunda umre, haccn
yerine gemez, bu husus icm ile sabittir. Tirmiz'nin bir kaydna gre, sadedinde olduumuz hadiste
umre ile hacc arasnda kurulmu olan irtibat shk bnu Rhuye, hls sresinin Kur'n- Kerim'in te
birine mudil olduunu beyan eden hadisteki hlsla, Kur'n arasndaki irtibata benzetmitir.
bnu'l-Arab demiti ki: "Bu umre hadisi sahihdir. Rabbimizin bir ltfu ve nimeti olarak umre, ona
Ramazan'n da inzimamyla (hsl olan sevb itibriyle) hacc derecesine ulamaktadr." bnu'l-Cevz
de u yorumu yapmtr: "Bu hadisten reniyoruz ki, amelin sevab, ona zamann erefi de ilave
edilince ziyadelemekte ve artmaktadr, tpk huzur-u kalb ve hulus-i niyetle de artt gibi."397

#
:

]
: 8
.

. .[
:
8. (1170)- Ebu Bekr bnu Abdirrahmn anlatyor: "Bir kadn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
gelerek:
"Ben haccetmek iin hazrlk yapmtm. Bana (bir mni) rz oldu ne yapaym?"
"Ramazan'da umre yap, zira o ayda umre tpk hacc gibidir" buyurdu." [Muvatta, Hacc 66, (1, 347);
Ebu Dvud, Hacc 79, Tirmiz, Hacc 95, (939); Nes, Sym 6, (4, 130); bnu Mce, Hacc (Mensik)
45, (2991-2995).]398
AIKLAMA:
Burada ismi belirtilmeyen kadnn, Eb Dvud'un rivayetinde mm Ma'kl olduu anlalmaktadr.
rz olan mni, bir rivayette kocasna ve kenisine gelen hastalktr. Kocas lm, kendisi shhate
kavumutur. Tek develeri de kocas Ebu Ma'kl tarafndan Allah yolunda vakfedilmitir.
Abdurrezzak'n rivayetinde kadn, hacc hazrl yaptn ancak devesini kaybettiini syler.
Zrkn: "Deveyi bulmu, sonra da hastalanm veya hastalktan kurtulmu, bu sefer de deveyi
kaybetmi olabilir" diyerek, iki rivayeti te'lif eder.
Hlsa Reslullah kadna: "Ramazan'da umre yap, bu, (sevapa nafile olan) hacca eittir" diyerek
cevap verir.
Hacc'n ne zaman farz klnd mnakaaldr. 5., 6., 7., 8., 9., hicr yl kabl edenler mevcuttur. Hicretten nce farz klnd diyen de var
ise de bu farzdr.
397
398
396
limler: "Hayrl ameller, onun ilendii vakitlere gre birbirlerinden stn olur, baz vakitlerde
yaplan, dier vakitlerde yaplana nazaran daha faziletlidir. Ramazan ay, hayrl amellerin katlanmas
asndan dierlerinden stndr, bu onun faziletinin byklne delildir. Hac, ierisindeki
meakkatin ve amelin fazlal sebebiyle umreden stndr" diyerek hadisin anlalmas iin aklama
yapmlardr.399
:#

] : 9

. .[

.

:
"Hi bir kul, kurban gn, Allah indinde kan aktmaktan daha sevimli bir i yapamaz. Zra, kesilen
hayvan, kyamet gn boynuzlaryla, kllaryla, snnaklaryla400 gelecektir. Hayvann kan yere
dmezden nce Allah indinde yce bir mevkiye ular. yle ise, onu gnl holuu ile if edin."
[Tirmiz, Edh 1, (1493); bnu Mce, Edh 3, (3126).]
Rezn unu ilave etmitir: "Kurban sahibine, hayvann her bir ty iin sevap vardr."401
AIKLAMA:
Bu hadis, kurban bayram gnnde yaplabilecek en kymetli, en makbul ibdetin kurban kesmek
olduunu belirtmektedir. Aliyy'l-Kr'nin belirttii zere hadiste, kurbann boynuz, kl, snnak gibi
ie yaramaz gibi gzken ksmlarnn bile kyamet gn ortaya kacann zikri, kurbandan hsl
olacak sevbn bykln belirtmektedir. Kesilen kurban eksiksiz olarak kyamet gn geleceine,
yani her bir parasndan sevap hsl olacana gre, onun, imkn nisbetinde eksiksiz ve mkemmel
olmas ve gnl holuu ile, sevinerek kesilmesi gerekir.
Kann yere dmeden indallah bir mevkiye ulamas, Allah'n kurban ibadetinden rz olacan,
kurbann indallah makbul bir ibadet bulunduunu ifade eder.
yle ise kulun, bylesine kymetli bir ibadeti, istemeyerek, cimrice dncelerle deil, gnl holuu
ile, sevinle yapmas, kurban emrini yerine getirmek hususunda itiyak ve heyecan duymas, bayram
yapmas gerekir. Reslulah (aleyhissaltu vesselm) bu noktaya irad buyurmaktadr. Rezn'in
ilvesinden, imkn nisbetinde byk hayvan kesmenin daha sevapl olduu anlalmaktadr.402
# ]
: 11
. .[

:

.
.
______________(32)
10. (1172)- Ebu Bekri's-Sddk (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"Hangi hacc daha efdaldir?" diye sorulmutu."
Yksek sesle telbiye getirilip, kurban kesilerek yaplan hacc!" diye cevap verdi." [Tirmiz, Hacc 14,
(827), Tefsir, l-i mrn (3001).]403
AIKLAMA:
Snnak, Arapadaki hfir veya zalat kelimelerini karlayan mahalli bir kelimedir. Hayvan ayanda trnaa tekbl eden ksma denir.
Kurbanlklarda paa denen ksmlardr.
401
402
403
399
400
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a, hacc nasl yaplrsa en efdal olaca sorulmutur. Reslullah da
yksek sesle mmkn mertebe ok sayda telbiye ekilen ve kurban kesilen hacc! diye cevap verir.
Telbiyelerin imkn nisbetinde okluu, hacc esnasnda vaktin bo gemediine, en sevabl zikirle
doldurulduuna delildir. Telbiyenin azl ise, zikrin azlna -ve daha fenas- mlayn ve gnaha bis
konumalarla hacc mddetinin heder edildiine delil olur. Telbiyenin yksek sesle olmas, hacc
dbna uymaktr. Elbette dbna uyarak yksek sesle okunan telbiyeler, dbn terkiyle alak sesle
okunandan efdaldir. Kan aktlmasna gelince, haccda kurban kesmek mutlak bir vecibe deildir.
Hacc- ifradda olduu zere kurban kesmeden de hacc eksiksiz eda etmek mmkndr. Hacc- kran
veya hacc- temetuda kesilen kurban, krn kurbandr. mknszlk halinde bunun da on gn orula
telfi imkn mevcuttur.
Hanef mezhebine gre en efdal hacc da mezkur kurbann vcib olduu hacc- kran'dr.
u halde Reslullah, bu kurbann fa edilecei haccn efdaliyetini belirtmektedir.
Hadisin, yine Tirmiz'nin Tefsir blmnde kaydedilmi olan dier bir vechinde u ziyade var:
"Baka bir adam kalkarak:
"Ey Allah'n Resl, buna yol nedir?" diye sordu ve u cevab ald:
"Azk ve binek."404

:
:# ] : 11

. .[
ki: "Kn, byn, zayfn, kadnn cihad hacc ve umredir." [Nes, Hacc 4, (5, 114); bnu Mce,
Mensik 8, (2902).]405
AIKLAMA:
Hacc ve umrenin cihada benzetilmesi, daha nce (1169 numaral hadisin izahnda) belirttiimiz gibi
bu iki amelde mevcut meakkat ve zahmetler sebebiyledir. Cihad da meakkat ve zahmet yn ar
basan bir ibadettir. nsan nefsi, her amelle de ayn terbiyeleri alabilecektir. Bu sebeple, sevap
ynyle bunlarn aralarnda benzerlik, yaknlk ve hatt -artlara gre- ayniyet olduu Resl-i Ekrem
tarafndan bildirilmektedir. yleyse cihada muktedir olamayan -sz gelimi ocuk, kadn veya yal
birisi- hacc veya umreyi yaparak ayn sevab kazanabilecektir.406
KNC BAB
HACCIN VCBU
.
# ]

: 1

:
:
.

. :

.
. .[

1. (1174)- Ebu Hreyre hazretleri (radyallahu anh) anlatyor: "Bir gn Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) bize yle hitab etti:
"Ey insanlar, size hacc farz klnmtr. u halde hacc ed edin!"
Cemaatte bulunan bir adam:
406
404
405
"Her sene mi, Ey Allah'n Resl?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) cevap vermedi.
Adam sorusunu kere tekrar etti. Bunun zerine:
"Ben sizi braktka siz de beni brakn. (Madem ki skt ettim, niye sormada srar ediyorsunuz?)
ayet (sorunuza) "Evet!" deseydim, her yl haccetmek vacib oluverirdi ve buna g yetiremezdiniz.
unu bilin ki, sizden ncekileri helak eden ey, ok sual sormalar ve peygamberleri hakknda
ihtilflardr. Size bir i emrettiim zaman, bunu gcnz yettiince fa edin, bir yasaklamada
bulunduum vakit de ondan kann (bu emir ve yasakla ilgili olarak aklnza gelen her eyi sormaya
kalkmayn!)" [Buhr,'tisam 4; Mslim, Hacc 412, (1337), Fedil 130, (1337); Nes, Hacc 1, (5,
110-111).]407
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a bu suali soran sahbinin Akra' bnu Hbis (radyallahu anh)
olduu rivayetin baz vecihlerinde tasrih edilir.
2- Fazla sual sorma yasa ile alkal geni aklamay 581 numaral hadis vesilesiyle yaptmz iin
burada teferruata girmeden birka noktaya ksaca dikkat ekeceiz:
3- Emir tekrar gerektirir mi?
Bu hadisi izah sadedine Nevev, usulclerin mnakaa ettikleri bir meseleye temas eder. Kur'n veya
hadiste gelen bir emri bir kere yapmak yeterli mi, yoksa o emrin tekrar tekrar yaplmas gerekir mi?
Bu hususta farkl grler ileri srlmtr:
1) afiilere gre, emir tekrar iktiza etmez, tekrara ihtimali vardr.
2) kinci bir gre gre tekrar iktiza eder.
3) Birden fazlas hakknda tevakkuf edilir. ayet bir arta bal veya bir vasfn sbutuyla mukayyed
ise o durumlarda tekrar ifade eder. Yani, birden fazlas iin bir beyan aranr. Baz Hanefler bu
grtedir. Yukardaki hadis bu grte olanlara delil olmutur. Zra Akra', tekrar hususunda bir
beyan aramtr.
4) Mutlak emir, ne tekrar ne de umum iktiza etmez. Onlara ihtimali de yoktur. Namaz, oru, zekt
gibi ibadetlerin tekerrr etmesi, sebeplerinin tekerrr etmesi sebebiyledir. Haccn sebebi olan Beytu'lHaram tekerrr etmedii iin mrde bir defa emre uymakla farz der. Hanefler'in ekseriyetince
benimsenen gr budur.
4- Sual yasa nelere racidir?
Sahbe ve Tbiin'den baz limler, yasan, vukua gelen olsun,vukua gelmeyen olsun her meseleye
mil olduunu ileri srmtr. Ancak, bu gre bir ok fukah kar kmtr. Bu grte olan Ebu
Bekr bnu'l-Arab yle der: "Gafillerden bir ksm, sual sormay yasaklayan yetten (Mide 101)
hareketle, nevzil'e giren (yani yet ve hadiste zikri gemeyen) eylerden -bunlar fiilen vukua
gelmedike- sual sormann yasak olduu zannna kapldlar. Halbuki iin asl byle deildir. Zra
yetin verilecek cevap sebebiyle ktlk hasl olacak sorular yasaklad pek sarihtir. Nevzil ile
alkal sorular bu gruba girmez."
bnu Hacer bu gr te'yid eder, ancak bnu'l-Arb'nin kendisi gibi dnmeyen ulem hakknda
gafiller tbirini kullanm olmasn takbih eder. Mamafih, ondan nce Kurtub de onu takbih etmi,
ilveten bylesi davranlarn bnu'l-Arb'de ska grlen sabit bir huy olduuna da dikkat ekmitir.
5- Yasak Reslullah (aleyhissaltu vesselm) devrine mi ait?
Sual sorma yasann daha ziyade Reslullah devriyle ilgili olduunu syleyen limler, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'tan sonra sorulacak suallerden yette beyan edilen ktlk ihtimalinin
kalktn ileri srmlerdir. u hadisleri delil olarak ileri srerler:
"Allah'n, kitabnda hell kldklar helal, haram kldklar da haramdr, skt buyurduklar da affa
mazhardr. yleyse Allah'n affettiini kabul edin, zra Allah hibir eyi unutmamtr." Reslullah u
yeti okur. (melen): "...Rabbin unutkan deildir" (Meryem 64).Bir baka hadis de yledir:
407
"Allah bir ksm farzlar koydu. Sakn bunlar terketmeyin, bir ksm da yasaklar koydu. Sakn onlar
inemeyin. Bir ksm eylerde de unutarak deil, size merhameten skt buyurdu, sakn onlar
kurcalamayn!"
Bir hadis de yle:
"Mslmanlar'a kar en byk crm ileyen o kimsedir ki, haram edilmemi olan bir eyden sual
eder de, onun sebebiyle haram ediliverir."
6- Yasak Medineliler'e mi mahsus?Mezkr yasan bedevlere mil olmayp daha ziyade Medine'de
kalan Muhacir ve Ensr'la ilgili olduunu gsteren rivayetler de var. Bunlar, yasan snrl oluuna ve
daha ziyade vahiyle ilgili oluuna destek saylabilir. Enes'in bir rivayeti yle: "Bizler Hz.Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'e herhangi bir hususta sual sormaktan men edilmi idik. Bu yasaktan gafil bir
bedevnin gelip Reslullah'a bireyler sormas ve bu vesileyle Efendimiz'i dinlemek ok houmuza
giderdi." Mslim'de Nevvs bnu Sem'n'n bir rivayeti bu mevzuda daha dikkat ekici: "Hicret
etmeksizin Medine'de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte bir yl ikmet ettim. Hicret
etmeme sadece "sual meselesi" mni olmutu. Zra birimiz kesinlikle hicret edip "Muhacir" oldu mu,
artk Reslullah'a sual soramazd." Nevvs hazretleri (radyallahu anh) srf soru sorabilme hakkn
yitirmeden Medine'de ikamet edebilmek iin "Muhacir" statsne girmeye yanamyor. Ahmet bnu
Hanbel'in bir rivayetinde soru yasayla ilgili yetin nzlnden sonra Ashab'n Medine'ye gelen
bedevlere zaman zaman bahi vererek Hz. Peygamber'e soru sormaya tevik ettiklerini belirtir:

#

#
:
Bu mevzu zerine rivayet oktur:

7- Ashab'tan vrid olan sorularn izh:
Hemen belirtelim ki, hadis kitaplarnda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a Ashab'n sorduu birok
sualler rivayet edilmitir. ster istemez, yasaa ramen bu sualler nasl soruldu diye bir mkil hatra
gelebilmektedir. limler ihtimal zerinde dururlar:
a) Bu sualler, yasak koyan yetin inmesinden nce sorulmu olabilir.
b) yette gelen sual yasa umum deil, hususdir. Yani, hkm kesinlik kazanm meselelerle ilgili
olarak duyulan ihtiyata soru yasa yoktur.
c) Yasak, mutlaka bilinmesi gereken eylere mil deildir. Kamla kesilen hayvann etine terettp
edecek hkmle ilgili sual, mer Allah'a itaatin dna kan emir verecek olursa, onlara itaat edilip
edilmeyeceine dair sual, kymet ahvli ve hirzaman fitnesi ile ilgili sualler, keza bizzat Kur'n'da
zikredilen, kelle, iki, kumar, haram aylardaki sava, yetimler, hayz zaman, kadn, sayd vs. zerine
gelen sualler gibi. Bu sualler gerek ihtiyatan geldii iin yasak bunlara mil olmamtr.
8- Yasak vuk bulmayana da mildir.
Sual sormaya yasak koyan yetin, vuk bulmayan hdiselerle de ilgili olduunu syleyenler, bu
kanaate, "vuk bulan hdiseyle ilgili sual, meakkat getiren teklife sebep olduuna gre, olmayan
eyden sormamak daha iyidir" mlhazasyla varrlar. Drim, Snen'inin Mukaddime ksmnda bu
mevzuya tahsis ettii bir babta, bir ok selefin grn kaydeder.
bnu mer: "Vuka gelmeyen eyden sormayn, zra ben olmayan eyden soran kimseye babam mer
(radyallahu anhm)'in lnet ettiini iittim" der.
Zeyd bnu Sbit kendisine birey sorulunca nce, bunun vuk bulup bulmadn sorar, "evet!"
derlerse, o konuda bildii bir ey varsa sylerdi. yet "Hayr, henz vuk bulmad!" derlerse:
"Brakn vuka gelsin, o zaman sorarsnz!" deyip cevap vermedii belirtilir.
Hz. mer de, "Vuku gelen hdiseler bizi yeterince megul etmekte" diyerek, vuka gelmeyen
eylerden sormay yasaklamtr.
limler, hakknda nass gelmeyen eylerle ilgili olarak yaplan aratrmay iki ksma ayrmlardr:
1) Hdiseyi btn ynleriyle, nassn delaleti ierisine dhil etme aratrmas. Byle bir aratrma
makbuldr, mekruh deildir. Bilkis, yetkili mctehidlere, bunu yapmak farzdr.
2) Rivayetler arasnda ihmali mmkn veya cem'edilmesi kabil kk farkllklarn zerinde fazlaca
durup, dine, eriata hibir faydas olmayan ince tahlillere girimek; benzer eyler arasnda yoktan
ayrlklar, farkllklar karmak gibi gayretler, tahliller, aratrmalar ortaya koymak; veya aksine
farkllklar zhir olan muhtelif eyleri ayn eymi gibi gstermek iin tekellfl te'lif almalar
yapmak; delilleri, vechi olmayacak ekilde zorlamak. Selefin mekrh addettii ilm gayretler bu ksma
girenlerdir. Bu eit bo gayretlerin zaman kaybndan baka, kiiyi, u hadisin tehdidine maruz
klaca da belirtilir:

" A-rlar helk olmutur". Hadiste geen mtenattin'u arlar
olarak tercme ettik.

Zemaher, hadisin gayesi, doruluk ve gzellikte tek veche ulaan muhtelif kraatlarda mnakaa ve
inadlamay yasaklamaktr demitir.
Nevev hadisten: "Kelmda eitli edebiyat oyunlar yaparak derinlemenin, halka hitab ederken
fesahat yapacam diye zorlamalara, yapmacklara gitmenin, lgat paralamann, irab inceliklerine
inmenin kastedilip, ktlendiini, ayrca faydasz, mlayni mevzulara dalmann... vuku ndir
meselelerin inceliklerinden sual sormann vs..." kastedildiini sylemitir.
bnu Hacer, kitap, snnet, icma gibi ana kaynaklardaki bir asla dayanmayan meselelerde teferruata
inmede ar gitmeyi de buraya dhil eder. Baka eylerde harcanmas ok daha iyi olacak kymetli
vakitlerin, vuku pek nadir eylerde harcandna esefle parmak bastktan sonra der ki: "Bunlarn en
fenas, eriata keyfiyetini aratrmadan sadece inanlmas istenen eyleri didiklemek maksadyla
okca sual sormaktr. Szgelimi, baz meseleler vardr ki, mehd lemde hibir hiss delili yoktur:
Kyametin vakti, ruhun mahiyeti, bu mmetin mrnn mddeti gibi. Bunlar sadece ve sadece nakil
yoluyla bilinebilecek meseleler olduu halde bunlardan sorular da sorulur. Halbuki bunlarn ou
hakknda nakille gelen bilgi yoktur, bunlara aratrma yapmadan iman gerekir. Daha da fenas, baz
mevzular var ki, fazla didiklemek, kiiyi ekke ve aknla atar. Ebu Hreyre tafndan rivayet edilen:
"nsanlar birbirlerine undan bundan sora sora, yle sorma noktasna gelirler: "Bu mahlkat Allah
yaratt, yleyse Allah' kim yaratt?" hadisi bu durumu haber vermektedir."
u halde sual sorma yasa pek ok teferruata mil ber mevzudur. Biz baz meselelerini zetleyerek
sunmaya altk.408

:# ] : 2
. .[

2. (1175)- Hz. Ali (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) efendimiz yle
buyurdular:
"Kim kendisini Beytullahi'lharam'a ulatracak kadar azk ve binee sahip olduu halde
haccetmemise onun Yahudi veya Hristiyan olarak lmesi arasnda fark yoktur. Zra, Cenab- Hakk
yle buyurmutur: "Oraya yol bulabilen insana, Allah iin Kbe'yi haccetmesi gerekir" (l-i mrn
97). [Tirmiz, Hacc 3, (812).]409
AIKLAMA:
Hadiste, hacc yapmaya yetecek madd imkn olup da hacca gitmeyenler ok ar bir slubla tehdid
edilmektedir: Hristiyan veya Yahudi olarak lme tehlikesi, yani kfr zere lmek. limler, bu
ifadenin taliz yani "terhib ve korkutmada iddete bavurma" gttn belirttikten sonra u
aklamay da yaparlar: Madd imkna ramen farz olan hacc terketmek, ya bunun vacib olduunu
inkr ve istihfafdan gelir, bu ise kfrdr; ya da emr-i lh'ye isyandan gelir. yle ise kfre derek
Yahudi veya Hristiyan mertebesine inme tehlikesi ile babaadr.
408
409

Hacc terkedenlerin betahss Ehl-i Kitab'a benzetilmeleri, onlarn da kitaplaryla amel etmemelerinden
ileri gelir. Zra hacc yapmayan Mslman da, kitabnn emrini terketmi olmakla aralarnda bir
mtereklik hasl olmaktadr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hacc emreden yeti okuyarak, haccetmeyenin bu emr-i lh'yi
inkr veya ona isyan ettiine ve dolaysyla beyan ettii vade delil getirmi olmaktadr.410

. 3
:
#

]
. [ . :

3. (1176)- bnu Abbas (radyallahu anhm) hazretleri anlatyor: "Akra' bnu'l-Hbis (radyallahu anh),
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"Hacc her sene midir, mrde bir kere midir?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bir keredir, fazla yapan nafile olarak yapm olur!" diye cevap verdi." [Ebu Dvud, Hacc 1, (1721);
Nes, Hacc 1, (5, 111); bnu Mce, Mensik 2, (2886).]411

] : 4
. .[
:#

.
4. (1177)- Yine bnu Abbas (radyallahu anhm) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yle
dediini rivayet etmitir: "slm'da hacc yapmamak (saruret) yoktur." [Ebu Dvud, Hacc 3, (1729).]412
AIKLAMA:
Saruret iki mna tar:
1- Hi hacc yapmayan kimseye denir.
2- Ruhbanlarda olduu ekilde evlenmeyip, bekr kalan kimseye denir. Tbir, aklanan bu iki
mnasyla cahiliye devrinde cri iki deti de dile getirmi olmaktadr. mam Mlik Muvatta'da, kadn
saruret'i yle aklamtr: "Kadnlardan hi haccetmeyendir, kendisini hacca gtrecek bir mahremi
bulunmayan -veya byle bir mahremi olsa da kadn hacca gtrmeye muktedir olmayan- kadna,
saruret denir." mam Mlik devamla, "slm'da saruret yoktur" prensibi iin: "Byle bir kadn, bir grup
kadna dhil olarak hacca giderek, farz olan haccn yine de terketmez, (din haccn terkine (sarrete)
cevz vermez" buyurur.
Grld zere, slm'da sarret yoktur hadisi, hacc yapabilecek gte olan kimseye, kadn olsun,
erkek olsun hacc etmemek iin ileri srebilecei her eit mzeret kapsn kapamaya mteveccihtir.
Hadisten, "ruhbanlarnki tarznda" bekrln reddi de anlalabilir. Zra slm, bakaca mazeret
olmadka, dindarlk ve zhd mlhazalaryla bekr kalmay tecviz etmemi, mer addetmemitir.413
. [ :# ]: 5
5. (1178)- Yine bnu Abbas (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n u szn
rivayet etmitir: "Hacc yapmak isteyen acele davransn." [Ebu Dvud, Mensik 6, (1732).]414
AIKLAMA:
Bu hadis hacc hususunda acele davranmann gereine dikkat ekmektedir. Haccn arzuya bal nafile
bir ibadet olmayp, artlara bal bir farz olduu gznne alnnca "hacc yapmak isteyen..." tbirini,
413
414
410
411
412
"hacc kime farz olmu ise" eklinde anlayp yle ifade etmemiz gerekir: "Bir kimseye hacc farz oldu
mu, bunu yerine getirmede acele etsin."
yle ise, haccda esas olan ta'cildir. Bilhassa yurdumuzda kklemi olduu zere ileriki yalara,
yalla brakmak ciz deildir. Bu hadisin Beyhak'deki ziyadesi meseleye daha da aklk getirir:
"Zra sizden kimse, bana ne gelecek bilmez; hastalanacak m, fakir duruma m decek?"
Bu hadise dayanan Ebu Hanife, mam Mlik ve bir ksm afi ulems, haccn fevr bir vecibe
olduuna, yani vcib olur olmaz, tehir edilmeden getirilmesi gereine hkmetmilerdir. Ancak mam
afi, Evz, Eb Yusuf ve Muhammed e-eybn (rahimehumullah), haccn beinci veya altnc
hicret ylnda farz klnm olmasna ramen Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n onuncu ylda
haccetmi olmasn nazar- dikkate alarak, hacc farizasnn fevr bir vecibe olmayp
geciktirilebileceini sylemilerdir.
Ancak hemen belirtelim ki, bu gre katlmayanlar:
a) Haccn farz klnma zamannn mnkaal ve hatt bazlarnca 10. hicr yl kabl edildiini, bu
durumda te'hir olmadn,
b) 10. yldan nce farzedilmi olsa bile, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, haccda rlplak
vaziyette hacc yapan mriklerle kark olarak hacc yapmak istemedii iin tehir ettiini ve
dolaysiyle Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n te'hirinde meru bir zr bulunduunu syleyerek
grlerinin isabetliliini mdfaa etmilerdir.
Hacc yapanlar, gnmz artlarnda dahi, hacc ibadetinin genlikte yaplmas gereken meakkatli bir
ibadet olduunu te'yid etmektedir.415
. [
# ]
. :
: 6
6. (1179)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'dan:
"Umre vacib midir?" diye sorulmutu, u cevab verdi:
"Hayr! Ancak, umre yapmanz faziletli bir ameldir." [Tirmiz, Hacc 88. (931).]416
AIKLAMA:
Umre hakknda, mevzuun banda ve ayrca 1165 numaral hadisin aklamasnda yeterince
durulmutur. Oralarda kaydettiimiz zere bir ksm limler (afi, Ahmed vs.), umrenin vacib
olduunu sylerken, dier bazlar (mam Mlik, Eb Hanife vs.) nafile olduuna hkmetmilerdir.
(nceki bahislere baklmaldr.)417
. ] [ : 7
7. (1180)- bnu Abbas (radyallahu anhm)'n: "Umre vacibtir" dedii rivayet olunmutur. [Tirmiz,
Hacc 88, (931).]418
AIKLAMA:
mam- afi'nin bir rivayetine gre, kendisine bnu Abbs'n umre hakknda "vacibtir" diye
hkmettii ulamtr. Buhar'nin muallak olarak kaydettii bir rivayet de bunu destekler:

417
418
415
416
"bnu Abbs (radyallahu anhm): "Umre, Allah'n kitabnda haccla birlikte zikredilmitir" demitir."
Bunu te'yid eden bir baka rivayeti Hkim, At'dan kaydetmitir. At'nn bildirdiine gre bnu Abbs
(radyallahu anhm):
"Hacc ve umre iki farz ibadettir" buyurmutur.

Hacc ve umre hakknda bu mevzuun giri ksmnda gerekli tahlili yaptmz iin tekrar
etmiyeceiz.419
: ] : 8

. .[
#

8. (1181)- Yukardaki rivayetin bir benzeri bnu Mes'ud'dan yaplmtr. bnu Mes'ud (radyallahu anh)
hazretleri yle kraat ederdi:
ve derdi ki: "Eer gnah olmasayd -
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'dan bu mevzuda hi bir ey iitmemi olmama ramen- umre

vaciptir derdim." [Rezn ilavesi.]420
AIKLAMA:
1- Anlald zere, bnu Mes'ud (radyallahu anh) da umrenin vacib olduu grndedir, tpk bnu

" Baladnz haccve umreyi Allah iin tamamlayn" (Bakara 196)
yetini, -Ebu Hayyn'n el-Bahru'l-Mhit'de dedii zere- tefsir mhiyetinde yle okumutur:

" Beytullah'a olan hacc ve umreyi Allah iin tamamlayn." u halde bu, farkl bir
Abbas gibi..
kraatten ziyade, tefsir bir ziyade olmaktadr.

2- bnu Mes'ud, umrenin vacib olduuna ylesine inanmtr ki, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'dan onun vacib olduuna dair hibir ey iitmemi olduunu belirttikten sonra: "Gnaha
girmi olmaktan korkmasaydm umre vcibtir diyecektim" der.
u halde bnu Mes'ud, umrenin vcib olduuna dair, Reslullah'tan hi bir ey iitmediini alklam
olmaktadr. Fetvalarnda hep bnu Mes'ud'u esas alan Ebu Hanife (rahimehullah), "Umre vcib
deildir" derken de bnu Mes'ud'un bu riayetine muhalefet etmemi olmaktadr.421
NC BAB
MKAT VE HRAM HAKKINDA
Bu babta K FASIL ile FER' vardr.

BRNC FASIL
MKAT HAKKINDADIR
*
KNC FASIL
HRAM VE HARAMLAR HAKKINDADIR
*
BRNC FER'
TELBYE
*
KNC FER'
HRAM YASAGI HLAL
421
419
420
*
NC FER
CEZU'S-SAYD (AVLANMANIN HKM)
BRNC FASIL
MKTLAR
MKAT:
Hacc ve umre ibadetlerinin kendine has mensiki vardr.422 Bunlardan biri ihramdr. te, Mekke
dndan hacc iin gelenlerin ihram giymeleri art olan yerlerden her birine mkat denir. Mekke'ye
gelinen istikmete gre mkat yerleri farkldr ve toplam be adet mkat vardr: Zlhuleyfe, Zat- Irk,
Cuhfe, Karn, Yelemlem.
Mekke'de bulunanlarn hacc iin mkat Mekke'dir. Umre iin, Mekke'nin Harem blgesinin dnda
ihram giymesi gerekir. Bu maksadla Mekke'ye en yakn Ten'im mevkii vardr, oraya gidip ihram
giymesi gerekir.
hram giyme vaktine de mkat denir. Mkat mahallerinden nce de ihrame girilebilir.
hramla ilgili yasaklar ihramn giyildii yerden itibren balar. Mecburi ihram giyme yerleri, gelinen
istikametlere gre yledir:
1- Zlhuleyfe: Medine istikametinden gelenlerin mkatdr. Mekke' ye en uzak mkattr. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Veda haccnda burada ihrama girmitir. imdilerde br- Ali veya Ebyr-
Ali denilmektedir. Mekke'ye 450 km uzaklktadr.
2- Cuhfe: am ynnden gelenlerin mkatdr. Mekke'ye 187 km. mesafededir.
3- Zat- Irk: Irak istikmetinden gelenlerin mkatdr.
4- Karn: Necid blgesi cihetinden gelenlerin mkat olup Mekke'ye 54 km. mesafededir.
5- Yelemlem: Yemen tarafndan gelenlerin mikatdr. Mekke'ye uzakl 54 km'dir, en yakn olan
budur.
Kzl Deniz'in Svey cihetinden gelenler, Cuhfe yaknndaki Rbi hizasnda, Cidde tarafndan
gelenler Cidde'de ihrama girmektedirler, buralar da mkat saylmaktadr.423
.[
] : 1
.
1. (1182)- bnu mer (radyallahu anhm) dedi ki: "Hacc aylar evvl, Zlkade ve Zilhicce'den de
on gndr." [Buhar, Hacc 33 (Tercme, yani bb bal olarak senetsiz kaydetmitir.)]424
AIKLAMA:
Haccn mensikini fa edebilmek iin muayyen zamanlar vardr. Bu zamanlar dhilinde yapldklar
takdirde mensik muteber olur. Sadedinde olduumuz rivayet bu vakitleri bildirmektedir. Bu aylara
ehr-i hacc veya mevsim-i hacc denir. Bunlar evval, Zilkade aylaryla Zilhicce'nin ilk on gndr.
Bunlar dnda mensik fa edilemez. Bu husus yet-i kerime ile de tavzih edilmitir. (Melen): "Hacc
bilinen aylardandr. O aylarda hacca girien kimse bilmelidir ki, haccda kadna yaklamak, svmek,
dmek yoktur..." (Bakara 197).
Mensik: Mensek'in cem'idir. Mensek (veya nsk) lgat olarak ibdet ve su ile bir eyin temizlenmesi mnsna gelir ise de, hacc stlah
olarak, "Hacc'n farz, vacb ve snnet olan herhangi bir fiiline" tlak olunmutur.
423
424
422
bnu Abbs, bnu mer, brahim Neh, a'b, Mchid, Hasan Basr, Ahmed bnu Hanbel hazert
Zilhicce'nin onuncu gnnn de hac mevsimine dahil olduunu sylemilerdir. Hanefi mezhebi de bu
grtedir. Haccn son rkn olan tavaf- ziyret bu gnde yaplr.
mam afi Zilhicce'nin dokuzunu sayar, onuncu gnn saymaz.
mam Mlik btn Zilhicce ayn hacc mevsimine dhil addeder. Ona gre ayette geen ehr ehr'in
cem'idir. Arapa'da cem'in en az tr. yette ehr dendiine gre bu ay tam olarak hacc
aylardr. Ancak fi ve Mlik hazretlerinin szleri mtearif malmata aykrdr.
Hacc mevsimi, belirtilen bu vakitlerin dna karlamaz. Hanef ve Mlikler haccn erit-i
mtekaddimesinden olan ihrama bu aylar dnda da girilebileceini kabul ederler, ancak snnete
aykr olduu iin mekruh addederler. afi hazretler i ise hi ciz grmez ve "Bu, hacc deil umre
olur" der.
Gerek temettu, gerek kran ve gerekse ifrad haccnn geri kalan mensikinin sahih olmas iin bu
saylan aylar iinde yaplmasnn art olduunu sylemekte hepsi ittifak eder.
Buhar'nin kaydettiine gre, Horasan ftihi Abdullah bnu mir, Horasan' fethedince, bu ltf-i
lhi'ye kr olarak, Horasan'dan Medine'ye kadar ihraml gitmeye ahdeder ve Nisbur'da ihrama
girer. Medine'ye varp Hz.Osman'n huzuruna knca, Hz.Osman (radyallahu anh) onu bu davran
sebebiyle ayplar. Ayplama sebebini, baz limler Mekke ile Horasan arasndaki uzakln
ehr'lhacc mesafesinden fazla olmasyla yani, hacc mevsimi dnda ihrma girmi olmasyla izah
ederler. Dolaysiyle Hz. Osman bunu ho karlamam ve ayplamtr.425

]

:
2
. [

2. (1183)- Him bnu Urve (merhum) anlatyor: "Abdullah bnu Zbeyr (radyallahu anhm)
Mekke'de dokuz yl ikmet etti. Bu esnada Zilhicce'nin hilli ile yksek sesle telbiyeye balad.
(Kardei) Urve de onunla ayn eyi yapard" [Muvatta, Hacc 50, (1, 339).]426
AIKLAMA:
Bu rivayet, Abdullah bnu Zbeyr'in Mekke'de geirdii hilfet yllar esnasnda hacc mevsiminin
balamasyla, dier haclar gibi bulunduu yerde telbiyeye baladn anlatmaktadr. Daha nce de
sylendii zere, Mekke'de oturanlar -ister yerli ister dardan gelen (fak) olsun- hacc mevsimi
balar balamaz bulunduklar yerde ihrma girerek telbiyeye balarlar. (Telbiye: yksek sesle
Lebbeyk Allahmme lebbeyk... duasn okumaktr.) Mekke'nin dnda olan Mekkeliler hacc yapmak
diledikleri takdirde Mekke'ye dnerken getikler yerdeki mkatta fakiler gibi ihrama girerler.
Hacc iin Mekke'de ihram giymi olanlar, Kbe tavafn ve Saf ile Merve arasndaki sa'yi Mina
dnne te'hir ederler. mam Mlik, Abdullah bnu mer'in byle yaptn belirtir.427
:
3

]

.
. .[

3. (1184)- Kasm bnu Muhammed anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh) Mekkelilere yle hitab
etti: "Ey Mekkeliler! Ne oluyor da uzak diyardan gelenler salar dank vaziyette iken sizler
yalanyorsunuz? (Zilhicce) hillini grnce siz de telbiyede bulunun." [Muvatta, Hacc 49, (1,
339).]428
AIKLAMA:
427
428
425
426
Mekke'ye dardan hacc iin gelenler (fakiler) ihramlar sebebiyle salarna ya srp taramadklar
iin, Hz. mer (radyallahu anh) onlara kasden "salar dank" tbirini kullanmtr.
a's, bakmsz, taranmam ve kirli saa denir. Mekkeliler ihramsz olmalar sebebiyle salarn
yalayp taradklar iin Hz. mer onlara, "Sizler yalanyorsunuz" demitir.
Hz. mer sanki yle demektedir: "Buraya uzaktan gelenlerin, tzimen salar kark olunca burann
yerlileri olan sizlerin bu tzim vaziyetine girmesi evla ve ensebtir."
Nitekim, bu maksadn daha ak olarak yle dile getirmitir: "(Zilhicce ayna girip) hilli grnce siz
de ihrama girin ve telbiyeye balayn."
Abdullah bnu mer (radyallahu anh) ise terviye gn429 (yani Zilhicce'nin 8. gn) telbiyede
bulunmakla babasna muhalefet etmitir. Her iki gr de benimseyen fukah mevcuttur.430
:
] 4
.

. .[

.
4. (1185)- At'ya: "Mcvir (Mekke'de ikmet eden) hacc iin ne zaman telbiyede bulunur?" diye
sorulmutu. u cevab verdi: "bnu mer (radyallahu anhm) mtemetti olarak gelince, terviye
gn, leyi klp, devesine bindi mi hacc iin telbiyede bulunurdu." [Buhar, Hacc 82, (Tercme yani
bab bal olarak kaydedilmitir. Senetsizdir.]431
AIKLAMA:
1- nceki rivayetin aklamasnda da kaydettiimiz zere bnu mer, Zilhicce'nin sekizinci gn,
yevm-i terviyede ihrama girmektedir. Buhar'nin kaydna gre, kendisine: "Herkes Zilhicce hilli
grlnce ihrama girdii halde sen terviye gnne kadar girmiyorsun?" diye sorulunca: "Ben,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' binei yola karncaya kadar telbiye yapar grmedim" diye
cevap verir.
2- Mtemetti, umre ve haccn ayr ayr ihram giyerek eda eden demektir. Yani nce umre iin ihram
giyer, umreyi tamamlaynca ihramdan kar. Bir mddet ihramsz, yasaksz yaadktan sonra, hacc
iin yeniden ihrama girer. u halde sadedinde olduumuz hadis, Adullah bnu mer (radyallahu
anh)'in, temettu hacc yaptn, haccetmek zere ihrama, Zilhicce'nin sekizinde girdiini, le
namazn kldktan sonra Mina'ya gitmek zere devesine binince telbiye getirmeye baladn ifade
etmektedir. bnu mer (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' hacc byle eda
ederken grd iin bu tarzda hareket etmitir.432
: 5
.[

]

.
5. (1186)- bnu Abbs (radyallahu anhm) unu sylemitir: "Hacc iin, sadece hacc aylarnda
ihrama girmek snnettendir." [Buhar, Hacc 33 (tercme yani bab bal olarak kaydetmitir).]433
Terviye suya kandrmak veya grd rya zerine dnmek demektir. Zilhicce'nin 8.gn haclar, sabah namazn Mekke'de kldktan
sonra Mina'ya gider. Mina'da su olmad iin gerek kendileri ve gerekse binekleri Mekke'de kana kana su ierek yola ktklar iin o gne
terviye gn denmitir. Hz. brahim, olu smail'in kurban edilmesiyle ilgili ryay da o gece grm, o gn rya zerinde dnmtr, bu
sebeple de o gne terviye gn denmitir.
430
431
432
433
429
AIKLAMA:
1- Hacc aylar (ehr'lhacc) evvl, Zilkade ve Zilhicce'dir. Hacc mensiki bu aylarda balatlabilir.
1182 numaral hadiste akland zere hacc mensikinden olan ihrama, bu aylarn dnda da
girilmesinin ciz olduu bir ksm ulemca kabul edilmi, ancak mekruh addedilmitir. Snnete uygun
olan, bnu Abbas (radyallahu anh) hazretlerinin belirttii zere btn mensikin mezkur ay
ierisinde balatlmasdr.434
] : 6
:#
. .[

6. (1187)- bnu mer (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Medineliler Zlhuleyfe'de, amllar Cuhfe'de, Necidliler Karn'da ihrama girer, telbiyeye balar."
[Buhar, Hacc 8, 5, 10, lm 52, 'tisam 16; Mslim, Hacc 1347, (1182); Muvatta, Hacc 22, (1,330);
Tirmiz, Hacc 17, (831); Eb Dvud, Mensik 9, (1737); Nes, Hacc 17, 18, 21, (5,122-125).]435

. [ .
#

]
: 7
7. (1188)- Bir rivayette bnu mer der ki: "Bizzat iitmemekle beraber, bana sylendiine gre,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurmutur ki: "Yemenliler de Yelemlem'de ihrma girerler."
[Buhar, Hacc 8, lm 52, 'tism 16; Mslim, Hacc 13-18 (1182).]436
AIKLAMA:
bnu mer, Reslullah'tan rivayet hususundaki hasssiyetinin bir ifadesi olarak, Yahudilerin ihrama
girme yeri ile ilgili haberi "Reslullah'tan bizzat iitmedim ama, sylendiine gre Yemenliler'in de
Yelemlem'de ihrama gireceklerini sylemi" diyerek rivayet etmitir. Buhar ve Mslim'de muhtelif
vecihlerden kaydedilmi olan bu haberin, Buhar' nin Kitbu'l-lm'deki vechi hepsinden farkl bir
mahiyet tar:

#
#

:

"...Bazlarnn zu'muna gre Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Yemenliler de Yelemlem'de ihrma

girerler" buyurmutur. Ben bunu, Reslullah'n nasl sylediini anlamadm."
bnu mer dnda pek ok sahb, Yemenliler'in mkatnn Yelemlem olduunu kesin bir ekilde
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan rivayet ederler.437
: 8
:#

.

:
]

. [
8. (1189)- Buhar'de gelen bir dier rivayette belirtildii zere, bir zt (Abdullah bnu mer'e) gelerek:
"Umre iin nerede ihrama girmem ciz olur?" diye sorunca: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
mkat yerleri olarak Necidliler iin Karn', Medineliler iin Zlhuleyfe'yi, amllar iin Cuhfe'yi
belirledi" demi, baka bir mkat yeri zikretmemitir." [Buhar, Hacc 3.]438

437
438
434
435
436

#
]

: 9

: .
.
. .[
9. (1190)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
Medineliler iin Zlhuleyfe'yi, amllar iin Cuhfe'yi, Necidliler iin Karnu'l-Menzil'i439, Yemenliler
iin Yelemlem'i mkat yerleri olarak ta'yin etmitir. Bu yerler, ora ahalileri ve oraya baka yerlerden
hacc ve umre yapmak maksadyla gelenler iin mkat yerleridir. Bu sylenen mkat yerlerinin
berisinde (yani mkatlarla Mekke arasnda) bulunanlar iin mkat, bulunduu yerdir. Daha yakn yerde
olanlar da byledir. Nitekim Mekkeliler de Mekke'de ihrama girerler." [Buhar, Hacc 7, 9, 11, 12,
Cezu's-Sayd 18; Mslim, Hacc 11, (1181); Eb Dvud, Mensik 9, (1737); Nesa, Hac 20, 23, (5,
123-125).]440
AIKLAMA:
1- Bu rivayet mkatlarla ilgili bilinmesi gereken yer isimlerini belirtmekten baka iki umum prensibi
aklyor:
a) Reslullah tarafndan belirlenen mkatlar, sadece ora halk iin deil, oradan geen her bir
Mslman iindir. Sz gelimi Yemen cihetine bir i iin giden Suriyeli bir Mslman hac mevsimi
iinde dn yapp haccetmeyi arzu ederse Yelemlem'de ihrama girer. Suriyelilerin asl mkat olan
Cuhfe'ye gitmesi gerekmez.
b) Belirlenen mkatlarn i ksmnda kalan yerlerde ikmet eden kimseler, bulunduklar yerlerde hacc
ve umre ihramn giyebilirler. Harem dahilinde (Mekke'de) bulunan bir kimse (Mekke'nin yerlisi veya
Mekke'de bulunan bir fk) umre iin ihrama girecekse Harem'in dna kmas gerekir. Harem'in
Mekke'ye en yakn hududu Ten'im'dir. Gnmzde Ten'im Cami bu maksadla en gzel ekilde tanzim
edilmi durumdadr.441
1) HRAMA MKATTA GRMEK ART MI?
hram iin, Hz. Peygamber'in zikrettii bu yerlere gelmek vecibe midir, oralara gelmeden ihrama
girilemez mi?Bunun cevab limlerce farkl ekillerde verilmitir:
a) mam- zam ve mam afi, Sevr (rahimehumullah) gibi bir ksm ulemya gre Mkat'tan daha
uzak yerde ihrama girmek kerhetsiz caizdir. ounlukla filer, mkatta giyinmeyi snnete uyduu
iin efdal bulurlar. Daha yakn yerde caiz deildir. Mkat ihramsz olarak geip, sonradan ihram
giyerse bu koyun kesmeyi gerektiren bir cinayet olur. Ancak geri dnp, mkatda ihram giyerse ceza
der. mam- zam ve fi hazretleri, ihram yasaklarna gc yetecek olan kimselerin mkattan nce
ihrama girmesini daha faziletli bulmulardr. bnu Mes'ud, Hz. Ali, mrn bnu Husayn, bnu Abbs,
bnu mer ve Abdullah bnu mir (radyallahu anhm ecman) gibi Ashab'tan bir ksm bu ekilde
hareket etmitir. 1168 numaral hadiste grdmz zere, buna Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n tevikini bile zikretmek mmkndr.
Mkattan nce ihrama girmek efdal diyenler herkesin evinde ihrama girmesinin daha muvafk
olduunu, mkata kadar girmemenin bir ruhsat olduunu da sylerler.
yle ise, ihrama, zikredilen mkatlarn hizasnda baka noktalarda da girilebilir, caizdir. (1193.
hadisde aklanacak).
b) mam Mlik, Hasan Basr, At gibi bazlar mkattan evvel ihrama girmenin mekruh olduuna
hkmederler. Bunlarn delili Ashab'tan Hz. mer, Hz. Osman (radyallahu anhm) gibi bazlarnn
bunu ho karlamam olmasdr. Nitekim Hz. mer, mrn bnu Husayn'n Basra'dan ihrama
Karnu'l-Menazil: Baz rivyetlerde sadece Karn denir. Bu rivayetteki tasrn, ayn ismi tayan bir baka Karn'dan tefrik iindir. Dieri
Karn- Selim'dir, yokuun banda yer alr. Karn-Menzil ise yokuun aasnda yer alr.
440
441
439
girmesini, Hz. Osman da Abdullah bnu Amir'n Nisabur'dan ihrama girmesini iyi karlamayp
ayplamlardr.
c) Zhirler'den bnu Hazm, mkat dnda ihrama girmenin haram olduunu syler. Ona gre,
mkattan evvel ihrama girip mkat geen kimsenin ne hacc ne de umresi ciz deildir. Ancak, mkata
vardnda ihramn yenilemeye niyet etmise o zaman bu ihram sahih olur.442
2- HRAMI NN, NEREDE, KMLER GYER?
Haneflere gre, ihram esas itibariyle Harem blgesine hrmet iin giyilir. Yani, sadece umre veya
hacc niyetiyle deil, ticret, ziyaret, ilim gibi bir baka maksadla Mekke'ye gitmek isteyen m'min bu
mukaddes beldeye hrmeten ihraml olarak girmesi gerekir. Mkatlar ihraml gemek vcibtir.
flere gre, hacc ve umre kasd yoksa Hareme ve Mekkeye ihramsz girilebilir, caizdir.
* Mkat snrlar ile Harem blgesi arasnda kalan -ki Hll denir- yerlerde bulunanlar, hacc ve umre
dnda Mekke'ye girmek iin ihram giymek mecburiyetinde deildirler.
* Mkat snrlar dna kmadka, Harem blgesinin dna kan Mekkeliler, tekrar Mekke'ye
girerken ihram giymek zorunda deildir.
* Dorudan Harem blgesi veya Mekke'ye girmek kasd olmadan Hll blgesine girmek isteyen
fakilerin mkatta ihram giymesi gerekmez. Bu ekilde Hll dahiline ihramsz girmi bulunan bir fak,
bilahere, Harem'e veya Mekke'ye girip kmak istese, Hll blgesinde ikmet edenlerin hkmne tbi
olurlar. Hacc ve umre iin bulunduklar yerde ihrama girerler, ticaret, ziyaret gibi maksadlarla girecek
olurlarsa ihram gerekmez. hram olmakszn Kbe'yi de tavaf edebilirler.
* Hacc veya umresini tamamlayan hac ihramdan ktktan sonra, Hll blgesi hududundan kmadka
Mekke'ye girilerinde ihram giymez. Mesela Mkat mahalli olan Cidde'ye gidecek olsa, ihrama
girmeden tekrar Mekke'ye dnebilir.
* Hll blgesinin dna kld takdirde, ister fak olsun, isterse Mekkeli olsun, tekrar girerken
mkatta ihrama girmesi gerekir.
* hraml kimsenin uymas gereken bir ksm yasaklar vardr. 1193-1261 numaralar arasndaki
hadisler, ihram ve yasaklaryla ilgilidir.
* Harem blgesinin snrlar Hz. brahim (aleyhisselam) tarafndan izilmitir. Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm) ise, bu yerleri husus ahslar gndererek iaretletmitir443.444
. [

]
: 11
10. (1191)- Bir rivyette yle denmitir: "Kim (mkatlerin) berisinde ise, (niyeti) balatt yerde
ihram giyer, yle ki, Mekkeliler Mekke'de (ihrama girerler). [Buhar, Hacc 7; Ebu Dvud, Mensik 9,
(1737).]445
AIKLAMA:
Bu rivayet, aslnda nceki rivayetin devam ve bir parasdr.
cmlesinin mef'l
takdire kalmtr. rihlerin bazs "Hacc veya umre iin seferi balatt yer" diye takdir ettii gibi
"hacc veya umre iin niyetini balatt yer" olarak da takdir etmilerdir.
Hll blgesine hacc ve umre kasd olmadan giren ve dolaysyla ihramsz olan fakilerin, bilahare hacc
veya umreye niyet etmeleri halinde, ihram giymek iin mkata dnmeden bulunduklar yerde ihram
giyebilme ruhsatlar, hadiste gelmi olan:
"Nerede balatt ise orada" ibaresinden
karlmtr. Balatlan ey fak iin "niyet" denmesi, Hll blgesi sakinleri iin "sefer" denmesi daha
muvafk gzkyor.446

Krokiler Diyanet leri Bakanl'nca neredilen Hacc Rehberi'nden alnmtr.
445
446
442
443
444
:
:
#

]
. .[

11

11. (1192)- Ebu'z-Zbeyr anlatyor: "Hz. Cbir (radyallahu anh)'e ihrama girme yerinden sorulmutu.
u cevab verdi: "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu hususta yle sylediini iittim.
"Medineliler'in ihrama girme yeri Zlhuleyfe'dir. Dier yol Cuhfe'dir. Irakllar'n ihrama girme yeri
Zt- Irk'dr. Necidliler'in ihrama girme yeri Karn'l-Menzil'dir. Yemenliler'in ihrama girme yerleri
Yelemlem'dir." [Mslim, Hacc 18, (1183).]447
.
] : 12
:
:
. #

:

. .[

.
12. (1193)- bnu mer (radyallahu anh) anlatyor: "u iki memleket (Basra ve Kfe) fethedildii
zaman Hz. mer (radyallahu anh)'e halk gelip:
"Ey m'minlerin emri! Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Necidliler iin Karn' (mkat olarak) tesbit
etti. Oras bizim yolumuza sapa der. (Buradan) Karn'e gitmeye kalksak, bize zor olur!" dediler. Hz.
mer (radyallahu anh) onlara:
"yleyse onun kendi yolunuzdaki hizasna bakn" dedi ve onlar iin Zt- Irk' tesbit etti." [Buhr,
Hacc 13.]448
AIKLAMA:
1- Hadis metninde geen Msr, ehir demektir. Msrn ile Kfe ve Basra muraddr. Ancak Kfe ve
Basra ehirleri Mslmanlar tarafndan kurulmu olduu iin, hadiste esas kastedilen bu iki ehrin
arzisidir.
2- Hadisin zhirine gre Zt- Irk' mkat olarak Hz. mer (radyallahu anh) ahs re'yi tesbit etmi
olmaldr. mam fi'den: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Merk ahalisi iin hibir mkat
belirlememitir. Halk, Zt- Irk dalarn ittihaz etti" dedii rivayet edilmitir.
Ahmed bnu Hanbel de bu mevzuya giren bir rivayette bnu mer' in :
"nsanlar Zt- Irk' Karn'a tercih etti" dedii kaydedilir.

Bir baka rivayette Hz. bnu mer (radyallahu anhm) mkatlar saynca, bir adamn: "Irak'n mkat
nerede?" diye sorduu, bnu mer'in de: "O gn Irak yoktu (yani henz fethedilmi deildi)" diye
cevap verdii belirtilir.
Irak'n mkatnn Hz. Peygamber tarafndan tesbit edilmemi olduunu ifade eden baka rivayetler de
var. Bunlarn hepsini kaydettikten sonra bnu Hacer: "Bu rivayetlerin hepsi, Zt- Irk mkatnn
manss olmadna (Hz. Peygamber tarafndan tesbit edilmediine) dellet eder" der ve hemen ilve
eder: "Gazl ve er-Rfi, erhu'l-Msned'de, Nevev, erhu Mslim'de buna hkmederler. mam
Mlik'in Mdevvene'sinde de byle geldi."
Ancak bnu Hacer, Zat- Irk'n mkat olmasnn manss olduuna hkmeden limleri de zikreder:
"Hanefler, Hanbeller ve flerin cumhru, erhu's-Sair'de Rfi, erhu'l-Mhezzeb'de Nevev
bunun manss olduunu sylediler." bnu Hacer ayrca Mslim'de Hz. Cbir'den kaydedilen bir
rivayetin de bu hkm te'yid ettiini, ancak rivayetin merfu oluunda ek bulunduunu belirtir.
447
448

Hlsa Zat- Irk'n, Reslullah tarafndan m, Hz. mer tarafndan m mkat klnd hususundaki
birbirine zt delilleri serdettikten sonra bir tarafn rchaniyeti hususunda tavr taknmaz. Ancak Zat-
Irk'n mkat klnn Hz. mer'e nisbet eden rivayetin esas alnmas sonunda, mkat olmayan
kimselerin meselesinin zme kavutuunu belirtir. Der ki:
"Mkat olmayan kimseler hakknda hkm udur: Byle birisi, kendine en yakn mkatn hizasnda
ihrama girer. Ancak, Hz. mer (radyallahu anh), Zt- Irk' mkat klm olup, sahbelerin de bu ite
ona uymu olmas ve bu hkmle amelin devam kazanm bulunmas sebebiyle ona uymak evl oldu
ve mkat olmayanlara, bu be mkattan birinin hizasnda ihrama girmesi gerektii hususunda bununla
istidlal edildi. uras muhakkak ki bu be mkat Harem'i her cihetten kuatmaktadr: Zlhuleyfe am
tarafn, (kuzey), Yelemlem, Yemen tarafn (gney) kuatr. Bu ikinci, dierinin mukabil tarafn
tekil eder. Geri bunlardan biri dierine nazaran Mekke'ye daha yakndr. Karn ark cihetini kuatr.
Cuhfe ise garb cihetini kuatr ve tekinin mukbilidir. Bunlarn uzaklklar da farkldr. Zt- Irk,
Karn'n hizasndadr. Bu durumda Kre-i Arz'dan hibir ke bu mkatlardan birinin hizasnn dnda
kalamaz."
Bu meselede Kirmn daha net bir tavrla: "Zt- Irk', Hz. mer mkat kld" der. Ayn ise uzun
tahlillerle Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in mkat kldna hkmeder. Teferruat gereksiz
gryoruz.449

#
]
: 13
. .[
13. (1194)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Irakllar iin
Zt- Irk' mkat kld." [Ebu Dvud, Mensik 9, (1739); Nes, Hacc 22, (5, 125).]450
.[

]
#
: 14
.
14. (1195)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Merikliler iin Akk'i mkat kld." [Ebu Dvud, Mensik 9, (1740); Tirmiz, Hacc 17, (832).]451
AIKLAMA:
Akk ile Zt- Irk birbirine olduka yakndr. bnu Hacer bu hadisin senedde yer alan Zeyd bnu Eb
Ziyd sebebiyle zayf olduunu belirttikten sonra, shhatini kabul edecek bile olsak brleriyle birka
ynden cemedilmesi mmkn der ve aklar."
a) Zat- Irk vacib olan mkatdr, akk ise mstehab olan mkat; zra Akk daha uzaktr.
b) Akk bir ksm Irakllar'n mkatdr. Medinliler gibi. Dieri ise Basrallar'n mkatdr..
c) Zt- Irk nceleri, bugnk Akk'in yerinde idi, sonradan (isim) deiikliine maruz kalarak
Mekke'ye daha yakn bir duruma geldi. Bu hale gre, Zt- Irk ve Akk ayn ey olmaldr..."
fi hazretleri Irakllar'n Akk'de ihrama girmelerini mstehab addetmi. "Zt- Irk'da girecek
olurlarsa bu da kfi gelir" demitir.
Zt- Irk'n, Hz. mer tarafndan mkat klnd grnde olan Hattb: "Bu meselede halk
gnmze kadar mer (radyallahu anh)'e tabi oldu" der.452
.[[
#
] : 15
451
452
449
450
15. (1196)- mam Mlik: "Bana ulatna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ci'rne'de umre
iin ihrma girdi" demitir. [Muvatta, Hacc 27, (1, 331); Ebu Dvud, Hacc 81, (1996); Tirmiz, Hacc
96, (935); Nes, Hacc 104, (5, 199).]453
AIKLAMA:
Muvatta'da, bel (senetsiz) ve muhtasar olarak gelen bu rivayet, baka kaynaklarda daha uzun ve
senetli olarak gelmitir.
Ciirrne (veya Ci'rne) Tif'le Mekke arasnda yer alr. Mekke'ye daha yakn bir mesafededir. Huneyn
Sava'nda elde edilen ganimetin datm burada yaplmtr. Rivayette belirtilen umre de bu ganimet
datm ii bittii zaman icra edilmitir, yani sekizinci hicr senenin Zilkade aynda.
Tirmiz'nin rivyeti hdiseyi teferruatl olarak yle anlatr: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Ci'rne'den geceleyin umre yapmak zere ayrld. Mekke'ye gece vakti indi. Umresini yapt, sonra ayn
gece geri dnd ve geceyi sanki Ci'rne'de geirmi gibi orada sabahlad. Ertesi gn, gne zeval
noktasn terkedince (Ci'rne'den ayrlp) Batn- Seref yolunu tuttu. Orada (Medine'ye giden) yol
kavana kadar geldi. Bu sebeple, umresi dier insanlara gizli kald."
Bu vak'ay anlatan rivayetler arasnda ihtilaf vardr. Bazsna gre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm), Mekke'de sabahlam olmaldr. Muhaddisler umumiyetle Tirmiz'de gelen vechi sahih
kabul ederler. Parantez ierisine aldmz ziyadeler Ahmed bnu Hanbel'in Msned'inde gelen
rivayetten alnmtr.454
. 16
: . .[]
.
16. (1197)- Yine mam Mlik'in, nazarnda gvenilir (sika) bir kimseden rivayet ettiine gre, bnu
mer (radyallahu anhm) liy'da hacc ihrm giymitir." [Muvatta, Hacc 26, (1, 331).]455
AIKLAMA:
1- Buradaki sika (gvenilir) kii ile Mlik'in, Nfi'yi kastettii tahmin edilmitir. nceki rivayet gibi
bu da Muvatta'nn senetsiz (muallak) hadislerindendir.
"Bana bli oldu" diyerek rivayet ettii iin bunlara bel (cem'i belgt) denir.
2-liy, Beytu'l-Makdis'in addr. Bu hacc, Zrkn'nin aklad zere, Hakemeyn hdisesinin
cereyan ettii senede icra edilmitir. Mehur iki hakem: Eb Musa ve Amr bnu'l-As (radyallahu
anhm) hazretleri, Devmetu'l-Cendel'den, ittifak hasl etmeden ayrlnca, bnu mer (radyallahu
anh) Beytu'l-Makdis'e gider, orada ihrama girer.
Halbuki 1187,1188, 1193 numaral hadislerde olduu zere, ihram mahalleri yani mkatlarla ilgili
rivayetleri yapan Abdullah bnu mer'dir ve o rivayetlerde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
Kuds' mkat olarak zikretmediini grrz. Bu durumu deerlendiren bir ksm limler, Abdullah
bnu mer'in mkatle ilgili nebev aklamalardan, belirtilen yerlerde ihram giymenin vcib olmad,
sadece oralar ihramsz gemenin yasakland, binenaleyh daha nce de ihram giyilebilecei
hkmne vard neticesini karmlardr. Bu vesile ile tekrar belirtelim ki, Hz. mer ve Hz. Osman
(radyallahu anhm) gibi baz sahabilerin uzakta ihram giymeyi ho karlamadklarna dair
rivayetlerde dile getirilen kerahetin, bir baka sebebe dayand, bu sebebin de, mesafenin uzakl
yznden, muhrime ihram bozucu yasaklarn rz olma endiesinin olduu belirtilmitir.
bnu Abdilber, bu kerhete bir baka sebep daha ilave eder: "Kii nefsine, Allah'n kolaylk ihsan
ettii eyde zorluk yklemektedir."456

455
456
453
454
] . 17
[

17. (1198)- Hz. Osman (radyallahu anh)'n: "Bir kimsenin Horasan veya Kirmn'da ihrama girmesini
mekruh
addettii" rivayet edilmitir. [Buhar, Hacc 33, (Bab balnda, senetsiz olarak
kaydedilmitir).]457
AIKLAMA:
Mkatlar dnda ihrama girmenin mekruh olduunu syleyen limlerin dayand rivayetlerden biri
budur. Bu rivayeti Buhar hazretleri Sahh'inde bb bal meyannda kaydedip, senedini vermemi
ise de, bnu
Hacer'in belirttii zere, Said bnu Mansur'un Msned'inde, Abdurrezzak'n
Musannaf'nda ve dier bir ksm kaynaklarda senetli olarak gelmitir. (Hdise, 1182 numaral hadisin
aklama ksmnda izah edilmitir.)458
KNC FASIL
HRAM VE HARAMLARI
#
: 1

]

: . .[

:
.

.
1. (1199)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) muhrimin
giyecei eylerden sorulmutu, u cevab verdi: "Muhrim ne kamis (gmlek), ne sark, ne brnus 459,
ne alvar ne de vers460 veya zafern bulam bir giysi tamaz. Ayanda da mest (ve benzeri
ayakkab) yoktur. Ancak naln bulamazsa, mestlerin topuktan aa ksmn kesmelidir."
Buhar'de u ziyade var: "hraml kadn yzn rtmez, eldiven de giymez." [Buhar,Hacc 21, Cezu'sSayd 13, 15, lm 53, Slt 9; Mslim, Hacc 1, (1177); Muvatta, Hacc 8, (1, 324-328); Tirmiz, Hacc
18, (833); Ebu Dvud, Mensik 32, (1824, 1825, 1826); Nes, Hacc 28, (5, 129).]461
AIKLAMA:
1- Bu rivayet ihrma giren kimsenin, giyecei paralar hakknda bilgi vermektedir. hram kelime
olarak yasaklamak mnasna geldii halde, ihramlnn giydii husus "giysi"ye de ihram denilmitir.
yle ise muhrim; ihraml, ihram giymi kimse demektir.
2- Sadedinde olduumuz hadis ihrama giren kimseye gmlek ve alvar, brnus gibi vcudun st veya
alt ksmn veya tepeden trnaa tamamn rtmek maksadyla hazrlanm olan normal zamana it
giyecekleri yasaklamaktadr. Normal zamanda ba ve ayaa giyilen eyler de yasaktr: Sark, ayakkab
gibi... ayaa zeminin menfi tesirlerinden koruyan, st ak, dikisiz naln ve benzeri terlikler

Ba da rten bir para tayan her eit giyecek. slm'n bidyetinde zhidlerin giydii aalara sarkan uzunca bir takke eidi (Nihye).
460
Vers: Sar renkli bir boya maddesidir. Koku maddeleri olup olmad mnakaa edilmitir.
461
457
458
459
giyilebilir. Naln bulamayanlara, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), dier ayakkablarn, ayan st

tarafn rten ksmlarnn kesilmesi artyla giyilmesine izin vermektedir.
Kad yaz'n bu hadisle ilgili olarak yapt yorum daha vazhtr. Der ki: "Mslmanlar, ihrma giren
kimsenin bu hadiste zikri geen eyleri giymemesi gerektiinde icma etmilerdir. Kams ve alvarla
her eit dikilmi giyecekler, sark ve brnus ile de ba rten dikili, dikisiz her ey; keza mest
kelimesiyle de aya rten giyeceklerin tamam kastedilmitir."
bnu'l-Mnzir bu husustaki bir baka icmdan bahseder: "Kadn bu saylanlarn hepsini giyebilir.
Giyecekle ilgili yasaklarn birinde erkeklerle mterekleri vardr: Vers veya za'fern srlm giysi
yasa." Bunlar o devrin boya srnme yani koku maddeleridir. Hadisten bunlar dnda kalan
maddelerin hell olaca anlalmakta ise de, ulem, her eit koku maddesini hkmdeki mtereklik
sebebiyle bunlara dahil etmitir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bunlar zikretmekle, -ne kadar
hafif bile olsa - ihramlya, her eit kokuyu yasaklam olduunda tam bir icma mevcuttur. Baz
limler daha da ileri giderek, kyasla, za'feran kokan eyin yenmesinin de yasak olduuna
hkmetmise de, Hanefler, yasan giymek ve srnmekle ilgili olduunu, yemenin, giymek ve
srnmek saylamayacan belirterek, filerin bu hkmn reddetmilerdir.
Hanefler, ykanp silindii zaman kaybolmayacak ekilde boyal elbise ihramda giyilebilir der.
afi'ye gre, slannca koku salan elbise ihram olamaz. Asl olan, lekenin, ykannca kmasa bile
koku salmamasdr. Kokusuz olduu takdirde giyilmesinde beis yoktur.
3- hramlya ayakkab giymek de yasaklanmakta, naln giymesi emredilmektedir. Ancak naln
bulamayanlara, topuklar kapayacak ksmlarn kesilmesi artyla ayakkab (huffeyn) giymeye izin
verilmektedir. Buhar'nin kaydettii bnu Abbs'tan mervi bir rivayette
"Eer naln bulamazsa huffeyn (bir ift mest = ayakkab) giysin" denmektedir. Bunu esas alan
Ahmed bnu Hanbel'e gre ayakkab kesilmeden giyilebilir.
Cumhur, hadisten, naln bulabilene, kesilmi de olsa huffeyn giymenin ciz olmadna hkmetmitir.
Ancak baz filer ile Hanefler "ca-izdir!" demitir. unu da belirtelim ki "bulamamak"tan maksad
"te'minine muktedir olamamak"dr. Bu da, ya onun mevcut olmayndan veya kiinin satn almaya
g yetiremeyiinden hasl olur. Satnda aldatma mevcut ise, kiiye onu satn almas gerekmez. Kez
hibe edilecek olsa kabul etmeyebilir. re ise almaldr.
Naln bulamad iin ayakkab giyen kimseye, filere gre fidye demek gerekmez. Haneflere gre
gerekir. Cumhur, ayakkab giyme halinde, ayakkaby ayaa tutturacak kadar bir ba haricinde kalan
ksmlarn kesilerek, ayan srt ve topuklarn almasn art kotuu halde, Ahmed bnu Hanbel az
yukarda bnu Abbas'tan kaydettiimiz rivayete dayanarak, kesilmeden giyilmesini ciz grmtr.
"Mutlak, mukayyede hamledilir" kaidesiyle tenkid edilmise de Hanbeller, muhtelif yollardan cevap
vermilerdir, teferruata gerek grmyoruz.
4- Buhar'de kaydedilen "ihraml kadn yzn rtmez, eldiven de giymez" ibaresinden ulem,
kadnlarn hacc srasnda yzlerini rtmeyecekleri kesin hkmn karmlardr. Yz rtmenin
onlar iin haram olduunda ihtilf etmezler. Ellerin rtlmesi de esas itibariyle haram olmakla birlikte
bu hususta baz ihtilflar olmutur. Eldiven giyme yasa kadnlarla ilgili olarak beyan edilmi
olmakla birlikte, bunun erkeklere de amil olduuna hkmedilmitir.462

. .[

]
: 2

#
2. (1200)- Yine bnu mer (radyallahu anhm)'den rivayete gre demitir ki: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) kadnlar ihrma girdikleri vakit eldiven kullanmaktan, yzlerini rtmekten ve
vers ve za'fern demi elbise giymekten yasaklad ve: "Bunlardan gayr, houna giden elbise
eitlerinden safranla boyanm veya ipekli veya zinet veya alvar veya kamis veya mest giysin"
dedi." [Ebu Dvud, Mensik 32, (1827).]463
462
463

AIKLAMA:
Bu rivayet, ihrama giren kadnlarn kyafetle ilgili hususa dikkat etmeleri gerektiini, bunun dnda
serbest olduklarn gstermektedir:
1- Yzlerinin ak olmas gerekmektedir.
2- Eldiven kullanmaldrlar.
3- Kokulu elbiselerden kanmaldrlar.
Hadiste vers ve za'fern dndaki maddelerle boyanm elbiselerin serbest olduu belirtilmekte,
safrnla boyananlarn serbest olduu betahsis zikredilmektedir. Ancak Aliyyu'l-Kr, hadiste za'fernla
boyanan ile safranla boyanan arasnda yaplan tefrike, Hanef mezhebinin ihtiyat kayd koyduunu
belirtir: "Birok limler: Bir kimse versle veya za'fernla veya safranla boyanm elbiseyi bir tam gn
veya daha fazla srtnda tayacak olursa bir dem (koyun kesme) cezas ekeceine, bir gnden az bir
mddet tarsa sadaka cezas deyeceine hkmetmilerdir" der ve u aklamay yapar: "Bu
durumda, hadisteki ruhsat safranla boyanm olmakla beraber, ykanp kokusu giderilmi elbiseye
hamletmek gerekir, veya sar boyal elbisenin, (kokusuz) Ermeni topra ile boyanm olanyla tefsir
edilir. bnu Hacer'in "safran koku deildir" szn onun kokusu tekzib eder."
Aliyyul-Kr, kadnlarn, altn vs.den mamul kpe, halhal, bilezik gibi her eit zinet eyasn ihraml
iken takabileceklerini belirtir. Bagav'nin erhu's-Snne'de kaydettii bir rivayete gre, Hz. Aie'den
ihrama giren kadnlarn giyecekleri eyler hakknda sorulunca: "pekli, ibriimli, boyal giyebileceini,
zinetlerini takabileceini" syler.464

. [
# ]: 3
3. (1201)- Hz. Aie (radyallahu anh)'den gelen bir rivayette: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ihraml iken mest giymede kadnlara ruhsat tand" denmitir. [Ebu Dvud, Mensik 33, (1831).]465
AIKLAMA:

.

:
#
)

:

.

(

Ebu Dvud'dan alnan bu rivayet eksik alnm olmal, zra asl yledir466:
Bu rivayette Abdullah bnu mer'den az yukarda 1199 numarada kaydettiimiz rivayete atf
yaplarak, orada, mest giydikleri takdirde ihraml erkeklerin mesti kesmeleriyle ilgili hkme kysen
ihraml kadnlarn da mest giydikleri zaman mesti kesmeleri gerektiine dair fetva verdii belirtiliyor.
Ancak bilhare Abdullah'a Safiyye Bintu Eb Ubeyd, Hz. Aie'den iittii u rivayeti haber verince
Abdullah bnu mer, bu fetvadan vazgeiyor. Hz. Aie Reslullah'n ihraml kadnlarn mest
giymesine ruhsat verdiini belirtmitir.
ibaresi, Azmbd'nin aklad zere: "Bunu iittikten sonra Abdullah bnu mer
(radyallahu anhm), kadnlarn da mestleri kesmesi gerektiine dair fetvasn terketti" demektir.
Yani, kadnlar ihraml iken ayaklarn rten mest vs. giyebilirler.
bnu'l-Mnzir: "hraml kadnlarn dikili elbisesinin her eidini ve her trl mesti giyebilecekleri,
balarn, salarn rtebilecekleri, yabanc erkeklerin bakndan korumak iin yzlerine hafif bir rt
sallandrabilecekleri hususunda icma edilmitir" der.467

466
467
464
465

:# ] : 4

. .[
4. (1202)- bnu Abbas (radyallahu anhm) hazretleri anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
hazretleri buyurdular ki: "Kim izar bulamazsa alvar giysin, kim de naln bulamazsa mest giysin."
[Buhar, Libs 14, 37, Hacc 132, Cezu's-Sayd 15, 16; Mslim, Hacc 4,(1178); Tirmiz, Hacc 19,
(834); Ebu Dvud, Hacc 32, (1829); Nes, Hacc 32, (5, 132).]468
AIKLAMA:
zar, belden aay rtmek iin balanan giysinin addr. hramlnn normal olarak bunu giymesi
gerekir. Bunun temiz ve beyaz renkli olmas efdaldir. Hadis, izar bulunmad takdirde alvarn
giyilebileceini belirtmektedir. Ancak, limler, daha nce de akland zere baz farkl hkmlere
gider:
1- Ahmed bnu Hanbel, hadisin zhiriyle hkmetmi, naln ve izar bulamayann mest ve alvar
giyebileceini sylemitir.
2- Cumhur mestin st ksmnn kesilmesi, alvarn yrtlmas artn komutur. Bunlar zrsz
giyene fidye gerekir.
3- afler ve ekseriyet nezdinde esahh olan alvar yrtmadan giymektir.
4- mam Muhammed, alvarn yrtlmasn art koar.
5- mam- zam ve mam Mlik mutlak ekilde alvara fetva vermez.
6- Hanefler'den Rzi: "Giyebilir, ancak fidye gerekir" der. Nitekim, Hanefler mest hakknda da byle
sylemilerdir.469
:

] . 5

.

.

:

[

.
5. (1203)- Nfi'nin anlattna gre, Eslem Mevl mer'in, bnu mer (radyallahu anhm)'e yle
sylediini iitmitir: "mer (radyallahu anh), Hz. Talha (radyallahu anh)'nn zerinde, ihraml iken
boyal bir giysi grmt."
(Ey Talha) bu boyal giysi de ne?" diye sordu. (Talha cevaben):
"Ey m'minlerin emri, bu kzl toprakla boyanmtr!" dedi. mer (radyallahu anh):
"Ey azizler, sizler halkn imamlarsnz, halk sizlere uymaktadr. Eer chil biri bu elbiseyi grse:
"Talha bnu Ubeydillah, ihramda boyal elbise giymi" diyecek. Ey azizler, bu boyal elbiselerden
hibirini giymeyin!" dedi" [Muvatta, Hac 10, (1, 326).]470
AIKLAMA:
1- Hadisin yukardaki metninde, Muvatta'daki metnine nazaran birka kelimelik eksiklik var.
Tercmede eksik kelimeleri parantez ierisinde gsterdik.
2- Hz. mer, Talha (radyallahu anhm)'nn zerinde aka yasaklanm olan za'fern ve vers
dnda bir baka boya ile boyanm bir elbise grd iin "Bu nedir?" diye sormutur. Tabi ki bu
soru, Hz. mer'in memnuniyetsizliinden ileri gelmektedir. Zra O (radyallahu anh), byklere uyan

470
468
469
chil halkn, bu renkliyi za'fern veya vers ile boyanm zannederek, haten bunlarla boyanm
giysileri ihram olarak giymede beis grmeyebilir diye kayglanmtr.
3- Talha bnu Ubeydillah (radyallahu anh) iin Hz. mer: "Sizler imamsnz" diye hitab etmitir.
nk Talha (radyallahu anh), Ashab'n byklerindendi. yle ki: O, ilk sekiz Mslmandan biridir
ve Hz. Ebu Bekir vastasyla Mslman olmutur. Aere-i Mbeere'dendir. Hz. mer'in tesbit ettii
altl rada ye idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Suriye taraflarna "casus"luk vazifesiyle
gnderdii iin Bedr'e katlamamtr, ancak Bedir ganimetinden pay ayrlm "Bedir'e katlma
sevab"na itirak ettii mjdelenmitir. Uhud ve dier gazvelere katlm, Bey'atu'r-Rdvan'da hazr
bulunmutur. Uhud Sava'nda ok kritik anlar geirmi, Reslullah'a kendini siper etmi, elleriyle
oklara kar koymu, elinden, bandan yaralar alm, Reslullah' srtlayarak kayann stne, kuytuya
karmtr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) O'nu Uhud'da Talhatu'l-Hayr, Usre gnnde Talhatu'lFeyyz, Huneyn gnnde de Talhatu'l-Cd diye tesmiye etmi, iltifatta bulunmutur. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n "Talha ve Zbeyr, cennette benim iki komum olacaklar!" sz de
mehurdur.
Reslullah onun ehid olarak leceini de ihbren yle buyurmutur: "ki aya zerinde yryen bir
ehid grmek isteyen, Talha'ya baksn!" Gerekten Talha (radyallahu anh), Cemel Vak'as'nda, Hz.Ali
(radyallahu anh)'nin yannda savarken Mervan bnu'l-Hakem'in att bir okla ehid dmt.
Rivayete gre, bir kimse gn st ste Talha bnu Ubeydillah (radyallahu anh)' ryasnda grr.
Her defasnda: "Kabrimin yerini deitirin, sudan rahatsz oluyorum!" der. nc defa ayn eyi
grnce adam, bnu Abbas (radyallahu anh)'a gelerek ryasn anlatr. Baktklar zaman, yere gelen
tarafn su szntsndan yeerdiini grrler. Yeri deitirilir.471

. .[

]: 6
6. (1204)- Urve anlatyor: "Esma Bintu Eb Bekr (radyallahu anhm), ihraml olduu halde, sar
renkli giysiler giyerdi. Ancak bunlarda za'fern olmazd." [Muvatta, Hacc 11, (1, 326).]472
AIKLAMA:
Bu boyann su deince dalacak, slannca silinecek ekilde olmamas gerektii rihlerce belirtilir.
Su ile dalan boya, tb'i yani koku maddesini andraca iin hem erkek ve hem de kadnlar hakknda
tecviz edilmemitir. Esm (radyallahu anh)'nn elbiselerinde za'fern yoktu denmesi, srnme
maddesinin bulunmadn tasrih eder.473
# ]
. 7

.[
.
:
.

.

: .

7. (1205)- Ya'l bnu Umeyye (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Ciirrne'de iken, umre iin ihrama girmi bir adam geldi. Adamn sakal ve salar sarya boyanm,
srtnda da za'fern lekeleri bulunan bir cbbe vard.
"Ey Allah'n Resl, dedi, u grdn vaziyette, umre iin ihrma girdim!"
"u cbbeyi kar, sar boyay da yka!" diye emretti." [Buhar, Umre 10, Cezu's-Sayd 16, 17,
Megz, 56, Fedailu'l,Kur'n 2; Mslim, Hacc 6, (1180); Muvatta, Hacc 18, (1, 328-329);
Tirmiz,Hacc 20, (835, 836); Ebu Dvud, Mensik 31, (1819-1822); Nes, Hacc 43, (5, 142.-143).]

473
471
472
Bu metin, Sahiheyn'deki metindir. Ebu Dvud'un rivayetinde u ziyade mevcuttur: "Umrede iken,
hacda yaptn yap."474
AIKLAMA:
Hadisin muhtelif vecihleri var. Baz vecihlerinde burada yer almayan ve baka mevzular ilgilendiren
teferruat var. Nes'nin bir rivayetindeki ziyadede bu zat Reslullah'a:
"Ben umre iin ihrama girdim, ne yapaym?" diye sorar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Sen haccederken ne yapardn?" der. Adam:
"Ben u (tb)den kanr ve ykardm" deyince, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm):
"Haccda ne yapyorsan umrede de onu yap!" diye emreder.
Mslim'in bir rivayetinde, Reslullah: "u cbbeyi kar, zerindeki za'fern yka!" der. Sahiheyn'in
bir ziyadesinde bu emrin kere tekrar mevzubahistir.
Kad Iyaz der ki: "Bu tekrarn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' tan olmas muhtemeldir, bu
durumda ykamay tekrar etmede hadis nassdr. Bunun sahb sz olmas, Reslullah'n "yka!"
emrini, iyi anlalmak iin deti zere yapt gibi, ard arda kere tekrar etmi olmas da
muhtemeldir."
Bu rivayet gsteriyor ki, haccla ilgili bir ksm mensik cahiliye devrinde de bilinmekte idi. slm
onlarn hepsini ilga etmi deildir.475
. [
] . 8
8. (1206)- bnu mer (radyallahu anhm)'in: "hramlnn mntka takmasn mekruh addettii"
rivayet edilmitir. [Muvatta, Hacc 12, (1, 326).]476
AIKLAMA:
1- Mntka; bele, elbisenin zerine balanan eydir, yerine gre kuak veya kemer diyebiliriz.
2- Yukardaki rivayet bnu mer'in bunu mekruh addettiini ifade eder. Ancak, Zrkn, bnu
mer'den bunun cevazyla ilgili rivayetin de geldiini, dolaysyla, sonradan bu grnden rc etmi
olabileceini belirtir.477

: 9

]
. [
9. (1207)- Kasm bnu Muhammed anlatyor: "Bana, el-Ferfisa bnu Umeyr el-Hanef haber verdi ki,
O, Hz.Osman (radyallahu anh)', ihraml iken yzn rter grm." [Muvatta, Hacc 13, (1, 327).]478
AIKLAMA:
Hadis Muvatta'da muhtelif vecihten kaydedilmitir. Baz vecihlerinde, Hz. Osman'n, Medine'ye
merhale uzaklktaki Arc karyesinde yzn, erguvan bir kadife parasyla rtt tasrih edilir.
Yzn bu ekilde rtlebileceinin ciz olduu grnde baka sahabeler de vard: bnu Abbs, bnu
Avf, bnu'z-Zbeyr, Zeyd bnu Sbit, Sad, Cbir gibi (radyallahu anhm ecman)... fi de buna
hkmetmitir.
Ancak, bnu mer (radyallahu anhm) bunun haram olduuna hkmeder. Mlik, Ebu Hanife,
Muhammed bnu'l-Hasan da ayn kanaati beyan ederler. Bunlar yz rtene fidye gerekir derler.
Sdece elle rtmede bir beis grmezler.
477
478
474
475
476
u hususu bir kere daha belirtelim. Ba rtmekle yz rtmek ayn ey deildir. hraml iken ba
rtmenin erkekler iin haram olduu hususunda ulem icm eder.479
:

.[

] : 11
.
10. (1208)- Nafi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) demitir ki: "Ban eneden yukarsn
ihraml kimse rtemez." [Muvatta, Hacc 13, (1, 327).]480

#

] : 11

. .[

11. (1209)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Biz (kadnlar) ihraml olarak Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'la beraber iken, binekliler bize urard. Onlar tam hizamza gelince,
herbirimiz cilbabn bandan yznn zerine sarktverirdi. Bizi getiler mi tekrar kaldrrdk." [Eb
Dvud, Mensik 34, (1833).]481
AIKLAMA:
Bu rivayette, Hz. Aie, ihraml iken kadnlarn yzlerinin ak olduunu, yabanc erkeklerle
karlatklar zaman, onlarn baklarndan kendilerini korumak iin rtlerini batan aa yzlerinin
zerine sarkttklarn belirtmektedir. rihler bu sarktmada, rtnn yze demeyecek ekilde
yaplm olmas gerektiine dikkat ekerler ve "yz derisine demiyecek ekilde..." diye kayt
koyarlar. Aksi takdirde, 1199 numaral rivayete kaydettiimiz
"hraml
kadn yzn rtmesin" emrine muhalif der der.

evkni, Neyl'l-Evtr'da unu kaydeder: "Bu hadisle u husus istidll edildi: "Kadn, erkeklerin
yanndan gemesi annda ihtiya duyduu taktirde, ban stnden bir giysiyi yzne sarktmas
cizdir. Zra kadn, yzn rtmeye muhta olmas haysiyetiyle rt ona, avret gibi mutlak ekilde
haram olamaz. Ancak rt derisine demeyecek ekilde yznden mesfeli olmaldr. filer ve
bakalar da byle hkmetmitir. Ancak, hadisin zhiri bu hkme muhalefet eder. nk yzne rt
sarktan, derisine demeyi nleyemez. Sarktlan rtnn mesafeli olmas art olsayd, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bunu belirtirdi."482

.[

] : 12

.
12. (1210)- Ftma Bintu'l-Mnzir anlatyor: "Biz, bir ksm kadnlar, ihraml iken, yanmzda Esm
Bintu Eb Bekr (radyallahu anhm) olduu halde, yzlerimizi skca rtyorduk" 483 [Muvatta, Hacc
16, (1, 328).]484
AIKLAMA:

481
482
483
Hadiste geen tahmr'i, rtme ile ilgili nans diyebileceimiz farkllklar ifde edebilmek iin "Skca rtmek" diye tercme ediyoruz.
484
479
480
Sahb olan Esma, Ebu Bekir'in kzdr. Ayrca Fatma'nn ve kocasnn da bykannesidir. Bir baka
rivayette, Fatma ilave eder: "...Esm, yzmz skca rtmemize mdhale etmezdi." Zrkn
mdahale etmeyiini: "nk bakasnn gzne kar, kadnn kendisini rtmesi cizdir" diye izah
eder ve ilve eder: "Sadece ciz deil, bilakis vcibdir de, yeter ki fitne olacan bilsin veya zann
hasl olsun veya erkek, kendisine lezzet kasdyla bakm bulunsun."
bnu'l-Mnzir, bu hadisi aklama sadedinde "Kadnn her eit dikili giysileri ve mesti giyebilecei,
yz hri ban ve salarn rtebilecei, yzn erkeklerin nazarndan koruyacak bir rty hafife
bandan sarktabilecei fakat skca saramayaca hususlarnda ulem -u kaydettiimiz Fatma
Bintu'l-Mnzir rivayeti hari- icma etmitir" der ve ilve eder: "Fatma Bintu'l-Mnzir'in rivayetinde
zikredilen skca rtme (tahmr) tbiri ile, sarktma suretiyle rtme (sedl) kasdedilmi olmas
muhtemeldir. Nitekim Hz. Aie de, kadnlarn yabanc erkeklere kar rtndn belirtir, ancak
"skca rtnme" (tahmir) tbiriyle deil, rtnme (sedl) tbiriyle ifade eder: "Biz (kadnlar) ihraml
olarak Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la beraber iken, binekliler bize urard. Onlar tam hizamza
gelince, herbirimiz cilbabn (rtsn) bandan yznn zerine sarktverirdi. Bizi getiler mi tekrar
kaldrrdk."
Yeri gelmiken hemen belirtelim ki, mam- zam hazretleri bu eit tearuz durumlarnda, hadisler
arasnda shhat ynyle tercihe messir zhir bir sebep yoksa, rvileri fakih olan hadisi tercih eder. 485
Hz. Aie (radyallahu anh)'nin kulland tbirlerin fkh inceliklerini en iyi bilen byk fakihlerden
biri olduu nazar- dikkate alnacak olursa, bnu'l-Mnzir'in pek isbetli bir yorum yapm olduu
anlalr.486

#

] : 13

: . : . : . .[

#
: .

.
:

.

: .

.
:

13. (1211)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a, ihrama
gir(ece)i zaman (ihram iin), keza ihramdan kt zaman da Kbe'yi tavaftan nce hll'i iin, iinde
misk bulunan srnme maddesini u iki elimle srdm." [Buhar, Hacc 18, 143, Libs 73, 89, 91;
Mslim, Hacc 31, 33, (1189); Muvatta, Hacc 17, (1, 328); Tirmiz, Hacc 77, (917); Ebu Dvud,
Mensik 11, (1745, 1746); Nes, Hacc, 41, (5, 136-141).]
Bir rivayette u ibare de var: "...Veda haccnda zerire denilen koku ile..."487
Bir baka rivayette: "...ihrama girmezden nce, sonra ihrama girerdi."
Bir dier rivayette: "...bulabildiim kokunun en iyisi ile banda ve sakalnda koku maddesinin
parltsn grnceye kadar (srerdim)."
Bir dier rivayette: "...Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ihraml iken (srlen) koku maddesinin sa
ayrmlarndaki parlaklna (u anda) bakyor gibiyim."
Bir rivayette u ziyade var: "bnu mer (radyallahu anhm) zeytinyayla yalanrd. Bunu brahim
(Neh)'ye zikretmitim, bana: "Pekl, u rivayeti ne yapacaksn: "Esved, Hz. Aie (radyallahu anh)'
den onun yle sylediini rivayet etti: "...(Srlen koku maddesinin sa ayrmlarndaki parlaklna
bakyor gibiyim."
Bir rivayette de u ziyade var: "...Bu, ihram(a girmezden nce srnd) koku idi."488
AIKLAMA:
Bu hususun anlalmas iin bak: 1, 489, 4.madde ve s. 502'de 3.madde ve devam.
487
Zerire:Muhtelif kokularn karmyla elde edilen bir tb eidi.
488
485
486
1- Daha nce kaydedilen hadislerin bir ksmnda getii zere, ihraml bir kimse, ihramdan kncaya
kadar koku srnemez. Kokulu sabun dahi kullanamaz.
2- Sadedinde olduumuz hadis, ihrama girmezden nce, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
bedenine, bahusus sa ve sakalna koku maddesi srldn belirtiyor. Hadisin rvisi olan Hz. Aie
(radyallahu anh) tb denilen kokulu srnme maddesini Reslullah'a kendi elleriyle srdn
belirtiyor. Hadisin bir vechinde, bu tb'i, bulabildii en gzel, en iyi maddeden setiini belirtirken,
sadedinde olduumuz vechinde bunun misk olduunu belirtiyor. Misk, bir nevi keinin gbeinden
elde edilen, en gzel, en pahal koku eididir.
3- Rivyet, u hususu da belirtmektedir: Hz. Aie hacc srasnda, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
ihramdan kar kmaz, yani eytan talamalar bitip, kurban kesilince, daha tavafa gidilmezden nce
koku srmtr.u halde bu rivayet koku yasann ne zaman balayp ne zaman bittiini ak ekilde
belirtmektedir: Bu yasak, hacc veya umre mddetiyle ilgili bir yasak deil, hacc ve umrenin ihram
nsk' ile alkal bir yasaktr: Koku srnmek, niyet edip ihram giyme anndan, salarn kesilip
ihramdan kma anna kadar devam eder.
4- bnu mer (radyallahu anhm)'in, zeytinya srm olmasyla ilgili ziyadeye gelince; bu ziyade
Buhr'nin 18. babnda geer. Burada bnu mer'in ihram giyecei srada tb deil, zeytinya srd
ifade edilmektedir. rihlerin belirttii zere, ihrama girmezden nce koku srnme meselesinde Hz.
Aie ile, bnu mer (radyallahu anhm ecman) arasnda ihtilf mevcuttur. Sadedinde olduumuz
hadiste Hz. Aie (radyallahu anh), kesin bir dille Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in ihrama
girmezden nce bedenine koku srdn, san, sakaln koku maddesi ile ovduunu ifade ediyor.
Hatta bu hususu ok iyi hatrladn, bu meselede zerre kadar phesi olmadn ifade iin:
"Srdm koku maddesinin Reslullah'n sa ayrmlarnda hasl ettii parlakla (u anda) bakyor
gibiyim" der. bnu mer (radyallahu anhm) ise, ihram ncesi srlen kokunun ihramdan sonra
devam etmemesi gereine inanmaktadr. Yani, ihram giymeye yakn, kokulu madde srlmelidir. bnu
mer de bu konuda kesin kanaat sahibidir. yle ki: "Koku srnmektense katrana bulanmay tercih
ederim" bile demitir. bnu mer (radyallahu anhm)'in bu meselede babas Hz. mer (radyallahu
anh)'e uyduu babasnn, ihraml zerinde, nceden intikal eden koku bulunmamas inancnda olduu
belirtilir. Tirmiz'nin bir rivayetinde (Hacc 114, (962) bnu mer, Hz. Peygamber'in ihraml iken,
tbsiz olduunu, zeytinya srndn rivayet eder. u halde bnu mer, ihraml iken zeytinyan
ho kukusu olmad ve bir de Reslullah'n srndn bildii iin srmtr. Mteakip hadis de
konuya aklk getirecektir.489
:
: 14

.
.
:

#
. .[
14. (1212)- Bir dier rivayette yle gelmitir: "nce koku srnp sonra ihrama giren kimse
hakknda soruldu. u cevab verdi: "Ben (tb srnerek) ihrama girip koku neretmeyi sevmem.
Katrana bulanmam bunu yapmaktan daha iyidir." Hz. Aie (radyallahu anh)'ye, bnu mer'in, bu
sz haber verilince: "Ben, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ihrama (girecei) srada tb srdm.
Bu halde hanmlarna urad. Sonra da ihrama girdi, koku nerediyordu" dedi. [Buhar, Gusl 14;
Mslim, Hacc 47, (1192); Nes, Hacc 42, (5, 139), Gusl 13, (1, 203).]490
AIKLAMA:
Bir nceki hadisin aklama ksmnda belirttiimiz zere, ihrama girecek kimsenin, ihramdan nce
kokulanmas ve dolaysyla ihramlnn koku neretmesi hususunda, Hz. Aie ile, Hz. bnu mer
(radyallahu anhm ecman) arasnda ihtilf mevcuttur ve her ikisi de birbirlerinin dncelerini
bilmektedirler. Yukarda, bnu mer'in gr Hz.Aie'ye haber verilince, onun grnde srar
489
490

ettiini grdk. Sad bnu Mansr'un, bnu mer'in olu Abdullah'tan kaydettii bir rivayet, Hz. Aie'
nin grn iiten bnu mer'in skt ettiini, kendi grnde srar etmediini ifade eder. Slim
bnu Abdillah, bnu mer'in de bu meselede Hz. Aie'nin hadisine dayanarak babasna ve dedesine
muhlefet ettiini belirtir.
Cumhr da, bunu esas alp, ihramdan nce kokulanmay mstehab addetmitir. Hanef mezhebi de bu
grtedir.
Mlikler, bnu mer'in grn esas alr ve Hz. Aie'nin hadisini yle te'vil ederler: "Rivayette
koku srndkten sonra Hz. Peygamber'in kadnlarna urad, sonra ihrama girdii belirtilir. Bu
uramadan kast cim'dr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) zevcelerinden herbirine uradka her
seferinde ykanmak deti idi. Bylece, srnd tb ykanm olmaktadr ki kokudan eser kalmaz."
Keza "Sa ayrmnda grlen tbin parlakl, ondan bki kalan renktir, ykannca kokusu gitmitir,
kokusu olmayan tb lekesidir" eklinde te'vil edilmitir.
Ulem bu konuda lehte, aleyhte deliller getirir, izahlar, te'viller yapar. Teferruata girmeyeceiz. Ancak
bu vesile ile hadiste gzken bir ka noktaya dikkat ekeceiz:
* Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevceleri, Reslullah'n hizmetine komulardr. Burada koku
srme hizmeti gzkmektedir.
* Mnsebet-i cinsiyede kadn ve erkein gzel koku srnmesi mstehabdr.
* Ashab'n bykleri bile, Reslullah'n baz snnetini, zevceleri kadar iyi bilememekte ve bu sebeple
aralarnda ihtilaf kmaktadr.
* Ulem, ounluk itibariyle, zevcelerinin daha iyi bilme durumunda olduu hususlarda -ihtilf vki
olursa- zevcelerinin rivyetini tercih etmitir, bu meselede olduu gibi.491

] : 15
#

.[
15. (1213)- Nes'nin kaydettii bir dier rivayette yle denir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
ihrama girmeyi arzu ettii zaman bulabildii en gzel yala yalanrd. yle ki, yan parlakln
banda ve sakalnda grrdm." (Rvi Hz. Aie'dir). [Nes, Hacc 42, (5, 139-140).]492

. [
] : 16

16. (1214)- Yine Nes'nin bir baka rivayetinde, Hz. Aie (radyallahu anh) yle buyurmutur:
"Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ihrama girecei zaman ihram iin, eytan talamasn
yaptktan sonra ve Beytullah'a yapaca tavaf (- ziyaret)ten nce ihramdan knca da hll'i (ihramsz
hli) iin tbini srdm." [Nes, Hacc 41, (5, 137).]493
AIKLAMA
:1218 numaral hadiste yaplmtr.494
: 17
.
] [

. :
.

.
17. (1215)- Bir dier rivayette yle denir: "Reslullah'n tb'i (srd koku) sizin u tbinize
benzemez." Yani (sizin kullandnz tb), uzun mddet koku neretmeye devam etmez, demektir.
[Nes, Hacc 41, (5, 137).]495
494
495
491
492
493
AIKLAMA:
Bu rivayet de Hz. Aie'ye aittir. Btn iinde yledir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
ihramsz iken de, ihrama girecei zaman da tbini srdm. Sizin bu tbiniz onun tbine benzemez." Hz.
Aie bu sz ile, "(Sizin tbinizin) beks yoktur (kokusu devam etmez)" demek istemitir.
Sind bu ifadeyi yle aklar: "hrama girmezden nce kullandnz tbin kokusu, ihramdan sonra
devam etmez, hemen kaybolur. Halbuki Reslullah (aleyhissaltu vesselm) en iyi kokudan kullanrd
ve ihramdan sonra da koku neretmeye devam ederdi." Sind bu te'vili Hz. Aie'den gelen dier
rivayetlerin ruhuna uygun olarak yaptn belirtir. Aksi takdirde: "Hz. Peygamber'in kulland tbin
kokusu devam etmezdi" eklinde te'vil dahi mmkndr.496
] : 18

. .[

#

.

.

18. (1216)- Hz.Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Biz Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile (hacc ve
umre iin ihrama girip) Mekke'ye giderdik. hram srasnda alnlarmza skk denen bir tb srerdik.
Birimiz terleyecek olsa, yzne akard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunu grd halde (bize)
onu(n srlmesini) yasaklamazd." [Ebu Dvud, Mensik 32, (1830).]497
AIKLAMA:
1- Hadiste geen skk, Lisnu'l-Arab'a gre bir tb eididir. Misk ve rmek kokularnn
kartrlmasyla elde edilir. Baka eit tbe kartrlarak kullanlr.
2- Bu rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n skk denen tbi ihraml iken hanmlarnn
srndklerini grd halde sesini karmad ifde edilmektedir. Reslullah'n grd eye skt
buyurmas takrr snnet addedilir ve bu, skt edilen eyin Reslullah tarafndan kabul edildiine
delil saylr.
Ahmed bnu Hanbel'in bir rivayetinde de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ihraml iken koku
maddesiyle kaynatlmam saf zeytinya ile yaland rivayet edilmitir. Bu rivayette, ihraml iken
saf zeytinya ile yalanlabileceine dair delil karlmtr. 1211 numaral hadiste akladmz Hz.
Aie ile Hz. bnu mer ihtilfnn asl, bir kere daha grlyor ki, Reslullah'tan grlen farkl
tatbikata dayanmaktadr.
3- Yanl anlalmamas iin tekrar belirtelim, Hz. Aie'nin belirttii skk srme ii, ihrama girmezden
nce cereyan etmitir. Ebu Dvud, Hz. Aie'nin bu hadisini ihramdan sonra da devam eden kokunun
nceden srlebileceine delil yapmak kasdyla kaydetmitir. hram srasnda kadn ve erkek hi
kimseye koku srmenin hell olmad hususunda ulem ihtilaf etmez, icma eder. Ancak zeytinya
tb deildir, kokusu iin srlmez, baka maksadla srlr. Bu sebeple sa ve sakal hari
zeytinyann, ihraml iken srlmesi ciz addedilmitir.498
]
.
.

.

:
. .[


498
496
497
19
:

19. (1217)- Salt bnu Zbeyd (rahimehullah), ailesinin baz fertlerinden naklen unu rivayet etmitir:
"Hz. mer (radyallahu anh) ecere nm mevkide iken, bir tb kokusu hissetti.
"Bu koku kimden geliyor?" diye sordu: Kesr bnu's-Salt:
"Bendendir, (samn dalmamas iin) srndm ve tra olmamaya karar verdim" dedi. Hz. mer
(radyallahu anh):
"Su birikintilerinden birine git, ban koku gidinceye kadar ovutur!" diye emretti. Kesir bnu's-Salt
yle yapt." [Muvatta, Hacc 20, (1, 329).]499
21

]

:

.

!

:
:
:

.[ :
. : .
20.(1218)- Muvatta'nn bir dier rivayeti, Eslem Mevl mer'den: "mer (radyallahu anh), bir tb
kokusu hissetmiti.
"Bu koku kimden?" diye sordu. Muviye bnu Eb Sfyan (radyallahu anh):
"Ey m'minlerin emri! Bendendir!" diye cevap verdi. (Hz. mer kzgn bir eda ile):
"Allah Allah! Senden mi?" diye kt. Hz. Muviye:
"Bana mm Habibe srd, ey m'minlerin emri!" (diye zr) beyan etti. Hz. mer:
"Allah akna geri dn ve u srdn eyi yka!" diye emretti." [Muvatta, Hacc 19.]500
AIKLAMA:
1- Yukardaki iki rivayet, birbirine ziyadesiyle benzerlik arzeden iki ayr hdiseyi anlatmaktadr.
Sana koku sac bir madde srd iin Hz. mer'in mdahalesine mruz kalan ahs, birinci
hadiste Kesr bnu's-Salt, ikinci hadiste ise Muaviye bnu Eb Sfyan (radyallahu anhm)'dr.
2- Hz. mer'in kokuyu hissettii yer ecere'dir. Zlhuleyfe'de, Esma Bintu Muhammed bni Eb
Bekr'in doum yapt yerdir. Medine'ye alt mil mesafededir. Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) Mekke'ye giderken, Medine'den oraya gelir, ihrama orada girerdi.
3- Su birikintisi diye tercme ettiimiz erbet'i mam Mlik hurmann dibindeki ukurluk diye trif
eder. Dier aklamalardan, suyun birikmesi iin, aalarn etrafnda, hlen tekil edilen havuzlama
ukurlar olduu anlalyor.
4- kinci rivayetin bir baka vechinde, Hz. mer (radyallahu anh)'in Hz. Muviye'ye fkelendii
kaydedilir. rihler, Hz. mer'in, Hz. Muviye'yi refaha dknlkle itham edip Arab'n Kisras diye
isimlendirdiini belirtirler.
5- bnu Eb eybe'nin rivayetinde: "...Herkes ihramn giyince, Hz. mer bir tb kokusu hissetti ve:
"Bu kimdendir?" diye sordu..." denir. "Bendendir ey m'minlerin emri!" diyen, bu rivayette Ber bnu
zib'tir.6- Bu rivayetler, Hz.mer'in ihramlya hibir surette kokuyu ciz grmeyen fetvasn
aksettirmektedir. Zrkn, bu meselede -az yukarda kaydettiimiz, Hz. Aie ile olan ihtilfa parmak
basarak der ki: "Hz. mer, ihrama girecek kimsenin, nceden koku srnm olmasn, bu kadar
byk sahbi ve tbiin huzurunda reddettii halde, onlardan hibiri ona itiraz etmedi. u halde bu
durum, Hz. Aie'nin buna muhalif rivayetin te'vil edilmesi gerektiine en kuvvetli bir delildir."501
] . 21
:

. .[
501
499
500
21. (1219)- bnu mer (radyallahu anhm)'den anlatldna gre: "hraml iken Cuhfe'de lm olan
olu Vkid'i kefenlemi, bu arada ban ve yzn rttkten sonra yle demitir: "Eer ihraml
olmasaydk, cenzeye tb de srerdik." [Muvatta, Hacc 14, (1, 327).]502
AIKLAMA:
Bu rivayet, ihraml iken kokulu nesneye deilmemesi gereine bir delil olduu gibi, ihram srasnda
len kimsenin normal ekilde kefenlenmesi gereine de delil olmaktadr. Zra, ihraml halde, len
olunun ban ve yzn rtmtr. Halbuki, ihramlnn ba ve yz aktr. hraml koku srnmez,
ama cenazeye mtad zere srlmelidir. bnu mer (radyallahu anh) olunun cenazesine srmyor,
fakat zrn beyan ediyor: Tekfine katlan hepimiz ihramlyz, ihraml olanlarn kokuya dememeleri
gerekir, byle olmasaydk, ihraml iken lm bulunan cenazeye mutad zere koku da srerdik."
Bu hadiste, mam- zam, mam Mlik ve Evz Sahiheyn'de kaydedilen bir bnu Abbs (radyallahu
anhm) rivayetine cevap bulurlar: "hraml bir kimseyi, devesi srtndan atarak lmne sebep
olmutu. Durum Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a intikal ettirilince:
Onu ykayn, kefenleyin, sakn ban rtmeyin ve koku da yaklatrmayn. Zra o, (kyamet gn)
telbiye getirerek diriltilecektir" buyurdu.
mam afi, Ahmed bnu Hanbel, shk bnu Rhuye ve Zhirler, bu sonuncu rivayetten hareketle,
ihraml iken len bir kimsenin, ldkten sonra da ihraml saylacan sylerler. Hadiste ifade edilen:
"Ban rtmeyin, koku da srmeyin" emri bunu ifade eder. Hatta, hadisin baz vecihlerinde "iki para
ierisine kefenleyin" ziydesi de vardr. Yani, kefeni de, ihram gibi iki paradan ibaret olmaldr.
Bu gre katlmayan limler (Mlik, Ebu Hanife..) ihram halinde len kimseye ihramsz gibi
mumele yaplmas gerektiini sylerler. Onlara gre ihram, dier ibadetler gibi bir ibadettir. Namaz,
oru vs. ibadetler lmle iptal olduu gibi, bu da lmle iptal olur. lmle ihram devam edecek olsa,
cenazesinin tavaf ettirilmesi ve dier mensikin de tamamlattrlmas gerekirdi. Halbuki hibir lim
bunu sylememitir.
Ayrca bnu Abbas (radyallahu anhm) hadisi, hadiste geen ahsla ilgili husus bir hkm ifade
etmektedir. Onu umumletirmek mmkn deildir. nk Hz. Peygamber, "Zra o telbiye getirerek
diriltilecek" buyurmutur... Halbuki, ehidlerle ilgili hkm ifde edilirken tahsis deil ta'mim ifade
eden bir slub kullanlmtr: "ehid (kyamet gn), yarasndan kan akyor olduu halde dirilir." Bu
mlhazaya gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "hraml halde len kimse kyamet gn telbiye
getirerek dirilir" buyurmu olsayd hkm umumiyet kazanm olacakt.503

] : 22
.

:

. .[ #
22. (1220)- Nfi anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) ihram giyerek Mekke'ye mteveccihen
yola kt zaman, gzel kokusu olmayan bir ya ile yalanrd. Sonra Zlhuleyfe mecsidine gelir,
orada (ihram iin iki rek'at) namaz klar, sonra hayvanna binerdi. Devesi (ayaa kalkp) onu
dorultunca telbiyeye balar ve yle derdi: "Ben Reslullah'n byle yaptn grdm." [Buhar,
Hacc 28; Muvatta, Hacc 32, (1, 333).]504
AIKLAMA:

504
502
503
Burada ihram, telbiye getirmek mnasna gelir. bnu mer, ihramn giydikten sonra klnmas snnet
olan iki rek'at ihram namazn klnca hemen telbiyeye balamyor, devesine binip, devesi ayaa
kalknca, tam binme halini aldktan sonra telbiyeye balyor. Szgelimi ayan atarken veya, deve
kalkarken deil, tam binmi vaziyete geince telbiyeyi getiriyor. Bylece ihram yasaklar fiilen
balatlm oluyor.505

.

.[
] : 23
.
23. (1221)- Tirmiz'nin bir rivayetinde yle denir: "(bnu mer) reyhanlanmam bir yala
yalanrd." Yani kokulandrlmam. [Tirmiz, Hacc 114, (962); bnu Mce, Mensik 88, (3083).]506
AIKLAMA:
Hadiste geen mukattat, reyhanla kaynatlmak suretiyle koku sindirilmi demektir. bnu mer
(radyallahu anhm) ihramlnn mutlak surette kokudan uzak kalmas kanaatinde olduu iin, ihram
ncesi yalanrken kokulu klnmam, tabi yala yalanmtr. Bu te'vili esas alanlarn ihram giydii
takdirde izi devam ederek koku salmay srdrecek olan kokulu krem kullanmamas gerekir.
Haneflerin ihram ncesi kokulanmay mstehab addettiklerini bir kere daha hatrlatalm.507
] : 24

. .[

24. (1222)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "hraml reyhan koklayabilir, aynaya
bakabilir. Yedii zeytinya ve tereya ile tedvi olabilir." [Buhar, Hacc 18, (Bab balnda, senetsiz
olarak kaydetmitir).]508
AIKLAMA:
hramlnn reyhan koklamas ihtilfl bir mevzudur. Sadedinde olduumuz rivayetde bnu Abbs
(radyallahu anhm)'n bunda bir beis grmedii ifade ediliyor. Ancak, shk da mbah derken,
Ahmed bnu Hanbel, tevakkuf etmi, afi hazretleri haramdr demi, mam Mlik ve Eb Hanife
(rahimehumullah) "mekruh" addetmilerdir.
Aynaya bakma hususunda Sevr'nin Cmi'inde kaydedilen rivayete gre bnu Abbs "Muhrim olann
aynaya bakmasnda bir beis yoktur" demitir. Kasm bnu Muhammed'den gelen rivayette mekruh
addedilmitir.
Eb Bekir bnu Eb eybe'nin kaydettii rivayette bnu Abbs,
"Muhrim yedii ey ile tedavi olur" demitir. Bir baka rivayette ise: "Muhrimin eli veya ayaklar
atlayacak olursa, zeytinya veya tereya srebilir" demitir.
Bu ifadede Mchid'in: "Tereya ve zeytinya ile tedavi olamaz, aksi halde dem (koyun kurban
etmesi) gerekir" eklindeki grne cevap verilmi olmaktadr.509

:
.
.

: 25

.
:

508
509
505
506
507

:
.

.
:

:
: . .[ # :
. .
.

25. (1223)- Abdullah bnu Huneyn anlatyor: "bnu Abbas ile Misver bnu Mahreme (radyallahu
anhm) Ebv'da ihtilf ettiler. bnu Abbas: "Muhrim ban ykar" dedi. Misver ise: "Hayr,
ykayamaz!" dedi. bnu Abbs, beni Ebu Eyyb el-Ensr (radyallahu anh)'ye gnderdi. Ben onu iki
direk arasna gerilmi bir perde gerisinde ykanyor buldum. Kendisine selam verdim.
"Kim o?" dedi.
"Abdullah bnu Huneyn'im. Beni, size bnu Abbas gnderdi. Sizden, ihraml iken Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n ban nasl ykadn soruyor" dedim. Bunun zerine Eb Eyyb
(radyallahu anh) elini perde (ipinin) zerine koyup aa doru bast ve ba grnd. zerine su
dken birisine: "Dk!" dedi. O da dkt. Ebu Eyyub (radyallahu anh) ban elleriyle ileri geri
ovalayp:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' byle yapar grdm" dedi." [Buhar, Cezu's-Sayd 14; Mslim,
Hacc 91, (1205); Muvatta, Hacc 4, (1, 323); Ebu Dvud, Mensik 38, (1840); Nes, Hacc 27, (5, 128129); bnu Mce, Mensik 22, (2934).]
Muvatta dndaki rivayetlerde u ziyade mevcuttur: "Misver, bnu Abbs'a unu syledi: "Seninle bir
daha mnakaa etmiyeceim (ne dersen kablm)."510
AIKLAMA:
1- Buhar bu hadisi, "Muhrimin ykanmas" adl bir babta kaydeder. Ykanma ile ferahlk, paklk ve
cenbetten temizlenmek gibi eitli maksatlarla yaplan ykanmalarn hepsini kasteder. Muhrimin
cenbetten temizlenmek iin ykanmas gereinde ulem icma eder. Baka maksatlarla yaplacak
ykanmalarda ihtilf edilmitir.
mam Mlik, muhrimin su ile ban rtmesini mekruh addetmitir. Nitekim Muvatta'da, bnu mer
(radyallahu anhm)'in ihraml iken sadece ihtilm halinde ykand rivayet edilmitir.
bnu Abbas: "Muhrim hamama gider, trna krlrsa koparp atar" demitir.
Hasan Basri ve At da ykanmay mekruh addetmitir.
Hz. Aie ban veya vcudunu kamakta beis grmemitir.
2- Ban ykanp ykanmamas ihtilaf, daha ziyade san dklme ihtimalinden domaktadr. nk,
ba ykanrken parmaklarla kamak gerekmektedir.
Halbuki ihramlnn vcudundan kl yolunmas yasaktr. Yukarda kaydettiimiz ihtilflar bu temel
espriden kaynaklanr.
Abdullah bnu Huneyn, Ebu Eyyub'e "ban ykanp ykanmadn" sormak zere geldii halde,
soruyu biraz deitirerek: "Ba nasl ykanr?" diye sormutur. Zra Ebu Eyyub hazretlerini ykanr
vaziyette bulunca, soruyu "Ba ykanr m?" eklinde sormann mnas kalmamtr. Fetnet eseri
olarak, san yolunma ihtimalini asgarye drecek bir tarzda m ykandn anlamay tercih etmi,
bu maksadla "hraml iken Reslullah ban nasl ykard?" diye sormutur. Ebu Eyyb (radyallahu
anh) ellerini bandan ileri geri kaydrarak ovalam ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ihraml
iken, normal bir ykayla ba ykadn ifade etmitir.
3- Bu rivayet, bir ksm meselelerde Ashab'n kendi aralarnda mnkaa ettiklerini gsterdii gibi,
mnakaa dablarn da gstermektedir. Meseleyi, nassa bavurarak tahkik ediyorlar, nass ortaya
knca kendi fikirlerinden vazgeiyorlar.
4- Misver (radyallahu anh)'in, bnu Abbs'a: "Seninle artk bir daha mnakaa etmeyeceim" demesi,
birbirlerinin faziletini kabuldeki mmtaz ahlklarn gstermesi bakmndan mnidardr. Bu sz, bnu
510
Abbs (radyallahu anhm)'n fikh meselelerde de stnln, nassa dayanmay esas aldn
gsterir.
5- Ebu Eyyb'tan aklayc haberi getiren tek kiidir: Abdullah bnu Huneyn. u halde Misver
(radyallahu anh), haber-i vahidi, hem de Tbiin'den olan bir kimsenin haber-i vhidini kabul etmi
olmaktadr ki, bu, Ashab'n haber-i vhidle amel etmelerine de bir delil olmaktadr.
6- Ashab'tan birinin sz, dierini balayc deildir. Bu sebeple mnkaa edilebiliyor ve tahkike
bavurabiliyorlar. bnu Abdilberr demitir ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n:

" Ashabm gkteki yldzlar gibidir, hangisine uysanz doru yolda olursunuz"
szndeki
iktid ile fetvalarna uymak kastedilmi olsayd, bnu Abbs (radyallahu anhm) iddiasna hccet
aramaya ihtiya duymaz, bilakis Misver'e: "Ben yldzm, sen de yldzsn, bizden sonrakiler
hangimize uyarlarsa bu onlar iin yeterlidir" derdi. yle ise o hadisin mnas, ehl-i ilimden el-Mzen
ve bakasnn da syledii zere, "Ashab nakil meselesinde yldz gibidir" demektir, nk hepsi
udl'dr.
7- Hadiste, ykanrken perde ekmenin gereine, temizlenmede yardm istemenin cevazna delil var.
8- Keza tahret halinde selam alp verme, konuma caizdir.
9- Muhrimin ykanmas cizdir, san bol su ile doyurmas, yolunmasndan emin olduu takdirde
ovalamas caizdir. Hatta, Kurtub, bu hadisten hareketle, ykanrken ba ovmann vcib olduuna
hkmetmitir. Der ki: "Eer ovmadan ykanmak tamam olsayd muhrimin bunu terketmeye daha ok
hakk olurdu, ovmada mahzur aktr (sa yolunmas)."
Kurtub, "Abdest srasnda mstehab olan sakal tylerinin arasndan parmaklarn geirilmesi
(hilalleme), ihraml iin de mstehabln devam ettirir" diyerek afilerden bazlarnn, - yolunma
endiesiyle - "hraml, abdest alrken sakaln hilallemez, mekruhtur" szn de reddetmi olmaktadr.
Kurtub, bu hkmnde de sadedinde olduumuz hadise dayanr ve der ki: "Bataki tyleri ovmakla,
sakaldaki tyleri ovmak arasnda fark yoktur...".511
. 26
. .[ #
]

. #

26. (1224)- Hrice bnu Zeyd, babas Zeyd (radyallahu anh)'den naklediyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) ihrama girmek in soyundu ve ykand." [Tirmiz, Hacc 16, (830).]Rezin de
u rivayeti kaydetti:"Aleyhussalatu vesselam, ihramn giymek, Kabeyi tavaf etmek ve Arafat'da vakfe
ii ykand"512
AIKLAMA:
1- Aliyyu'l-Kr, "soyunma"y, "dikili elbiselerini karp izr ve ridsna brnd" diye aklar.
2- Bu hadis, ihrama girecek kimsenin, ihramdan nce ykanmasnn mstehab olduuna delil olmutur.
Ulem ounlukla byle hkmetmitir. Vcibtir diyen de olmutur.513
. .[
] : 27
:
.

27. (1225)- Nfi anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) ihrama girmezden nce ihram iin,
Mekke'ye girmek iin, Arafat'ta vakfe iin ykanrd." [Muvatta, Hacc 3, (1, 322); Buhar, Hacc 38.]
Bir rivayette u ziyade vardr: "hrama girdi mi, ban sadece ihtilm olduu zaman ykard."514
513
514
511
512
AIKLAMA:
Snnete ballyla mehur bnu mer (radyallahu anhm)'in hacc ve umre ile alkal olarak
yerde ykand belirtilmektedir:
1- hrama girmezden nce, dikili elbiseleri karnca, izr ve ridasn giymek iin ykanyor,
2- Mekke'ye girmezden nce. Buhar'nin bu rivayetinde: "Harem'in en yakn yerine geldii zaman
telbiyeyi brakr, Zu-Tuv nam mevkide geceler, sonra orada sabah namazn klar ve ykanrd. Sonra:
"Reslullah byle yapmt" derdi."diye bu hususa aklk getirilir.
3- Arafat'ta vakfe iin: Bu ykanmay arefe akam yaptn Muvatta'daki rivayet tasrih eder.515
. 28
]
. .[
#
. #
28. (1226)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ykand
su ile salarn (dalmayacak ekilde) tarayp nizama soktu." [Ebu Dvud, Mensik 12,(1747, 1748)
Nes, Hacc 40, (5, 136); Buhr, Hacc 19; Mslim 21, (1184); bnu Mce, Mensik 72, (3047).]516
AIKLAMA:
1- Telbid: Saa husus ekilde hazrlanm yapkan bir eyler srerek salarn birbirine yapmasn
salamak, dzene koymak demektir. Telbid yaplnca toz topran, baz haerelerin salar arasna
nfuz etmesi ve san fazlaca kabarp dalmas nlenmi olmaktadr. Rivayet, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n salarna telbid yaptrarak ihrama girdiini belirtmektedir.
2- Rivayette geen
kelimesi
eklinde de gelmitir. Yani gasl olursa ykanmak iin
husus surette hazrlanm su mnasna gelir. Asel ise "bal" demektir. u halde salar yaptrmak iin,
sa kremi yerine o devirde bal srlm olmas mevzubahistir. Bu hususta rihler aklama
sunmazlar.517
. .[ ] : 29
29. (1227)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "hraml kimse hamama girer." [Buhar,
Cezu's-Sayd 14 (Tercme bab bal olarak, senedsiz ekilde) kaydedilmitir.]518
AIKLAMA:
1- Buhar, bu rivayeti,
"Muhrim hamama girer..." diye msbet bir mnada
kaydederken, Teysir, yukarda grld zere cmlenin bana getirerek mnay nefy (olumsuz)
yapmtr. Hata olduu ak.
2- Bu rivayet Buhar'de muallak ise de Beyhak ve Drekutn'de mevsul olarak gelmitir. Hadisin bir
baka vechi bnu Abbas'n Cuhfe'de ihraml iken hamama gittiini ve: "(Temizlenin) Allah sizin
kirinize itibar edecek deildir" dediini belirtir. Keza bir baka rivayette de: "Muhrim hamama gider,
gerekirse diini eker, krlacak olursa trnan atar... Ez verici eyleri atn, size eza veren eyler
Allah'n iine yaramaz" buyurmutur.519

518
519
515
516
517

. [ #
]
: 31
: . :

.
: .

30. (1228)-Yine bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ihraml iken hacamat oldu (kan aldrd)." [Buhar, Cezu's-Sayd 11, Tbb 12, 15; Mslim, Hacc 88.,
(1203); Ebu Davud, Mensik 36, (1835-1836); Tirmiz, Hacc 22, (839); Nes, Hacc 92, (5, 193); bnu
Mce, Mensik 87, (3081).] Bu metin Sahiheyn'in metnidir.
Buhar merhumun bir dier rivayetinde: "[Reslullah (aleyhissaltu vesselm)] orulu iken hacamat
oldu" denir. Yine Buhar'nin bir dier rivayetinde: "[Reslullah (aleyhissaltu vesselm)] ihraml iken
ektii ar sebebiyle bandan hacamat oldu" denir.
Bir dier rivayette: "akka denen (bann n ksmndaki) bir ar sebebiye, Lahyu Cemel adnda
Mekke yolu zerindeki bir su banda, bann ortasndan hacamat oldu" denir.520
AIKLAMA:
eitli vecihlerde gelmi olan bu rivayetten u hkmler karlmtr:
1- Nevev der ki: Muhrim, zaruret olmakszn hacamat olmak ister de, bu i san kesilmesini
gerektirirse, san kesilmesi sebebiyle bu haramdr. Sa kesilmesini gerektirmezse Cumhur'a gre
cizdir. mam Mlik mekruh demitir.
Hasan Basr: "Sa kesilmese de fidye demek gerekir, ancak zaruret icab hacamat olmu ise, sa
kesilmesi de caizdir, fakat fidye gerekir" der.
2- Bu hadisle, sa kesme ve koku srnme gibi ihram yasana yer vermeyen kan aldrma, yara ama,
damar kesme, di ektirme vs. tedavilerinin hepsinin ciz olduu istidll edilmitir. Bu tedavilerin
hibiri sebebiyle fidye de gerekmez.521
.[ #
]
: 31
.
.
.
31. (1229)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ihraml iken
ayann srtndan ektii bir ar sebebiyle hacamat oldu." [Ebu Dvud, Mensik 36, (1837); Nes,
Hacc 94, (5, 194).]
Nes'nin rivayetinde "...Maruz kald incinme sebebiyle (ayann srtndan hacamat oldu)"
denmitir.522
.[
] : 32
.
32. (1230)- Nfi anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) dedi ki: "hraml kimse kanlmaz bir
sebepten dolay mecbur kalmadka hacamat olamaz." [Muvatta, Hacc 75, (1, 350).]523
AIKLAMA:
Grld zere, bnu mer de, san dklmesine mncer olacak hacamat, "zaruret olmakszn"
haram addeder. Kl dklmeyecek bir yerde olursa, ayak gibi, ulema ciz derken bnu mer mekruh
522
523
520
521
addeder. mam Mlik de zaruret olmadka kan aldrmay mekruh addetmitir. nk bu, muhrimi
zayf drecektir. Ayn mlahaza ile hacnn arafe gn oru tutmasn da mekruh addeder.524
. 33

]
.[ #

. .
33. (1231)- Nbeyh bnu Vehb (rahimehullah) anlatyor: "mer bnu Ubeydillah bni Ma'mer, ihraml
iken gznden hastaland. Bunun zerine gzlerine srme ekmek istedi. Ancak Ebn bnu Osman
onu bundan men etti ve gzlerine sabr basmasn tavsiye etti. lveten: Hz. Osman (radyallahu
anh)'n Reslullah'n byle yaptn rivayet ettiini syledi." [Mslim, Hacc 89, (1204); Ebu Dvud,
Mensik 37, (1838); Tirmiz, Hacc 106, (952); Nes, Hacc 45, (5, 143).]
Ebu Dvud'un rivayetinde u ziyade var: "Ebn hacc emri idi."525
AIKLAMA:
Sabr, tb olarak kullanlmayan bir tedavi maddesidir. Bu sebeple ihramlnn kullanmasna ruhsat
verilmitir. Srmeye gelince, ierisinde koku maddesi yoksa, "Onun da kullanlmas caizdir"
denmitir. fi hazretleri: "Srme, bana gre, kadnlar iin erkeklere nazaran daha ziyde mekruhtur,
ancak gerek beriki ve gerekse teki hakknda fidyeye hkmedildiini bilmiyorum" der.
Muhrimin srme (kohl) kullanmasnda Ebu Hanife ve ashab, Sfyan- Sevri, Ahmed, shak bir beis
grmezler. Ancak ismid denen srmeyi Sfyn ve shak mekruh addederler.526
. .[
] . 34
34. (1232)- bnu mer (radyallahu anhm)'den rivayet edilmitir ki, ihraml iken, gzne gelen bir
rahatszlk sebebiyle aynaya bakmtr. [Muvatta, Hacc 93, (1, 358.]527
AIKLAMA:
bnu mer (radyallahu anhm) gzne gelen bir ar sebebiyle aynaya bakm olmaktadr.
Sslenmek, san dzeltmek, tereffhte bulunmak gibi gayr- zarur bir maksada mebn bak
szkonusu deildir. mam Mlik, bu rivayetten hareketle zarr bir maksadla muhrimin aynaya
bakabileceini sylemi ise de, zarr olmakszn bakmay mekruh addetmitir. "nk der, sann
dankln grp dzeltmeye kalkar."528
.[ #
] : 35
: .

: .

: :
. #

Meymune validemizle (radyallahu anh) ihraml iken tezevvc buyurdular." [Buhar, Cezu's-Sayd
527
528
524
525
526
12, Mezi 43, Nikh 30; Mslim, Nikh 46, (1410); Ebu Dvud, Menasik 39, (1844, 1845); Tirmiz,
Hacc 24, (842); Nes, Hacc 90, (1, 191, 192).]
Buhr'nin bir rivayetinde u ziyde var: "Umret'lkaz srasnda, ihramsz olarak Meymne ile
gerdek yapt. Meymne Seref'te vefat etti."
Ebu Dvud der ki: bnu Mseyyeb demitir ki: "ihraml iken Reslullah'n Meymne ile evlenmesi
meselesinde bnu Abbs (radyallahu anhm) vehme dmtr."
Nes'ye ait bir baka rivayette: "hraml iken Reslullah (aleyhissaltu vesselm) evlendi" denir.
Meymne ile evlendii zikredilmez.529
AIKLAMA:
1- hraml iken nikhlanma bahsi ihtilfl bir mevzudur. Bu hadisi esas alan bir ksm ulem, ihraml
kimsenin nikh akdi yapmasnda bir beis grmez. Ancak, derler, ihramdan kmadka, cins
mnsebette bulunamaz." Ebu Hanife, Ebu Yusuf, mam Muhammed, Hammd bnu Eb Sleyman,
krime, Mesrk, Neh, Sevr, At vs. bazlar (rahimehumullah) bu grtedir.
2- Cumhr, Mslim'in kaydettii Ebn bnu Osman'n Hz. Osman'dan yapt bir rivayete -ki 1237
numarada gelecek- dayanarak ihraml bir kimsenin nikhlanamayacana, bakalarn da nikh
edemiyeceine hkmetmilerdir. afi, Mlik, Ahmed, Evz, shak, Leys, Said bnu'l-Mseyyeb,
Slim, Kasm, Sleyman bnu Yesr vs. bu grtedir. Ashab'tan Hz. Ali ve Hz.mer de bu
grtedir. Bunlara gre ihramlnn kendisi veya bakas iin yapaca nikh batldr, dnr bile
gnderemez. Ashb'tan Ebu Rfi ile, yukarda ad geen Meymne validemizden (radyallahu
anhm) gelen rivayetlerde, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) Meymne (radyallahu anh) ile
evlendii zaman ihramsz idi. sd'l-Gbe'de kaydedilen bir rivayette, Hz. Peygamber umretu'lkaza
srasnda gn Mekke'de kalnca, Mekkeliler'e dn ziyafeti teklif eder, kabul etmezler. Reslullah
oradan ayrlp, dnte Seref'e gelir, orada Meymne ile gerdek yapar.
hraml iken nikh caizdir diyenlerle caiz deildir diyenler, lehte deliller ileri srerken, mukabil tarafn
delillerini de cerhetme hussunda aklamalar getirirler. Biz burada teferruata girmiyeceiz. Her iki
tarafn dayand rivayetler, mteakiben gelecek.530

] : 36
#
: . .[
36. (1234)- Eb Rfi' (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ihramsz iken
Meymne (radyallahu anh) ile evlendi. hramsz olduu halde onunla gerdek yapt. kisinin
evlenmesinde aralarnda ben elilik yapmtm." [Tirmiz, Hacc 23, (841).]531
.[
] : 37
#
:
. : .

.

: .

. :
37. (1235)- Meymne (radyallahu anh) anlatyor: "Her ikimiz de Seref'te ihramsz iken, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) benimle evlendi." [Mslim, Nikh 48, (1411); Ebu Dvud, Mensik 39,
(1843); Tirmiz, Hacc 24, (845).] Bu metin Ebu Dvud'dakidir.
Mslim'de yle denmitir: "Kendisi ihramsz olduu halde O'nunla (Meymne) evlendi, Rvi -ki
Yezd bnu'l-Esamm'dr- der ki: "Meymne hem benim teyzemdi, hem de bnu Abbs'n teyzesi idi."

531
529
530
Tirmiz'de u ziyade vardr: "Meymne (radyallahu anh) ile gerdek yaptnda ihramsz idi.
Meymne Seref'te ld. Onu, Reslullah'n kendisiyle gerdek yapt adrda defnettik.532

] :
38
. .[ #

38. (1236)- Sleymn bnu Yesr anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), azadls Ebu Rfi'yi
Ensr'dan bir bakasyla birlikte (Meymne'ye) gnderdi. Onlar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'
Meymne bintu'l-Hris (radyallahu anh) ile evlendirdiler. (O vakit) Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) henz Medine'de idi (ve umretu'lkaza iin yola) kmamt." [Muvatta, Hacc 69, (1,
348).]533
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Ebu Rfi' ile gnderdii ikinci ahs, bnu Sa'd'n belirttii zere
Evs bnu Havl'dir. Bunlarn evlendirmesinden maksat Reslullah adna istemeleridir.Baz rivayette,
Meymne (radyallahu anh) meselesini, Abbas bnu Abdilmuttalib'e havle eder, evlendirme iini o
tamamlar.534
.[
:# ] : 39
.
39. (1237)- Hz. Osman (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki: "hraml ne evlenir, ne evlendirir, ne de dnr gnderir." [Mslim, Nikh 41, (1409); Muvatta,
Hacc 70, (1, 348, 349); Ebu Dvud, Mensik 37, (1841); Tirmiz, Hacc 23, (840); Nes, Hacc 91, (5,
192).]535

: ] : 41
. [
40. (1238)- Nfi anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) yle hkmetmitir: "hraml evlenmez,
evlendirmez, ne kendisi iin kz ister, ne de bakas iin." [Muvatta, Hacc 72, (1, 349).]536
. 41
. .[
]
41. (1239)- Ebu Gatafn el-Mrr'nin anlattna gre, babas Tarf, ihraml iken bir kadnla evlenme
ise de Hz. mer (radyallahu anh) bu nikh reddetmitir. [Muvatta, Hacc 71, (1, 349).]537

#
] : 42

#

534
535
536
537
532
533
: .

.
#

!
:

: . : . .[

:

.

: . :

:#
.

42. (1240)- Ebu Katde (radyallahu anh) anlatyor: "Hudeybiye Sulhu yapld sene, bir gn
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ashabndan bir grupla birlikte, Mekke yolu zerinde bir yerde
oturuyordum. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bizden ileride (konaklam) idi. Ben hri herkes
ihramlyd. Halk vah bir eek grd, ben o srada meguldm, ayakkabm tamir ediyordum.
Grdklerinden beni haberdar etmediler, onu kendiliimden grm olmam istiyorlard. Bir ara
aralarnda bir glme oldu. Birden etrafma bakndm (ve bu esnada) hayvan grdm. Hemen
(Cerde adndaki) atma gidip eerledim ve bindim. (Acelemden) kamy ve mzra unutmutum.
"Kam ve mzram bana verin!" diye seslendim.
"Hayr, dediler, vallahi bu ite sana yardmc olmak istemeyiz." fkelendim. nip onlar aldm. Tekrar
binip, eee doru hzla gittim, (yetiip) avladm. Beraberimde getirdim, lmt. Arkadalarm
etinden yediler. Ancak sonradan ihraml iken yeyip yememe hususunda ekke dp (yediklerine
piman oldular). Yrdk, ben bir para ayrdm. Reslullah'a kavuunca, bu meseleyi sorduk.
"Beraberinizde bireyler kald m?" dedi. Ben: "Evet!" diyerek paray uzattm, ihraml olduu halde,
ondan yedi. Ve:
"Bu bir taamdr. Onunla Allah size ikramda bulunmutur!" dedi." [Buhar, Cezu's-Sayd 2, 3, 4, 5,
Hibe 3, Cihd 46, 88, Megzi 35, Et'ime 19, Zebih 10, 11; Mslim, Hacc 56, (1196); Muvatta, Hacc
76, (1, 350); Tirmiz, Hacc 25, (847); Ebu Dvud, Mensik 41, (1852); Nes, Hacc 78, (5, 182); bnu
Mce, Mensik 93, (3093).]
Bunlarda gelen bir ziyade yledir: "(Reslullah:) "O helaldir, yiyin (dedi).
" Bir dier rivayette: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlara unu syledi: "Sizden biri (hayvan
yakalamak zere) saldrmasn emretmedi, veya ona hayvan gstermedi mi?" Onlar: "Hayr!" diye
cevap verince, (Reslullah:)
"yleyse yiyin!" buyurdu.
"Bir dier rivayette: "(Reslullah): aret ettiniz veya yardm ettiniz veya saldrmasn saladnz m?"
(diye sordu)."538
AIKLAMA:
1- Bu rivyet, ihraml iken hayvan avlamak mevzuuna girer. Hadis eitli vecihlerden gelmitir. Her
vecih, dierlerine gre baz farkl teferruat ihtiva edebilmektedir.
2- Yukarda kaydedilen vechinin daha vzh hale gelebilmesi iin, baka vecihlerde gelen baz
aklayc ziyadeleri parantez ierisinde kaydettik.
3- Av (sayd)'dan murad, etinin yenmesi ihramsza hell olan vah hayvandr.
4- Anlald zere Abdullah bnu Eb Katde, herkes umre iin ihraml olduu bir srada ihramszdr.
Eb Katde'nin ihramsz oluu, onun orduya sonradan yolda katlm olmasndan ileri gelmektedir.
Ashab bir av hayvan (vah eek = zebra) grdkleri halde onu uyarmazlar, o da ayakkab tamiriyle
meguldr, hemen gremez. Bir ara glmeler sebebiyle irkilip yle bir etrafna baknr. Av
538
hayvann grnce, avlamak iin alelacele atna koar, hazrlar ve biner. Ne var ki acelesinden hem
kamsn hem de mzran unutur. Arkadalarndan istese de vermezler. nk hepsi ihramldr ve
ihramlya av yasa vardr. Avcya ve avlanmaya yardm etmek de yasaa girdii iin, ihramsz olan
Abdullah' arkadalar ne balangta uyarmlar, ne de kam ve silahn eline vermilerdir.
5- Abdullah hayvan avlar, etini beraberce yerler. Ama, bunu yemekle bir yasak m iledik diye
ilerine tereddt gelir. nde ilerlemi olan Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a yetitikleri zaman
vak'ay anlatp, durumlarn sorarlar.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ihraml olanlarn, bu avlama iine iaret edip gsterivermek
suretiyle bile olsa yardmc olup olmadklarn tahkik edip, hibir yardmlar olmadn anlaynca av
etinin hepsine hell olduunu beyan buyurur ve kendisi de yer.
6- Mevzu ile alkal baz hkmler:
1) Avlanmaya yardm etmemek artyla ihraml av eti yiyebilir.Ancak bu meselede baz farkl grler
vardr:
a) hraml iin, avlansn avlanmasn av eti mutlak surette haramdr. Bu hkme gidenler 1241 numaral
hadisi esas alrlar.
b) hramlnn izniyle olsun olmasn, onun namna avlanan, avdan yemesi haramdr. mam afi ve
mam Mlik bu grtedir.
c) hraml bir kimse kendisi avlanr veya bakas onun izni veya delletiyle avlarsa, o avdan yemesi
haramdr. Baka surette avlanan av etlerini yiyebilir. mam- zam bu grtedir. Ekseriyet,
"hramlnn avlad sadece kendisine deil, bakasna da haramdr" demitir. Hasan Basr, Ebu Sevr,
Sfyan- Sevr ve dier bazlar: "Hrszn kestii gibidir, bakas yiyebilir" demitir. Ancak sahih
olan,"muhrimin sayd nevinden kestii meyte" hkmnde olmasdr.
2) hraml, av hayvann kasden veya haten de ldrse cez gerekir. Bu hususta Hicz ve Irak
ulems ve bakalar ittifak ederler. Sadece Ehl-i Zhir, Ebu Sevr, afilerden bnu Mnzir itiraz
ederek haten ldrene ceza gerekmez derler. ki rivayetten birinde Ahmed bnu Hanbel de bu
grtedir. Hasan Basr ve Mchid: "Cez hata iin vcibtir, ancak, mden olursa buna ceza deil,
nikmet yani lh ukubet vcib olur" demilerdir.
3) Ulemnn ekserisi: "hraml, avland takdirde, demesi gereken ceza, avlad hayvann benzerini
ve dengini demesidir" diye hkmetmitir. Ebu Hanife onun kymetini demesi vcibtir, mislini
sarfetmesi de cizdir" der.
Ekser ulema: "Byk hayvan avlamsa byk hayvan der, kk hayvan avlamsa kk hayvan
der" demitir. mam Mlik bu gre muhalefet ederek: "ldrlen byk de olsa, kk de olsa
cezas byk hayvandr, ldrlen salam da olsa, sakat da olsa cezas salam hayvandr" der.539
43
# ] .

:
. .[

43. (1241)- Sa'b bnu Cessme (radyallahu anh)'nin anlattna gre, kendisi, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a, Ebv veya Vehdn'da (canl) bir yaban eei hediye etmitir. Ancak
Reslullah bunu kendisine ide etmi, Sa'b'n zldn yznden anlaynca: "Bunu sana iade
ediimizin sebebi ihraml oluumuzdur" demitir. [Buhar, Cezu's-Sayd 6, Hibe 5, 17; Mslim, Hacc
50, (1193), Muvatta, Hacc 83, (1, 353); Tirmiz, Hacc 26, (849); Nes, Hacc 79, (5, 183-185); bnu
Mce, Mensik 92, (3090).]540
AIKLAMA:
1- Rivayette hediye edildii belirtilen "vah eek"ten murad nedir? Vah eek eti mi, yoksa canls
m? Bu husus mnkaaldr. Rivayetin Buhar'deki vechi, yukarda olduu gibi ok ak deildir.
539
540

Ancak, Buhar baka rivayetlerin karinesine dayanarak "canl" olduuna hkmetmi ve bunu bab
balna koyduu kaytla belirtmitir. Mslim'deki bir vechinde "vahi eek eti" olduu tasrih edilir.
Baz rivayetlerde "vah eek budu", "ucundan kan damlayan bir yaban eei budu", "av etinden bir
para" gibi farkl tbirler kullanlmtr.
Rivayetlerdeki bu farkllklar sebebiyle, ulem bu meselede ihtilfl yorumlar yapmlardr.
Tahav, bnu Abbs'tan gelen btn rivayetlerde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, Sa'b'a iade
ettii hediyenin diri olmayan av eti olduunda mttefiktir. Bu da: "hramlya av eti haramdr"
diyenlere delildir der.
bnu Battal, hadislerdeki ihtilfl durumu, hdisenin bir deil birden fazla olmasyla izah eder. bnu
Hacer de bu gre meyleder. Ona gre, Sa'b, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a bir defasnda
yaban eeini btn olarak hediye etmi, baka seferlerde de paralarn hediye etmitir.
Kurtub de nce hayvann btn olarak hediye edilmi olabileceini, reddedilince, Sa'b'n "btn olu
sebebiyle reddedildiine" yorup, sonra da para halinde hediye ettiine hamlederek te'life alr.
2- Ulemnn bir ksm (a'b, Tvus, Mchid, Sevr vs. bu rivayette mam Mlik) bu rivayetten
istidll ederek ihraml olmayan kimsenin kestii "av hayvan"nn ihramlya haram olduuna
hkmetmitir. Hz.Ali, bnu Abbs ve bnu mer de bu kanaattedir.
3- Dier bir ksm limler (Said bnu Cbeyr, Ebu Hanife, Ebu Yusuf, mam Muhammed, Ahmed
bnu Hanbel ve At) ihraml olmayan bir kimsenin ldrd avn ihramlya hell olduunu sylerler.
1240 numaral hadisi delil gsterirler.541
44
#
]

. .[
44. (1242)- Nes'nin kaydettii dier bir rivayette bnu Abbs (radyallahu anh) yle anlatmtr:
"Sa'b bnu Cessme (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a, ihraml iken, Kudeyd'de
ucundan kan damlayan bir vah eek budu hediye etti. Reslullah, bu hediyeyi Sa'b'a iade etti (kabul
etmedi)." [Nes, Hacc 79, (5, 183-185).542
: # ]
45
. .[
5. (1243)- Hz.Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Siz ihraml iken, bizzat avlamam iseniz veya (sizin arzunuzla) sizin iin avlanmam ise kara av
hayvanlar(nn eti) size helldir." [Ebu Dvud, Mensik 41, (1851); Tirmiz, Hacc 25, (846); Nes,
Hacc 81, (5, 187).]543
AIKLAMA:
Bu hadis av hayvann "muhrim"in avlamas ile "muhrim olmayan"n avlamas arasndaki fark ak
bir ekilde ifade etmektedir: hramlnn ldrd haram, ihramsznki deildir. hraml bizzat
ldrm veya emrederek bakasna ldrtm farketmiyor. Hadis, emretmemi bile olsa, ihramlya
niyetle ldrleni de dhil etmektedir.
hramszn kestii avn, ihramlya hell olduunu kabul eden ulemy daha nce (1241 numaral
hadiste) belirttik.544

543
544
541
542

] : 46

.[#

.
.
46. (1244)- Abdurrahman bnu Osman anlatyor: "Biz ihraml iken Talha ile beraberdik. Bize bir ku
hediye edildi. Bu srada Talha yatyordu. Ku etinden bazlarmz yedi, bazlarmz ekinip yemedi.
Talha uyannca yiyenleri te'yid etti ve: "Biz Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte onu yedik"
dedi." [Mslim, Hacc 65, (1197); Nes, Hacc 78, (5, 182).]545

.

] : 47

. .[
: .

47. (1245)- Abdullah bnu mir bni Reba anlatyor: "Hz. Osman (radyallahu anh)'a Arc'ta iken bir
av eti getirildi. Arkadalarna:
"Yiyiniz!" dedi. Onlar:
"Sen yemiyor musun?" diye sordular.
"Ben, dedi, sizin durumunuzda deilim, bu hayvan benim iin avland." [Muvatta, Hacc 84, (1,
354).]546
AIKLAMA:
Rivayetin Muvatta'daki aslnda Hz.Osman'n ihraml olduu belirtilir. bnu Abdilberr bu hadisle amel
eden fakhin kmadn belirtir.547
]

. 48

:
. .[

48. (1246)- Urve merhum anlatyor: "Hz. Aie (radyallahu anh)'ye:
"Bir av hayvan benim iin avlanmamsa bu bana hell mi, haram m?" diye sormutum, u cevab
verdi:
"Ey kzkardeimin olu, o (ihram mddeti) on gndr. inde bir serime (rahatszlk, phe)
hissedersen brakver (yeme)." [Muvatta, Hacc 85, (1, 354).]548
AIKLAMA:
Hz. Aie (radyallahu anh), sorulan husus zerine, nazarnda kesin bir nass olmamas haysiyetiyle
byle cevap vermitir. Ona gre, bu pheli bir durum arzetmektedir. yle ise, Hz. Aie pheli
hususlarda Reslullah'n koyduu:

" pheli eylerden, kesinlie ulancaya
kadar kan" prensibine uyarak, yemeyi terketmelidir. stelik ihram mddeti on gndr, sabredilmesi
zor deildir... mnasnda cevap vermitir.

547
548
545
546
Hz. Aie, ayrca Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hkm iyice bilinmeyen, pheli hususlarda
tkip edilecek yolu gsteren bir baka dsturunu daha hatrlatm olmaktadr:
"Kalbin nefret ettii eyi brak" veya
" Gnah kalblerin
titredii eydir."549
. 49

# ]

#
.

:

. :
.#
#

. .[

.
49. (1247)- el-Behz (radyallahu anh) -ki ismi Zeyd bnu Ka'b'dr- anlatyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye gitmek dncesiyle ihraml olarak (Medine'den) kt. Ravh nam
mevkiye varnca orada kesilmi bir vah eekle karlatlar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
bundan bahsedildi:
"Brakn onu, dedi, sahibi hemen gelebilir!"
Derken hayvann sahibi Behz geldi ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' bularak:
"Ey Allah'n Resl, bu eei (size braktm) dilediiniz gibi tasarruf edin!" dedi. Reslullah derhal
Hz. Ebu Bekir'e emrederek, "yol arkadalar arasnda taksim etmesini" syledi.
Sonra yola devam edip sye nm yere geldi. Buras Ruveyse ile Arc arasnda bir yer idi. Scak bir
glgede kvrlp uyumakta olan bir ceylan vard. -Rvi der ki- "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir
ahsa, herkes geinceye kadar orada bekleyip kimseye hayvan rahatsz ettirmemesini emretti."
[Muvatta, Hacc 79, 1, (351); Nes, Hacc 78, (5, 182, 183), Sayd 32, (7, 205).]550
AIKLAMA:
1- Bir rivayette Medine-Mekke yolu zerinde bulunan baz yer isimleri gemektedir: Ravh, sye,
(veya sye veya Esye), Ruveyse, Arc. Bunlar yol boyu urak yerleridir.
2- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in uyuyan ceylan rahatsz ettirip, rkttrmemesi, ihraml
olularndan ileri gelir. Zra muhrime, sayd' (av hayvann) rktmesi veya bu ite yardmc olmas,
-sadedinde olduumuz rivayetten anlalaca zere- yasaktr.551
]
51
. .[

.

50. (1248)- Urve (rahimehullah) anlatyor: "Zbeyr (radyallahu anh) ihraml olduu halde (yemek
zere yanna) gnete kurutulmu ceylan eti dizisini azk olarak alyordu." [Muvatta, Hacc 77, (1,
350).]552
AIKLAMA:

551
552
549
550
Bu rivayet, Hz.Zbeyr (radyallahu anh)'in ihramlya, ihramdan nce hazrlanm av hayvan eti
yemesinin hell olduu inancnda bulunduunu gstermektedir.553

: 51
# ]

.
. .[
:#

. :
51. (1249)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Biz, hacc veya umre iin Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'le birlikte yola kmtk. Yol esnasnda bir ekirge srsne rastladk. Kam
ve yaylarmzla vurmaya baladk. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Bunu yeyin, zra o deniz
avndan (saylr)" dedi." [Ebu Dvud, Mensik 42, (1853); Tirmiz, Hacc 27, (850).]554
. .[
52
] :
52. (1250)- Ka'bu'l-Ahbr demitir ki: "ekirge deniz av(ndan saylm)dr." [Ebu Dvud, Mensik
42, (1853); Muvatta, Hacc 82, (1, 352).]
AIKLAMA:
1- Bu rivayette, ekirgenin deniz avna benzetilmesi, ekirgenin de lsnn yenmesi ynyle
arzettii benzerlikten ileri gelir.
2- Ancak, fukah muhrim'e ekirge ldrmeyi yasaklamtr, Onu ldren kymetini tasaddukta
bulunur.
Hidye'de, ekirgenin kara av olduu belirtilmitir. bnu'l-Hmm, ulemnn ekseriyetinin byle
hkmettiini belirtir. Bu durumda sadedinde olduumuz hadis mkil bir durum ortaya koymaktadr.
Hz. mer, kendisine, ihraml iken ekirge ldrp, hkmn sormak iin gelen kimseyi Ka'bu'lAhbr'a gnderir. O: "Bir dirhem tasadduk etmeye" hkmeder.
Aliyyu'l-Kr: "Bu hadis ayet sahh ise, iki eit ekirge, kara ve deniz ekirgeleri var demektir, her
biri hakknda ayr ayr uygun hkm yrtlr" diyerek ihtilf gidermeye almtr. (mteakip
aklamaya da baknz.)
Ancak hemen kaydedelim ki, Ebu Dvud, senette yer alan Ebu'l-Mhezzim'in zayf olduunu,
ekirgenin "deniz av" olduunu syleyen iki rivayetin de vehimden ibret olduunu belirtir.555

53

]
:
:
: .[

53. (1251)- Muvatta'da u ziyade var: Hz. mer (radyallahu anh) Ka'b'a sordu: "Nereden biliyorsun
(ki ekirge deniz avdr)?" Ka'b u cevab verdi:
"Ey m'minlerin emri, nefsimi yed-i kudretinde tutan Zt- Zlcell'e yemin ederim, bu (bir nevi)
balk haprmasdr, her yl iki sefer haprr." [Muvatta, Hacc 82, (1, 352).]556
AIKLAMA:
Bu rivayet, Ka'bu'l-Ahbar'ndr. Ka'b, Mslman olan Yahudi limlerden biridir. Muhadramlardan
kabul edilir. Hz. Ebu Bekir veya Hz. mer zamannda slm'la merref olmutur. Hz. Peygamber
555
556
553
554
(aleyhissaltu vesselm)'in salnda Mslman olduu da sylenmitir. bnu Hacer: "Sahh olan Hz.
mer zamannda slm'a girmi olmasdr" der.
Ka'b, Yahudi limi olmas itibariyle rivayetlerinde eski malumatnn te'siri grlmtr. Hatta slm
telft giren pekok isriliytn mhim kaynaklarndan birinin Ka'b olduu kabul edilmitir.
ekirgenin deniz avndan olduunu ifade eden bu rivayetlerde isril efsne kokusunu hissetmemek
mmkn deildir. Ebu Hreyre'den gelen 1249 numaral hadisin mkul bir te'vili yaplm, ekirgenin
deniz avndan saylmasnn bir vechi gsterilmitir. Ama, ekirge srsn balk haprna benzeten
ifdenin te'vili zorluk arzetmektedir. Nitekim bata fi, ulemmz ekirgeyi kara av saym ve
ekirgeye taarruzu ihramlya haram klm, ldrene de kymetince tasadduk hkmetmede tereddd
etmemitir.
Zrkn, bizzat Ka'b'n yukarda kaydedilen grnden rc ettiini gsteren delillerden bahseder.
Aynen yle devam eder: "...fi hazretleri sahh veya hasen bir senedle Abdullah bnu Eb
Ammr'dan unu rivayet etti: Muaz bnu Cebel ve Ka'bu'l-Ahbr (radyallahu anh)'la birlikte, bir
ihraml grup iinde, Beytu'l-Makdis'den umre yapmak zere hareket ettik. Yolda, bir mevkiye
gelmitik ki Ka'b bir ate yakp snmaya balad. O srada bir ekirge srs geldi. ki ekirge
yakalayp ldrd. hraml olduunu unutmutu, sonradan hatrlad ve ekirgeleri (yemeden) att.
Medine'ye gelince Hz. mer'e urayp bu iki ekirgenin hikyesini anlatt. Hz. mer (radyallahu
anh): "Kendi kendine nasl bir ceza verdin?" diye sordu. Ka'b: "ki dirhem deme cezas" dedi. Hz.
mer: "yle mi! ki dirhem yz ekirgeden daha kymetlidir." Evet. ekirgeler yollar istil etseler,
geebilmek iin inemekten baka are kalmasa, bu sebeple bir deme gerekmez. Yine de ihraml,
ekirge ldrmekten saknmaldr. bnu Abdilberr, ekirgenin balk hapr olmas meselesinde,
mahedeye ters dt iin tevakkuf etmitir.
es-Sc, Ka'b'dan unu rivayet eder: "lk ekirge, baln burun deliinden kmtr." Bununla ilk
yaratlnn byle olduunu ifade etmitir, ancak bunun shhati bilinmez. Hz. mer onu ne tekzib ne
de tasdik etti. Zra onun, bunu, Tevrat'tan renmi olabileceinden korktu. Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in onlarn rivayet ettii eyler hususundaki snneti udur: "Ne tasdik ne de
tekzib etmemek, bylece rivayet ettikleri ey haksa reddedilmemi, ecddlar tarafndan uydurulmu
veya tahrif edilmi bir ey ise tasdik edilmemi olur."
Grld zere, slm ulems, rivayet olarak kitaplara giren isriliyt ihtiyatla karlam, reddi
gerekince de arballk ve selef byklerine olan hrmeti rencide etmeyecek bir slubla reddetmitir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n: "Ehl-i Kitab'n sylediklerini ne red ne de tasdik edin, bylece
hakk tekzib, batl tasdikten slim kalrsnz" mnasndaki iradlarnn Ehl-i Kitap'la olan
mnasebetlerde, muhatabn inancna saygda nasl mhim bir esas olduu da anlalm oluyor.
Dar kafalarna sdramadklar hereye safsata diyerek milyonlarca m'minin inanlarna saygszlk
ilan eden modern barbarlarn kulaklar nlasn!557
. 54
#
]

. : . .[
54. (1252)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Esm Bintu Umeys, Muhammed bnu Eb Bekir'in
doumu sebebiyle ecere nm nevkide nifas olmutu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz.Ebu
Bekir (radyallahu anh)'i grp, kadna ykanp ihrama girmesini emretmesini syledi." [Mslim, Hacc
109, (1209); Ebu Dvud, Mensik 35, (1834); bnu Mce, Mensik 12, (2911).]558
557
558
.[ :
] . 55
: . : .


: .
#

:

.
.

55. (1253)- Esm Bintu meys (radyallahu anh) Muhammed'i Beyd'da dourduunu sylemi,
nceki hadisteki durumu aynen zikretmitir." [Muvatta, Hacc 1, (1, 322); Nes, Hacc 26,(5, 127.]
Muvatta'nn bir baka rivayetinde yle denir: "(Esm..) Zlhuleyfe'de Muhammed'i dourdu). Ebu
Bekir (radyallahu anh) ona ykanmasn sonra da ihrma girmesini emretti."
Nes, bir baka rivayette u ziyadeyi ilve eder: "...sonra hacc iin ihrama girmesini, Ka'be'yi tavaf
hri, herkesin yaptklarn aynen yapmasn (emretti)."
Yine Nes'nin bir baka rivayetinde (Esma) yle demitir: "Reslullah'a (birisini) gndererek: "Ne
yapaym?" diye sordurdum. Bana: "Ykan, (kan gelen ksma) sarg bala, sonra da ihrama gir"
haberini gnderdi."559
AIKLAMA:
Bu rivyet, hayzl ve nifasl kadnlarn ihrama girebileceklerini, tavaf ve tavafa bal olan iki rekt
tavaf namazndan baka, btn hacc fiillerini yapabileceklerini gstermektedir. Nitekim Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm), nifasl halde neler yapabileceini soran Esm'ya, "Tavaf hari
her eyi" diye cevap vermitir. Nifasl ve hayzl kadnlarn, ihram iin ykanmalar gerekir mi,
gerekmez mi meselesinde ihtilf edilmitir. Hanef ve filerin de dahil olduu Cumhr'a gre,
ykanmalar mstehabtr. Hasan Basr ve Zhirler'e gre vcibtir.
Bilindii zere, bir kadn doumdan itibaren 40 gn nifasl saylr ve bu esnada, tpk hayzl halde
olduu zere, oru tutamaz, namaz klamaz. K'be'yi tavaf edemez, cmiye giremez, Kur'n'a el
sremez. Bu durumlarda hacc yapabilir mi? Veya hacc mensikinden hangilerini yapabilir, hangilerini
yapamaz? te haccn balatld srada doum yapm olan Esm (radyallahu anh) bunu sormutur.
Esma, hacc niyetiyle yola kp, ihram giyme mahalline gelince doum yaparak nifas olmutur. Zra
doum yapt zikredilen yerler, Medinelilerin ihrama girdikleri yerlerdir: ecere, Zlhuleyfe, Beyda.
Aslnda ecere ve Beyda, Zlhuleyfe'de muayyen noktalarn isimleridir. Zlhuleyfe ise, Medineliler
iin, bizzat Reslullah tarafndan tesbit edilen mkat yani ihram giyme mahallidir. (1187 numaral
hadise bakn.)560

:
] : 56
.

. .[
56. (1254)- bnu mer (radyallahu anhm)'den yaplan bir rivayete gre, hacc veya umre iin
ihrama giren hayzl kadn hakknda, "Kadn dilerse umre veya hacc iin ihrama girer, ancak
Beytullah' tavaf edemez, Safa ile Merve arasndaki sa'yi de yapamaz. Bunlar dndaki btn
mensike insanlarla birlikte katlr. Temizleninceye kadar mescide yakn olamaz." [Muvatta, Hacc
45.]561
AIKLAMA:

561
559
560
Hayzl kadnn Safa ve Merve arasndaki sa'yi yapamay, sa'yin tavafa bal olmasndan ileri gelir.
Zra sa'y, Beytullah' tavaftan sonra icr edilen bir nsktr. Byle olunca, temizlik art olan tavaf
hayz ve nifasyla yasak olunca, buna bal olarak yaplan sa'y da ister istemez yaplamaz. Tavaftan
imtina eden sa'yden de imtina eder. yle ise hayzlnn sa'y yapamay, sa'y iin temizliin art
olmasndan ileri gelmez. Geri, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan yaplan bir rivayete gre, nce
sa'y yapan bir kimse durumunu sorunca, Hz. Peygamber:

" Tavafn da yap, bunda bir
mahzur yok" buyurmutur. Ancak Cumhur bunun yeterli olmayacan, tavaftan sonra yeniden sa'y
yapmas gerektiini sylemitir. Hadisi de: "Buradaki sa'y, kudm tavafndan sonra ve ziyret (veya
ifza) tavafndan nce yaplan sa'y olmaldr" diye te'vil etmilerdir.
Mescide yaklamay meru klan temizlenmeden maksad "kann kesilmesini takib edecek ykanma"dr.
Nifas veya hayz kan tamamen kesilmeden alnacak boy abdesti er' temizlii salamaz.Veya kan
kesildikten sonra boy abdesti alnmad takdirde yine "temiz olunmaz."562
] : 57
:#

.[

57. (1255)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah(aleyhissaltu vesselm)

buyurdular ki: "Nifasl ve hayzl kadnlar mkata gelince guslederek ihrama girerler ve Beytullah'a
olan tavaf hari btn mensiki fa ederler." [Ebu Dvud, Mensik 10, (1744); Tirmiz,Hacc 100,
(945).]563
:#
:
] 58

: . .[

.
: .
.

58. (1256)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "Be hayvan vardr, bunlarn ldrlmesi ihramlya gnah deildir: Karga, aylak,
akrep, fre, kelb-i akr." [Buhar, Cezau's-Sayd 7; Mslim, Hacc 72, (1199); Muvatta, Hacc 88,(1,
356); Ebu Dvud, Mensik40, (1846); Nes, Hacc 82, 83, 84, 86, 87, 88, (5, 187-190).]
Bir rivayette yle denmitir: "Bunlar, Harem'de ve ihramda iken ldrene gnah yoktur."
Ebu Dvud ve Tirmiz'nin, Ebu Sadi'l-Hudr'den kaydettikleri bir rivyette: "di yrtclar" da
denmitir. Bundan maksad insana saldrp yaralayandr. Hayvanlardan ldrlmesi ciz olanlar ayrca
zikredeceiz (4939-4952. hadisler).564
AIKLAMA:
1- hramlya ldrmesi hell olan bu be hayvan, ihramsza evleviyetle helldir. Bu hayvanlarn zararl
olduu herkesce bilinir. Bunlarn, namaz klarken bile ldrlmesinin ciz olduunu ifde eden
rivayetler mevcuttur.nsana zarar veremeyecek derecede kk olan yavrularnn da ldrlmesi ciz
mi deil mi? ihtilf edilmitir
3- Farenin muhtelif cinsleri olmasna ramen, hadiste mutlak geldii iin hepsinin ldrlmesi cizdir.
564
562
563
4- Kelb-i akr, bilinen kpek deildir. Ulem kelb-i akur'dan insana saldrp, yaralayan ve insanlar
korkutan btn yrtc canavarlar anlamlardr. Arslan, kaplan, panter, kurt gibi... Baz limler,
saylan bu be hayvana, eti yenmeyen hayvanlardan ldrlmesi yasaklanm olanlar dndaki btn
vahlerin girdiini syler ve ldrlmelerinin ciz olduuna hkmederler.
5- Kastaln, bu hayvanlarn ldrlmelerinin ciz klnmasn, bunlarn insanlara ve dier hayvanlara
zararl olularna balar ve der ki: "karga ile aylak zayf bulduu srn ve dier samal hayvanlarn
arka ksmnn etini gagasyla yer, gzn oyar, akn insann elinden ekmeini bile kapabilir. Bunlar
kularn en disidir. Akrep de ok zehirli bir hayvandr. yle ki ylan bile sokup ldrlebilir. Onun
zehri, kocaman fili bile devirmeye yeterlidir." Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in de namazda
akrep ldrdn haber veren rivyet mevcuttur.
6- Bu hayvanlarn ldrlmesi bir vecibe deil bir cevazdr. Yani bunlar grlnce mutlak ldrlsn
demek deildir. ldren, herhangi bir gnah ilememitir, herhangi bir ceza demez demektir.
7- limler bu hadisten hareketle, ldrlmesi gereken bir mcrim Harem'e iltica ettii takdirde, orada
ldrlmesinin ciz olduu hkmn kartmtr.565
.
] : 59
. .[
:
. :

59. (1257)- Alkame bnu Eb Alkame, annesinden rivayet etmitir ki: "Annesi, Hz. Aie (radyallahu
anh)'yi ihraml iken bedenini kayan kimse hakknda soru sorulunca dinlemitir. Hz. Aie u cevab
verir: "Evet, kansn ve iddetle kasn." Sonra Hz. Aie ilve eder: "Ellerimi balasalar, (kanmak
iin ayaklarmdan baka bir imknm olmasa) ayaklarmla kanrm." [Muvatta, Hacc 93, (1, 358).]566
AIKLAMA:
Kama, kl dkme ihtimlini getirdii iin ihraml hakknda mekuk bir durum hsl eder. Bu sebeple
Hz. Aie'ye, ciz mi, deil mi diye sorarlar. Hz. Aie ciz olduunu, hibir mahzur grmediini ifade
iin mblaal bir slup ihtiyar eder. mam Mlik bedenin ba, srt gibi grnmeyen ksmlarnn
dikkatli ve ihtiyatl kanmas gerektiine dikkat eker: "Olur ki, eli bir hayvanca rastlar da
gremez" der.567
] : 61
#

#
#

#
:

:
.
:
.

.[

. :
#
.
60. (1258)- Esm Bintu Eb Bekr (radyallahu anhm) anlatyor: "Hacc yapmak zere Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'le birlikte ktk. Arc nm mevkiye kadar geldik. Orada Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) konaklad, biz de konakladk. Hz. Aie (radyallahu anh) Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n yanna oturdu. Ben de babam Ebu Bekir'in yanna oturdum. Reslullah'n
binek devesi ile, Hz.Ebu Bekir'in binek develeri tekdi ve o da Ebu Bekir'e ait bir kle ile birlikte

567
565
566
(yolda) idi. Ebu Bekir (radyallahu anh) oturup, klenin gelmesini beklemeye balad. Kle geldi ama
beraberinde deve yoktu. Hz.Ebu Bekir (radyallahu anh):
"- Deven nerde?" diye sordu. Kle:
"- Sabahleyin onu kaybettim!" dedi. Ebu Bekir (radyallahu anh):
"- Tek bir deveyi kayp m ettin!" deyip kleye vurmaya balad. Reslullah bu srada glyor ve
yle diyordu:
"- u ihramlya bakn neler de yapyor!" (bnu Ebi Rizme der ki: Reslullah: "u ihramlya bakn
neler de yapyor?" deyip glyor, (baka bir ey sylemiyordu)." [Ebu Dvud, Mensik 30, (1818);
bnu Mce, Mensik 21, (2933).]568
AIKLAMA:
1- Teysr'in metni, Ebu Davud'unkine nazaran -anlamay zorlatracak- baz eksiklikler ihtiva
etmektedir. Tercmede, aslndan alarak parantez ierisinde gsterdik.
2- Grld zere, ihramlnn te'dibde bulunulmasna Hz.Peygamber (aleyhissaltu vesselm)
mdahale etmi, fakat, kesin ve sert bir slubla deil. u halde bu mdahale tahrim ifade etmektedir.
Nitekim ayn hadisi Ebu Dvud: "hraml klesini te'dib eder" adn tayan bir bb bal altnda
kaydederken, bnu Mce: "hramda iken saknma" adn tayan bir bbda kaydeder. u halde ihraml,
ailesini te'dib edebilecek, ancak dikkat etmesi, ar gitmemesi gerekir, terki ise evladr.569
] 61
.[

61. (1259)- Reba bnu Abdillah: "Hz. mer (radyallahu anh)'i ihraml iken (Mekke ile Medine
arasndaki Sky kynde) devesinin kurtlarn alp topraa atarken grdm." [Muvatta, Hac 92, (1,
357).]570
AIKLAMA:
1- Hadisin sonuna mam Mlik: "Ben bunu mekruh buluyorum" kaydn koyar.
2- mam Mlik'in mekruh addetmesi, devede yaayan bu parazitlerin de hayvan olmasndan ileri gelir.
Yere atlnca leceklerinden, ihram yasa araya girmi olmaktadr. Ancak Hz. mer'in bunu ciz
grd aktr.
Zrkn der ki: "Eer bunlar deveye zarar veriyorlarsa, onlar deveden temizler, kefret olarak bir
miktar taam yedirir" der.571
. .[
] : 62

. : .
62. (1260)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm), ihramlnn, devesinden pire veya gve
gibi haereleri temizlemesini mekruh addederdi." [Muvatta, Hacc 95, (1, 358).]572
BRNC FER573
TELBYE HAKKINDADIR

570
571
572
573
Fer' teferruat mesele demektir. Yani bir meselenin ikinci, nc derecede tli meselesi, alt balnn alt bal gibi. Cem'i, fr'dur.
568
569

: #
] : 1
: . .[ : #

:
#

:

: .
.
1. (1261)- bnu mer (radyallahu anhm) unu syledi: "Sizin Beyd'nz, hakknda Reslullah'a
iftira ettiiniz urasdr. Ama, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sadece mescidin -yani Zlhuleyfe
mescidinin- yannda ihrama girip telbiye getirdi." [Buhar, Hacc 20; Mslim, Hacc 23, (1186);
Muvatta, Hacc 30, (1, 332); Tirmiz, Hacc 8,(818); Ebu Dvud, Hacc 21, (1771); Nes, Hacc 56, (5,
162-164); bnu Mce, Mensik 14, (2916).]
Bir rivayette yle denir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ecere nm mevkide devesine bindii
zaman telbiye getirdi."
Nes'nin dier bir rivayetinde denir ki: "bnu mer'e: "Seni deven kaldrd zaman telbiye eker
grdm" diye sorulmutu. u cevab verdi: "nk Reslullah byle yapmt."574
AIKLAMA:
1- Beyd, lgat olarak l, bo arzi mnasna gelir. Hadiste ise, belli bir yerin addr: Zlhuleyfe'nin
Mekke tarafna den ve oraya yakn bulunan bir tepedir. Her eit inaattan hali olduu iin Beyd
denmitir.
2- bnu mer (radyallahu anh) bir ihtilfa temas etmektedir: Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
hacc hangi noktada balatmtr? bnu Abbs'tan yaplan bir rivayette -ki Drakutn tahric etmitirHz. Peygamber'in Beyd'ya ktktan sonra hacca niyet edip telbiye getirmeye balad belirtilir. Sa'd
bnu Eb Vakkas (radyallahu anh)'n Ebu Davud'da gelen bir rivayeti, Reslullah'n, Uhud yolunu
tutacaksa, Beyda dana trmandnda telbiyede bulunduunu, Fur' yolunu tutacaksa hayvan kaldrr
kaldrmaz telbiyede bulunduunu ifade eder.
3- Sadedinde olduumuz rivayette bnu mer ise, Zlhuleyfe Mescidi'nin yannda telbiyeye
baladn sylemekte, dier ifadeleri "kizb" olarak tavsif etmektedir. Hemen belirtelim ki, bu kizb
dilimizdeki yalan ve iftira deildir, "hata" demektir. Yani bnu mer hdiseyi rivyet eden ashabn
hata ettiini iddia etmektedir. zah edilecei zere, iin aslnda hata da mevcut deil.
4- Grld zere, ulem, Hz. Peygamber'in ihrama girdii yer hususunda ihtilf etmitir: Zlhuleyfe
Mescidi diyen olmu, devesi onu kaldrnca diyen olmu, Beyda tepesine knca diyen olmutur.
Bu meseleyi, mteakip rivyette greceimiz zere en gzel zme balayan bnu Abbs
(radyallahu anhm)'tr. O, "Bunu en iyi bileniniz benim"diyerek szne balayacak, gerekten hacc
dbna uygun ekilde izah edip, her iddia sahibine hak verecek ekilde mkul bir izaha
kavuturacaktr.
Onun bu izahn nakleden Tahv benimsediini belirtir. Ayrca Ebu Hanfe, Ebu Yusuf, mam
Muhammed, mam fi, Ahmed bnu Hanbel (rahimehumullah) bunlarn mezheplerine tbi olan dier
ulemnn bu aklamay benimsediklerini kaydeder.
Evz, At ve Katde'ye gre ise, Beyd'da ihrama girmek mstehabtr.575
#
2
.[
]

.
: .

2. (1262)- Hz.Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) leyi kld.
Sonra devesine bindi. Beyd tepesine kt zaman telbiye getirdi." [Ebu Dvud, Mensik 21, (1774);
Nes, Hacc 25, (5,127), 56, (5, 162).]
574
575

Nes, bir dier rivayette u ziyadeyi kaydetti: "leyi kld zaman hacc ve umre iin ihrama
girdi."576

] : 3

#

.
:
.

.

.

.

.

:

. .[

3. (1263)- Ebu Cbeyr anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm)' a dedim ki: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n, vcib kld zaman, getirdii telbiye hususunda Ashab'n ihtilfna
dorusu hayret ediyorum!" Bana u cevab verdi."
Bu meseleyi ben herkesten iyi biliyorum. Aslnda Reslullah (aleyhissaltu vesselm) tek bir hacc
yapt. Btn ihtilflar bununla ilgili. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hacc maksadyla
(Medine'den) yola kt. Zlhuleyfe Mescidi'ne gelip iki rekatlk ihram namazn klnca, hacc fiilen
olduu yerde balatt. Namaz bitirince de hacc iin telbiyede bulundu. te bu telbiyeyi br ksm
insanlar iitti. Bunu kendisinden ben de (iittim ve) hatrmda tuttum. Sonra hayvanna bindi. Devesi
onu yerden kaldrnca tekrar telbiye getirdi. Bu ikinci telbiyeyi de iitenler oldu. (Her seferinde
telbiyeleri) farkl kimselerin iitmesi, insanlarn dank ve hareket halinde olmalarndand. Bylece,
devesi onu kaldrd zaman ektii telbiyesini de yeni insanlar iitti. te bunlar: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), devesi kaldrd zaman telbiye getirdi" dediler.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yoluna devam etti. Beyd tepesine knca da telbiye getirdi. Bu
telbiyeyi de iiten bakalar vard. Bunlar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Beyd'ya knca
telbiye getirdi" dediler. Allah'a kasem olsun! Reslullah namazghnda hacc balatt. Devesi
kaldrd zaman telbiye getirdi, sonra Beyd tepesine knca orada da telbiye getirdi."
Said bnu Cbeyr szne devamla dedi ki: "bnu Abbas'n szn esas alanlar (Zlhuleyfe'deki)
namazghta iki rek'atlk ihram namazn klar klmaz telbiye getirdi." [Ebu Dvud, Mensik 21,
(1770).]577
AIKLAMA's iin nceki hadise bakn.578
] : 4

. .[

#

4. (1264)- Nfi' diyor ki: "bnu mer (radyallahu anhm) Harem, blgesinin en yakn yerine geldi
mi telbiyeyi artk brakrd. Sonra Zu-Tuva nm mevkide geceyi geirir, orada sabah namazn klar,
sonra ykanrd ve derdi ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) byle yapmt." [Buhar, Hacc 38,
39; Mslim, Hacc 226, (1259); Muvatta, Hacc 32, (1, 333).]579

578
579
576
577
AIKLAMA:
bnu'l-Mnzir: "Mekke'ye girerken ykanmak, btn limlere gre, mstehabtr, mden terkinde fidye
gerekmiyecei hususunda da ihtilf etmezler" demitir. Ulemnn ekseriyeti: "Sadece abdest alnm
olsa bu da kifayet eder, mstehab yerine gelir" demitir. bnu mer bazan abdest alr, bazan ykanrd.
Ancak daha nce kaydedildii zere (1223 ve 1225. hadisler) bnu mer ihrama girdikten sonra
ban, ihtilm hli araya girmedike ykamazd. Bunun su ile de olsa, ban rtlme yasann ihll
edilmemesi endiesinden ileri geldiini kaydetmitik. u halde, Mekke'ye girmezden nce onun
ykanmas demek, yine ban hari tutarak ykanmas demektir, tam bir boy abdesti almas deildir.
filer, "Mekke'ye girerken, ihraml, ykanmayacak olursa teyemmm etmeli" demitir.
bnu't-Tn'in aklamasna gre, Mekke'ye giri iin husus bir ykanma mevzubahis deildir. Ykanma
tavaf iindir, Mekke'ye girite mevzubahis edilen ykanma da, aslnda tavaf iindir, Mekke'ye giri iin
deildir. Ama baz limler: "Bu ihramlya has deildir, Mekke'nin hrmeti sebebiyledir, ihramsz
olarak giren kimsenin ykanmas da mstehabtr" demitir. Nitekim, Reslullah, fetih srasnda
ihramsz olduu halde ykanmt.
bnu Nfi'nin rivayetine gre, mam Mlik'e gre bnu mer'in bu husustaki szyle amel
mstehabtr. Yani, Zlhuleyfe'de ihrama girerken, Zu-Tuva'da Mekke'ye girerken ve bir de Arafat'a
giderken bazan abdest almal, bazan ykanmaldr, bir sebeple terkedene de herhangi bir ey
gerekmez. Zhirler bu ykanmalar vcib addetseler de mmet mstehab addetmede ittifak eder.
Hasan Basr hazretleri, "hrama girerken unutarak ykanmay terkeden kimse, hatrlaynca ykansn"
demitir.580
:#
.[
] : 5

.
:.

buyurdular ki: "Mukim olanlar veya umre yapanlar, Hacer-i Esved'i istilm edinceye kadar telbiyeyi
brakmazlar." [Ebu Davud, Mensik 29, (1817), Tirmiz, Hacc 79, (919).]
Hadis, Tirmiz'de yledir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), umrede iken, Hacer-i Esved'e istilm
yapnca telbiyeyi brakrd."581
AIKLAMA:
1- stilm, kelime olarak selm'dan gelir. Selamlamak diye dilimize evirebiliriz. Bu, Ka'be-i
Muazzama'nn Rkn-i ark (veya Rkn-i Hacer-i Esved) denen kesindeki Hacer-i Esved'e tekbir ve
tahll getirerek eller konup ve sonra plmek suretiyle gerekleir. Yaklalamad takdirde, uzaktan
Hacer-i Esved'in hizasna gelindii vakit Hacer'e dnlerek ellerin ii Ka'be'ye evrilip, kulaklar
hizasna kaldrlp bismillahi Allahu ekber diyerek, eller Hacer'in zerine konuluyormu gibi iaret
edilerek, kardan selamlanr ve sa elin ii plr. Bu da, yakndan pmek yerine geen bir istilmdr.
(stilmn daha geni aklamas iin 1551 numaraya bakn).
2- Hadis hakknda Tirmiz merhum u bilgiyi sunar: "bnu Abbas'n bu rivayeti sahih bir hadistir.
Ulemnn ekserisi bununla amel etmi ve: "Umre yapan kimse, Hacer-i Esved'i istilm etmedike,
telbiyeyi kesmez" demitir. Bazlar da: "Mekke'nin d evlerine ular ulamaz telbiyeyi keser"
demitir. Amelde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan yaplan rivayetin esas klndn belirten
Tirmiz, bununla hkmedenlerden Sfyan- Sevr, fi, Ahmed ve shak (rahimehumullah)'n
isimlerini zikreder.582

582
580
581
: 6

. #

:
]

.

.[

.
6. (1266)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' telbiye
ekerken -bir rivayette mlebbiyen deil, mlebbiden demitir- iittim yle diyordu: "Lebbeyk
Allahmme lebbeyk. Lebbeyk l erke leke lebbeyk. nne'lhamde ve'nni'mete leke ve'lmlk, l erke
leke." Bu kelimelere baka ilvede bulunmuyordu." [Buhar, Hacc 26, Libs 89; Mslim, Hacc 19,
(1184); Muvatta, Hacc 28, (1, 331-332); Tirmiz, Hacc 13, (825); Ebu Dvud, Mensik 27, (1812);
Nes, Hacc, 54, (5, 159-160).]583

:

#

]
: 7

.[

:
#
:

: .

. .

7. (1267)- Bir rivayette u ziyade var: "Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) derdi ki: "(Babam)
mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh) bu kelimelerden ibret olan Reslullah'n telbiyesi ile telbiye
getirir ve unu sylerdi: "Lebbeyk Allahmme lebbeyk. Lebbeyk ve sa'deyk ve'lhayru f yedeyk.
Lebbeyk, ve'rrabu ileyk ve'l-amel." [Nes, Hacc 54, (5, 161).]
Ebu Dvud'un dier bir rivayetinde Hz. Cbir (radyallahu anh)'den u ziyade vardr: "Reslullah yle
telbiye getirirdi..." dedikten sonra tpk bnu mer'in hadisindeki gibi bir metin zikretti. Sonra Hz.
Cabir'in unu ilve ettiini kaydetti: "nsanlar telbiyeye "...Z'l-Meric" ve benzeri kelimeler ilve
ettiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunlar iitti ancak hibir mdahelede bulunmad."
Z'l-Meric, Allah'n isimlerinden biri olup "ykselme yerlerinin sahibi" "yksek dereceler sahibi"
mnasna gelir584
..
] : 8
.[
#

8. (1268)- Ebu Hreyre (radyallahu anh): "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n telbiyesinde

"Lebbeyk lhe'l-Hakk (Buyur! Hak olan lh!)" tbiri de vard" demitir. [Nes, Hacc 54, (5, 161162).]585
:#
] : 9

. .[

9. (1269)- Sib bnu Halld586 el-Ensr (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) unu sylediler: "Cibril (aleyhisselam) bana gelip, ashabma ve beraberimde olanlara telbiye
-veya ihll587 dedi- ekerken seslerini ykseltmelerini emretmemi emir buyurdu." [Muvatta, Hacc 34,

586
Bu sahab, bazan Halld bnu Sb diye de zikredilir. Halld, Sib'in olu ve Tbi olmaldr.
587
hll da telbiye demektir, burada rvinin ekki mevzubahistir.
583
584
585
(1, 334); Ebu Dvud, Mensik 27, (1814); Tirmiz, Hacc 15, (829); Nes, Hacc 55, (5, 162); bnu
Mce, Mensik 16, (2922-2923).]588
#

:

: ] : 11
: .

:. .[

.
10. (1270)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Mrikler (haccederken u ekilde telbiyede
bulunurlard): "Lebbeyke l erke leke." Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da: "Yazk size, yeter,
yeter" buyururdu. Mrikler (telbiyelerinin devamnda): "Yalnz bir erik mstesna, o senin erikindir,
sen ona da, onun mlik olduu eylere de mliksin" derlerdi. Onlar, bunu, Kbe'yi tavaf ederken
sylerlerdi." [Mslim, Hacc 22, (1185).]589
AIKLAMA :(1266-1270) numaral hadisler iin:
1- Telbiye kelime olarak
den gelir
den tezkiye'nin gelmesi gibi. stten gelen bir emre,
bir dvete aralksz icbet mnasn tar. Lebbeyke, "icbet sana!" demektir. Dilimizdeki "Buyur!" ve
"Buyur efendim!" tbirleri ile karlamak uygun der. Byle olunca Lebbeyke, Allahmme lebbeyk
tbirini, "Emrindeyim, ey Allahm emrindeyim" veya "Buyur Allahm buyur! Faslasz icbet sana ey
Allahm" gibi deiik tbirlerle karlamamz mmkndr.
L erke leke: "Senin ortan yoktur" demektir.
nne'lhamde ve'nnimete leke ve'lmlk: "Hamd sanadr, nimet ve mlkn gerek sahibi sensin"
demektir.
1267 numaral hadiste geen sa'deyk: "Taatin iin faslasz msaade", yani "her an itaatindeyim"
mnasna gelir.
el-Hayru biyedeyk: "Hayr senin elinde, hayr datan, veren sensin!" demektir.
"Ve'rrabu ileyk ve'l-amel" "Dilek sana arzedilir, amel de sanadr" demektir. Telbiyeyi metin ve
tercmesiyle 1164 numaral hadiste kaydettik.
2- Telbiye, sadedinde olduumuz rivayette de grld zere, cahiliye Araplarnda da mevcuttur.
Ba ksm, slm telbiyeye benzedii iin Reslullah (aleyhissaltu vesselm) oray te'yid ve arka
ksmn red mnasnda: "Yazk size, yeter, yeter" demitir. bnu Abbs Reslullah'n bu szn araya
sktrdktan sonra cahiliye telbiyesinin gerisini de kaydeder.
Ezrk, Tarih-i Mekke adl kitabnda, Hz. Yunus, Hz. Musa, Hz. sa (aleyhimsselam) gibi bir ksm
gemi peygamberlerin telbiyelerinden bahseder ve metinlerini kaydeder.
3- 1269 numaral hadis, slm telbiyenin, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e, Cebril
(aleyhisselam) tarafndan retildiini haber vermektedir.
1266 ve 1267 numaral rivayetler, telbiyeye, umumiyetle bilinenin dnda baz deiik kelimelerin
ilve edildiini gstermektedir. Cumhur: "Efdal olan, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n devaml
yapt merfu telbiyeyi okumaktr, ancak Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n baz ziyadelere skt
buyurmas sebebiyle, telbiyeye ilvede bulunmak cizdir" demitir. Merfu telbiyeyi 1164 numarada
tercmesiyle birlikte kaydettik.
4- 1269 numaral hadiste telbiyenin yksek sesle sylenmesi emredilmektedir. Bu erkeklere
mahsustur. Kadnlar alak sesle sylerler. Telbiyenin yksek sesle sylenmesi, telbiyenin vcib
olduuna hkmedenler iin vcibtir. Zhirler bu grtedir. yle ki, onlara gre telbiyeyi terk, dem
(koyun kurban etmek) gerektirir. Cumhur, burdaki emrin nedb ifade ettiine, dolaysiyle telbiyeyi
yksek sesle yapmann mstehab olduuna hkmetmitir.
5- Telbiye her hal deiikliinde tekrar edilir: nilerde, yokularda, bakalaryla karlamalarda,
gecenin veya gndzn gelmesinde, oturmalarda, kalkmalarda, binmelerde, inmelerde, namazlarn
588
589

ardndan, mescidde vs.. Her tekrar pe pee sefer yaplr. tamamlanmadan kesilmez, mamafih
selm verilmise alnr ve fakat selm verilmez.
Telbiyeden sonra dua edilir. Bu duada kendisi, sevdikleri ve m' minler iin dilediini taleb edebilir.
Ancak en iyi istenecek eylerin, Allah'n rzas, cennet ve ateten istize olduu belirtilmitir.
6- Telbiyeye haclar, eytan talama anna kadar devam ederler. Umre yapanlar da tavafa balayncaya
kadar devam ederler.
Telbiye, ihram giyen herkese; kadn, erkek, abdestli, abdestsiz, hayzl, cnb vs. herkese
mstehabtr.590
KNC FER
HRAMINI FSAD EDENLER HAKKINDA
hramlya has baz yasaklar vardr. Dier zamanlarda hell olduu halde hacc veya umre iin ihrama
girenlerin bunlardan kanmas gerekir. Bu yasaklara toptan cinayet denir. Cinayetin arlna gre,
cezas da farkldr. Bu cinayet ve cezalar, umumiyetle yedi ksma ayrlr:
1- Hacc veya umrenin kaza edilmesini (yeniden yaplmas) gerektirenler,
2- Bedene (deve veya sr kesmek) gerektirenler,
3- Dem (koyun veya kei kesmek) gerektirenler,
4- Sadaka (ftr sadakas miktarnda ba) gerektirenler,
5- Tasadduk (miktar belirlenmeyen ba, ftr sadakasndan az da olabilir) gerektirenler,
6- Oru tutmay gerektirenler,
7- Bedelini demeyi gerektirenler.
Bu cinayetlerin hepsi ihram ifsad etmez. fsd edici cinayetin cezas ncelikle "kaza"dr, yani yeniden
yaplmas. Aada bu mevzuya giren iki hadis greceiz.591
] : 1
.

:
.
:

. [

1. (1271)- mam Mlik (rahimehumullah) anlatyor: "Bana ulat ki, Hz. mer, Hz. Ali ve Hz. Ebu
Hreyre (radyallahu anhm ecmain)'ye haccetmek zere ihrama girmi bulunan birisi hanm ile cins
temasta bulunursa ne gerekir diye sual sorulmutu. u cevab verdiler: "Bunlar (baladklar) hacc
tamamlarlar. Sonra mtekip sene yeniden hacc yaparlar ve (ceza olarak da) kurban (hedy) keserler."
Hz. Ali (radyallahu anh) unu sylemitir: "Mteakip yl, bunlar hacc iin ihrama girince, hacc
tamamlayncaya kadar birbirlerinden ayrlrlar." [Muvatta, Hac 151, (1,381-382).]592
] . 2

. .

: .[
2. (1272)- "bnu Abbs (radyallahu anhm)'a, Min'da iken, ifza tavafndan nce, hanmna cins
temasta bulunan bir kimse hakknda sorulmutu, bir bedene kesmesini emretti."
Bir rivayette yle demitir: "fzadan nce ehline temas eden kimse (ceza olarak) yeni bir umre yapar
ve bir de kurban (hedy) keser." [Muvatta, Hacc 159, (1, 384).] 593
AIKLAMA:
592
593
590
591
hramn bozan kimseyle ilgili babta kaydedilen iki hadisten her ikisi de mnsebet-i cinsiye ile
alkaldr. Bunlardan birincisi, fiilin, Arafat vakfesinden nce vuk bulmas halindeki cezay takdir
etmektedir. Bu durumda, ihram bozulmu olmaktadr. Ancak ihramn bozulmas, mensiki olduu
yerde brakmay gerektirmiyor. Balandktan sonra fsid olan haccn tamamlanmas esastr. Bu
sebeple, haccn geri kalan mensiki de eda edilir. Ancak bu hacc, bor olan haccn yerine gemez.
yle ise ilk msid frsatta bu kaza edilmelidir. Ayrca erkek ve kadnn her birine, ayr ayr birer hedy
(kurban) kesmeleri gerekir.
Kesilecek hedy kurban, Haneflere gre bir dem yani koyun veya kei, Mliklere gre bir bedene,
yni deve veya srdr. Bu hedy, cinyetin cezasdr. (Tamamlayc bilgi iin 1321 numaral hadise
bakn.)
kinci hadis, cins temas fiilinin, Arafat vakfesinden sonra, fakat henz tra olup ihramdan kmam
iken vuku halindeki cezay tesbit etmektedir: Bu durumda haccn tekrar gerekmiyor ancak, ceza
olarak bedene, yani sr veya deve kesilmesi gerekmektedir.594
NC FER
SAYD'IN CEZASI
Sayd' lgat olarak dilimizdeki av kelimesiyle karlarz. Ancak haccla ilgili bahislerde daha ziyde
mutlak mnada hayvan ldrmek demektir. Hayvan byk de olabilir, szgelimi ekirge gibi kk de
olabilir, hepsi sayd'la ifade edilir. hraml iken ldrlmesi helal olan be eit zararllar -ki 1256
numaral hadiste akland- dnda herhangi bir hayvann ldrlmesi yasaktr. ldrlmesi halinde,
hayvann cinsine gre deien cezalar takdir edilmitir. u halde aada bu mevzuya giren be hadis
greceiz:595
] : 1

. .[

1. (1273)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh) srtlan ldren iin bir
ko, geyik ldren iin bir kei, tavan ldren iin bir ebi (kk kei), Arap tavan (denilen bir
nevi tarla fresi) iin bir kuzuya hkmetti." [Muvatta, Hacc 235, (1, 416).]596

: 2

]
:
:

.
:

. [

2. (1274)- Yine Muvatta'da mrsel (senetsiz) olarak Ebu'z-Zbeyr' den gelen rivayete gre, Hz. mer,
ekirge hakknda: "Onu kim ldrrse -iki hakemin hkmyle- onun karln der" diye
hkmetmitir. yle ki: Zeyd bnu Eslem'in rivayetine gre, bir adam gelerek Hz. mer'e: "Ey
m'minlerin emri, ben ihraml iken kammla birka ekirge ldrdm, (ne yapmam gerekir?)" diye
sormu. Hz. mer ona bir avu kadar taam yedir (tasadduk et) cevabn vermitir." [Muvatta, Hacc
235, (1, 416).]597
AIKLAMA:

596
597
594
595
Teysir'deki bu rivayet metin olarak asl olan Cmiu'l-Usl'den farkldr. Cmiu'l-Usul'deki de

Muvatta'daki aslnn ayns deildir. Cmiu'l-Usl'deki asl yle balar:
Yani: Malik bnu Enes (radyallahu anhm)598 ekirge hakknda yle hkmetmitir: "Onu ldrene iki hakemin hkmyle- karln demesi gerekir. Bunun delili Zeyd bnu Eslem'den yaplan
rivayettir. Bu rivayete gre, bir adam gelerek Hz. mer'e..."
Balanglar itibariyle farkldr. nk, birincideki takdi cmlesinde hkm sahibi Hz. mer
grnd halde, ikincideki takdim cmlesinde, hkm sahibi, mm Mlik gzkmektedir. mam
Mlik, bu meselede Hz. mer'in hkmn esas ald iin netice ayn olmadndan, rivayetlerdeki
farkll, zerinde duracak mahiyette grmyoruz.
Her iki rivayette de geen: "iki hakemin hkmyle" tbirine gelince, bununla -mteakip rivayetlerde
ve bilhassa 1276 numaral rivayette anlalaca zere- mevzuya mteallik bir yette ve bu yete
uygun ekilde Hz. mer'in verdii bir hkme atf yapmaktadr.
Mezkr yet melen yledir: "Ey iman edenler, siz (hac veya umre iin) ihraml bulunurken av
ldrmeyin. inizden kim onu bilerek ldrrse (zerine), ldrd o hayvann benzeri bir ceza
vardr ki, Kbe'ye ulam bir kurbanlk olmak zere buna iinizden adalet sahibi iki adam hkm (ve
takdir) edecektir" (Mide 95).
Hz. mer'in verdii hkm, hkm veri tarz vs. 1276 numaral hadiste gelecek.599
: 3
.
:
]
.
.

. [
: :

3. (1275)- Muvatta'nn bir baka rivayetinde yle gelmitir: "Bir adam Hz. mer (radyallahu anh)'e,
ihramda iken ldrd ekirge hakknda sordu. Hz. mer, (yannda bulunan) Ka'bu'l-Ahbr'a: "Gel
beraber hkmedelim" dedi. Ka'b: "Bir dirhem tasadduk etmesi gerekir" diye hkmetti. Hz. mer ona:
"Sen dirhemleri buluyorsun. uras muhakkak ki hurma, ekirgeden daha hayrldr" dedi.600
AIKLAMA:
1- Zrkn, Hz. mer'in: "Hurma ekirgeden hayrldr" demekle, "ekirge ldrmenin hkm bir
avu yiyecek tasadduk etmektir" demek istediini belirtir.
2- Zrkn bu rivayetten, Ka'b'n -daha nce 1250 numarada kaydettiimiz- "ekirge balk
haprmasdr, ihramlya yemesi cizdir" mnasndaki sznden rc ettiine delil karr. Zra
ihramlya deniz hayvan ldrmek veya deniz av yemek helldir, herhangi bir kefaret gerektirmez.
Ka'b bu rivayete gre, ekirgeye "bir dirhemlik" ceza takdir etmi, Hz. mer (radyallahu anh) de
bunu bir avu yiyecek olarak pratik bir hkme tahvil etmitir. Yani ekirge ldrene ceza takdir
ettiine gre, Ka'bu'l-Ahbr'a gre ekirge deniz hayvan saylamaz.601
:
]

4

:

:

:

:

Radyallahu anh tbirinormal olarak sahbe iin kullanlr. Burada Etbau't-Tbin'den olan mam Mlik iin de kullanlmtr. Buna da
normal saymak gerekir. Zira ulem, Eimme-i Erba'a, mer bnu Abdilaziz gibi bir ksm bykleri terf iin, onlar hakknda da bu tbiri
kullanmtr.
599
600
601
598
.
. :

:

:
.[
4. (1276)- bnu Srn (rahimehullah) anlatyor: "Bir adam Hz. mer (radyallahu anh)'e gelerek: "Ben
ve arkadam ihraml olduumuz halde Akabe'deki bir tepeye doru atlarmzla yar yaptk ve bu
esnada bir ceylan ldrdk. Bu fiilimize hkmnz nedir?" diye sordu. Hz. mer (radyallahu anh),
yannda bulunan birine: "Gel beraber hkmedelim" dedi.
(bnu Srn) der ki: "kisi birlikte bir keiye hkmettiler. Bunun zerine adam dnd ve
(yanndakilere):
"mer'e bakn, m'minlerin emri ama, bir ceylan hakknda hkm veremiyor, yardmc olarak bir
adam aryor!" dedi. (Bu sz iiten) Hz. mer (radyallahu anh), adam artp:
"Sen Mide sresini okudun mu?" diye sordu. Adam:
"Hayr!" deyince:
"Pekiyi (hkm vermede yardmn istediim) bu adam tanyor musun?" dedi. Adam bu soruya da:
"Hayr!" deyince Hz. mer:
"Eer, Mide sresini okuduunu syleseydin dayakla cann yakacaktm" dedi ve ilve etti:
"Cenb- Hakk Kitab- Mubn'inde: "Ey iman edenler... inizden adalet sahibi iki adam hkm (ve
takdir) edecektir..." (Mide 95) buyurmutur. Ve u da Abdurrahman bnu Avf'tr." [Muvatta, Hacc
231, (1,414).]602
AIKLAMA:
1- Bu rivayetten anlyoruz ki, hacc veya umre srasnda ihramlnn ileyecei bir ksm hacc
yasaklarnn cezasn tesbit ii, iki kiilik adalet sahibi bir heyete braklmtr. Bu eit takdire
braklan hkmlere "hkmet-i adl" denir.
2- Gnmzn byklerinin bu eit tenkidlere gsterecei aksl-ameli dnecek olursak, Hz.
mer'in msamahas, o devir insanlarnn bykleri tenkiddeki cesret ve cr'etleri gibi, rivayetten
ibret alnacak baka ynlerinin de bulunduu anlalr.
3- Ayn hdise, ufak baz ifade farklaryla Hkim'in el-Mstedrek'inde Kubeysa tarafndan rivayet
edilmitir. O rivayet yle tamamlanr: "Hz. mer (radyallahu anh), sonra adama u (nasihati)
syledi: "nsanda on huy vardr, dokuzu iyi, birisi kt. O tek kt brlerini de bozar. Dil
srmelerinden saknn!"603
]
.[
: 5
.
5. (1277)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Kim, haccn nsknden farzlar dnda bir
ey unutur veya terkederse bir kan (dem) aktsn." [Muvatta, Hacc 240, (1, 419).]604
AIKLAMA:
1- "Nsk", neske'nin cem'idir. Mensik de mensek'in cem'idir. Bunlar aslnda kesmek mnasna
gelen
'den gelir. Ayrca nsk ve nsk Allah'a yaklatran her ey, tat, ibdet manalarna da
gelir.
Istlahta, haccla ilgili ibadetlerin her biri iin bu kelimeler kullanlr. Bu ibdet farz, vacib, mstehab
farketmez, hepsine mensik veya nsk denir.

604
602
603
2- Sadedinde olduumuz hadisteki nsk'ten haccn vcibleri anlalacaktr. Zra sadece vaciblerinin
unutulmas veya terki, dem yani koyun veya kei kurban etme cezasn gerektirir. Nitekim, haccn
mstehablarna nsk dendii halde, terki ceza gerektirmez.
u halde Haneflere gre dem gerektiren amelleri zikredebiliriz:
1- Mkat ihramsz gemek; geri dner, ihram giyerse ceza der.
2- Sa'yin tamamn veya ounu terketmek,
3- Mzdelife vakfesini zrsz terketmek.
4- eytan talamann tamamn terketmek,
5- faklerin, veda tavafnn tamamn veya ounu terketmesi,
6- Ziyaret veya umre tavafnn son avtn veya sadece birini terketmek.
7- Ziyaret veya umre tavafn abdestsiz, veda veya kudm tavaflarn cnb halde yapmak.
8- Arafe gn, Arafat blgesinden gne batmadan nce ayrlmak.
9- Belirli zaman ve meknda yaplmas gereken mensiki, zamannda ve meknnda yapmamak.
Ziyaret tavafn bayram gnlerinden sonra yapmak, tra bayram gnlerinden sonra olmak veya
Harem blgesinin dnda olmak gibi.
10- Sra ile yaplmas gereken mensikte tertibe uymamak.605
DRDNC BAB
HACCIN ETLER:FRAD, KIRAN, TEMETTU
Bu babta fasl vardr

*
BRNC FASIL
HACC-I FRAD
*
KNC FASIL
HACC-I KIRAN
NC FASIL
HACC-I TEMETTU
BRNC FASIL
HACC-I FRD
. 1
. .[ #
]
.
1. (1278)- Hz. Aie (radyallahu anh)'den rivayete gre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)
hacc- ifrad yapmtr." [Mslim, Hacc 122, (1211); Muvatta, Hacc 38, (1,335); Tirmiz, Hacc 10,
(820); Eb Dvud, Mensik 23, (1777); Nes, Hacc 48, (5, 145).]606
AIKLAMA:
1- Hacc- ifrad, umresiz olarak yaplan hacca denir. Hacc- ifrad yapmak isteyen kimse ihrama
girerken sadece hacc yapmak zere niyet eder. Hacc mensiki sona erinceye kadar ihramda kalr. Bu
hacca niyet eden fakiler kr kurban kesmeyebilirler, vcib deildir.
605
606

2- Bu rivayet Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hacc- ifrad yaptn belirtiyor ise de,
rivayetlerin tamam nazar- dikkate alnnca bu mevzuun ihtilfl olduu anlalr. Zra, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n hacc- kran ve hatta hacc- temettu yaptna dair de rivayetler var. Baz
limler, bu farkl rivayetleri cem'ederek aslnda ihtilf olmadn gstermilerdir. Bu meselede te'lifi
mmkn olmayan ihtilaf olamaz, zra, hepsi de ayn sene iinde icr edilen hacc hdisesine
dayanmaktadr. Gerekli aklama, bahsin sonunda yaplacaktr.
3- Hacc- ifrdn efdal olduunu syleyenler, (mam fi ve mam Mlik), Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in, haccn bu tarzda eda etmi olduunu beyan eden bu ve benzeri rivayetlere
dayanrlar. Zra Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hacc- ifrad yaptna dair Hz. Cbir' den, ibnu
mer'den, bnu Abbs'tan da (radyallahu anhm ecmin) rivayetler mevcuttur.607

] : 2

. .[
2. (1279)- bnu mer (radyallahu anhm) buyurmutur ki: "[Babam mer (radyallahu anh) dedi ki]:
"Haccnzla umrenizin arasn ayrn. Zra byle yapmak, sizden birinin haccnn daha mkemmel
olmasn salar. Umrenizin mkemmel olmas da, onu hacc aylar dnda yapmaya baldr."
[Muvatta, Hacc 67, (1, 347).]608
AIKLAMA:
1- Teysr'de tayyedilen baz ksmlar sebebiyle, hadis Hz. bnu mer (radyallahu anh)'e ait gibi
gzkmektedir. Halbuki bnu mer, rivayeti, peder-i muhteremleri mer efendimizden
nakletmektedir.
2- Hz. mer, rivayetten anlald zere, hacc ve umre iin ayr ayr ihrama girmeyi tavsiye etmekte,
bylece haccn da umrenin de daha rahat, daha mkemmel olacan belirtmektedir. Hz. mer
(radyallahu anh), Mslim'de, Hz. Cbir'in rivayetine gre, hacnn tereffhte bulunmasn ho
grmedii iin temettu haccn tecviz etmiyordu.609
] : . 3
#
#

:

. .[ :
.
3. (1280)- Hz. Muviye (radyallahu anh)'den yaplan rivayete gre yle buyurmutur: "Ey
Reslullah'n ashab! Biliyor musunuz, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) unu unu yapmay
yasaklad, kaplan derilerine oturmay yasaklad?" Dinleyenler: "Evet (biliyoruz!)" dediler. Hz.
Muviye (radyallahu anh) tekrar sordu: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hacc ile umrenin
arasn birletirmenizi (hacc- kran yapmanz) da yasakladn biliyor musunuz?" Yanndakiler:
"Hayr, bunu bilmiyoruz!" dediler. Hz. Muviye (radyallahu anh):
"yleyse bilin, bu da brleriyle birlikte (yasaklar arasnda). Ne var ki, sizler unutmusunuz!" dedi.
[Ebu Dvud, Mensik 23, (1794).]610
AIKLAMA
1- Burada, hacc- ifradn tavsiye edilmesinden te, hacc- krann yasaklanmas mevzubahistir.
Halbuki, Azmbad'nin belirttii zere, Reslullah'n hacc- kran yapt hususunda 16 sahabe
609
610
607
608
rivayette bulunmu, hacc- krann cevaz hususunda Reslullah'tan gelen fiil ve kavl rivayetler
tevatr derecesine ulamtr. u halde bu rivayet ak bir ekilde mtevtir habere muhalefette
bulunmaktadr. Esasen, Hz. Muviye'ye bu meselede Ashab'tan hi kimse muvafakat etmemitir.
2- Hadis, shhat ynyle ok cerhe mruz kalm, eitli sebeplerle zayf addedilmitir. Senette
kopukluktan, mehul ahsn varlndan sz edilmi, baz rvilerin hfza ve zabt ynyle gven
vermedii belirtilmitir. Bilhassa senette yer alan Ebu eyh'in zerinde ok durulmu, adlet ve hfza
ynyle zaafna dikkat ekilmi, bu rviden gelen baz rivayetlerdeki fahi hatalar rneklerle
gsterilmitir. Meseleye dikkat ekip, aklamaya girmeyeceiz. Esasen hadis, drt ba mmur sahih
bile olsa, mtevtir derecesini bulan sahih rivayetlere muhalefeti sebebiyle "azz" snfna dahil edilir,
yine de hkmyle amel edilmez.611
] : 4
#
.[

.
4. (1281)- Hz. Cbir ve Ebu Sad el-Hudr (radyallahu anhm) yle demilerdir: "Biz Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) ile birlikte hacc iin avazmzn kt kadar yksek sesle telbiye getirerek
(Mekke'ye) geldik." [Mslim, Hacc 212, (1248).]612
AIKLAMA:
Daha nce de (1269 numaral hadiste) getii zere, telbiye ekmede esas, onun cehren ve yksek
sesle olmasdr. Peygamberimiz bunun, Cebril vastasiyle tebli edilen lh bir emir olduunu
belirtmitir. Bu rivayet, sesin imkn nisbetinde ykseltilebileceini ifade eder. Ancak bu hal yine de
kiiye zarar verecek dereceyi bulmamaldr. Zra ok fazla barlacak olursa ses bozulabilir ve normal
halde bile kamayacak hale gelir. Telbiyenin ihram mddetince ve bir gn ierisinde pek ok kereler,
her defasnda da normalde defa sylenecei gznne alnrsa, sesi ll ykseltmenin gerei
anlalr. Zaten kadnlara kendileri iitecek kadar sylemeleri tecviz edilmitir.
Telbiye, Mescid-i Haram, Mina ve Arafat'ta ve hatt mescid olmayan yerlerde hep yksek sesle
getirilir. Dier mescidlerde de yksek sesle telbiye getirilip getirilmeyecei hususunda ulem ihtilf
etmitir. mam Mlik ve mam fi hazretlerinden bu hususta iki farkl gr rivayet edilmitir. Esah
olana gre dier mecsidlerde de telbiye yksek sesle getirilmelidir.613
KNC FASIL
HACC-I KIRAN
Kran, lgat olarak
kknden gelir, iki eyi balamak, birletirmek demektir. Istlahta hacc ve
umreyi birletirmek, ayn ihramla ikisini de fa etmek demektir. mam- zam'a gre en efdal hacc
budur.
: 1
#
:
]
.

. :
:
.

:

. .[
#

:

613
611
612
1. (1282)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)" hacc ve umre
her ikisi iin de (ihrama girip) telbiye ekerken iittim."
Bekr bnu Abdillah el-Mzen demi ki: "Ben bunu Abdullah bnu mer (radyallahu anhm)'e
syledim. Bana: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sadece hacc iin telbiye getirdi" diye cevap
verdi.
Sonra tekrar Enes (radyallahu anh)'le karlatm ve bnu mer'in szn kendisine aktardm. Bana
(kzarak):
"Galiba bizi ocuk yerine koyuyorsunuz. Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)': "Umre ve hacc
iin lebbeyk!" derken iittim"dedi." [Buhr, Taksru's-Salt 5, Hacc 24, 25, 27, 117, 119, Cihd 104,
126; Mslim, Hacc 185, (1232); Ebu Dvud, Hacc 24, (1795); Tirmiz, Hacc 11, (821); Nes, Hacc
49, (5, 150); bnu Mce, Hacc 38, (2968, 2969).]614
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, 1278 numarada keydedilen Hz.Aie rivyetine ters dmektedir. Zra orada Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n hacc- ifrad yapt belirtilirken, bu rivayette hacc- kran yapt ifade
edilmektedir. Ulem bu teruzu yle giderir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hacc- ifrada niyet
etmi, hacc yle balatm, ancak sonradan umreyi de ilve ederek kran yapmtr. yle ise Hz.
Aie'nin rivyeti, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n haccnn ban, Hz. Enes'in rivayeti de
haccnn sonunu yahut ihram esnasn anlatyor olmaldr. Ulem: "Bu durumda, Hz. Enes (radyallahu
anh), Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' in hacc- ifrada niyet ettiini duymam olmal" der.
Mslim rihi Nevev hazretleri, Enes hadisinin dier bir ok rivayetlerle arzettii teruzu kaldrmak
iin sylenen te'vilin yaplmasnn art olduunu belirtir.
2- Hacc- krann efdal olduunu syleyenler, sadedinde olduumuz rivyete dayanrlar. nk buna
gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hayatnda yapt yegne hacc, hacc- krandr.615

]: 2

:

.
:

.

:
. :

:
.
.

. .[#

2. (1283)- Ebu Vil (radyallahu anh) anlatyor: "es-Subeyy bnu Ma'bed dedi ki: "Ben Hristiyan bir
bedev idim. Sonradan Mslman oldum. Kabilemden Hzeym bnu Srmle adnda bir kimseye
gelerek:
"Hey adamm, ben cihd hususunda hrslym. Hacc ve umre yapmay da zerime vecibe buldum. Ben
bu ikisini nasl birletirebilirim?" diye sordum. Bana:
"kisini birletir ve kolayna gelen bir kurban kes" dedi. Ben de ikisine birden (niyet edip) ihrama
girdim. (Kfe'ye bir merhale mesafedeki) Uzeybe nam mevkiye geldiim zaman Selmn bnu Reba
ve Zeyd bnu Shan ile karlatm. Ben hacc ve umre her ikisi iin ihramdaydm. Biri dierine benim
hakkmda:
"Bu adam devesi kadar da bilgili deil" dedi. Bunu iitince tepeme da ykld zannettim. Doru mer
bnu'l-Hattb (radyallahu anh)'a gittim. Ben, hac ve umre her ikisi iin de ihramm devam ettirerek,
hikyemi anlattm. Hz. mer bana:
"Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) snnetine ird edilmisin" dedi." [Ebu Dvud, Mensik 24,
(1799); Nes- Hacc 49, (5, 146, 147); bnu Mace, Mensik 38, (2970).]616
614
615

AIKLAMA:
1- Bu rivayet hacc- krann cevzna Hz. mer'in de katldn gstermektedir. Hz. mer'in hacc-
kran yapmay yasaklayp hacc ve umreyi ayr ayr yapmay emrettiini 1279 numaral rivayette
grmtk. Burada ise tecviz etmektedir. Zra, kendisine bu hususta mrcaat eden, soru soran
Subeyy'e: "Peygamberinin snnetine irad edilmisin" diye haccla umreyi biletirmesini te'yid
etmitir. Bu cmle daha ak bir ifade ile u mnaya kullanlmtr: "Sana fetva veren kimse vastasyla
Allah seni doruya, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in snnetine irad buyurmu."
2- nceki rivayetle bu rivayetin arasndaki tearuzu limler u te'vili yaparak bertaraf ederler: "Hz.
mer, bu birletirmeyi baz maslahatlar iin caiz grm olmal ve Hz. Peygamber'in de bu
maslahatlara binen tecviz ettiini bilmi olmaldr. Bu sebeple, her kime hacc ve umreyi
birletirmeyi gerektiren maslahatlar rz olursa birletirmenin onun hakknda snnet olaca
dncesini benimsemi olduu sylenebilir."
3- Rivayette, Subeyy'e sylenen, "Bu adam devesi kadar da bilgili deil" sznn mnas udur: "Hz.
mer (radyallahu anh), haccla umreyi birletirmeyi yasaklad, bunu herkes bildii halde bu adam
hl bilmiyor. Anlayszlkta ve bilgisizlikte bu adam deve seviyesinde kalm!" Nes'nin
rivayetinde: "Sen u devenden daha aknsn" derler.617
. 3

]
.

.
:

.
:

:

. .[

:

. .

3. (1284)- Cfer bnu Muhammed babasndan naklediyor: "Mikdd bnu'l-Esved, (Mekke yolu
zerindeki Skya nam karyede) Hz. Ali (radyallahu anh)'nin yanna girdi. Hz. Ali, bu srada
develerine un ve aa yapra karm yemlerini veriyordu. Mikdd:"
u Osman bnu Affn (radyallahu anh) hacc ve umrenin arasn birletirmeyi yasaklyor" dedi. Hz.
Ali (radyallahu anh), ellerinde un ve yaprak bula olduu halde dar kt. -Kollarndaki un ve
yaprak bulan hi unutmayacam- doru Hz. Osman'n yanna girdi.
"Sen, dedi haccla umrenin arasn birletirmeyi yasaklyormusun, doru mu?" Hz. Osman
(radyallahu anh) u cevab verdi:
"Bu benim reyimdir!"
Hz. Ali: "Umre ve hacc iin lebbeyk!" diyerek, fkelenmi olarak kt." [Muvatta, Hacc 40,(1,
336).]618
AIKLAMA:
1- Hz. Ali'nin develere yedirdii yem hakknda Zrkn u aklamay yapar: "Habat: Aatan
denekle drldkten sonra kurutulup tlen yapraa denir. Bu, un vs. ile kartrlr, suya katlp
hayvana iirilir."
2- Mslim'de Sad bnu'l-Mseyyib tarafndan yaplan bu rivayette Hz. Ali, Hz. Osman (radyallahu
anhm)'a yle kmtr: "Reslullah'n yapt bir eyi yasaklamaktan maksadn ne?" Hz. Osman
"Bizi brak!" derse de, Hz. Ali: "Seni brakamam" cevabn verir.
618
616
617
3. SATIR ATLAMA
Hz. Alinin kzmas, Hz. Osmann ahs reyi ile nassa muhalefeti sebebiyledir. Ashab nazarnda bu,
byk hadisedir.
Nes'deki rivayette, Hz.Osman'n re'yinden rc ettii anlalmaktadr. yle denir:

.
#

"Hz. Ali ve arkadalar umre iin telbiye getirdiler. Hz. Osman onlar bundan men etmedi. Bunun
zerine Ali: "Reslullah (a.s.)'n temettuda bulunduunu iitmedin mi?" diye sordu. Hz. Osman: "Evet
iittim" dedi."619

] : 4
.[

.
4. (1285)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hacc ve umreyi
birletirip, her ikisi iin de tek bir tavaf yapt." [Tirmiz, Hacc 102, (947); Nes, Hacc 144, (5, 226);
bnu Mce, Mensik 39, (2973).]620
AIKLAMA:
Bu hadis hacc- kran yapan kimseye, umre ve hacc iin tek tavafn kifayet edeceini ifade etmektedir.
Cumhur (Ahmed bnu Hanbel, mam fi ve mam Mlik) bu hadisle amel ederek krin'e umre ve
hacc iin tek tavafn ve tek sa'yin kifayet edeceini sylemitir.
Evz, Sevr, a'b, brahim Neha, Ebu Hanife ve ashab bu hadisle amel etmezler, bunlara gre umre
iin ayr, hacc iin ayr tavaf ve sa'y gerekmektedir. Yani krin iki tavaf ve iki sa'y yapmaldr. Bu
hususta hccetleri Hz. Ali'den gelen bir rivayettir. Bu rivayette Hz. Ali'nin hacc ve umreyi
birletirerek hacc yapt, bunlar iin iki tavafda ve iki sa'yde bulunduu, sonra da: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)' bu ekilde hacceder grdm" dedii belirtilir.
Tek tavafa hkmeden Cumhur, Hz. Ali ve bnu Mes'ud'dan rivayet edilen "ift tavaf"la ilgili
rivayetleri "tavfu'lkudm ve tevfu'l-ifza"ya hamlederler. (1387 numaral hadise de baknz.)
Doruyu Allah bilir.621

: ] 5

. .[
5. (1286)- bnu mer (radyallahu anhm) demitir ki: "Hac ile umreyi birletiren kimseye tek bir
tavaf yeterlidir. kisinin ihramndan birlikte kar." [Buhar, Hacc 77, 105, Muhsar 1,3, 4, Megz 35;
Mslim, Hacc 181, (1230); Tirmiz, Hacc 102, (947); Nes, Hacc 144, (5, 225-226); bnu Mce,
Mensik 39, (2975).]622

] : 6

. [

6. (1287)- Tirmiz'de yle gelmitir: "Kim hacc ve umre iin ihrama girerse, her ikisinin de
ihramndan kncaya kadar, tek tavaf, tek sa'y yeterlidir. [Tirmiz, Hacc 102, (948); bnu Mce,
Mensik 39, (2975).]623
NOT: 1286 ve 1287 numaral hadislerin aklamas 1285 numaral hadiste yaplmtr.624
622
623
619
620
621
: 7

]

: .

: .

. .
:

.

#

:

.

. :
.
: .
. : .[#

7. (1288)- Nfi' alatyor: "Haccc- Zlim, Abdullah bnu Zbeyr (radyallahu anh)'le savamak zere
Mekke'ye indii zaman, Abdullah bnu Abdillah ile Slim bnu Abdillah geldiler ve Abdullah bnu
mer (radyallahu anhm)'le konutular: Kendisine:
"Bu yl hacc terketmen sana bir zarar vermez. Zra biz, halk arasnda sava kp seninle Beytullah
arasna girileceinden korkmaktayz" dediler. Abdullah onlara:
"Benimle Beytullah arasna girilerek engel karlrsa, ben de Kurey'in Hz. Peygamber'le Beytullah
arasna girdii zaman Reslullah'n davrand ekilde davranrm. ahid olun, u anda umreye niyet
ettim!" dedi ve derhal kalkp Zlhuleyfe'ye gitti. Umreye niyet ederek ihram giydi, telbiye getirdi.
Sonra unu syledi: "Yolumu serbest brakrlarsa umremi tamamlarm. Beytullah'la aramda engel
olurlarsa Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yapt gibi yaparm." Ve u yeti tilvet etti.
(Melen): "Reslullah'ta sizler iin gzel rnek vardr" (Ahzb 21).
Sonra yoluna devam etti ve Beyd srtna kadar geldi. Orada: "Bunlarn ikisinin hkm de ayn. Eer
benimle umrem arasna girip mni olurlarsa haccma da mni olmular demektir. Sizleri hid
klyorum, umre ile birlikte hacca da niyet ettim" dedi. Yoluna devam etti. Kadid'e geldii zaman bir
kurbanlk ald. Sonra (Mekke'ye girip) hacc ve umre her ikisi iin tek bir tavaf yapt."
Bir rivayette yle denmitir: "Her ikisi iin de ihrama girdi ve bylece Mekke'ye geldi. Beytulah'
tavaf etti. Saf ve Merve arasnda sa'y etti, buna bir ilvede bulunmad, ne kurban kesti, ne tra oldu,
ne taksirde bulundu, ne de ihramla haram ettii eylerden birini nefsine hell kld. Kurban gnne
kadar bu hl zere devam etti. O gn kurban kesti, tra oldu. lk yapt tavafla hem haccn hem de
umrenin tavafn yerine getirdii kanaatinde idi.
Sonunda: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) byle yapmt" dedi." [Buhar, Hacc 77, 105, Muhsar
1, 3, 4, Mez 35; Mslim, Hacc 180-183, (1230); Muvatta, Hacc 42, (1, 337); Nes, Hacc 53, (5,
158), 144, (5, 226).]625
AIKLAMA:
1- Hadiste geen Haccc- Zlim hdisesinin ksaca mahiyeti udur: Abdullah bnu Zbeyr
(radyallahu anh) Emev halifesi Abdlmelik bnu Mervan'a biat etmeyip, Mekke'de halifeliini iln
etmiti. Abdlmelik onun muhalefetini bertaraf etmek zere Haccc komutasnda bir orduyu
Mekke'ye gnderdi. Haccc, Mekke'yi muhasara etti. Mancnkla Harem-i erif'e ta atmaya balad.
624
625

Bu hdise, hacc mevsimine rastlamt. Abdullah bnu mer (radyallahu anhm)'in ricasyla, Haccc
muhasaray hacc mevsimi boyunca kaldrd. Hacc mensiki tamamlannca Haccc, haclara Mekke'yi
abuk terkedip, memleketlerine dnmelerini duyurdu. K'be'nin bile isabet alarak yklmasna ebep
olan mancnkla ta atlarna yeniden balad.
Hz. Abdullah bnu Zbeyr'in ehid edilmesiyle sonulanacak bu vak'a hicr 73.ylda cereyan etti.
2- Abdullah bnu mer'e haccetmemesini tavsiye eden Slim ve Abdullah, bnu mer'in oullardr.
3- bnu mer bu tavsiyeye uymaz. O, iinde bulunduu muhtemel engelleme durumunu, Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in umre niyetiyle kt ve fakat engellendii Hudeybiye
hdisesine benzetmitir. O zaman Reslullah ve Ashab umre yapmadan dnmlerdi. Ancak
Mslmanlar, umre yapm gibi ihramdan kp kurban kesmi ve tra olmulard.
4- Bu hadis, hacc- kran iin bir tavafla, bir sa'y kfidir diyenlere hccettir. Bu meseleyi 1285
numaral hadiste yerince akladk.
5- Beyd, Zlhuleyfe'de hl, bo bir yerin addr. Kudeyd dahi Mekke-Medine arasnda bir yer
addr.626
NC FASIL
HACC-I TEMETT VE HACCIN FESH

] : 1
:

.
.

. .[

: #
1. (1289)- Abdullah bnu akk anlatyor: "Hz. Osman (radyallahu anh) hacc srasnda temettuda
bulunmay yasaklyor, Hz. Ali de bunu emrediyordu. Hz. Osman, Hz. Ali (radyallahu anhm)'ye bir
kelm syledi. Hz. Ali (radyallahu anh): "Sen de biliyorsun ki biz, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'la birlikte haccederken temettu hacc yaptk" dedi. Hz. Osman da: "Evet, ama biz
korkuyorduk" dedi." [Mslim, Hacc 158, (1223); Nes, Hacc 50, (5, 152).]627
AIKLAMA:
1- Hadiste geen mut'a'dan maksad, temettu haccdr. Yani umre ve hacca beraberce niyet edilip, nce
umre yapldktan sonra ihramdan kp, ihram yasaklarndan istifade ettikten sonra hacc iin yeniden
ihrama girmek suretiyle yaplan hacc eidi.
u halde Hz. Osman'n yasaklayp, Hz. Ali'nin de emrettii mut'a' dan maksat budur. Hz. mer ve Hz.
Osman, her ikisinin de hacc- temettu yapmay yasakladklarn baka rivayetlerden de bilmekteyiz.
(1279 ve 1284 numaral hadislere baklsn). Ancak bu yasak tenzih bir yasaktr, tahrim deil.
2- Hz. Osman "Ama biz korkuyorduk!" sz ile, fetihten nce 7. ylda yaplan umret'lkaza'y
kastedmi olabilir. Ancak o zaman sadece umre yaplmtr, dolaysyla temettudan sz edilemez. 628
#
] : 2
. .[
2. (1290)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz. Ebu
Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman (radyallahu anhm ecmain) hacc- temettu yaptlar. Bunu ilk
628
626
627
yasaklayan Hz. Muviye (radyallahu anh) oldu." [Tirmiz, Hacc 12, (822); Nes, Hacc 50, (5, 153,
154).]629
AIKLAMA:
1- Bu rivayete gre, Hz. Osman ve Hz. mer de hacc- temettu yapmlar, hacc- temettuya ilk yasak
koyan da Hz. Muviye'dir. Hadis, bu haliyle nce kaydettiimiz rivayetle teruza der, zra nceki
rivayette Hz.Osman'n yasaklama koyduu ifade edilmektedir. Baz limler bu durumu yle te'vil
ederler:
"Hz. Osman'n ve Hz. mer'in nehiyleri tenzihdir. Hz. Muviye'nin nehyi ise tahrimdir. yle ise
tahim mnasnda ilk yasaklamay yapan Hz. Muaviye (radyallahu anh)'dir." Nitekim Nevev, Hz.
mer ve Hz. Osman (radyallahu anhm)'n nehiylerinin tenzih olduunu belirtir.
Tenzih yasaklama, tavsiye mnasn tar, kesin bir emir mnasna gelmez.630
] : 3
#

. .[

3. (1291)- Sa'd bnu Eb Vakks (radyallahu anh) demitir ki: "Biz Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ile hacc- temettu yaptmz zaman bu adam -ki Muviye'yi kasteder- Ur'ta -ki Ur'la
cahiliye devrindeki Mekke evlerini kasteder- kfirdi." [Mslim, Hacc 164, (1225); Muvatta, Hacc 60,
(1, 344); Tirmiz, Hacc 12, (823); Nes, Hacc 50, (5, 152-153).]631
AIKLAMA:
1- Ur, "ar"in cem'idir. Ar, dikili aalardan yaplan ardak dediimiz eydir. Mekke'nin evlerine
ur denmesi, dikili aalardan yapld ve ilerinde glgelenildii iindir.
2- Hz. Muviye'ye, Hz. Sa'd'n: "O gn kfirdi" demesi, trih bir gerein ifadesidir. Zra Hz.
Muviye (radyallahu anh)'nin slm'la merref olmas muahhardr ve sekizinci hicr yldr. Sa'd'n
bahsettii temettu haccndan maksad 7. hicr ylda yaplan umret'lkaza'dr. Daha nce de belirttik,
Araplar, umreye de hacc derler. Hakik haccla umreyi ayrmak iin umreye hacc- asgar, brne
hacc- ekber derler. Hz. Muviye, Mslman olduktan sonra, hep Medine'de kalm ve Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'tan ayrlmamtr. u halde dier umrelerde kfir olmas mevzubahis olamaz.
3- Bu hadis de hacc srasnda temettunun caiz olduuna delil kabul edilmitir.632
] : 4

#

:
.
. .[

4. (1292)- bnu mer (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Veda haccnda
umre ile hacca kadar temettuda bulundu ve kurban kesti. Kurbann Zlhuleyfe'den itibaren
beraberinde gtrd. Mensikin icrasna (umre iin niyetli) balayp, umre telbiyesi getirdi. Sonra
hacc iin telbiye getirdi. Beraberindeki ashab da umre ile hacca kadar temettuda (istifade) bulundu.
Hacc kafilesi ierisinde kurban olanlar da vard, olmayanlar da.
631
632
629
630
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye geldii zaman halka hitben: "Kimin kurban varsa,
haccn tamamlayncaya kadar ihramdan kmasn, kimin kurban yoksa tavaf ve sa'yini yapsn, san
ksaltarak ihramdan ksn. Sonra hacc iin tekrar ihrama girip kurbann kessin, kim kurban
bulamazsa hacc srasnda gn, evine dnnce de yedi gn olmak zere (on gn) oru tutsun"
buyurdu." [Buhar, Hacc 104; Mslim, Hacc 174, (1227); Ebu Dvud, Hacc 24, (1805); Nes, Hacc
50, (5, 151-152).]633
AIKLAMA:
1- Bu hadis u yeti aklayc mahiyettedir: "Hacc da, umreyi de Allah iin tam yapn. Fakat
(herhangi bir sebeple bunlardan) alkonursanz o halde kolaynza gelen kurban( gnderin. Bununla
beraber) kurban yerine (Mina'ya) varncaya kadar balarnz tra etmeyin. Artk iinizden kim hasta
olur, yahud bandan bir eziyeti bulunursa ona orutan, ya sadakadan, yahud da kurbandan biriyle
fidye vcib olur. Emniyette olduunuz vakit ise, kim hacca kadar umre ile faidelenmek (sevaba
girmek) isterse kolayna gelen bir kurban kesmek vacib olur. Fakat onu bulamazsa hacc gnlerinde
(ihraml olarak) , dndnz vakit yedi gn olmak zere oru tutmak vacib olur ki, bunlar tam on
gn eder. Bu, ilesi, ikmetgh Mescid-i Haram'da bulunmayanlara aittir. Allah'tan korkun ve bilin ki
Allah, cezas cidden etin olandr." (Bakara 196).
2- Rivayetin ba ksmnda geen "Reslullah Veda haccnda umre ile hacca kadar temettuda bulundu."
cmlesini yle amamz, anlalmasn kolaylatracaktr: Temettu, lgat olarak istifade etmek,
faydalanmak demektir. yle ise, burada u iki mna mevcuttur:
1- Reslullah umreyi haccla birletirerek hacc- kran yapt, bylece umre sevabndan da istifade
(temettuda) bulundu.
2- Reslullah, umreye de karar verip, umreyi tamamlaynca, ihramdan kp hacc balayncaya kadar
ihram yasaklarndan istifade etti.
Aslnda bu her iki te'vil ayn neticeye kar.
3- Muhaddisler, Reslullah'n nce hacca m, umreye mi niyet ettii hususunda farkl yorumlar ileri
srmlerdir:
1- el-Mhelleb'e gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ashabna nce umre yapmalarn, sonra da
hacca niyet etmelerini sylemitir.
2- Kad yaz'a gre Reslullah (aleyhissaltu vesselm) nce hacc- ifrada niyet etmi, sonra da umre
iin ihrama girmi ve neticede hacc- kran yapmtr.
Dier rivayetleri de nazar- dikkate alan limler, bakaca farkl yorumlar yapmlarsa da umumiyetle
benimsenen ve te'lif edici mahiyette olan Reslullah ve ashabnn nce hacc- ifrada niyetlenmi
olmakla birlikte sonradan umreye de niyet ederek hacc- kran yapm olmasdr.
Nevev yle der: "Bize gre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hacc- krandan baka
ekilde haccetmi olmas mmkn deildir. Zra, Hz. Peygamber'in umresinden, tekrar ihram giymek
zere Harem blgesinin dna (hll) kmad, kurban sebebiyle ihramda kald hususunda ulem
ihtilf etmez. Nitekim hacc- krann hkm de budur."
4- Yeri gelmiken u hususu belirtelim: Sadedinde olduumuz rivayet, nce sadece hacca niyet
edildii halde, sonradan umreye evrildiini, umreden sonra tekrar hacca geildiini gstermektedir.
Ulem, hacc feshederek umre yapma keyfiyetinin sadece Reslullah'n ashabna mahsus bir durum
olduunu ifade eder. Ayet-i kerimede hacca niyet edenlerin bunu tamamlamalar emredilmi olmas
sebebiyle, artk haccdan umreye gemek mmkn deildir. bnu Abbas dnda btn Ashab'n ve
ulemnn khir ekseriyetinin gr budur. Haclar, bugn, mkat yerinde ne eit hacc yapacaklarsa
niyeten belirtmeleri gerekir. Hacc- ifrada niyet etmi ise, artk, hacc- kran veya hacc- temettuya
geemez. 1308 numaral hadiste gelecek olan "ebediyen temettu yaplaca"na dair ifade hacc
aylarnda yaplacak umre veya hacc- krann cevazna hamledilmitir. Bu iki ibadet kyamete kadar
caizdir. Fakat haccn umreye tahvili o yla ittir.
5- Temettu yapan kimseye vacib olan kurban, fi hazretlerine gre, temettunun hacda hasl ettii
eksiklii gidermek gayesine matuftur ve dem-i cebr'dir. Binaenaleyh kurban sahibi bundan yiyemez.
afi hazretlerine gre, efdal olan hacc hacc- ifraddr. Haccla, umrenin birletirilmesi haccda
noksanlk hasl eder, kurbanla bu noksanlk telfi edilir.
633
mam- zam'a gre bu kurban, iki ayr ibadeti; hacc ve umreyi tamamlatm olduu iin, Cenb-
Hakk'a bir kran olarak fa edilir. yleyse bu bir kr kurbandr (dem-i kran), sahibi etinden
yiyebilir. Daha nce de belirtildii zere, mam- zam'a gre haccn efdali hacc- krandr, hem umre
hem de hacc fa edilmi olmaktadr.
6- Kurban bulunamad takdirde tutulacak orucun Zilhicce'nin 7. 8. ve 9. gnlerinde tutulacaktr.
Bu orucu tutanlar, memleketlerine dnnce yedi gn daha tutarak orucu ona tamamlarlar. afi
hazretleri, yetin zhirini esas alarak, geri kalan yedinin mutlaka dnte tutulmasn art koymutur.
Ebu Hanife hazretleri, "Dn'ten maksad hacc mensikinin tamamlanmasdr" diyerek, daha
Mekke'de iken tutulabildiini sylemitir.634
.

: 5

#

:#

: .

. .[

:

5. (1293)- krime anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm)'a mt'atulhacc'dan sorulmutu, u
cevab verdi:
"Veda haccnda, Muhacirler, Ensarler ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevceleri hep ihrama
girdiler, biz de girdik. Mekke'ye geldiimiz zaman Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Kurbanlk nianlyanlar hari, herkes hacc iin giydii ihram umreye evirsin" diye emretti. Biz de
Beytullah' tavaf etik. Saf ve Merve'de sa'y yaptk. (hramdan karak) kadnlarmza geldik,
elbiselerimizi giydik. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) unu da sylemiti:
"Kim kurbanlk nianlamsa, kurbanl mahalline varncaya kadar ihramdan kmasn!"
Terviye akamnda (yani Zilhicce'nin 8. gn) bize hacc iin ihrama girmemizi emretti. (Harem
blgesinin dna karak ihramlarmz giyerek hacca balayp) mensiki tamamladmz zaman
Mekke'ye geri gelip Beytullah', Saf ve Merve'yi tavaf ettik. Bylece haccmz tamamlanm, yet-i
kerimenin buyurduu zere (Melen): "Hacc da umreyi de Allah iin tam yapn. Fakat (herhangi bir
sebeple bunlardan) alkonursanz, o halde kolaynza gelen kurban gnderin..." (Bakara 196)
zerimizde kurban borcu kalmt." [Buhar, Hacc 37. (Buhar bunu bab balnda ta'lik (senetsiz)
olarak kaydetmitir.]635
AIKLAMA:
1- Mt'atu'lhacc, haccda temettu demektir. Daha doru tbiriyle hacc- temettu demektir. Yani ihram
giyerken nce umreye niyet etmek, umreyi yaptktan sonra, ihramdan kp ihram yasaklarndan
istifade edip, hacc zamannda hacc iin yeniden ihrama girmektir. Cumhr, hacc- temettuyu bir
ahsn, umre ve hacc bir seferde, ayn yln hacc aylarnda nce umreyi yapmak suretiyle fa
edebileceini belirtir. Mekk olanlar bunu yapamazlar. Sadedinde olduumuz hadis, Veda hacc
srasnda Ashab'tan bir ksmnn bu ekilde hacc yaptn ifade etmektedir.
2- Kurbanlk nianlayan tbiri, kesmek zere kurban hazrlayanlar demektir. nk, hayvann kurban
edilmek zere ayrldn belirten birtakm eya onun zerine taklr, bu taklarla hayvan nianlanm
ve iaretlenmi olurdu.
3- Balangta Ashab hep hacc- ifrad iin ihram giymi olduu halde, sonradan Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n emriyle umreye evrilir. Bu evirme iinin sadece Sahabe'ye ait bir
keyfiyet olduunu, sonradan neshedildiini nceki hadiste izah ettik.
4- bnu Abbs (radyallahu anhm) kesilen kurban hususunda, bunun bir kran kurban olduu
kanaatinde olmayp, haccdaki temettudan (istifade etmeden) hasl olan noksanln telfisi iin ter
634
635

edildiine inand iin, rivayetin sonunda "Haccmz tamamlanm, yet-i kerimenin buyurduu zere
zerimizde kurban borcu kalmt" der.636

.[
#
] : 6
.
6. (1294)- Ebu Zer (radyallahu anh) demitir ki: "Haccda mut'a sadece Muhammed (aleyhissaltu
vesselm)'in ashabna hastr." [Mslim, Hacc 189, (1224); Ebu Dvud, Mensik 25, (1808); Nes,
Hacc 77, (5, 179-180); bnu Mce, Hacc 42, (2984).]637
AIKLAMA:
Ulemnn aklamasna gre buradaki mut'a'nn mnas hacc bozarak umre yapmaktr. Bu hl bir
kereye mahsus olmak zere Veda haccnda Ashab'a hell klnmtr. Sonraki yllarda ciz
grlmemitir.638
] . 7

. [ #
7. (1295)- Ebu Dvud'daki rivayette yle denmektedir: "Ebu Zer (radyallahu anh), hacca niyetle
ihram giyip sonradan bunu umreye evirenler hakknda yle diyordu: "Bu, sadece Hz. Peygamber'le
haccedenlere has bir ruhsatt." [Ebu Dvud, Mensik 25, (1807); bnu Mce, (Hacc 42, (2985).]639
:

]

: 8

.
:
:
:
. .[#

:

8. (1296)- Eb Cemre anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm)'a mut'a'dan sordum; bana onu
yapmam emretti, haccda kesilen kurbandan sordum. "Bu hususta, dedi, deve veya sr veya davar
veya kana ortak olmak imknlar var (bunlarn hepsi merudur).
"Eb Cemre der ki: "nsanlar mut'ay mekruh addediyorlard. (Eve gelip) uyudum. Ryamda birisini
grdm (bana gelip):
"Makbul umre, mebrr hacc!" diye mjdeledi. Hemen bnu Abbas (radyallahu anhm)'a gelip haber
verdim. Bana:
"Allahu ekber! Ebu'l-Ksm (aleyhissaltu vesselm)'n snneti!" dedi." [Buhar, Hacc 102; Mslim,
Hacc 204, (1242).]640
AIKLAMA:
1- Buradaki mut'a, haccda temettuda bulunmak, yani nce umre yapp ihramdan kmak, bir mddet
ihram yasaklarndan faydalanmak, sonra hacc iin tekrar ihrama girmektir.
2- bnu Abbs (radyallahu anh), kurban edilebilecek hayvanlar saymtr: Deve, sr, davar, kana
ortaklk. Bu hayvanlar mutlak sayld iin erkek veya dii olabilecei belirtilmitir.

639
640
636
637
638
Kan ortakl: Deve veya sr iin tecviz edilmitir. Hz. Cbir'den gelen bir rivayete gre deve ve
sra yedi kii ortak olabilir. mam fi ve Cumhr'a gre ortaklkla katlanlarn kurbanlar tatavvu
veya vcib olabilir, ete itirak de olabilir. Ebu Hanife'ye gre btn ortaklar "kurban" niyetiyle
kesmelidir, et orta makbl deildir. mam Zfer hepsinin ayn eit kurban olmasn art koar. Baz
Mlikler bir ksm vacib, bir ksm tatavvu kurban olsa ortak kesilebilir demi, ancak mam Mlik,
Zfer gibi "caiz olmaz" demitir.
Davar bir kimse kesebilir, ortaklk bilicma caiz olmaz.641
]
: 9

.[

: .
:.

.

9. (1297)- bnu mer (radyallahu anhm) demitir ki: "Kim hacc aylarnda umre yapar, sonra
Mekke'de hacc zaman gelinceye kadar ikmet ederse bu kimse, hacc da yaparsa mtemettidir. Bu
durumda kolayna gelen bir kurban kesmesi vacib olur. Eer kurban bulamazsa, gn hacc
srasnda, yedi gn de dnd zaman olmak zere (on gn) oru tutar."
mam Mlik der ki: "Bu hkm, o kimsenin hacc zamanna kadar orada ikamet etmesi ve ayn sene
iinde hacc yapmas halinde cridir." [Muvatta, Hacc 62, (1, 344).]
Muvatta'nn bir dier rivayetinde der ki: "Allah'a yemin olsun, haccdan nce umre yapp (bu sebeple)
kurban kesmem, haccdan sonra Zilhicce aynda umre yapmamdan daha sevimlidir."642
AIKLAMA:
Muvatta'nn bir baka rivayetinde kaydedilen son cmle de Abdullah bnu mer'e aittir. Bu cmle,
kurbann, temettu sebebiyle kesildiini ifade eder. Haccdan sonraki umre iin kurban kesilmez. u
halde bnu mer'e gre kurban vcib klan durum, ayn senenin hacc aylar ierisinde umre yapp
temettuda bulunmak, sonra da hacc yapmaktr.643
]
:

: :

. 11

. [ #

10. (1298)- Abdurrahmn bnu Harmele el-Eslem anlatyor: "Bir adam gelip Said bnu'l-Mseyyib'e:
"Haccdan nce umre yapaym m?" diye sormutu. yle cevap verdi:
"Evet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) haccetmezden nce umre yapt." [Muvatta, Hacc 57, (1,
343).]644
11

:]
. [
11. (1299)- bnu'l-Mseyyeb anlatyor: "mer bnu Eb Seleme, Hz. mer (radyallahu anh)'den,
evvl aynda umre yapmak iin izin istedi. O da izin verdi. bnu Eb Seleme umre yapp ailesine
dnd, haccetmedi." [Muvatta, Hacc 58, (1, 343).]645
644
645
641
642
643

: 12

]
.
.[

.
12. (1300)- Hz. Aie (radyallahu anh) yle demitir: "Oru, umre yapp hacca kadar temettuda
bulunup da hacc iin ihrama girmesinden arefe gnne kadar kurban bulamayan kimse iindir. Eer
orucu tutmazsa, Min gnlerinde tutar" bnu mer (radyallahu anhm) de byle hkmediyordu.
[Muvatta, Hacc 255, (1, 426).]646
AIKLAMA:
Bu rivayet, hacc iin ihrama girmedike, temettu sebebiyle kurbann vacib olmayacan ifade ediyor.
hramla vacib olan kurban, arefe gnne kadar te'min edilemezse oru tutmas ciz olur. Daha nce
tutmad ise yevm-i nahr denen kurbann birinci gnn takip eden gnde -ki eyyam- Mina da
denir- orucun ilk tutulacak, geri kalan yedisi de memlekete dnnce tutulacaktr.
Rivayetten anlalan u ki, muhtemelen, Hz. Aie yevm-i nahrden, yani Zilhicce'nin 10. gnnden
nce tutulacak orucun bortan kurtulmada daha stn olduu ve byle emredilmi bulunduu
kanaatinde idi. Bir baka ifade ile, Hz. Aie bu vacib orucun eda vaktinin yevm-i nahr'den nce
olduu, Mina gnlerinin ise ed deil kaza gnleri olduu, dolaysyla, yevm-i nahrdan nce tutulacak
orular her dileyene mbah, Mina'da tutulacak orular ise, zarurete mebni olarak sadece daha nce
borcunu demeyen kimselere mbah olup, bu durumda olmayanlara memnu olduu kanaatinde idi.
Yine ona gre, Mina gnlerinde gn oru tutmann cevaz, oru vacib olanlarla ilgil olarak
Kur'n'da yer eden: "...(kurban) bulamazsa hacc gnlerinde gn oru tutmak" emrine ittiba etmi
olmak iindir.
afilerden bazlar, bu telakkiye uyarak, sonradan tutulan orucun kaza olduuna hkmetmitir.
Mezheb gr, nceden tutmann efdal olduunu te'yid etmekle beraber, sonradan tutulan da kaza
deil eda olduudur (Zrkn'den).647
# ]

: 13

.
. #

:

# #
: .

:
.

#

.

.

:

.

. .[

13. (1301)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "(Veda haccnda), Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ve ashab (radyallahu anhm), hacc iin ihrama girdikleri vakit, Reslullah ile Talha
hari, hi kimsenin kurbanl yoktu. O srada Hz. Ali, beraberinde bir kurbanlk olduu halde
Yemen'den geldi. Ve derhal: "Ben de Reslullah'n niyet ettii eye niyet ederek ihram giydim" deyip
katld.Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ashabna bu hacclarn umreye evirmelerini, tavaf
yapmalarn, (sa'y yapmalarn), beraberinde kurbanl olanlar hari salarn ksa keserek ihramdan
646
647

kmalarn emretti.Bir ksm itiraz ederek: "Yani henz cenabetken Mina'ya m gideceiz?" dediler.
Bu sz Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e ulamt: "Geride braktm ilerimi tekrar
bulsaydm kurban getirmezdim. Eer, beraberimde kurbanlm olmasayd, ben de ihramdan
kardm" dedi.648 Bu srada Hz. Aie (radyallahu anh) hayz oldu. Beytullah' tavaf hri, haccn
btn mensikini yerine getirdi. Temizlenince de tavaf yapt. Dedi ki:"Ey Allah'n Resl! Sizler hem
umre hem de hacc yapm olarak burdan ayrlacaksnz, ben ise sadece haccla ayrlacam!"Bunun
zerine Reslullah (aleyhissaltu vesselm) olan kardei Abdurrahman bnu Eb Bekr (radyallahu
anhm)'e, Hz. Aie'yi (Harem blgesinin dnda yer alan) Ten'im'e gtrmesini emretti. (Hz. Aie
(radyallahu anh) orada ihram giyerek) haccdan sonra umre yapt." (45)

: ] : 14

: .

:

. [

14. (1302)- Buhar'nin bir dier rivayetinde yle gelmitir:"
(Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mekke'ye gelince ashabna: "hramnzdan kn. nceki
niyetinizi mt'aya evirin!" dedi. Ashab:
"Biz nce "hac" diye ismen belirterek niyet etmiken, imdi nasl mt'aya evirebiliriz?" diye itiraz
ettiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Ben size ne sylyorsam onu yapn. Eer kurbanlk getirmemi olsaydm, size emretmi
bulunduumu ben de yapardm. Ancak, kurbanm (Mina'daki kesim) mahalline ulamadan ihramlya
haram olan eylerden hibirisi bana hell olmaz!" dedi. Bunun zerine Ashab- Kiram Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n emrini yerine getirip ihramdan ktlar."649
. [ ] : 15
15. (1303)- Yine Buhar'nin bir baka rivayetinde u ziyade yer alr: "Biz Mekke'ye Zilhicce aynn
4'nde gelmitik."650
:#

] : 16

. [

16. (1304)- Mslim'in bir rivayetinde u ibreye de yer verilmitir: "Bize ihramdan kmamz, hacc
iin yaptmz niyyetin umreye evrilmesi emredilmiti. Bu, bize ok imknsz bir emir geldi ve
hepimizin cann skt. Memnuniyetsizliimiz Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a ulatrld. Ona
semv bir ey (haber) mi ulat, insanlardan m bir ey ulat bilemiyoruz, her ne ise, bize u hitabda
bulundu:
"Ey ns, ihramdan kn. Eer beraberimde kurbanlm olmasayd, ben de sizin gibi yapardm!"
(Reslullah'n bu kesin emri zerine) ihramdan ktk. Hatta hanmlarmzla mnasebet-i cinsiyede
bile bulunduk. hrama girmemi olan bir kimsenin yapt her eyi yaptk. Bu hal terviye gnne
Ashabn itiraz uradan ileri geliyordu: Mekke'ye Zilhicce'nin drdnde gelmilerdi. Niyetleri haccd. Hz. Peygamber ihramdan kmay,
ihram yasaklarndan -ve mesel hanmlaryla cins mnasebet yasandan uzaklamay emretmiti. Halbuki sekiz Zilhicce'de tekrar ihrama
gireceklerdi. Bu kadar dar bir zaman iin ihramdan kmaya, din havalarn bozmaya deer miydi? Ashab, memnuniyetsizliini "Henz
cenbetken..." diye tercme ettiimiz mny daha gliz kelimelerle ifade etmitir.
(*) Bu ve mtekip rivyetler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda Hacc'yla ilgili olduklar iin, hads kitaplarnda umumiyetle ayn
bablarda, ayn rivyetin farkl vecihleri eklinde pepee bulunurlar. Bu sebeple kaynaklarn en sonda toptan gstereceiz. Sadece Buhr
pepee gstermeyebilir.
649
650
648
(Zilhicce'nin 8. gn) kadar devam etti. O gn gelip, Mekke'yi arkada braktmz vakit, hacca niyet
ederek ihrma girdik."651
#

] : 17

. :
#
.

:

:
. .

.

: .

#
.

:
. [

17. (1305)- Mslim'in dier bir rivayetinde yle denir: "Biz, hacc- ifrad iin ihram giyip Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'la birlikte ilerledik. Hz. Aie (radyallahu anh) de umre iin ihrama girdi.
Seref'e gelince Hz. Aie hayz oldu. (Mekke'ye) gelince Kbe'yi, Saf ve Merve'yi tavaf ettik. Sonra,
beraberinde kurbanlk olmayanlarn ihramdan kmalar emredildi.
"Neleri nefsimize hell edeceiz?" diye sorduk. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"(hramlya yasak olan) her eyi!" dedi. Bunun zerine kadnlarmzla da yattk, kokular srndk,
elbiselerimizi giydik. (Bunlarn hepsini yaparken) bizimle arefe (yani hacc ihram giyme) gn
arasnda sadece ve sadece drt gece vard.
Sonra terviye gn (Zilhicce'nin 8'i) tekrar ihrama girdik. Bir ara Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Hz. Aie (radyallahu anh)'nin yanna girmiti, onu alyor buldu.
"Neyin var?" diye sordu.
"Hayz oldum, herkes ihramdan kt, ben kamadm, tavafm da yapamadm. Herkes artk (umresini
tamamlad), hacc iin (Arafat'a) kyor!" diyerek yaknd. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bu hal, Cenab- Hakk tarafndan dem (aleyhisselam)'in kzlarna yazlm bir kaderdir, (sana
mahsus bir kusur deil). Sen de, (ihrama giren herkesin yapt gibi) ykan ve hacc iin ihrama gir"652
dedi. O da yle yapt. (Mina, Arafat ve Mzdelife'deki) vakfelerin hepsine katld. Hayzdan
temizlenince de (ifza) tavafn yapt. (Bunlar bittikten sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hz.
Aie (radyallahu anh)'ye:
"Artk hem haccn hem de umreni yapm, her ikisinin de ihramndan km oldun!" dedi. Hz. Aie
(radyallahu anh):
"Ancak benim iimden Beytullah' tavaf etmeden hacc yaptm hissi geiyor" dedi. Bunun zerine
(olan kardeine seslenerek):
"Ey Abdurrahman (kzkardein) Aie'yi Ten'm'e gtr, orada umre iin ihrama girsin!" dedi. Bu vak'a
Hasbe gecesi cereyan etmiti.653 Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mlyim bir insand. Hz. Aie
(radyallahu anh) birey arzu etti mi onun arkasn takip eder (yerine getirirdi)."654
[
]
: 18
Bu sylenen ykanma, hayzdan temizlenince gerekli olan ykanma deildir, ihram giyerken yaplmas snnet olan ykanmadr.
653
Baz rivayetlerde "Bath gecesi" diye gelir. kisi de ayn eyi ifade eder. Leylet'l-hasbe, terk gecelerinden sonra haclarn akll yere
indikleri gecedir. akll yerden maksad Mina'dr. Demek ki Hz. Aie (radyallahu anh), Min'da kalnan gecelerden birinde temizlenmi
olmal.
654
651
652
18. (1306)- Mslim'in bir dier rivayetinde yle denir: "... Deve ve srda ortak olmamz emredildi.
Bizden her yedi kii bir deveye itirak edecekti."655

] : 19
. [
#

19. (1307)- Yine Mslim'in bir baka rivayetinde: "Ne Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ne de
Ashab (radyallahu anhm), hi kimse, Saf ile Merve arasnda ilk tavafn dnda baka bir tavaf
yapmad" denmitir.656
:

] . 21

. [
20. (1308)- Ebu Dvud ve Nes'de u ziyade gelmitir: "Srka bnu Mlik (radyallahu anh):
"Ey Allah'n Resl, bu sene (hacc srasnda) yaptmz temettu bu yla m has, bundan sonra her
haccda ebediyen yaplacak m?" diye sormutu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Elbette, ebediyen yaplacaktr!" cevabn verdi"657. [Buhar, Hacc 81, 32, 34, 35, Umre 6, 15, Mez
61, Temenn, 3, 27; Mslim, Hacc 1213-1216 arasndaki rivayetler); Ebu Dvud, Mensik 23, (17851789 arasndaki rivayetler); Nes, Hacc 77, (5, 178-179).]658
NOT: Bu kaynaklar 1301-1308 numaralar arasnda kaydettiimiz 8 adet rivayete aittir.659
AIKLAMA:
1- Bir ksm uzunca bir hadisten sadece bir para olarak kaydedilen yukardaki rivayetlerin hepsi,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda hacc ile ilgilidir. Veda hacc 10. hicr senede, yni
Reslullah'n hayatnn son senesinde vuku bulmutur. Bu hacc, Hz. Peygamber'in yapt ilk ve son
hacctr.
2- Rivayetlerdeki farkllklar, ulemy baz farkl yorumlara sevketmitir. Her eyden nce haccn farz
klnd zaman ihtilfldr. Hicretten sonra farz klndnda ittifak edilse de, hangi ylda farz klnd
ihtilfldr. 2. yl diyen olduu gibi, 10. yl diyen de olmutur. Aradaki dier yllar syleyenler de
olmutur. Hicretten nce farz oldu diyen rivayet azzdr.
3- Veda hacc, byk bir kalabaln itirakiyle yaplm hametli bir tezhrattr. Reslullah Veda
haccnda, slm'n mhim bir rknnn icra dbn ta'lim buyurmutur. Hacc ibadeti, cahiliye
devrinde de icra edilmekte bulunan bir ibadet olmas sebebiyle, bunun slm eklinin retilmesi
ynyle Veda haccnn ayr bir ehemmiyeti vard. Belki de bu sebepten olacak, mezkur hacc pekok
sahabi tarafndan birok teferruatyla rivayet edilmitir.
Yukardaki rivayetleri yle zetleyebiliriz:
1) Veda hacc iin, Zlhuleyfe'de herkes hacc iin niyet ederek ihrama girer.
2) Zilhicce'nin 4'nde Mekke'ye gelirler.
3) Mekke'ye gelince Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) beraberinde kurbanlk getirmemi
olanlara da bu hacc umreye evirmelerini yani Beytullah' tavaf edip Saf-Merve arasnda da sa'yde
bulununca tra olup ihramdan kmay emreder.
4) Ancak, hacc iin ihrama girmi olan Ashb bu emir karsnda oke olurlar ve emri icrya
yanamak istemezler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Kurbanlk getirmemi olsaydm, ben de
ihramdan kardm, fakat, kurban kesilecek mahalle (Mina'ya) ulamadan ihramdan kmam hell
olmaz" der. Zra yet-i kerimenin hkm yledir. (Bakara 196). Reslullah'n srar karsnda Ashab,
657
"Hac iin yaplan niyeti umreye tahvil etmek herkese cizdir" diye hkmedenlere (Ahmed bnu Hanbel ve baz zhirler) bu hadis delil
olmutur. Ancak mam Mlik, Ebu Hanfe, mam f vs. bakalar. "Hacc iin yaplan niyetin umreye evrilmesi Ashaba has bir ruhsattr"
demitir. Daha nce akladk (1292 numaral hadise bakn).
658
659
655
656
ihramdan kar. hramlya haram olan mbah iler yaparlar: Normal elbise giymek, koku srnmek,
hanmlaryla cins mnasebet vs. gibi.
te haccta temettu veya mut'a denen ey budur: hram yasaklarnn dna kmak. yle ise hacc-
temettu, umre yaptktan sonra ihramdan karak bir mddet normal hayat yaayp hacc iin yeniden
ihrama girmek ve hacc yapmaktr.
5) Ashab'n buna itiraz, rivayetlerden anlald zere sebepten ileri geliyordu:
a) Bidayette hacc iin ihrama girmilerdi, umreye niyet deitirmek olur muydu?
b) Mteakip rivayette grlecei zere, cahiliye devrinde hacc aylarnda umre yapmay gnah
addediyorlard.
c) Mekke'ye Zilhicce'nin 4'nde gelmilerdi. 8'inde tekrar hacc iin ihrama gireceklerdi. 3-4 gn gibi
ksa bir mddet iin ihramdan kmaya, din havalarn terketmeye deer miydi; bu, henz cenbetken
Mina'ya gitmek gibi bir mnaya gelmez miydi?
Bu sebeplerle Ashab ihramdan kmak istememiti.
6- Hacc iin yaplan niyeti herkesin, her zaman umreye tahvil etmesi ciz midir? meselesinde ulem
byk ounluuyla "hayr!" demitir. Bu tatbikat sadece Ashab'a mahsus kalm, sonraki
Mslmanlar hakknda neshedilmi olduu kabul edilmitir.
7- Rivayette Hz. Aie (radyallahu anh) umre tavafn yapmadan hayz olduunu belirtir. Bu vesileyle
Reslullah, kadnlar ilgilendiren mhim bir meselenin hkmn teri ediyor: Hayzl kadn tavaf
hari, haccn btn mensikini eda eder. Temizlikten sonra da tavaf ve dilerse umre yaparak haccn
eksiksiz ikml eder. Hz. Aie, umre de yapabilmek iin kardeiyle Ten'im'e gidip yeniden ihram giyer.
Veda hacc ile alkal teferruat bunlardan ibret deildir. Ancak sadedinde olduumuz sekiz kadar
hadisin temas ettikleri balca meseleler bunlardr.660
] : 21

:
: . : .[ :
.
:

.

:

21. (1309)- Buhar, Mslim, Ebu Dvud ve Nes'de kaydedilen bir rivayette bnu Abbs (radyallahu
anhm) demitir ki: "(Cahiliye Araplar) hacc aylarndaki umreyi yeryznde ilenebilen gnahlarn
en by biliyorlard. Keza Muharrem ayn da Safer diye isimlenirip: "Bere iyileip eser kalmad
ve Safer ay kt vakit umre yapmak isteyene umre hell olur" diyorlard. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ve Ashab- Gzn (radyallahu anhm)'i, hacc iin ihrama girmi olarak 4 Zilhicce sabah
(Mekke'ye) geldiler. (Gelir gelmez) Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hacc niyetlerini umreye
tahvil etmelerini emretti. Bu, Ashab nezdinde byk bir hdise oldu.
"- Ey Allah'n Resl, neleri helal addedeceiz?" diye sordular.
"Btn (ihram haramlar) hell olacak!" diye cevap verdi.
"Nes'deki rivayette: Eser yerine veber (yn) denmitir. Mna: "Yn oalnca" olur.
Keza "Safer ay knca" tbirinden sonra: "Veya yle dedi: Safer ay girince" tbiri ilve edilmitir.
[Buhar, Hacc 34, Menkbu'l-Ensr 26; Mslim 198, (1240, 1241); Ebu Dvud, Hacc 80, (1987),
Mensik 23, (1792); Nes, Hacc 77, 108, (5, 180, 181, 201, 202.)661
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, eski bir cahiliye inancn aydnlatmaktadr: Hacc aylarnda umre yasa. Bylece, Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hacc iin giyilen ihramnn umreye evrilmesi hususundaki
kesin ve srarl emrinin gerek sebebini daha iyi anlyoruz: Haccla ilgili bir cahiliye geleneini
660
661

ykmak. Hatt, Hz. Aie'nin umre yapmas iin Reslullah (a.s.)'n gsterdii huss alkay, bnu
Abbas (radyallahu anhm), bnu Hibbn'n kaydettii bir rivayette bu maksadla yorumlar:
"Kasem olsun, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hz. Aie (radyallahu anh)'ye Zilhicce aynda, srf
bir cahiliye detini krmak iin umre yaptrtt. Zra u Kurey cemaati ve onun yolundan gidenler
"yeryzndeki gnahlarn en by hacc aylarnda umre yapmaktr" diyorlard.
2- Muharrem aynn Safer olarak isimlendirilmesi tbiriyle, bnu Abbs, cahiliye devrinde, hacc
aylarn panayr aylaryla aktrmak iin bavurduklar nes hdisesine temas etmektedir. Muharrem
ayn Safer diye isimleyerek, Muharrem'i haram ay olmaktan karyorlar, haram ayndaki yasaklar
iliyorlard. Bylece, Muharrem'in haramln Safer ayna tehir ediyorlard. Maksadlar ard arda
gelen haram ay ikiye indirmek, ncy bir ay geriye brakmakt. nk ay st ste mukatele,
yama, ldrme gibi alkanlklardan uzak kalmak onlara zor geliyordu. Cenb- Hakk, Kur'n-
Kerim'de onlarn bu nes tatbikatlarn "kfrde art" olarak deerlendirmitir;
"Haram aylar geciktirmek (nes), ancak kfrde bir art (sebebi)dir. Onunla kfirler artlr. Onlar
bunu bir yl hell, bir yl haram sayarlar ki, Allah'n haram kldna sayca uysunlar da (varsn)
Allah'n haram ettiini hell klm olsunlar! Bu suretle de onlarn amellerinin ktl kendilerine
sslenip gzel gsterildi. Allah o kfirler grhunu hidayete erdirmez" (Tevbe 37).
Ndanlarn zaman zaman Ramazan ayn senenin en uygun ayna almak eklinde gndeme getirdikleri
mesele Kur'n- Kerim'in kfrde bir art olarak tavsif buyurduu nes'den baka bir ey deildir. Din
takvimin deitirilmesini hibir m'min taleb edemez.
3- Cahiliye devrinin szlerinden olan "berenin iyilemesi"nden maksat, develerin srtnda sefer ve
yolculuk meakkatiyle hasl olan yaralarn iyilemesidir. Hacc seferinden dndkten sonra
iyileirlerdi.
Eserin kalmamasna gelince: Eser iz demektir. Yani: "Deve vs. binek izlerinin kaybolmas"
kastedilmektedir. Yani hacc iin yaplan seferde deve ve dier binek hayvanlarnn ve hatta yayalarn
yollarda hasl ettii izlerin kaybolmas ifde edilmektedir.
Ebu Dvud'un rivayetinde
tbiri yer alr. Yani ynlerin kmas, artmas, bitip bymesi
gibi mnalar ifade eder. Yani hacc seferi sebebiyle anp dklm olan deve ynleri yeniden ksn,
artsn temennisi mevzubahistir.
Umreyi -Safer ay haram aylardan olmad ve Muharrem'i de o hale getirdikleri halde- Safer'in
kmasna tlk etmi olmalarnn sebebi udur: Onlar Muharrem'i Safer yapnca, bu aylarda
umumiyetle memleketlerinde kalmazlard.
Develerin yaras da ancak Safer'in kmasyla iyi leirdi. Onu tebeiyyet yoluyla hacc aylarna ilhak
ettiler ve aslnda Safer olan Muharrem'i de umre aylarnn balangc yaptlar. Umre bylece, onlar
nezdinde hacc aylarnn dnda kald.
Aya, Safer denmesi undan ileri gelir: Safer, lgat olarak bo demektir. Dilimizdeki Safer kelimesi de
buradan gelir. Araplar bu ayda birbirlerine yamada bulunurlar ve evlerini eyadan hli ve bo (safer)
brakrlard. Bu sebeple yama ayna Safer denmitir.662

.

.

:# ]: 22
:
. [
662
22. (1310)- Mslim ve Tirmiz'de yle gelmitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdu ki:
"Umre, kyamete kadar hacca dahil oldu: Yani, umre ameli, hacc- kran yapmak isteyenin hacc
ameline dahil oldu." [Mslim, Hacc 203, (1241); Tirmiz, Hacc 89, (932).]663
AIKLAMA:
nceki hadiste cahiliye devrinin umre anlayn belirttik: Hacc aylarnda umre yapmak byk gnah.
Reslullah, bu kanaati ykmak gayesiyle ak bir ifade ile, kyamete kadar umrenin hac aylarnda da
yaplabileceini ifde buyurmutur. Hacc iin ise, sdece hacc aylarnda (ehr'lhrum) ihrama
girilebilir. u halde hadis:
a) Hacc- kran yoluyla umre ile haccn birleebileceini,
b) Hacc aylarnda umre yaplabileceini tebli etmektedir. rihler, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n hayatnda hacc aylarnda drt kere umre yaptn, bunlardan nn Zilkade aynda
birinin de Veda hacc srasnda cereyan ettiini belirtirler.664
] : 23
#

.

:

.

.

:

:
. #
:
.

: .
.

:

. .[
23. (1311)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Biz hacc aylarnda, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'la birlikte, hacc iin ihrama girmi olarak665, hacc gecelerinde yola lkp Seref nm yere
indik. Orada Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Kimin beraberinde kurbanl yoksa, haccn umre
yapmak isteyen umreye evirsin. Beraberinde kurbanl olan bunu yapmasn" dedi. Hz. Aie sznde
devamla der ki: "Ashab'tan bazs umreye niyet etti, bazs da terketti. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ile, gc yerinde olan bazsnn yannda kurbanl vard.
(Bir ara) Reslullah yanma gelince beni alar buldu.
"Niye alyorsun?" diye sordu.
"Ben ashabna sylediklerini iittim ve umre yapmaktan engel olundum!" dedim. Bunun zerine:
"Neyin var?" diye tekrar sordu.
"Namaz klamyorum (hayz oldum)" dedim.
"Bu sana zarar vermez. Sen Hz. dem (aleyhisselam)'in kzlarndan bir kadnsn. Allah brlerine
yazd kaderi sana da takdir etti, bu bir kusur saylmaz. Sen haccna devam et. Cenab- Hakk
inaallah, umreyi de sana nasib edecek" dedi.
(Kaynaklar 1315 numaral hadisin sonunda toptan verilmitir.)666
] 24

. [

Hadiste geen tabirinden: Hacc vakitleri, hacc yerleri, hacc yasaklar, hacc eyalar, hacc hlt gibi mnlar verilmitir. Biz, "hac
yasaklar (=ihram)" mnsn tercih ettik.
666
663
664
665
24. (1312)- Bir dier rivayette Hz. Aie (radyallahu anh) yle der: "Hayz halim Arefe gnne
kadar devam etti, o gn temizlendim. Ben de sadece umreye niyet etmitim. Reslullah sam zp
taramam, umreyi brakp, hacc niyetiyle ihrama girmemi emretti. Emrini yerine getirdim ve haccm
eda ettim."667
] : 25

. [
25. (1313)- Hz. Aie bir baka rivayette yle der: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte
ktk, kurban gn Mina'ya geldik. Ben (orada) temizlendim. Sonra Mina'dan ktm. Beytullah'a
kotum. Sonra, Reslullah'la birlikte nefr-i hir (terik gnlerinin ncs, yani bayramn 4. gn =
13 Zilhicce) gn ktk, Musahhab'a668 indik. Abdurrahman (radyallahu anh)' ard ve:
"Kzkardeini Harem blgesinden kar (Ten'm'e kadar gtr. Orada) umre iin ihram giysin. Umreyi
yapnca buraya gelin, sizi dnnceye kadar burada bekliyorum!" dedi. Ben ayrlp (Ten'im'e gidip
ihram giydim, umre yaptm) tavaftan boalnca, seherde yanna geldim. Yola kma emri verdi. Herkes
g ykleyip Medine'ye mteveccihen hareket etti."669

. [

] : 26
26. (1314)- Bir baka rivayette yle denmitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Beytullah'a
urayp sabah namazndan nce tavaf etti, sonra Medine'ye hareket etti."670
#
] : 27

. . #
. [

27. (1315)- Bir baka rivayette yle denmitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile birlikte yola
ktk. Bazlarmz umre niyetiyle ihrama girdi, bazlarmz hem hacc hem de umre niyetiyle ihrama
girdi, bazlarmz da sadece hacc niyetiyle ihrama girdi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da sadece
hacc iin ihrama girmiti. Umre iin ihrama girenler, (umreyi yapnca) ihramdan ktlar. Hacc iin
ihrama girenler veya hacc ve umre iin ihrama girenler, yevm-i nahr'e (kurbann birinci gnne) kadar
ihramdan kmadlar." [Buhar, Umre 6, 8, 9, Hayz 1, 7, Hacc 3, 33, 81, Edh 3, 10; Mslim, Hacc
111-135, (1211-1212); Muvatta, Hacc 223-224, (1,410-412); Ebu Dvud, Mensik 23, (1778-1783);
Nes, Hacc 77, (5, 177-178), Tirmiz, Hacc 91, (934).]671

:# ]: 28

.[
Musahhab Mekke ile Mina arasnda geni bir yer. Sel sularnn getirdii akllarn okluu sebebiyle bu ismi almtr. Buraya Ebtah,
Bath da denir. Mina'nn talama mevkiine de Musahhab denmitir.
667
668

671
669
670
28. (1316)- Ebu Dvud'un bir rivayetinde yle denir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdu
ki: "Ey Abdurrahman! Kzkardeini devenin arkasna al, Ten'm'den itibaren umre yaptr. Tepelikten
inip oraya vardn m ihrama girsin. Zra yapaca, kabul grecek bir umredir." [Ebu Dvud, Mensik
81, (1995).]672
#
] : 29
:

: . : #
:
.

:

.
:
:

:

. .[
#
:
#
29. (1317)- Ebu Ms (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Bath'da mola
vermiken yanna uradm. Bana:
"Neye niyetle ihrama girdin?" diye sordu: Ben:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n niyeti ile niyetlendim" dedim. Bana:
"Kurbanln var m?" diye sordu. Ben:
"Hayr!" dedim:
"yleyse, dedi Beytullah', Saf ve Merve'yi tavaf et ve ihramdan k!"
Reslullah'n bu sylediklerini yaptm. Ailemden bir kadna uradm. Salarm tarayp, bam
ykayverdi.
Ben Hz. Ebu Bekir (radyallahu anh)'in halifelii srasnda, halka bu ekilde fetva veriyordum. O ld,
yerine Hz. mer (radyallahu anh) halife olu. Onun zamannda, bir hacc mevsimiydi. Ben (hacc iin
hazrla) kalkm olduum srada bir adam gelip:
"Fetvalarnda teennili ol. Emr'lm'minnin hacc mevzuunda neler ihdas edeceini bilemezsin!" dedi.
Ben de:
"Ey insanlar, ben, kime haccla ilgili bir fetv vermi idiysem, teennili olsun. te m'minlerin emri
size geliyor. Onu imam edinin, ona uyun!" dedim. Hz. mer (radyallahu anh) gelince kendisine:
"Ey m'minlerin emri, kulama gelen nedir? Hacc mensikiyle alkal yeni eyler mi ihds ettiniz?"
diye sordum. Bana:
"Eer Allah'n kitabyla amel edeceksek, bak Allah'n kitab ne diyor: "Hacc da, umreyi de Allah iin
tam yapn..." (Bakara 196) emrediyor. Eer Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n snneti ile amel
edeceksek. O: "Mensikinizi benden aln" diyor ve kurbanl, yerine (Mina'ya) ulancaya kadar
ihramdan kmyor." [Buhar, Umre 11, Hacc 32, 34 125, Megz 60, 77; Mslim, Hacc 154, (1221);
Nes, Hacc 50, (5, 153).]673
AIKLAMA:
1- Rivayetten, Ebu Msa hazretlerinin (radyallahu anh) hacc- temettuya fetva verdii
anlalmaktadr. nk Reslullah ona ve onun gibi kurbanl olmayanlara "ihramdan kn" diye
emrederek temettuda bulunmalarn yani ihram yasaklarndan istifade etmelerini salamtr. Onun Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den grd budur.
672
673

te yandan Hz. mer, yet-i kerimeyi ve Reslullah'n ahs tatbikatn esas alarak hacc- ifrad'
emretmi ve haccn umreye tebdilini uygun bulmamtr. Aslnda, Reslullah da, beraberinde
kurbanl olduu iin kendisi ahsen yle yapm ve dier kurbanl bulunan Hz. Ali ve Hz. Talha
(radyallahu anhm) gibi birka kiiye de yle yapmalarn emretmi ve bylece haclardan bir ksm
haccn sonuna kadar ihramlarn terketmeyerek hacc- ifrad yapmlardr.
2- Hz. mer'in, yette geen "tamam"dan murad yle aklad rivayet edilmitir: "Hacc ve umreyi
ayr ayr yapmak ve umreyi hacc aylarndan baka zamana brakmaktr." Baz limler, Hz. mer
(radyallahu anh)'in, umre ile hacc arasndaki temettuya kesin bir yasak koymadn, bunu batl ve
haram iln etmediini sylemitir. Nitekim bunu, mteakip rivayet ak bir ekilde gstermektedir.
Onun mezkur davran, hacc- ifradn efdal olduu hususundaki kanaat ve inancn gsterir. yle ise,
brn yasaklamas, nazarnda efdal olana tevik iindir. Nevev'nin yorumu byle.
3- Gerek Hz.Ali ve gerekse Eb Msa, her ikisi de: "Reslullah'n niyeti neye ise ona niyet ettim"
demi olmalarna ramen, Ebu Ms'ya ihramdan kmay emretmi, Hz. Ali'ye emretmemitir. Bunun
sebebi Hz. Ali'nin de kurbanl olmasdr. Nitekim 1301 numaral hadis Hz.Ali'nin Yemen'den
gelerek sonradan katldn ve beraberinde bir de kurbanlnn olduunu belirtir.
4- Baz limler, bu hadisten muallak ihramn ciz olduu hkmn karmlardr. Muallak ihram,
niyyeti, bir bakasnn niyetine tlik etmek, balamak demektir: Yani: "Falan kimse neye niyet etti ise
ben de ona niyet ediyorum: Hacca niyet ettiyse benim niyetim de haccadr, umreye niyet etmi ise
umreyedir." Hemen kaydedelim ki, Haneflere gre byle bir niyet ciz olmaz, kii haccda sahih
ekilde niyetini ortaya koymaldr.
5- Ahmed bnu Hanbel ile Ebu Hanfe hazretleri, "Umre yapan bir kimse kurban gtrmse, bayram
gn kurbann kesmedike ihramdan kamaz" diye hkmederler. Delilleri, sadedinde olduumuz
hadistir.
6- mam Mlik ve afi (rahimehumallah)'ye gre, umreye niyet eden bir kimse tavaf ile sa'yini yapt
m kurbanl olsun olmasn ihramdan kabilir.
7- Bu meselede esas olan udur: Haccda temettu hibir kerhet olmakszn cizdir. Bu hususta icma-
mmet vki olmutur.674

: 31
.]

:
#
:.[

.
30. (1318)- Mslim ve Nes'de gelen bir dier rivayette yle denir: "Eb Msa hacc- temettuya
fetva veriyordu. Hz. mer (radyallahu anh) ona: "Biliyorum ki Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve
ashab bunu yaptlar. Ancak ben, halkn Erk675 denilen yerde kadnlarla cima ederek, sonra
balarndan su damlar bir halde hacc yapmaya gitmelerini uygun bulmadm" dedi." [Mslim, Hacc
157, (1222); Nes, Hacc 50, (5,159).]676

] : 31
#

:
.

#

:
.#
#

:

:

.
#

:
.

Erk: Mekke yaknlarnda bir vdinin addr.(Mcemu'l-Bldan).
676
674
675

. .[

.
:
31. (1319)- Ber (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz. Ali'yi Yemen'e
emir olarak gnderdii zaman ben onun yannda idim. Onunla beraber ben de (altn) kaplar elde ettim.
Hz. Ali (radyallahu anh), (Yemen'den) Reslullah'n yanna gelince, Hz. Fatma'nn, (boyal elbiseler
giymi), evi de (hl kokmakta olan) bir tts ile ttslemi olduunu grd. (Bu kyafet ve bu
ttsnn yasak olduu hacc dneminde karlat bu manzaraya Ali) kzd. Hz. Ftma:
"Niye kzyorsun? Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ashabna (ihramdan kmalarn emir buyurdu,
onlar da ihramdan ktlar" dedi. (Bunun zerine Hz. Ali, zevcesine: "Ben zaten Reslullah'n niyyeti
ile ihrama girmitim" dedi ve) Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e urad. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm): "Sen ne yaptn?" diye sordu. Hz. Ali:
"Reslullah'n niyeti ile niyetlendim" deyince Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Ben kurbanlk getirdim ve hacc- krana niyet ettim" diye aklamada bulundu ve Hz. Ali (radyallahu
anh)'ye u emri verdi:
"Altm yedi -veya altm alt- deve kes. Develerden otuz -veya otuz drt- tanesini kendin iin ayr
ve develerden her birinden bir para da (benim iin) ayr." [Ebu Dvud, Mensik 24, (1797).]677
AIKLAMA:
1- Rivayet aslnda Hz. Ber (radyallahu anh)'nn anlatmasyla balad halde, sonradan Hz. Ali
(radyallahu anh)'nin anlatmas eklinde devam eder. Muhakkak ki, Hz. Ber hdiseyi Hz. Ali'den
naklen vermekte. Biz tercmede slbu, Ber'nn anlatmas eklinde devam ettirdik. Ayrca, hadisin
Ebu Dvud'daki aslnda mevcut olan baz ziyadeleri parantez ierisine alarak, mevzuyu daha anlalr
bir hale koyduk.
2- Mslim'in bir rivayetinde, Yemen'den dnen Hz. Ali'nin, zevcesini ihramdan karak boyal
elbiseler giyip srme ekmi bulduu iin, bu durumunu ho karlamayarak kzd belirtilir.
3- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, Ali efendimize (radyallahu anh) 66 adet kurbann
kesimiyle ilgili emri yle aklanmtr: "Sanki bu emirden murad udur: "Benim yerime sen benim
iin 66 deve kes, bundan sonrasn da kendin adna kes!" Bylece her bir devenin Hz. Ali'nin eliyle
kesilmi olduu anlalr. Ancak, -1320 numaral mteakip hadiste grlecei zere- baz rivayetler,
kendi kurbanlarnn ounu, Reslullah'n bizzat elleriyle kestiini ifade etmektedir. Mamafih,
Reslullah'n mezkur emrini: "Ey Ali, kesmen iin hazrlk yap, kesim yerine bu kadar deveyi gtr,
orada ben keseceim. Sen de kendi develerini ellerinle kesersin!" eklinde anlamak da mmkndr.
Mslim'in bir rivayeti yle:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), kendi elleriyle 63 adedini kesti. Sonra (ba) Ali'ye verdi,
bylece gerisini de o kesti."
4- Yemen'den Hz. Ali (radyallahu anh)'nin getirdii develerle Hz. Peygamber'in Medine'den getirdii
develerin toplam yz adetti.
5- Mslim'in bir rivayetinde Hz. Peygamber'in bir kurban etinden bir kapta piirtti, Hz. Ali ile birlikte
yedii ve suyundan da itii belirtilir.
6- Bu rivayet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n haccna, "hacc- krand" diyenlere delildir. Zra
neye niyet etmi bulunduunu "Ben kurbanlk getirdim, hacc- krana niyet ettim" diyerek ak bir
ekilde belirtmitir.678
677
678


] : 32
#

. [

.

32. (1320)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Zlhuleyfe'de
geceledi. Sabah olunca (devesine) bindi. Devesi onu Beyd'da havaya kaldrnca, Allah'a hamdetti,
tesbih etti, tekbir getirdi, tahlil getirdi. Sonra hacc ve umre iin (niyet edip) telbiye getirdi. Halk da
her ikisi iin (niyet edip) telbiye getirdi. (Mekke'ye) gelince halka emretti, onlar da ihramdan ktlar.
Bu hal terviye gnne (Zilhicce'nin 8'i) kadar devam etti. Terviye gn hacc iin ihrama girip telbiye
getirdiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hacc fa edince kendi eliyle ayakta olduu halde, yedi
deve kesti." [Ebu Dvud, Mensik 24, (1796); Nes, Hacc 143, (5, 225).]679
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, ihram telbiyesini, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in devesine tam olarak
bindikten sonra -yani daha ayann birini atm iken veya biner binmez deil, devesi kalktktan sonragetirdiini ifade eder.
2- Deveye, hayvan yatarken binildii iin, deve onu ykseltince, denmitir. Yani deveye binildikten
sonra deve ayaa kalkar. te bu kalkla, binen kiiyi ykselterek tam binmi vaziyetine geirir.
3- Bu rivyet, ihrama girmenin fiil iln ve iareti olan telbiyeden nce tahmid, tesbih, tekbir ve tehlil
getirmenin snnet olduunu ifade eder. Tahmid elhamdlillah, tesbih sbhnallah, tekbir Allah
ekber, tehlil de lilahe illallah demektir.
4- Rivyet, nce bataki byn telbiye getirmesinin, sonra da etrafndaki cemaatin telbiye
getirmesinin snnet olduunu gstermektedir.
5- Hadis, deveyi ayakta kesmenin mstehab olduunu ifde eder.
NOT: Hadisle ilgili dier baz teferruatn izahn 1263 numaral hadiste yaptk, oraya baklsn.680
:

:
.

:

] : 33

: . .[
33. (1321)- Bilal bnu'l-Hris (radyallahu anh)'in yapt bir rivayette u ibare mevcuttur: "Ey Allah'n
Reslu, hacc (iin yaplan niyet)' umreye evirmek sadece bize mi hastr, yoksa bizden sonrakiler iin
de ciz olacak mdr?" diye sordum. Bana u cevab verdi:"
Bu sadece size hastr. (Sizden sonraki Mslmanlara ciz deildir)." [Ebu Dvud, Mensik 25, (1808);
Nes, Hacc 77, (5, 179).]
Nes, Bill bnu'l-Hris'ten sadece (sadedinde olduumuz) feshu'lhacc hadisini tahric etmitir.
Feshu'lhacc: Kiinin nce hacca niyet etmesi, fakat sonradan bunu umreye evirmesi, umre yapnca
ihramdan kmas, tekrar hacc iin ihrama girmesidir.681
AIKLAMA:
1- Bu hadisin hkm hususunda limler farkl yorumlara gitmilerdir. Hattb'nin aklamasna gre
baz limler: "Cahiliye devrinde, hacc aylarnda umre uygun grlmedii iin, onlarn bu
dncelerini krmak maksadyla Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) hacc iin yaptklar niyeti
feshederek umreye evirmelerini emretmitir. Maksad eski dnceyi kaldrp, slm'n emrine
681
679
680
balanmalarn salamakt. Bu maksat hsl olduktan sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yeni
bir emirle, hacc iin ihrama girenlerin bunu feshedemeyeceini bildirdi" demilerdir.
2- Ulem, hacc fsid olan (bozulan) bir kimsenin haccn geri kalan mensikini tamamlamaya devam
etmesi gereinde ittifak etmitir, (1271 nuaral hadise bakn.)
3- limler, iki hacca (hacc ve umreye) beraberce niyet eden kimseler hakknda ihtilf ederler.
mam fi, Ahmed bnu Hanbel, shak bnu Rhuye: "Byle birisine bir hacc gerekir, nk, hacc ve
umre her ikisi iin niyet zaten gereksiz bir itir, ayet yapt ise bilicma sahih deildir" derler.
Ebu Hanfe ve ashab (yani ehl-i rey): "Biri gelecek seneye braklr, br tamamlanr, ceza olarak bir
dem (davar kurban etmek) gerekir" der. Sfyan- Sevr: "Byle birine hem hacc hem umreyi ayn ylda
yapmas vacib olur. Ceza olarak dem gerekir, gelecek yl hacc yeniler" der. mam Mlik: "Hacc-
kran yapm olur. Ceza olarak dem gerekir" der. fi'ye gre: "Ne dem, ne umre, ne de gelecek yl
kaza, hibir ey gerekmez."
4- Ulem temettu ruhsatnn kyamete kadar baki kalacanda ihtilf etmez. Cumhr, hacc iin yaplan
niyetin umreye evrilme ruhsatnn Ashab'a has bir ruhsat olduunda ittifak eder.Fesh ruhsatnn da
kyamete kadar bki olduunu syleyenler de olmutur. Onlar: "Bu hadisle amel edilemez,
kendisinden sahih olanlara murzdr" derler.682
. .[
]
#
: 34
34. (1322)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) umre
iin, ashab da hacc iin ihrama girdi." [Ebu Dvud, Mensik 24, (1804); Mslim,Hacc 196, (1239);
Nes, Hacc 77, (5, 178).]683
:
.
]
: 35

. .[ #

35. (1323)- krime bnu Halid el-Mahzm diyor ki: "bnu mer (radyallahu anh)'e haccdan nce
yaplan umre hakknda (caiz mi, deil mi diye) sordum. Bana:
"Yapmakta bir beis yok. Bizzat Reslullah (aleyhissaltu vesselm) haccdan nce umre yapmt"
cevabn verdi." [Buhar, Umre 2.]684

36

]
#

. [

36. (1324)- Yine Buhar'nin, bnu Abbs (radyallahu anhm)'tan kaydettii bir rivayette yle denir:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), insanlara (haccn slm'a uygun olan) dbn retmesi ve
Reslullah adna tebligatta bulunmas iin Hz. Ebu Bekir'i hacc emri olarak gnderdi. Hac kafilesi
Arafat'a Zlmecaz cihetinden vasl olunca Kbe'ye yaklamad, fakat Zlmecaz'a doru yneldi. Byle
yap, hacca umre ile niyet etmemi olmasndan ileri geliyordu."685
AIKLAMA:
Buhar'de bu metne uygun bir rivayete rastlanmamtr.686

685
686
682
683
684

37

]
#

. .[
#
37. (1325)- bnu'l-Mseyyeb anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ashabndan bir adam,
Hz. mer (radyallahu anh)'e gelerek, huzurunda, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n lm
bulunduu hastal srasnda, haccdan nce yaplan umreyi yasaklarken Reslullah' iittiine dair
ehdette bulundu." [Ebu Dvud, Mensik 23, (1793.).]687
AIKLAMA:
Hattb, bu hadisin senedinde zaaf olduunu belirttikten sonra u aklamay yapar: "Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm) haccndan nce iki sefer umre yapmtr. Kaide udur: Sbit ve malum bir i
zann bir emirle terkedilmez. Hacc yapmazdan nce umre yapmann ciz olduu ulemnn icmasyla
sabittir. Hatta bu konuda herhangi bir ihtilaf rivayet edilmemitir. Nehyin ihtiyar ve istihbb olmas
muhtemeldir. Reslullah, haccn ncelikle yaplmasn emretmi olabilir, nk umreden ok daha
ehemmiyetlidir. Vakti de belli bir zamanla mukayyeddir. Umrenin belli bir zaman yok, senenin btn
gnlerinde yaplabilir. Ayet-i kerime'de de nitekim Cenab- Hakk, hacc, umreden nce zikreder:
"Hacc ve umreyi Allah iin tamamlayn..." (Bakara 196.) 688

BENC BAB
TAVAF VE SA'Y
Bu babta fasl var:

BRNC FASIL
TAVAF VE SA'YN MAHYET
*
KNC FASIL
TAVAF VE SA'YN AHKMI
*
BRNC FER'
ZYARET TAVAFI
*
KNC FER'
VEDA TAVAFI
*
NC FER'
ERKEKLERN KADINLARLA BERABER TAVAFI
*
DRDNC FER'
HACERU'L-ESVED'N GERSN TAVAF
*
BENC FER'
SAF LE MERVE ARASINDAK SA'Y
*
ALTINCI FER'
TAVAF VE SA'YDE DUA
687
688

*
NC FASIL
BEYTULLAH'A GRME HAKKINDA
BRNC FASIL
TAVAF VE SA'Y'N MAHYET

#
.
: 1

.[ :
.

: .
:
#

1. (1326)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve ashab
(radyallahu anhm) Mekke'ye, Yesrib hummasndan bitkin dm bir halde geldiler. Mrikler
(ehirde menfi bir dedikodu yaparak): "Yarn buraya humma hastalndan derman kesilmi ve ondan
ok zdrab ekmi bir kavim gelecek" dediler ve (Mslmanlar'n seyrine bakmak iin) Hicr'in
arkasna oturdular. (Onlarn hainliinden vahyen haberdar olan) Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
celdetlerini mriklere gstermeleri iin, Mslmanlar'a tavafn ilk avtnda remel yapmalarn, iki
ke arasnda da adi yryle yrmelerini emretti.
Bu hali gren mrikler: "Bunlar m hummann bitkin drdn zannettiiniz insanlar, bunlar falan
ve falandan daha salamm!" dediler.
bnu Abbs (radyallahu anh) der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' ashabna (radyallahu
anhm) btn avtlarda remel yapmalarn emretmekten alkoyan ey onlara duyduu merhametti."
[Buhar, Hacc 55, Megz 43; Mslim, Hacc 240, (1266); Tirmiz, Hacc 39, (863); Ebu Dvud,
Mensik 51, (1886, 1889); Nes,Hacc 155, (5, 230).]
Buhar, bu rivayette u ziyadeyi kaydeder: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sulh antlamas
yapt sene (umre iin) gelince mriklere kuvvetlerini gstermeleri iin "hzl yryn!" diye
emretti. Mrikler bu srada Kuaykn da tarafna oturmu (seyrediyor)lard."689
AIKLAMA:
1- Yesrib Hummas: Humma, ateli hastalk demektir. Umumiyetle stma kastedilir. Medine, sulak ve
rutubetli olmas sebebiyle stma hastal, orada eskiden beri skca grlrd. Stmasyla tannm idi.
2- avt: Lgat olarak hedef ve hedefe yaplan bir kerecik kouya denir. Hacc stlah olarak iki ayr
yerde kullanlr:
1) Tavafta: Hacer-i Esved'den balayp tekrar ayn yere gelinceye kadar Beytullah'n etrafnda yaplan
bir devire denir. Bylece yaplan yedi avta bir tavaf denir.
2) Sa'yde: Saf'dan Merve'ye gidi ve Merve'den Saf'ya dnten her birine avt denir. Bu ekilde
Saf'dan Merve'ye drt gidi ve Merve'den Saf'ya dnle yaplan toplam yedi avtlk yrye
Sa'y denir.
3- Tavaf: Lgat olarak bir eyin etrafnda dnmek mnasna gelir. Ancak stlah olarak Kbe'nin
etrafnda usulne uygun olarak yedi kere dolamaktr. Bir tavaf yedi avttan ibarettir. Tavaf esas
689
itibriyle Beytullah'n etrafnda icra edilen ziyaret iin kullanlr ise de, rivayetlerde bazan, Safa ile
Merve arasndaki sa'y iinde kullanlmaktadr.
4- Hicr: Kbe'nin kuzeybat duvarnn karsnda, zeminden bir metre kadar yksek, 1,5 metre
kalnlnda yarm daire eklinde bir duvar vardr. Bu duvara Hatim denir. Bu duvarla Beytullah
arasndaki bolua Hicr denir. Hicr-i smil,
Hicr-i Kbe veya Hatra da denmektedir. Buras aslnda Hz. brahim'in ina etmi olduu Kbe'nin
ierisine dahil idi. Reslullah'a peygamberlik gelmezden nce yaplan bir tamir srasnda, inaat
malzemesi yetmedii iin bu ksm darda braklmtr.
5- Kuaykn: Mekke'de bir dan addr. Kbe'nin Hicr ksmna bakmaktadr. Yani Hicr'in Rkn-i
Irak ile Rkn-i m arasnda yer ald dnlrse, bu dadan Kbe'ye ynelince, Kbe'nin bu
ksmna hakim bir tepe olduu anlalr. Kuaykn ismini tayan baka yerler de mevcut ise de, bu
mevzumuzun dnda kalr.
6- Yesrib: Medine-i Mnevvere'nin cahiliye dnemindeki addr. Hicretten sonra ehir "Medinet'rResl" yani Medine olarak ksaltlarak devam etmitir.
7- Remel: Hzl yrmek demektir. Esas itibariyle, yryen kimsenin, yrme srasnda omuzlarn
almla oynatmasdr. Hacc stlah olarak, tavafn ilk avtnda erkeklerin, ksa admlarla hzlca ve
omuzlar silkerek alml ve sr'atli bir ekilde yrmeleridir. Arkadan sa'y yaplacak tavaflarda remel
yapmak snnettir. Sa'y yaplmayacak tavaflarda remel gerekmez. Kadnlar remel yapmaz.
Hadis, bu snnetin nasl ortaya ktn anlatmaktadr. Umret'lkazada cereyan eder. Bir rivayette
mriklerin, Mslmanlar hakknda "Onlar Yesrib'in stmas dermandan kesmitir, hallerini yarn
grelim" diye yaptklar dedikoduyu Reslullah (aleyhissaltu vesselm) vahiy yoluyla renmitir.
Baka eit rivayetler de var.
Reslullah, dmann amatasna meydan vermemek iin, ashabna remel yapmalarn, yani tavaf
srasnda canl ve hzl yrmelerini tembih eder. Ashab da Kbe'nin Hicr tarafnda durup kendilerini
seyreden mriklerin nnden geerken hzlca ve omuzlar sallayarak yrrler. Kbe'nin br
tarafnda, yni mriklerin gremedikleri arka ksmda ise yine normal yrrler. Nitekim rivayette
geen "...ki ke arasnda da adi yryle yrmelerini emretti" tbiri bunu ifade eder. Yani,
Reslullah iki avtta remel emrederken, avtlarn tamamn remel yaparak yrmeyi emretmi
olmuyor. Her avtta sadece mriklerin grebildikleri ksmlarda hzla yryecekler, arka ksmda
normal, di yryle yryecekler. limler, bu ekilde yryn mriklere kuvvetli grnmeyi
hedeflediini, sonradan bunun neshedildiini sylemitir.
Ancak, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) hicretin onuncu ylnda, Veda hacc srasnda,
Hacer'l-Esved'den balayp Hacer'l-Esved'e kadar, avtn tamamnda remel yapmtr. yle ise
bugn haccda yaplan remel Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda hacc srasnda yapm
olduu remelden kalma bir snnettir ve ilk avtn tamamnda yaplr.
Remelin hkm hususunda limler ihtilaf eder. bnu Abbs'a gre, remel yapmak, bilahare tekrar
gereken bir snnet deildir. O zamandaki mriklere kuvvetli grnmek iin yaplmtr. Binaenaleyh
dileyene mbah bir ameldir. Tbinden At, Kasm ve Slim de remeli bnu Abbs gibi deerlendirip
"Dileyen yapar, dileyen yapmaz, mbah bir ameldir" demilerdir. Ancak dier Ashab ve Tbiin
ulems, tavafn ilk turunda remelin snnet olduunda ittifak eder. Bu snneti terkeden, faziletten
mahrum kalr ise de tavafn zedelemez, kurban gerekmez.
Abdullah bnu Zbeyr, remelin, tavafn yedi avtnda da snnet olduunu sylemitir.
Hasan Basr, Sfyan- Sevr, Mliklerden bnu Mcin'a gre, remeli terkeden kurban kesmelidir.
mam Mlik'in nceki hkm de byle imi, ancak sonradan rc etmitir.
Remele snnet diyen Cumhr (Hz. mer, olu Abdullah, bnu Mes' ud, drt mezhep imam vs.) delil
olarak Hz. Peygamber'in Veda haccndaki tatbikatn gsterir: ilk devirde remel yapm, son drtte
yrm ve sonra: "Mensikinizi benden aln"
buyurmutur.

9- Ulem bu hadise dayanarak: "kffara kar kuvvetli ve silahl grnerek onlara gzda vermenin
caiz olduunu, kavlen olduu kadar fiilen de gvde gsterisi yapmann bazan cevazn tesinde, evl
olduunu" sylemitir.690
690

[ .

#

2 :

)2. (1327)- Bir dier rivayette (bnu Abbas) yle demitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm
Beytullah'n etrafnda, Saf ile Merve arasnda, mriklere kuvvetini gstermek iin sa'y etti."691
3
]

.

[.

.
. .
3. (1328)- Ebu Dvud'un bir dier rivayetinde yle denir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) zdb
yapt, istilmda bulundu, tekbir getirdi, sonra tavafta remel yapt. Mslmanlar Rkn-i Yemn'ye
varnca Kurey'in nazarndan gizleniyor, gizlenince de normal yrye geiyor, sonra tekrar
)karlarna knca bu sefer yeniden remele geiyorlard. Onlar byle remel (yaparken canl ve kvrak
gren Kurey: "Bunlar ceylanlar gibiymi" diyorlard.
bnu Abbs: "Remel snnettir" demitir. [Ebu Dvud, Mensik 51, (1889).]692
AIKLAMA:
1- Izdb: Ridann (ihramn vcudun st ksmn rten paras) bir ucunu sa koltuk altndan geirip
sol omuz zerine atmak ve sa omuz ve kolu ihramn dnda brakmaktr. Bu hadise dayanan limler,
remel yaplan avtlarda zdbnn snnet olduunu sylemilerdir. Dier zamanlarda yaplmaz.
2- stilm: -1265 numaral hadiste akladmz zere, ksaca- Hacer'l-Esved'i pmek veya
selmlamaktr.
3- bnu Abbs'n bu rivayette remele "snnet" demesini baz limler, remel mevzuundaki nceki
kanaatinden rc ederek cemaatin kavline geldiine delil olarak deerlendirmitir. 1326 numaral
hadiste akladmz zere, bnu Abbas (radyallahu anhm) nazarnda remel snnet deil, mbah
bir ameldir.

:
4 ] :

.
:

.
:

:
:

# .

:

.

:

.

.
:
:

#

[ . . :

.

:

# .

691
692
:.
.

.
4. (1329)- Ebu't-Tufeyl (radyallahu anh) anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm) dedim ki:
"Kbe'nin etrafnda (tavaf yaparken) ilk avtnda remel, son drt avtnda da normal yrme
yapmak snnet midir, deil midir? Senin kavmin buna snnet diyorlar?"
bnu Abbs (radyallahu anhm) bana u cevab verdi:
"Hem doru sylemiler, hem de kizb etmiler."
"Yani hem doru sylemiler, hem de kizb etmiler demekle neyi kastediyorsun?" diye aklama
istedim.
Anlatt:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye (umret'lkaza iin) gelmiti. Mrikler: "Muhammed
ve ashab zayflktan Kbe'yi tavaf edemez" dediler. Mrikler onu kskanyorlard. Bunun zerine Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ashabna (avtta) remel yaparak, drt avtta da normal ekilde
yrmelerini emretti."
Ben tekrar, bnu Abbs (radyallahu anhm)'a:
"Bana Saf ile Merve arasndaki tavaf binerek yapmann snnet olup olmadn haber ver. Zra senin
kavmin bunun snnet olduunu sylyorlar!" dedim. Bana u cevab verdi:
"Hem doru sylemiler, hem de kizb etmiler."
"Hem doru sylemeleleri, hem de kizb etmeleri ne demektir?" diye ben tekrar sorunca aklad:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye umre iin geldii zaman (Mekkeli) ahali etrafn okca
sarm: "te Muhammed! te Muhammed!" diye sknt veriyorlard. Hatt, gen kzlar bile evlerden
kmlard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n huzurunda (yol amak iin) halka vurulmazd. Halk
bana nce, bu sebeple o da hayvana bindi. Aslnda sa'yi yayan yapmak (binerek yapmaktan)
efdaldir." [Mslim, Hacc 237, (1264); Eb Dvud, Mensik 51, (1885).]
Ebu Dvud'un rivayetinde bnu Abbas (radyallahu anhm) -Mslim'deki rivayete ziyade olarakunu syler: "Hudeybiye mzakereleri srasnda Kureyliler: "Muhammed'i ve arkadalarn brakn,
bcekler gibi lsnler" dediler. Mteakip sene umre yapmak art zerine sulh antlamas yaplnca,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye geldi. Mrikler de Kuaykn tepesi ynnden geldiler.
Aleyhissaltu vesselm Efendimiz ashabna: "Beytullah' avtta remel yaparak tavaf edin" dedi. Bu
(btn mmete mil) bir snnet deildir.
Saf ile Merve arasndaki sa'y ile ilgili olarak (Ebu Dvud'da gelen aklama, (yukarda kaydedilen)
Mslim rivayetindekinin ayndr.)
Ancak Ebu Dvud'da u ziyde dahi yer alr: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), halk, szlerini
daha iyi iitsin, yerini daha iyi grsn ve elleri ona ulamasn diye bir deveye bindi."693
AIKLAMA:
1- bnu Abbas (radyallahu anhm), soru zerine birka noktaya tavzih getirmektedir:
* bnu Abbs'a gre ilk avtta remel yapmak, dier drt avtta normal yryerek tavaf, hem
snnet, hem deil. Yani, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bunu yapmtr, ama ilnihye yaplsn
diye bir hkm tamaz. Bir sefere mahsus mriklere kuvvetli grnmek maksadyla yaplmtr.
Sonraki yllarda yaplmas snnet deildir.
Snnet diyenler kizb etmitir. Kizb, daha nceleri de temas edildii zere, Arapa'da her seferinde
dilimizdeki "yalan" mnasna gelmez, "hata" mnasna kullanlr. Burada da yle. bnu Abbas
(radyallahu anhm) remel iin "snnet" diyenleri hatkarlkla itham ediyor. nk kendi
deerlendirmesi, bunun ilnihye devam gereken bir snnet olmad eklindedir.
* Saf ile Merve arasndaki sa'yn hayvan zerinde yaplmas snnet mi diye sorulunca, bunun da Hz.
Peygamber'in fiiline uyduunu, ancak Reslullah'n herkes byle yapsn diye deil, belli bir maksadla,
zarureten deve zerinde yaptn aklamtr. Binaenaleyh "Sa'yn efdali yryerek yaplandr, binek
693
zerinde olan deil" demek istemitir. Bu meselede ulem bnu Abbs gibi dnmtr. Mzereti
olmayan sa'yn yryerek yapmaldr. Mzereti olanlar binebilirler.
* Eb Dvud'daki: "Bcekler gibi lsnler" tbiri hakaret maksad gder. Bcek diye tercme
ettiimiz naaf kelimesi hayvanlarn burunlarndan den parazit bir kurtcuktur.694

]
#
: 5

: . .[

) : .

(

.
5. (1330)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)', yedi
avttan n hzlca yapt ilk tavafta, Hacer-i Esved'e istilm buyururken grdm." [Buhar,Hacc
56; Mslim,Hacc 232, (1261); Muvatta, Hacc 108, (1,365); Ebu Dvud, Mensik 51, (1891) 52,
(1893); Nes,Hacc 152, (5, 229), 153, (5,230).]
Bir rivayette yle demitir: "Saf ile Merve arasnda sa'y ederken sel ukurunda kouyordu."
Buhar ve Mslim'in bir rivayetinde yle demitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Haceru'lEsved'den Haceru'l-Esved'e tur remel yapt, drt tur da yrd, sonra iki rekt namaz kld, yani
tavaftan sonra. Sonra da, hem haccda hem de umrede Saf ile Merve arasnda tavaf yapt."695
AIKLAMA:
limler, bnu mer'in bu mahadesini Veda hacc ile ilgili kabul ederler. Dolaysya, bnu Abbas
(radyallahu anhm)'n umretu'lkaza ile alkal rivayetini bunun neshettiine hkmederler. bnu
Abbs'n rivayetinde temel ilk avtta, her bir turun yarsnda yaplmtr. Halbuki burada,
"Hacer'l-Esved'den Haceru'l-Esved'e" remel yaplarak ilk turun tamamland belirtilmektedir.696

] : 6

#

:

:

.

. .[
6. (1331)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye geldi.
Doru Mescid-i Haram'a girdi ve Haceru'l-Esved'i istilm buyurdu. Sonra sa kolu zerinde
ilerleyerek tur remel yapt, drt tur da yrd. Sonra Makam- brahim'e geldi ve
"Siz de brahim'in makamndan bir namazgh edinin..." (Bakara 125) yetini okudu. Ardndan makam,
Beytullah'la kendi arasnda olacak ekilde iki rek'at namaz kld. Bu namaz bitirince tekrar Haceru'lEsved'e geldi ve istilmda bulundu.
Sonra Saf ve Merve'ye gitti. Zannedersem orada:
"phe yok ki
Saf ve Merve Allah'n eirindendir" (Bakara 158) yetini okudu." [Mslim, Hacc 147, (1218), 235
696
694
695
(1263); Muvatta, Hacc 107, (4, 364); Tirmiz, Hacc 33, (856), 34, (857); Nes, Hacc 149, (5, 228);
bnu Mce, Mensik 29, (2951).]697
AIKLAMA:
Bu rivyet, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in bir umre tavafn tarif etmektedir.
1) Hacer'l-Esved'e istilamla tavafa balamak.
2) lk avtta remel.
3) Mtekip drt turda normal yry.
4) Makam- brahim'de iki rek'at namaz. Baz rivayetlerde bu namazlarn birinci rek'atnda Kafirn,
ikinci rek'atnda hls suresinin okunduu belirtilir.
5) Saf ve Merve arasnda sa'y. Bu sa'ye Saf'dan balamtr.698

]

: 7
#
. .[

7. (1332)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve ashab
(radyallahu anhm) Ciirrne'den umre yaptlar. Bu umrede Beytullah' remel yaparak tavaf ettiler. Bu
tavafta ridalarnn bir ucunu sa koltuklarnn altna koymular, dier ucunu da sol omuzlarnn
zerine atarak (zdba yapmlard)." [Ebu Dvud, Mensik 50, (1884), 50, (1891).]699
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Huneyn Sava'ndan sonra, ganimeti pay etmek zere Ciirrne'de
mola verip, o srada Mekke'ye geceleyin gidip umre yapmtr. Bu umre, Reslullah'n yapm
bulunduu drt umreden biridir. Hudeybiye Sulh'n takip eden yl yaplan umretu'lkaza'dan sonra
yaplmtr. Reslullah'n bu umrede ridas ile zdba yapt belirtiliyor. Izdba remel yaplan
tavaflarn btn avtlarnda gereklidir, dier tavaflarda gereksizdir.700

: 8
]
. [

8. (1333)- Urve (radyallahu anh) anlatyor: "Abdullah bnu'z-Zbeyr, umre maksadyla Ten'm'de
ihrama girdi. Sonra ben onu Beytullah'n etrafnda, avtta koar grdm." [Muvatta, Hacc 34, (1,
365).]701
AIKLAMA:
Ten'm, Ciirrne gibi Hll'de ihrama girenlerin nce umre yaparak tavaf ve sa'yde bulunmalar
mstehabdr. Mekke'de ihrama giren Mina' dan dnnceye kadar tavaf ve sa'yde bulunmaz. Bu
hususu mteakip rivayet de te'yid edecektir.702

: ] 9

. .[

699
700
701
702
697
698
9. (1334)- bnu mer (radyallahu anhm)'den Nfi'in anlattna gre, bnu mer (radyallahu
anhm) Mekke'de ihrama girdii zaman ne Beytullah' tavaf eder, ne de Saf ve Merve arasnda
sa'yde bulunurdu. Bunlar Mina dn yapard. Mekke'de ihrama girdii zaman Beytullah' tavaf
edecek olsa remel yapmazd." [Muvatta, Hacc 34, (1, 365).]703
AIKLAMA:
Beytullah' tavaf etmekle, umre ayr ayr ibdetlerdir. Tavaf, sa'ysiz yaplabilir. Tavaf'tan sonra tra da
gerekmez. u halde, tavaftan sonra sa'y yaplmayacaksa remel yapmaya gerek yoktur. Hanef
mezhebi de buna hkmeder. Mekke'de ihrama giren bnu mer (radyallahu anhm) sa'ysiz tavaf
yapnca remel de yapmyor.704
.#
: 11
. [
]

10. (1335)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ifaza
tavafnn yedi avtnda da remelde bulunmamtr." [Ebu Dvud, Mensik 83, (2001).]705
AIKLAMA:
fza tavaf: Arafat'tan inildikten sonra yaplan tavaftr. Buna tavaf- ziyret de denir. Haccn iki
rknnden biri bu tavaftr. lk drt avt farzdr. Eyym- nahir'de yani kurban bayramnn birinci,
ikinci veya nc gnlerinden birinde yaplmas gereklidir.
u halde, sadedinde olduumuz rivayet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, ifza tavafnda
remelde bulunmadn ifade etmektedir. nceki rivayetlerde umum kaideyi belirtmitik: Remel,
arkadan sa'y de yaplacak tavaflarn ilk avtnda yer verilen bir durumdu. fza tavafn sa'y takib
etmeyeceine gre, onda remel yoktur.706

: 11

]

. .[#

. :
11. (1336)- Eslem mevl mer bnu'l-Hattb anlatyor: "mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh)'
dinledim , diyordu ki: "Bugn Allah, slm' hakim ve gl klm, kfr ve kfirleri de bertaraf etmi
olduuna gre remel yapmann ve omuzu amann (zdba) ne gerei var. Ancak bununla beraber,
bizler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte yapm olduumuz eylerden hibirini
brakmayz." [Ebu Dvud, Mensik 51, (1887).]707
AIKLAMA:
Daha nce akland zere (1326 numaral hadise bakn), Mekke mriklerine kar kuvvetli
grnmek maksadyla Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n emretmi bulunduu remel (tavafn ilk
avtnda omuzlar sallayarak hzlca yrmek) ve zdba (remel esnasnda sa omuzu amak)
Mslmanlarn kesin hakimiyeti ile artk gereksiz grlm ve hatt Hz. mer (radyallahu anh) bunu
yasaklamay bile dnmtr. Zra tavaf srasnda remel yapmann sebebi ortadan kalkmt. Ancak,
rivayetten anlalaca zere Hz. mer bu dncesinden hemen rc ediyor. "Reslullah'la birlikte

706
707
703
704
705
yaptmz hibir eyi brakmayz" demesi, snnette vrid olan her eyde, -biz anlamasak,
kefedememi olsak bile- mutlaka bir hikmet vardr, onun korunmas gerekir" demektir.
Hz.mer (radyallahu anh) remel meselesinde, snnete ittibann evl olduuna kanaat getirir, bylece
Hz. mer de, bnu Abbs'n, Veda hacc srasnda remel yapldna -ve dolaysyla remel snnetini
mutlak ekilde devam ettirmek gerektiine- dair rivayeti te'yid etmi olmaktadr. Mamafih, yukarda,
Hz. Cbir (radyallahu anh)'den kaydettiimiz rivayetde remelin Veda haccnda tatbik edildiini ifade
eder.
Hattb, bu rivayetleri gznne alarak der ki: "Bu rivayetler gsteriyor ki: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) herhangi bir sebeple bir snnet ortaya koyar (yani bir davranta bulunur), bu sebep
sonradan ortadan kalkp kaybolsa bile, snnet, konduu hl zere devam eder. Bazlar remeli snnet-i
mekkede kabul etmi, terkine dem (davar kurban) gerekir demitir. Sfyn- Sevr bunlardandr.
Ancak, ulemnn khir ekseriyeti "Terki herhangi bir ey gerektirmeyen bir snnet" demekte
mttefiktir."708
.[

] : 12
#

.
12. (1337)- Ya'l bnu meyye (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir
brde ile zdba yapm olarak tavaf etti." [Ebu Dvud, Mensik 50, (1983); Tirmiz, Hacc 36, (859).]
Hadisin Eb Dvud'daki vechinde "yeil bir brde" denir.709
AIKLAMA:
Brde, Araplarda vcudun st ksmna giyilen bir giysidir, aba, hrka dediimiz eye tekbl eder. u
halde Reslullah tavafta, brdesinin bir ucunu sa koltuunun altndan geirip gs zerinden sol
omuzunun stne atmak suretiyle zdba yapm olmaktadr. Ebu Dvud' daki vechinde bu brdenin
yeil olduu da belirtilir. Demek ki ihramn renkli olmamas diye kesin bir hkm yoktur. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n zdbaya, ecaat izhar etmek iin yer verdii belirtilmitir. Ayrca hzl
yrmeye yardmc olduu sylenmitir. mam Mlik dnda ulema zdbya mstehab demitir.
filer: "Remel olan tavaflarda zdba snnettir" demitir.710

#
]
: 13

. .[ #

13. (1338)- Abdurrahman bnu Safvan (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)', ashab ile birlikte Kbe'den karken grdm. Beytullah', kapsndan Hatim'e kadar
istilm ettiler ve Beytullah'n zerine yanaklarn koydular. Bu srada Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) ortalarnda idi." [Ebu Dvud, Mensik 55, (1898).]711
AIKLAMA:
1- Rivayetin Ebu Dvud'daki asl, hdisenin fetih gn cereyan ettiini belirtir.
2- Hatim: Hadiste geen Hatim'in neresi olduu hususunda farkl eyler sylenmitir:
* Muhibbuddin et-Taber ve bazlarna gre Hatim: Rkn (Rkn-i Haceru'l-Esved) ile kap arasnda
kalan ksmdr.
* mam Mlik'e gre kap ile Makam arasnda kalan ksmdr.
* Bazlar Haceru'l-Esved'dir demitir.

710
711
708
709
* Umumiyetle kabul edildii zere, Kbe'nin kuzeybat duvarnn karsnda yerden bir metre kadar
yksek, 1,5 m. kalnlndaki yarm daire eklindeki duvardr. Bu duvarla Beytullah arasndaki
bolua Hcr denir. Baz Hanef kitaplarda Altunoluk'un (mzab) bulunduu mevziye hatim denmitir.
Sadedinde olduumuz rivayette geen Hatim'le Haceru'l-Esved'in kastedilmi olmas daha kavi
gzkmektedir.
3- Hadis, Beytullah'n belirtilen ksmna yanak ve gs koymann mstehab olduunu ifade eder.
Buras rkn ile kap arasdr, Mltezem de denir.
Beyhk'nin bir rivayetine gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da burada yzn ve gsn
Beytullah'a yaslamtr. bnu Abbs'tan gelen bir rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), rkn
ile kap arasnda dua eden mltezim'e, Cenb- Hakk'n, her dilediini vereceini mjde etmitir.712
STLM

:

]
: 1

#

: . .[

. #
.

1. (1339)- bis bnu Reba (rahimehullah) anlatyor: "Ben Hz. mer (radyallahu anh)'i Haceru'lEsved'i perken grdm. Onu hem pt, hem de: "Biliyorum ki sen bir tasn, ne bir faydan ne de
zararn vardr. Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' seni per grmeseydim, seni asla pmezdim"
dedi." [Buhar, Hacc 50, 57, 60; Mslim Hacc, 248, 120; Muvatta, Hacc 36, (1367); Tirmiz, Hacc 37,
(860); Ebu Dvud, Mensik 47, (1873); Nes, Hacc 147, (5, 227); bnu Mce, Mensik, 27,
(2943).]713
AIKLAMA:
Bu ksmda, Haceru'l-Esved'in istilm (selamlanmas) ile alkal hadisler kaydedilecek. lk hadis,
grld zere, Hz. mer (radyallahu anh)'in Haceru'l-Esved karsndaki davran ile alkaldr.
Bu rivayetle ilgili, ulemnn farkl yorumlarna gemeden nce Haceru'l-Esved'le ilgili baz rivayetleri
kaydedeceiz:
1- Hacer, kelime olarak Arapa'da ta demektir. el-Haceru'l-Esved714 siyah ta demektir. Istlah olarak,
Ka'be'de yer alan muayyen bir taa denir. Hacc ibdetinde mhim bir yeri vardr.
bnu Abbs (radyallahu anhm)'n Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan bir rivayeti yledir:
"Haceru'l-Esved, cennetten inmitir. O, indii zaman stten de beyazd. Ancak demoullarnn
hatalar sebebiyle siyahlat."
Abdullah bnu Amr bni'l-As (radyallahu anhm)'n merfu bir rivayeti yledir: "Haceru'l-Esved ve
Makam, cennet yakutlarndan iki yakuttur. Allah celle celluhu, onlarn nurunu rtmtr. Eer
rtlmemi olsalard, merikle marib arasn aydnlatrlard."
Yine bnu Abbs'tan (merfu) olarak: "Bu tan bir lisan, iki de duda vardr. Kendisine hak zere
istilmda bulunanlar lehinde kyamet gn ahidlik yapacaktr."
Hz. Ali'den yaplan bir rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Kyamet gn, Haceru'l-Esved
getirilir. O zaman o, beli bir lisanla, kendisine tevhidle istilmda bulunanlar lehine ehdette
bulunur."
Hz. Aie'nin bir rivayeti yledir: "Bu siyah ta, yeryznden kaldrlmazdan nce ondan istifade edin.
nk cennetten kmtr. Cennetten kan bir eyin kyamet gnnden nce ona dnmemesi
gerekir."
2. Hz. mer (radyallahu anh)'in bu din mant izhr eden davran hakknda Taber'nin yorumu
yledir: "Hz. mer (radyallahu anh) byle syledi, nk insanlar, putlara tapmaktan daha yeni
714
Dilimizde Haceru'l-Esved diye yaygnlk kazanmtr. Arapa kaidelere gre dorusu el-Haceru'l-Esved olmas gerekir. Biz, bu ve buna
benzeyen bir ksm tabirleri dilimizdeki kazand ekle gre kullandk ve kullanmaya devam edeceiz.
712
713
uzaklamlard. O, baz cahillerin, Haceru'l-Esved'e yaplan istilm, cahiliye devrinde Araplarn

yapt ekilde baz talara gsterilen tzimin bir devam zannetmelerinden kortu. Bu sebeple
insanlara, bu istilm, cahiliye devrinde zannedildii zere, tan kendiliinden bir fayda veya zarar
verecei iin deil, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n fiiline ittiba (uymak) iin yaptn
duyurmak istedi."
Mhelleb'in yorumu yle: "Hz. mer (radyallahu anh)'in bu hadisi, "Haceru'l-Esved Allah'n
yeryzndeki sa elidir. Onunla kullaryla musafaha eder" diyenlere bir reddir. Zt- lhi'ye bir uzuv
nisbet etmekten Allah' snrz. Haceru'l-Esved'in plmesi, mutlerin itaatlerinin bilmahade
grlmesi iin ter edilmitir. Tpk blis'in, Hz. dem'e secde ile emredilmesi gibi. kisi de birer
imtihandr."
Hattb de yle der: "Onun yeryznde Allah'n eli olmas, onunla yeryznde iken musfaha edenin
indallah bir ahdi bulunmasnn mnas udur: det olduu zere, melik (kral), kendisine dost olmak,
hususiyet kazanmak isteyenlere biat akdini musafaha ederek gerekletirir ve onlara ahdettikleri
eyleri hatrlatarak hitab eder."
Muhibbu't-Taber, Haceru'l-Esved'in plmesindeki mnay yle aklar: "Bir melik iin uzaktan
ziyarete gelenler onun elini perler. Hac da Kbe'ye gelince Haceru'l-Esved'i per. u halde bu,
melikin elini pmeye benzetilmitir. Ve lillhi'lmesel'l-a'l."
bnu Hacer de unu syler: "Hz. mer (radyallahu anh)'in bu sznden, din meselelerde, mnasn,
hikmetini yeterince anlamasa bile, kiinin eriat sahibine hulsla teslim olmak ve en gzel ekilde
ittiba etmek gerektii anlalmaktadr. Bu husus, Reslullah'n fiillerine, hikmeti hi bilinmese bile
uymak hususunda muazzam bir kaidedir. Kez bu sz, baz cahillerden sdr olan: "Haceru'l-Esved'de
ztna rc eden baz hassalar vardr" kabilinden szleri de reddeder. Keza bu hadis, fiil ve kaville
snnetlerin aklanmasna gzel bir rnektir, yle ki, imam, ayet bir davrannn yanl anlalarak,
itikadlarn bozulmasndan korkacak olursa meseleyi vakit kaybetmeden ele alp, durumu izah etmeli,
akla kavuturmaldr."
3- Bazlar: "Bu hadiste, eriatte plmesi hususunda ruhsat gelmeyen bir eyi pmenin mekruh
olduu ifade edilmektedir" demitir. Ancak mam fi "Beytullah'n her neresi plrse hotur
(hasendir), (pen knanmaz)" demitir.
Ahmed bnu Hanbel'in de Reslullah'n kabrini ve minberini pmede bir beis grmedii rivayet
edilmitir.
4- Bu rivayet Haceru'l-Esved'i pmenin snnet olduunu gstermektedir. Tirmiz, ulemnn byle
hkmettiini belirtir. afi'ye gre pemeyen, eliyle istilm edip elini per. Hi yanaamayanlar,
uzaktan ona ynelip tekbir getirir.
bnu mer (radyallahu anhm), -1344 numaral hadiste akladmz zere- Haceru'l-Esved'e,
yaralanma pahasna da olsa, yaklamak iin gayret gsterirmi.
Cumhr-u ulem, Haceru'l-Esved'e eliyle deip eli pmeyi mer addetmitir. mam Mlik hari, drt
imam byle hkmeder. mam Mlik'e gre istilmda el pmek yoktur.715

.[

.
#
] : 2
2. (1340)- bnu mer (radyallahu anhm) yle demitir: "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'
Kbe'den sadece iki rkn perken grdm, bunlar da iki rkn-i Yemn'dir." [Buhar, Hacc 59;
Mslim, Hacc 242, (1267); Ebu Dvud, Mensik 48, (1874); Nes, Hacc 156, (5, 231-232).]716
AIKLAMA:
1- Haiste geen iki rkn-i Yemn'den murad: Haceru'l-Esved'in konmu olduu ke ile ondan nce
gelen kedir.
Haceru'l-Esved, Kbe-i Muazzama'nn dousunda ve kapya yakn olan kededir. Asl rkn-i Yemn
-tavaf istikametini esas alrsak- Haceru'l-Esved'in bulunduu keden bir nceki kedir. Araplar dil
715
716

kaidesi olarak (talib tarikiyle) Ay ve Gnei kamereyn, anne ve babay ebeveyn diye tesmiye
ettikleri gibi, bu iki keye de rkneyn-i Yemniyeyn (= iki Yemn ke) demilerdir.
Haceru'l-Esved'in bulunduu keye Rkn-i Esved dendii gibi bazan Rkn diye ksaca sylendii de
olur. Dier iki rkne de miyeyn denir.
Bu rknlerin faziletce birbirinden farkl olduklarn belirteceiz.
2- Bu riayet Kbe'nin iki kesinin istilm edilmesi gerektiini gsterir. Ashab'tan bazlarnn
drt rknn de istilam ettii rivayetlerde gelmitir. Hz. Abdullah bnu Zbeyr, Hz. Cbir,
Hz. Enes, Hz. Hasan ve Hseyin (radyallahu anhm), hatta bnu'z Zbeyr'in btn keleri
meshedip, istirab edenlere:

"Beytullah'ta mhmel braklacak hibir ey

yoktur" diye cevap verdii belirtilir.

Hz. dem (aleyhisselam)'in de hacc yapt zaman btn rknleri istilm ettiine, keza Hz. brahim
ve Hz. smail (aleyhimsselam) Kbe'yi ina ettikleri zaman yedi kere tavaf edip, her keyi istilm
ettiklerine dair rivayetler gelmitir. Abdullah bnu mer'den gelen bir rivayet Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n dier iki rkn (rkneyeyn-i miyeyn) istilm etmeyiinin sebebini yle
aklar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) iki m rkn istilm etmeyi terketmitir, nk
Beytullah, Hz. brahim (aleyhisselam)'in koyduu temeller zerine tamamlanmamtr." Bu rivayetten
hareket eden baz limler, bnu Zbeyr'in btn rknleri istilm etmesini, Kbe, kendisi tarafndan
tmir edilirken, Hz. Peygamber'in bir hadisine dayanarak asl temelleri zerine oturtmu olmasyla
izah etmitir.
Bu hususta bnu Hacer'in dermeyan ettii teferruata girmeden, meseleye mam fi hazretlerinin
getirdii bir aklamay kaydedeceiz. Ona gre, iki rknn istilm, snnette vzh olarak gelmitir,
dier iki rknle ilgili rivayetler mnkaaldr ve su gtrr.
"Beytullah'ta mhmel braklacak hibir ey yoktur" diyenlere de yle cevap verir: "Biz, dier iki
keyi istilm etmeyi terketmisek, bunu Kbe'yi ihmal etmek iin yapmyoruz. Kbe'yi tavaf eden,
onu nasl ihmal etmi olur? Biz fiilde de terkde de "snnet"e uyuyoruz. Eer o iki rkne istilmda
bulunmay terketmek, onlar ihml etmek olsa, rknler arasnda kalan (duvar) ksmlar terketmek de
onlar ihmal etmek olur. Ama bunu kimse syleyemez."
bnu Hacer bu mevzudaki tahlilini yle noktalar: "Bu mlhazadan u prensip ortaya kar: Mertibin
(hiyerarinin) korunarak, her hak shibine hakknn verilmesi, her birinin kendi makamna oturtulmas
gerekir."
Bu noktada limler derler ki: "Beytullah'n drt rkn vardr:
Birinci rknn iki fazileti var:
1- Haceru'l-Esved'i tamas.
2- Hz. brahim'in att temel zerinde olmas.
kinci rkn tek fazilete sahip: Hz. brahim'in temeli zerinde bulunmas.
Dier iki rkn bu faziletlerin ikisinden de mahrum. Bu sebeple birinci rkn plr, ikinci rkn sadece
istilm edilir. Dier iki rkn ise ne plr, ne de istilm edilir. Cumhurun gr budur. Sadece bir
ksm limler, rkn-i Yemn'nin plmesini mstehab addetmitir."
Ebu Hanfe, sadece Haceru'l-Esved'in istilm edileceini, rkn- Yeman'yi istilm etmenin snnet
olmadn, kii buray istilm ederse bir kusur saylmayacan syler.
3- Kbe'nin rknlerini pmenin mer olmas prensibinden hareket eden baz limler u hkmlere
ulamlardr:
1) nsan ve insan dnda tzime mstehak olan her ey plebilir.
2) nsan eli de prensip olarak plebilir, ancak baz kaytlar var.
3) Ahmed bnu Hanbel, Reslullah'n kabir ve minberinin plebileceini sylemise de baz etba, bu
rivayetin zayf olduunu sylemitir.
4) Baz afiler Mushaf'n, hadis kitaplarnn, suleh kabirlerinin plebileceini sylemitir. Ebu
Hreyre (radyallahu anh) Hz. Hasan'n gbeini aarak "Reslullah'n pt yerden pmesine
msaade etmesini" rica etmi ve pmtr. Sabit Bnn de Hz. Enes (radyallahu anh)'in elini
pmeden brakmaz ve: "Bu el, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n elini tutmutur" dermi.717
717

] : 3

#

. [
3. (1341)- Bir rivayette, bnu mer (radyallahu anhm)'in yle dedii belirtilmitir: "Ben, u iki
Yemn rkne ve Haceru'l-Esved'e Reslullah'n istilm ettiini greliden beri rahat halde de olsam,
skk halde de olsam istilmda bulunmay hi terketmedim." [Buhar, Hacc 60; Mslim, Hacc 245,
(1268)718.]719
. [
]
: . 4
4. (1342)- eyheyn'in (Buhar ve Mslimm) bir dier rivayetinde Nf der ki:
"Ben bnu mer (radyallahu anh)'i (tavaf yaparken grdm. Haceru'l-Esved'i) eliyle istilm ediyor,
sonra da elini pyrdu." [Buhar, Hacc 60; Mslim, Hacc 246, (1268).]720
. [

# ] : 5
5. (1343)- Eb Dvud ve Nes'deki bir rivayet yledir: "(bnu mer) anlatyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), (tavafn) her avtnda rkn-i Yemn ve Haceru'l-Esved'i istilm etmeyi
terketmezdi." [Ebu Dvud, Mensik 48, (1876); Nes, Hacc 156, (5, 231).]721

.
:
#
]
: 6
#

:
:

.[
.
6. (1344)- Buhar ve Nes'de gelen bir dier rivayet yle: "Bir adam bnu mer (radyallahu
anhm)'e Haceru'l-Esved'i istilm etme hususunda sormutu. u cevab ald:
"Ben, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)', onu hem istilm eder, hem de per grdm..."
Adam tekrar sordu:
"Pekl, skacak olsam, bana galebe alacak olsalar, (ne yapaym)?"
bnu mer (radyallahu anhm) kzgn bir eda ile:
"Sorusu Yemen'de batasca, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)', onu hem istilm eder, hem per
grdm." [Buhar, Hacc 60; Nes, Hacc 155, (5, 231).]722
AIKLAMA:
1- Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) Reslullah'n snnetine olduu gibi teslimiyet ve
ball ile tannm byk sahabelerden biridir. Reslullah'tan ne grd, ne duydu ise onu ne
pahasna olursa olsun aynen tatbik etmeye, nakletmeye itina gsterirdi. Reslullah 'tan sylenen birey
hususunda hibir mtlaa kabul etmezdi. Bu yce sahabinin mizacn sadedinde olduumuz rivayette
de grmek mmkndr. Haceru'l-Esved'i Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hem istilm etmi, hem
de pmtr. yleyse, hem istilm edilecek, hem plecek. Muhatab, "Skklkla karlap,
Hacer'l-Esved'e yanaamazsam ne yapaym?" mnasnda sorusunu yenileyince bnu mer
Bu rivayet Buhar'de mn itibriyle mevad, lfzyla deil.
721
722
718
719
720
(radyallahu anhm): "Brak soru sormay, ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n snnetini haber
verdim!" mnasnda, eski cevabn olduu gibi tekrar eder. fkesini ifade iin de kelimesi kelimesine
tercme edersek: "Sualini Yemen'e koy" mnasnda bir ifadede bulunur. bnu Hacer, bnu mer
(radyallahu anhm)'in fkelenmesini, adamn sualinde re'yi ile hadise murazada bulunma kokusu
sezmi olmasyla izah eder. Bylece bunu reddetmi ve adama bir hadis iitince ahs re'yi brakp
hadisin mcibi ile amel etmesini ders vermi olmaktadr.
2- Hadis, bnu mer (radyallahu anhm)'in izdiham, istilm terketmeye yeterli bir zr
bulmadn ifde etmektedir. Sad bnu Mansr 'un bir rivayetine gre, bnu mer, Haceru'l-Esved'i
pebilmek iin kalabalkta zahmeti gze alm ve hatta yaralanmtr. Bir baka rivayette bu
davrannn sebebi sorulunca yle demitir:
"Gnller hep ona akt, benim gnlmn de onlarla beraber olmasn istedim."Ancak, bnu Abbs
(radyallahu anhm)'tan Haceru'l-Esved'i pmek iin mzheme ve skklk yapmann kerheti
rivayet edilmitir.
(" Tavafta) ne ez verin, ne de ez grn" buyurmutur.Haceru'l-
Esved'i pme meselesinde esas budur: Bakasna ez vermeden pmelidir. Ez vermek mekruhtur.
Skk hallerde uzaktan istilm yaplr.
3- unu da kaydedelim: Haceru'l-Esved'i pme srasnda grlt yapmamak gerekir.723

] : 7

.[ #

:
.
7. (1345)- Amr bnu uayb babas tarikiyle bildiriyor: "Abdullah'la -ki babasdr- tavafta bulundum.
Kbe'nin arka ksmna gelince
"istizede (snmada) bulunmuyor musun?" dedim.
"Ateten Allah'a snrm!" dedi ve yrd. Haceru'l-Esved'e kadar gelip istilmda bulundu. Rkn ile
kap arasnda (Mltezem'de) durarak gsn, yzn, kollarn ve avularn yle yamad -onlar
iyice aarak gsterdi- ve sonra:
"te Reslullah' aynen byle yaparken grdm!" dedi. [Ebu Dvud, Mensik 55, (1899).]724

.
] : 8

.

:

#

:

. .[
.
8. (1346)- Eb't-Tufeyl anlatyor: "Ben Hz. bnu Abbas ve Hz. Muviye (radyallahu anhm) ile
birlikte idim. Muviye (radyallahu anh) hazretleri her rkne uradka istilmda bulunuyordu. bnu
Abbs (radyallahu anhm) kendisine:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sadece Haceru'l-Esved ve rkn'l-Yemn'den baka yeri istilm
etmezdi" dedi. Hz. Muviye u cevab verdi:
"Beytullah'tan hibir ey ihmal edilmez."
bnu'z-Zbeyr btn rknlere (kelere) istilmda bulunurdu." [Buhar, Hacc 59; Mslim, Hacc 247,
(1269); Tirmiz, Hacc 35, (858).]725
AIKLAMA iin 1340 numaral hadise bakn. 726
725
723
724

]

: 9

: .
.
. .[

#

9. (1347)- Hanzala (bnu Eb Sfyn bni Abdirrahman) (rahimehumullah) anlatyor: "Tvus merhumu
(tavaf yaparken) grdm. Rkne gelince (Haceru'l-Esved) zerinde izdiham bulursa skklk yapmaz,
geer giderdi; bo ve msait bulursa sefer perdi. Sonra unu syledi:
"Ben bnu Abbas (radyallahu anhm)' aynen byle yaparken grdm." bnu Abbas da:
"Hz. mer (radyallahu anh)'i aynen byle yaparken grdm" dedi. Hz. mer (radyallahu anh) de:
"Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' byle yaparken grdm" dedi." [Nes, Hacc 148, (5,
227).]727
#
.
:

] : 11

. .[

:!
10. (1348)- Urve bnu'z-Zbeyr (rahimehullah) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bnu
Avf (radyallahu anh)'a:
"Ey Eb Muhammed! Rkn'l-Esved'i nasl istilm ettin?" diye sordu.
"stilm ettim ve braktm!" deyince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Doru yapmsn!" dedi." [Muvatta, Hacc 113, (1, 366).]728
AIKLAMA:
Abdurrahman bnu Avf (radyallahu anh) unu demek istemitir: "Muktedir olunca istilmda
bulundum. Kalabalk sebebiyle ciz kalnca terkettim." Nitekim, Sad bnu Mansr'un kaydettii bir
rivayette yle denir: "(bnu Avf, tavaf yaparken) rkne geldii vakit halkn izdiham ettiini grrse,
Haceru'l-Esved'e ynelir, tekbir getirir, dua eder sonra tavafna devam ederdi. ayet bo bulursa
istilm ederdi."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Doru yapmsn" diye tasdik etmesi, tavaf srasnda Haceru'lEsved'e yaknlamak iin skklk yapmann mekruh olduunu ifade eder.
Rivayete gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hz. mer'e u tenbihte bulunmutur: "Ey Ebu
Hafs! Sen gl kuvvetli bir kimsesin. Sakn rkn'e yklenip skklk yapma. Bu durumda zayf
olana ez verirsin. Ancak bo bulursan yakndan istilm et. Aksi halde, tekbir getir ve ge!"729
:
.
] 11
:

#

#

. .[

11. (1349)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Kendisine Hz. Aie (radyallahu anh)'nin:
"Hcr'n bir ksm Beytullah'tan deildir" dedii haber verilince unu syledi:
"Allah'a kasem olsun, ayet Aie bunu Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan iitmi ise, kanaatm o
ki, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) u iki rknn istilmn, bunlar Beyt'in temelleri zerinde

728
729
726
727
olmadklar iin terketmi olmaldr. Keza halk da bu sebeple tavaf Hcr'n gerisinden yapmaktadr."
[Ebu Dvud, Mensik 48, (1875).]730
AIKLAMA:
1- Hcr: Kbe'nin kuzeybat duvarnn karsnda yerden 1m. kadar yksek, yarm daire eklinde bir
duvar vardr. Bu duvarla Kbe arasnda kalan sahaya Hcr denir. Buras Kbe'nin iinden saylr. te
Hz. Aie'den Abdullah bnu mer'e Hcr'in tamamnn deil, bir ksmnn Kbe'den olduuna dair
sz geliyor. Bu sz iiten Abdullah bnu mer (radyallahu anhm) bir snnetin sebebini anlam,
bir problemini zm oluyor. yle ki bnu mer, Reslullah'n iki rkne istilmda bulunmadn
biliyordu, ama sebebini bilmiyordu. Bu haberi duyunca sanki sebebini kavram gibi oluyor. u halde
bu iki rkn asl temel zerinde olmadklar iin Reslullah onlara istilmda bulunmamtr.
2- Grld zere, Hcr zerinde bz ihtilflar mevcuttur. Sadedinde olduumuz hadis Hcr'n bir
ksmnn Beytullah'a dahil olduunu te'yid eder, ancak bir ksmnn Beytullah'tan olmadn belirtir.
Bu mnada gelmi olan baka rivayetleri de nazar- dikkate alan bir ksm limler (Rfi, Bagv vs.)
Hcr'n Kbe'ye muttasl alt zira'lk ksmnn Betullah'a dahil olduunu, geri ksmn hari olduunu
sylemilerdir.
te yandan, Hcr'n tamamnn Beytullah'n iinden olduunu te'yid eden rivayetler de vardr. Bu
rivayetleri esas alan Abdullah bnu Abbs, fi, bnu Salh, Nevev gibi bir ok lim de Hcr'n
tamamnn Kbe'nin iinden sayldna hkmederler. Bu meseleye giren bir hadis Hz. Aie'den
rivayet edilir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) elimden tutup beni Hcr'a soktu ve: "Kbe'ye
girmeyi arzu edersen burada namaz kl" dedi."731
:]

:

.
: 12
:
#

:

.
:

:

. . .[
12. (1350)- Ubeyd bnu Umeyr anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) iki rkne geldii zaman
(pmek iin) bunlar zerine abanr, skklk yapard. Kendisine:
"Ey Ebu Abdirrahmn, dedim, sen Reslullah'n dier ashabnn hibirinde grmediim ekilde bu
rknlere abanp skklk yapyorsun (sebebi nedir)?"
Bana u cevab verdi:
"Ben byle yapyorsam, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan unu iittiim iindir: "Bu iki rkn
meshetmek gnahlara kefarettir." Keza Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan unu da iittim: "Kim
u Beytullah' bir hafta boyu tavaf eder ve sayarsa bir kle zad etmek gibidir." Keza unu da
sylediini iittim: "Kii tavaf iin bir ayan koyup dierini kaldrdka her adm sebebiyle Allah
onun bir hatasn siler ve bir sevap yazar." [Tirmiz, Hacc 111, (959); Nes, Hacc 134, (5, 221).]732
AIKLAMA:
1- Tavaf srasnda Haceru'l-Esved'i pmek, elle
meshederek istilmda bulunmak tavafn
snnetlerindendir. Kalabalk olmad, izdihama meydan verilmedii hal ve frsatlarda bunun
yaplmas gerekir. Hacer'l-Esved'in plmesini veya meshedilmesini normal artlarda -u veya bu
mlhaza ile- terketmek ciz deildir. Uzaktan istilm bir tercih deil, bir cevazdr.

732
730
731
2- bnu mer (radyallahu anhm), snnete ballkta tviz vermeyen bir sahabidir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Haceru'l-Esved'in normal artlarda plmesine tevik iin ehemmiyetini
belirten hadislerini kulaklaryla iitmi, Hz. Peygamber'in bunu bizzat yaptn gzleriyle grm
olan bnu mer (radyallahu anhm) bu snneti tatbik etmek iin husus bir gayret gstermi,
mzhameye, skkla bile yer vermitir. 1344 numaral hadisin aklamasnda belirtildii zere
yaralanmay bile gze almtr.
3- "Bir hafta boyu tavaf edip, saymak" ifadesi, "haftada hergn bir olmak zere yedi kere tavaf etmek,
ne fazla ne de eksik yapmamak" eklinde anlalmtr. Suyt "saymak"dan, "ne eksik ne de fazla
yaplmasn, tam yedi tavaf yaplmas"n anlarken, Aliyy'l-Kr, tavaf'n artlarna ve dbna eksiksiz
riyet edilmesini, bilhassa avtlarn yedi yaplmasna dikkat edilmesini anlamtr.
unu da belirtelim ki, hafta mnasna gelen Usbu'
bataki elifi dm olarak Sb
kelimesi Tirmiz nshalarnda ounlukla
eklinde gelmitir. Bu takdirde yedi mnas galebe alar.
Nitekim baz rihler yedi kere diye anlamlardr. Bu takdirde, mna yle olur: "Kim u Beytullah'
yedi sefer tavaf eder ve (artlarn dblarn eksiksiz) sayarak yerine getirirse, bu ona bir kle zad
etmi sevabn kazandrr."
Kanaatimizce iki mna da sahihtir. artlar ve imknlar msid olanlarn, hafta esnasnda yerine
getirmeleri daha muvafk gzken bu tavsiyeyi, artlar uygun olmayan fakler, bu niyetle bir iki
gnde yerine getirebilirler, Cenb- Hakk'n rahmetinden ayn mkfat umabilirler.733
. .[
:
] . 13

13. (1351)- Abdullah bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Mltezem, rkn ile kap arasdr."
[Muvatta, Hacc 81, (1, 424).]734
AIKLAMA:
Mltezem, Kbe'nin ksmlarndan bir yerin addr. bnu Abbs (radyallahu anhm), sadedinde
olduumuz rivayette Mltezem'in yerini tarif etmektedir: Haceru'l-Esved'in bulunduu rkn (ke)
ile Kbe' nin kaps arasnda kalan ksm. Baz rivayetlerde, Mltezem'in yerinin daha deiik
ekillerde tavsif edildii grlr. Ancak, mmete kabul edilen yer, bnu Abbs (radyallahu
anhm)'n belirttii yerdir.
Mltezem, haclarn ba, gs, kol ve avularn yaptrarak dua edecekleri yerdir. Buradaki duann
makbuliyeti hususunda merfu rivayet vardr:
"Rkn ve kap aras Mltezem'dir. htiya sahibi, sknt veya gam sahibi her kim, onun nnde
Allah'a dua ederse kabul edilir."
1345 numaral hadiste, Mltezem'de Reslullah ve Ashab'n ne ekilde dua ettikleri tarif edilmitir.735
: 14
#
.

]

.[

.
:
.

735
733
734
14. (1352)- Abdurrahman bnu Avf (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adamn yle sylediini iittim:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh)'a: "Ey Ebu Hafs, sende
fazla kuvvet var. (Haceru'l-Esved'i peceim diye) zayfa eziyet vermeyesin. Rkn bo grrsen
yanaarak istilm et, deilse tekbir getirip ge" dedi. Sonra adam unu syledi: "Hz. mer
(radyallahu anh)'in bir adama unu sylediini iittim: "nsanlara fazla kuvvetinle eziyet verme."
[Rezn'in ilvesidir. Bu rivayeti fi hazretleri Msned'inde (2, 43) kaydetmitir. Ahmed bnu
Hanbel'in Msned'inde, hadisi bizzat Hz. mer rivayet eder (1, 23).]736

. .[

] : 15

15. (1353)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) her yedide iki rek'at namaz klard."
[Buhar, Hacc 69; Muallak (senetsiz) olarak kaydetmitir.]737
AIKLAMA:
1- Teysir'in metninde ve dier baz rivayetlerde
eklinde gelmitir. Buhar metninde
eklinde elifsizdir. Birinci ekilde hafta mnas esastr. Esasen hafta yedi gn olduu iin sb'da
da "yedi" mnas mevcuttur. 1350 numaraya da bak.
2- Bu hadisi, Abdurrezzak, Musannaf'nda mevsul (senetli) olarak kaydetmitir:
Yani: "bnu mer (radyallahu anhm) Beytullah' tavaf eder, her yedide iki rek'at namaz klard."
Bir baka rivayette, "Tavaflar, (araya iki rek'at namaz koymadan) birletirmeyi kerih bulurdu" denir.
Bir baka ifade ile, kii tavafa balaynca her biri yedi avt olan tavaflardan pe pee birka tane
yapabilir. Sadedinde olduumuz hadis, bnu mer'in her yedi avtta yni tavaf tamamlannca iki rek'at
namaz kldktan sonra bir dier tavafa getiini ifade ediyor.
Esasen Hz. Peygamber'in snneti de budur:738

] : 16

. [

16. (1354)- Urve (rahimehullah) anlatyor: "bnu'z-Zbeyr yedilerin arasn birletirir ve yry
hzlandrrd ve Hz. Aie (radyallahu anh)'nin de byle yaptn sylerdi. Ancak en sonda her yedi
iin iki rek'at (tavaf) namaz klard." [Rezn'in ilavesidir.]739
.[

] : 17

17. (1355)- Bir dier rivayette: "bnu Zbeyr'in "Fecirden sonra tavafta bulunduu, iki rek't namaz
kld, tavaf edince hzl yrd" belirtilir." [Rezn ilavesidir.]740

] . 18

. .[

.
:

739
740
736
737
738
18. (1356)- Hz. Aie'ye hizmet eden bir kadnn rivayetine gre: "Hz. Aie (radyallahu anh)
kendisiyle birlikte kesintisiz, yedili drt tavaf yapm, her bir yedinin ardndan klnmas gereken iki
rek'atlik tavaf namazlarn en sonda ard arda klmtr. Hz. Aie (radyallahu anh) ilveten demitir ki:
"Her bir avtn sonunda rkn- istilm mstehabdr." [Rezn ilvesidir.]741

] . 19

. .[

19. (1357)- Abdurrahmn bnu Abdi'l-Kri anlatyor: "mer bnu'l-Hattb (radyallahu anh) ile, sabah
namazndan sonra tavaf ettik. Hz. mer tavaf tamamlaynca gnee bakt ve (doduunu) gremedi.
Devesine binip Zu-Tav nam mevkiye kadar geldi. Orada devesini durdurarak iki rek'at (tavaf
snnetini) kld." [Muvatta, Hacc 38, (1, 369).]742
AIKLAMA:
1- Teysr'in metninde, Muvatta metnine nazaran aklayc mahiyette olan bir ka kelime eksiktir.
Tercmede parantez ierisinde gsterdik.
2- Zrkn, Hz. mer (radyallahu anh)'in yapt bu tavafn veda tavaf olduunu belirtir.
Hz. mer (radyallahu anh), sabah namaz klndktan sonra, gne domadka, hibir nafile namazn
klnmayaca kanaatinde olduu iin, gnee bakyor, henz domam grnce, klmas gereken iki
rek'atlik tavaf namazn klmadan yola kyor ve Zu-Tav denen mevkide devesinden inip klyor.
Hadisin bir baka vechi yle: "...Sonra Medine'ye hareket etti. Zu-Tav'ya gelince gne domutu,
iki rek'at namaz kld."
3- Bu mevz zerine Muvatta'nn bir dier rivayeti bnu Abbs (radyallahu anh)'la ilgili. Ebu'zZbeyr el-Mekk diyor ki: "bnu Abbs (radyallahu anhm)' ikindi namazn kldktan sonra tavaf
yapar grdm. Tavaf bitirince odasna ekildi, orada ne yaptn (tavaf namazn klp klmadn)
bilmiyorum."
mam Mlik bu mevzuyu yle hkme balar: "Bir kimse tavafa balar, yedi avtn tamamlamadan
sabah veya ikindi namaz klnmaya balarsa hemen imama uyar. Namaz bitince tavafnn dier
avtlarn yaparak yediye tamamlar. ki rek'atlik tavaf namazn hemen klmaz, gnein domasn
veya batmasn bekler. Bu iki rek'ati akam namazndan sonraya da te'hir etse bir beis yoktur."
4- u hususu da belirtelim: kindi ve sabah namazlarndan sonra tavaf yapmay baz limler mekruh
addetmilerdir. Ancak byk ekseriyet bunda bir beis grmemitir.
Hanef limlerden bazlarnn da ikindi ve sabah namazndan sonra tavaf mekruh addettii rivayet
edilmitir. Ancak mezhepce benimsenen asl gre gre bunda bir beis yoktur, mekruh olan tavaf
deil, tavaf namazdr.
bnu'l-Mnzir der ki: "Sahabe veTbin'in cumhuru, tavaftan sonra, her vakitte namaz klmay ciz
addetmitir. Ancak bazlar da sabah ve ikindi namazlarndan sonra namaz klmay nehyeden hadisin
mm oluunu nazar- dikkate alarak, bunu mekruh addetmitir. Hz. mer (radyallahu anh), Sevr,
mam Mlik, Ebu Hanife ve bir tife bu kanaattedir."
mam fi ve bir ksm ashbu'ssnen, Cbeyr bnu Mut'im tarafndan rivyet edilen ve 1375
numarada gelecek olan u hadisi esas alarak her vakitte tavaf namaznn klnabileceini sylemitir:

!

"Ey Abdumenfoullar, sizden kim, halk idarede bir sorumluluk deruhte ederse, Beytullah' gndz
veya gece herhangi bir saatte ziyaret edip namaz klan sakn men etmesin." (1375 numarada fazla
aklama gelecek).743

743
741
742

:
.

:
] : 21

#
. .[

20. (1358)- smil bnu meyye (merhum) anlatyor: "Zhr'ye, "At: "Farz namaz, iki rek'atlik tavaf
namaznn yerini de tutar" diyor, (ne dersiniz)?" dedim. u cevab verdi:
"Snnete uymak daha iyidir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yedi avtlk bir tavaf yapt. Mutlaka
onun iin iki rek'atlik bir tavaf namaz klmtr." [Buhar,Hacc 69.]744
AIKLAMA:
1- Tavafa bal olarak klnan iki rek'atlik namazn yerini, bir baka namazn tutamayaca
belirtilmektedir. Szgelimi, ikindinin farzndan sonra yaplan tavafn namaz, vakit mekruh olduu
iin, akam vaktine girilse, akam namaz vaktin girmesiyle hemen cemaatle klnm olacandan,
acaba klnan bu farz, tavaf namaznn uhdeden dmesini salar m? Zhr merhuma bu mnada soru
tevcih ediliyor. Zhr'nin cevab: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), tavaf iin ayr namaz klmtr,
snnete uymak gerekir" eklinde olmutur.
2- Yeri gelmiken, Ayn'nin kaydettii bir aklamaya dikkat ekelim: "Tavaftan sonra Makam'n
gerisinde iki rek'at klnr. Buna "snnet" diyen, "vacib" diyen olmutur. Bu tavafa tbidir, tavaf snnet
ise namaz da snnettir, vacibse namaz da vacibtir.745
# ] : 21

:

. .[

21. (1359)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), iki rek'atlik
tavaf namaznda iki hls sresini yani: Kul y eyyuhe'lkfirn ve Kul hvallah ehad srelerini
okudu." [Tirmiz, Hacc 43, (869).]746
AIKLAMA:
1- ki sreye de "hls" sresi diye isim verilmesi, aradaki irtibat sebebiyle talib tarikiyledir. Anne
(mm) ve baba'ya (eb) ebeveyn, Gne (ems) ve Ay'a (Kamer) kamereyn denmesi gibi. kisi de
tevhidden bahsettii iin aralarnda benzerlik mevcuttur.
2- Bu rivayet sebebiyle tavaf namaznn birinci rek'atinde Kfirn, ikinci rek'tinde ise hls sresinin
okunmas mstehab addedilmitir. Bunlarn okunmasndaki istihbabn sebebini srelerin tevhidden
bahsetmesinde arayanlar olmutur. Zra tavaf da srf Allah iin yaplmakta, ihls bulunmaktadr.747
]
: 22

:
.[ #

#

.
22. (1360)- Kesir bnu Cemhn anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm)'i, sa'y mahallinde (mes'a)
yrrken grp kendisine: "Koma mahallinde yryor musun?" dedim. Bana:
"Kosaydm, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' kouyor grmm demektir. Yrdysem
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' yrr grdm demektir. imdi ben yal bir insanm." [Tirmiz,

746
747
744
745
Hacc 39, (864); Ebu Dvud, Mensik 56, (1904); Nes, Hacc 174, (5,241-242); bnu Mce Hacc 43,
(2988).]748
AIKLAMA:
1- Hadiste geen mes'a "koma yeri" demektir. Sa'yden gelir. Bu kelime lgat olarak komak
demektir. Mes'a ism-i mekndr, yani koulan yer. Bundan maksad Saf ile Merve tepeleri arasndaki
vdidir. Ancak gnmzde vadiden bahsedilemez.
2- Tirmiz u aklamay kaydeder: "Alimler Saf ile Merve arasnda komay mstehab addetmiler,
komaya gc yetmeyenin yrmesi caizdir demilerdir."
3- Sa'yin hkm hususunda ihtilf edilmitir. Cumhr farz olduuna hkmeder, terki halinde hacc
tamam olmaz, "dem"le de telf edilemez. Ebu Hanfe'ye gre vcibtir, terki hlinde dem (kurban)
telf eder.
Hz. Enes ve At'dan: Snnettir, terki hlinde herhangi bir ceza gerekmez" mnasnda rivayet
yaplmtr.749

] : 23
#

.

. .[

23. (1361)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Saf'dan indii
zaman normal yrrd. Ayaklar vdinin tabanna deince de koard. Komas vdi tabannn
bitimine kadar devam ederdi." [Muvatta, Hacc 42, (1, 374); Nes, Hacc 178, (5, 243).]750
AIKLAMA:
Son iki hadis sa'yin nasl olmas gerektiini aklamaktadr. Anlalaca zere, Saf ile Merve
karlkl iki kk tepedir. Bu tepelerin ikisini, arasnda dzce bir vdi taban ayrmaktadr. Tepelerin
yamalarndan aradaki dzle inip karken normal yryle yrnmekte, vdi ierisindeki dz
ksm koarak geilmektedir. Zamanmzda sdece tepeler korunmu, tepelerin aras hemen hemen
dz bir koridorla birletirilmitir. Ancak, vdi tabanna tekabl eden ksm yeil stunlarla
belirlenmitir. Gerek Saf cihetinden ve gerekse Merve cihetinden bu yeil stunlara kadar normal
yryle yrnerek gelinir. Yeil stunlardan itibaren bu stunlarn bitimine kadar hervele denen,
hzl, canl ve alml bir yry yaplr. Herveleyi erkekler yapar, kadnlara gerekmez.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu ksmda komaya ehemmiyet vermitir. Drekutn'nin Safiyye
Bintu eybe'den yapt bir rivayete gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sa'y yaparken, izar
kounun iddetinden dnermi. yle tavsiye buyurmutur:
"Koun, zra Allah size komay emretti."

Hereye ramen vdi tabannda komak Cumhur'a gre snnettir, terkinde herhangi bir ey
gerekmez.751
: 24
:

]
#

: . .[
.

24. (1362)- Yine Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor:
750
751
748
749
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Mescid-i Haram'dan kp Saf'ya ynelirken: "Allah'n

balad ile balayalm" deyip (sa'ye) Saf' dan baladn grdm." [Muvatta, Hacc 42, (5, 374);
Tirmiz, Hacc 38, (862); Nes, Hacc, 163 (5/235), 168 (5/237). Bu mnda Mslim'de de gelmitir:
Hacc 147, (1218). Keza Eb Dvud'da Mensik 57, (1905); ibnu Mce, Mensik 84, (3074).]
Rezn, Ebu Hreyre (radyallahu anh)'den naklen u ilvede bulundu: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), Saf'ya knca oradan Beytullah'a bakt, ellerini kaldrp diledii ekilde Allah' zikretmeye
koyuldu."752
AIKLAMA:
Hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda haccn anlatrken, Tavaf'tan sonra "Sa'y" safhasna
gei nn tasvir etmektedir. Rivyetin Tirmiz'deki vechi daha aktr: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), Mekke'ye gelince Beytullah' yedi kere tavaf etti. Sonra:
"Makam- brahim'den bir namazgah edinin." (Bakara 125) yetini okudu. Makam'n gerisinde namaz
kld. Sonra Haceru'l-Esved'e gelip istilmda bulundu. Sonra da: "Allah'n balad ile balyoruz"
dedi ve Saf'dan balayp u yeti okudu:

" phesiz Saf ve Merve,
Allah'n eirindendir" (Bakara 158)

* "Allah'n balad" ifadesinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yet-i kerimeye iaret
buyurmutur. Zra yette nce "Saf" zikredilmitir.
* eir, are kelimesinin cem'idir. Almet mnasna gelir.
Allah'n eiri: Allah'a ibadet etmeye vesile olan niane ve almetler demektir. M'minler onlara
gsterecekleri hrmetle kfirlerden ayrlr.753

]: 25

. .[ :
: .
.
25. (1363)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Saf ile Merve arasnda, vdinin dibinde
komak snnet deildir. Burada cahiliye ehli koar ve yle derdi: Bath'y (vadinin dibini) biz ancak
koarak geeriz." [Buhr, Menkbu'l-Ensar 26.]754
AIKLAMA:
lk bakta, bnu Abbas (radyallahu anhm) burada, sa'yin snnet olmadn sylemektedir. bnu'tTn gibi baz rihler, bu ifadesiyle bnu Abbs'n Cumhur'a muhalefet ettiini belirtirler. Nitekim
1360 numaral hadisin aklamasnda da belirttiimiz zere sa'y Cumhu'ra gre farzdr. Vacibve
snnet diyen de olmutur.
Ancak bnu Hacer der ki: "bnu Abbas (radyallahu anhm) burada sa'yin asln inkr etmiyor, hzl
komann olmadn sylemek istiyor. Bu da zten farz deildir....
Saf ile Merve arasndaki sa'yin esas Hz. Hacer'e dayanr. Bununla ilgili rivayet de bnu Abbs'a ait.
yle ise, bnu Abbs (radyallahu anhm)'n, cahiliye devrine nisbet ettii balang, "hzl
koma"nn balangcdr. Eer bnu Abbs, "Snnet deildir" hkmyle "Sa'y mstehab deildir"
demek istemise bu szyle Cumhur'un ittifak ettii bir hususa muhalefet etmitir, tpk tavafta
remelin mstehab oluunu inkr etmesi gibi. bnu Abbas (radyallahu anhm)'n snnet'le, er' yolu
(ettarikatu'er'iyye) kastedmi olmas da muhtemeldir. Nitekim "snnet" kelimesi, skca farz klnan
eye (mefruz) tlak olunur. yle ise bnu Abbs usulclerin stlahndaki "snnet"i kasdetmitir.

754
752
753
Usulcler snnet deyince matlub olduu bir delille sbit olmakla birlikte terkeden kimseye gnah
terettp etmeyen eyi anlar."755
:
.
:
#
]
26
. .[
26. (1364)- Safiyye Bintu eybe anlatyor: "Bir kadn dedi ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)',
Saf ve Merve tepeleri arasndaki vdinin dibinde "Vadi ancak koularak katedilir" diyerek yrrken
grdm." [Nes, Hacc 177, (5, 242); bnu Mce, Mensik 43, (2987).]756

#
.]
: 27

. .[

:
27. (1365)- Zhr (merhum) anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm)'e sordular:
"Sen Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Saf ile Merve arasnda remel yaparken (hzl koarken)
grdn m?"
"Evet, dedi. nsanlardan bir cemaatle birlikteydi. Hep birlikte kouyorlard. Ben onlar onun kousuyla
kouyor gryordum." [Nes, Hacc, 175, (5, 242).]757
KNC FASIL
TAVAF VE SA'Y AHKMI

. 1

]

: #
. .[

buyurdular ki: "Beytullah etrafndaki tavaf, namaz gibidir. Ancak bunda konuabilirsiniz. yle ise,
kim tavaf srasnda konuursa sadece hayr konusun." [Tirmiz, Hacc 112, (960); Nes, Hacc 136, (5,
222).]758
AIKLAMA:
Tavaf birok ynlerden namaz gibidir. Hadesten ve necasetten tahret, setr'l-avret, sevab, Beytullah'a
balanmak vs. bunda da mevcut. Ancak, namazda konuma yoktur. Tavafta buna msaade edilmitir.
Fakat bunun imkn nisbetinde az olmas ve hayrl olmas gerekmektedir: Zikrullah ve tavaf yapmakta
olan dier Mslmanlar tevi etmeyecek faydal, anlaml kelm.759
] :

. [
2


758
759
755
756
757
2. (1367)- Nes'nin bir baka rivayetinde yle buyurulmutur: "Tavaf srasnda az kelm edin. Zra
sizler namazdasnz."760
.[
] : 3
#

.

: .
3. (1368)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Veda
haccnda bir deve zerinde tavaf yapt. Rkn'e bir bastonla istilam buyurdu."
Bir rivayette: "Rkn'e her geliinde, ona elindeki bir eyle iret buyurdu" denmitir. [Buhr, Hacc
58, 61, 62, 74, Salt 24, Mslim, Hacc 253, (1272); Ebu Dvud, Mensik 49, (1877); Nes, Hacc 15,
(5, 233); Tirmiz, Hacc 40, (865); bnu Mce, Mensik 28, (2948).]
AIKLAMA:
1- Mihcen, ba taraf eri denek demektir. Baston da denir.
2- stilm, selamlamak demektir.
3- Mslim'in bir rivayetinde "...ve denei pt" ziydesi mevcuttur. stilmdan sonra, ne ile istilm
edilmise onun plmesi umumiyetle benimsenmitir. El ile istilm edilmise elin plmesi, ubukla
istilm edilmise ubuun plmesi gibi... Cumhur yle demitir: Bu hususta snnet udur: Rkn
elle istilm eder ve elini per. Eliyle istilma muktedir olamazsa elinde bulunan bir eyle istilm eder
ve bu eyi per. Buna da muktedir olamazsa rkne iaret eder ve bununla yetinir. mam Mlik "elini
pmez" demitir. Bir rivayete gre Mlikler: "Elini, azn zerine pmeksizin kor" demitir.
4- Deve zerinde tavafa gelince, muhtelif rivayetler iki sebeple Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
deve zerinde tavaf yaptn belirtir:
1- Hastalk, 2- Halkn, mensikini renmek iin kendisini rahata grmesi ve sual sormas.
u halde, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n binerek tavaf etmi olmas, tavafn mazeretsiz binek
zerinde yaplacana cevaz olmaz. limler bundan mzereti olanlara ruhsat istinbat ederler. Fakihler:
"Ciz olsa da, yayan evldr, binerek tavaf tenzihen mekruhtur" demilerdir.
Bir ksm limler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n binerek tavafn, "Halka mensiki retmek
iindi, bu Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hasisindendi" diye de yorumlamlardr."
Hayvanla tavafn birok mahzurlarndan biri de metaf telvis etmesidir. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n hayvan, lh bir ikram olarak, telvisden alkonmutur. yle ise bu ynyle de, binek
zerinde tavaf kyas ddr" eklinde de izah getirilmitir.761

. [

: 4
#
]
4. (1369)- Ebu Dvud'da gelen bir dier rivayette: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye
geldii vakit hasta idi. Bu sebeple binei zerinde tavaf etti. Tavaf srasnda Rknn karsna her
gelite onu bastonu ile selamlad. Tavafn bitirince, devesini hd ve iki rek'at namaz kld." denir.
[Eb Dvud, Mensik 49, (1881).]762
.[

] : 5
#

.

762
760
761
5. (1370)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) halk kendinden
uzaklatrlr endiesiyle deve zerinde tavaf etti ve Rkn' istilm buyurdu." [Mslim, Hacc 256,
(1274); Nes, Hacc 140, (5, 224).]763
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n binek zerinde tavaf ediinin bir sebebi daha belirtilmi
olmaktadr: Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' n nn amak iin halkn uzaklatrlmas. Nevev,
bu mnay ifde eden kelimenin iki iml ile geldiine dikkat eker:
ve
Birinci imlya gre "kendinden uzaklatrlmas", ikinci imlya gre, "kendisi iin dvlmesi." Yani
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a yol amak iin halka vurulmas endiesi." Her iki iml da sahih
bir mna vermekte ve tavafn binek zerinde yaplnn bir gerekesini daha ortaya koymaktadr.764
.[
] : 6

.

6. (1371)- Mslim ve Eb Dvud'un bnu Abbs (radyallahu anhm)'tan kaydettikleri bir dier
rivayette yle denir: "[Reslullah (aleyhissaltu vesselm).]
Rkn'e beraberinde bulunan bir bastonla istilmda bulunuyor ve bastonu pyordu."765
#
: 7
]
# .

. .[

7. (1372)- mm Seleme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a hasta

olduumu syledim. Bana:
"- yleyse, insanlarn gerisinden, bir hayvan zerinde tavaf et!" dedi. Ben, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Beytullah'n yan tarafnda namaz klarken tavaf ettim. O namazda "Ve't-Tr ve Kitbi'nMestur" sresini okuyordu." [Buhr, Hacc 74, 64, 71, Salt 78; Mslim, Hacc 258, (1276); Muvatta,
Hacc 40, (1, 371); Eb Dvud, Mensik 49, (1882); Nes, Hac 138, (5, 223); bnu Mce, Mensik 34,
(2961).]766

]
:

:

8

:
:
.

:

:

#

#

. .[

8. (1373)- Vebre bnu Abdirrahmn anlatyor: "Bir adam, bnu mer (radyallahu anhm)'e:
"Vakfe yerine gelmezden nce Beytullah' tavaf etmem uygun olur mu?" diye sordu. bnu mer
(radyallahu anhm) cevben:
"Evet!" deyince, adam:
"Ama bnu Abbs (radyallahu anhm): "Vakfe yapmadan Beytullah' tavaf etme" dedi!" der. bnu
mer (radyallahu anhm) de:

765
766
763
764
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hacc yapt. O zaman, vakfe yapmadan Beytullah' tavaf etti. Ve
dahi, ayet sznde sdk isen, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n szyle amel mi daha dorudur,
bnu Abbas'n kavliyle amel mi?" der." [Mslim, Hacc, 187, (1233); Nesz, Hacc 141, (5, 224).]767
AIKLAMA:
Bu hadiste, bnu mer (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ahs tatbikatn
ifade etmektedir. Zra, Veda haccnda ihrama girince nce umre yaparak tavaf ve sa'yi ed etmi,
ihramdan kmadan hacc- kran yapmak zere Arafat'a hareket etmiti. Hacc- kranda, haclar umre
sa'yinden sonra kudm tavafn yapar; dilerse haccn sa'yini kudm tavafndan sonra yapar.
bnu Abbs (radyallahu anhm) da gerei ifade etmitir, zira Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
yine Veda haccnda, yannda kurbanl olmayanlara, ihramdan kmalarn emrederek hacc- temettu
yaptrmt. Hacc- temettu da yaplan tavaf, umrenin tavafdr, haccn tavaf kurban kesildikten sonra
yaplr. bnu Abbs'a gre, tavaftan sonra ihramdan kmak gerekir, yle ise, ihramdan kmak
istemeyen kimsenin tavafn yapmamas, vakfeden sonra ihramdan kncaya kadar te'hir etmesi
icabeder. Hlsa, bnu Abbs, Veda haccnda, yannda kurbanl olmayanlara emretmi bulunduu
haccn umreye tahvilindeki tatbikat esas alm olmaktadr.768
9
# ] :

. .[
9. (1374)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (Veda
haccnda) Mekke'ye geldi, tavafn yapt, Saf ve Merve arasnda sa'yetti. (Geldii zaman yapt bu
ilk) tavaftan sonra, Arafat'tan dnnceye kadar Kbe'ye yaklamad." [Buhr, Hacc 70, 23, 127.]769
AIKLAMA:
bnu Hacer der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, umre yaptktan sonra tavaf yapmam
olmas, vakfelerden nce, tavaf yapmak isteyenlere bunun yasak olmas mnasna gelmez. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n yapmay "nafile bir yapmaytr." Belki de bunu kasden terketti. Yani,
mmetten herhangi biri, byle bir tavaf vcib telkki edebilir endiesiyle terketti. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) mmeti iin zorluu deil kolayl severdi. Bu sebeple,Kbe'yi tavaf
etmenin ehemmiyetini haber vermekle yetindi, fiilen yapmad.
mam Mlik'ten rivayete gre "Hac, haccn tamamladka, nfile tavaf yapmaldr." Yine ondan
rivyete gre, "Beytullah' tavaf, uzak diyarlardan gelenler iin, nafile namazdan daha hayrldr."770

. 11
: #
. .[

10. (1375)- Cbeyr bnu Mut'im (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "Ey Abdmenafoullar, sizden kim halk idrede bir sorumluluk deruhte ederse,
Beytullah' gndz veya gece herhangi bir saatte ziyaret edip namaz klan sakn menetmesin."
[Tirmiz, Hacc 42, (868); Ebu Dvud, Mensik 53, (1894); Nes, Hacc 137, (5, 223); bnu Mce,
kmetu's-Salt 149, (1254).]771
AIKLAMA:
770
771
767
768
769
1- Bu hadis hususen Abdmenafoullar'na hitab etmektedir. nk, Cenab- Hakk'n vahyi ile
bilmitir ki, hilfet ve idr iler ounluk itibariyle o soydan gelenlerde kalacak, Mekke'deki
hizmetler onlara terettp edecektir. Nitekim sidne, hicbe, liva ve rifde gibi hizmetler onlarda idi.
2- Daha nce, 1357 numaral hadisin izahnda belirttiimiz gibi, tavaf namaznn mekruh vakitlerde
bile ciz olacana hkmedenler bu hadise dayanrlar.
Aliyyu'l-Kr der ki: "Burada tavaf namaz kastedildii gibi mutlak da olabilir. Ancak hadis, mekruh
vakitler dnda diye kaytlanabilir de. Zra mekruh vakitlerde nehyin varl esastr, (bu eit
durumlarda mutlak, mukayyede hamledilir). Veya, hadisteki salat (namaz), kelimenin lgat mnas
olan dua ile te'vil edilir."
Bu hadise dayanarak, baz limler: "Tavaf namaz mekruh vakitlerden istisna edilmitir, o vakitlerde
de klnabilir" demi; fi hazretleri gibi bazlar daha da ileri giderek: "Mekke'nin erefi sebebiyle
nfile namazlar kerhet vakitlerinde de mekruh olmaktan istisna tutulmu, t ki insanlar onun her
nndan istifde etsinler" demitir.
Ebu Hanife ise, illetin mm ve mil olmas sebebiyle, kerhat meselesinde, "Mekke dier beldeler
gibidir, mekruh vakitler orada da mekruhtur" demitir.
Sadedinde olduumuz hadisi te'yid eden bir dier rivayet Ebu Zerr (radyallahu anh) tarafndan rivayet
edilmitir.
Baka beldelerde mekruh olan vakitlerde Mekke'de nfile namaz klmann mekruh olmadn
syleyenlerin ikinci bir delili olan bu hadisi kaydediyoruz:
"Gne douncaya kadar sabah namazndan sonra, gne batncaya kadar da ikindi namazndan sonra
namaz klnmaz. Mekke hri, Mekke hri, Mekke hri."772

]

: 11

.

:

. .[

11. (1376)- Ebu'z-Zbeyr el Mekk anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm)'n ikindi namazndan
sonra yedi kere tavaf edip hcresine ekildiini grdm. Artk orada ne yaptn (tavaf namaz klp
klmadn) bilmiyorum."
Ebu'z-Zbeyr devamla dedi ki: "Ben Beytullah'n sabah namazndan sonra, gne douncaya kadar,
ikindi namazndan sonra da gne batncaya kadar boaldn, kimsenin tavaf etmediini grdm."
[Muvatta, Hacc 117, (1, 369).]773
AIKLAMA:
1357 numaral hadiste yapld.774
ZYARET TAVAFI
. 1
.[
:#

]

.

: .
1. (1377)- bnu Abbs ve Hz. Aie (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), yevm-i nahrde (Kurban'n birinci gn) tavaf geceye te'hir etti."
774
772
773
Bir baka rivayette: "....Ziyret tavafn" denmitir. "...Beyt-i Atik'i tavaf etsinler" (Hacc 29) yetiyle
emredilen tavaf bu tavaftr. [Ebu Dvud, Mensik 83, (2000); Tirmiz, Hacc 80, (920); bnu Mce,
Mensik 77, (3059). Bu hadisi Buhr, ta'lik olarak kaydetmitir (Hacc 129).]775
AIKLAMA:
1- Ziyaret tavaf, haccn farz olan tavafdr. Arafat vakfesinden sonra yaplr. Buna ifza tavaf da
denir. Keza Tavfu's-Sadr ve Tavfu'r-Rkn de denmitir.
2- Bu rivyet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n tavaf yevm-i nahirde gndzleyin yaptna dair
bnu mer (ve Cabir) (radyallahu anhm)'den yaplan mteakip rivayete muhaliftir.
Buhar, bu ihtilf yle te'lif etmek ister: "bnu mer ve Cbir hazretlerinin rivayetlerini ilk gne,
bnu Abbs (radyallahu anhm)'n hadisini de dier gnlere hamletmek lzmdr. nk bnu Abbs
(radyallahu anhm) bir rivayette, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Beytullah' eyyam- Minda
(Kurban gnleri) ziyret ettiini belirtirken, bir baka rivayette "Mina'da kald mddete her gece
ziyaret ederdi" diye tasrih eder:
u halde, bnu Abbs'n rivyetini, mtekip gnlere hamletmek gerekmektedir. Bylece Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n ilk gn ziyret tavafn gndzleyin yapt, mteakip nfile tavaflarn da
geceleyin yapt anlalr ve rivayetler arasndaki ihtilf da kalkar.776
:#
. 2
.[
]

.
2. (1378)- Nfi, bnu mer (radyallahu anhm)'den naklen diyor ki: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) yevm-i nahirde ifza (ziyret) tavafn yapt, sonra dnp leyi Mina'da kld." [Buhr,
Hacc 129, Mslim, Hacc 335, (1308); Ebu Dvud, Mensik 83, (1998.]777
AIKLAMA:
Veda hacc ile ilgli olarak, Hz. Aie ve Hz. Cbir (radyallahu anhm) tarafndan rivayet edilen uzun
hadiste, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ifza tavaf srasnda le namazn Mekke'de kld
belirtilir, bu rivayette ise Mina'da kld ifde edilmektedir. Ulem bu iki hadisten birini tercihte
ihtilf eder ve hatt, hadislerin shhati sebebiyle bzlar tevakkufu tercih eder.
Nevev der ki: "Bu hadis, tavafu'l-ifza'nn sbtunu ifade eder. Ayrca bu tavaf, yevm-i nahirde ve
leden evvel yapmann mstehab olduunu gsterir. Ulem bu ifza tavafnn haccn rknlerinden
biri olduu, bunsuz haccn ciz olmayaca hususunda icm eder. Ulem, keza bu tavafn, yevm-i
nahirde talama, kurban ve tradan sonra yaplmasnn mstehab olduunda da ittifak eder, terik
gnlerinden birinde yapmak artyla te'hirinin caiz olaca, bu te'hir sebebiyle dem (kurban cezas)
gerekmeyecei hususunda da icma eder.
Eyyam- terikten sonraya tehir eder ve fakat fa ederse, filere gre cizdir, herhangi bir ceza
gerekmez. Cumhr da bu grtedir. Eb Hanife, Mlik hazretleri, "ok gecikecek olursa bir dem
(kurban) gerekir" diye hkmederler.778
VEDA TAVAFI

.

:#
] : 1

. .[


777
778
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/489,
775
776
1. (1379)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Halk (haccn bitmesiyle) her tarafa
dalyordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):"Sakn kimse, son vard yer Beytullah olmadka
bir yere gitmesin" buyurdu." [Mslim, Hacc 379, (1327); Eb Dvud, Mensik 84, (2002); bnu Mce,
Mensik 82, (3070).]779
AIKLAMA:
Bu hadis, ved tavafnn gereini teri etmektedir. Ulemnn ekserisine gre veda tavaf haccn
vaciblerindendir, terkedene dem gerekir. afi, Eb Hanife, Ahmed bnu Hanbel bata, pekok lim
bunun vcib olduunda mttefiktir. mam Mlik, Davud- Zhir, bnu Mnzir: "Veda tavaf snnettir,
terkine bir ey terettp etmez" derler.
Hanefler uzaktan gelenlere "vcib" derken, Mekkelilerle mkat ve mkatten ierde ikmet edenlere
vacib olmadn sylerler.
Hayzl ve nifasl kadnlarla umre yapanlara tavaf- ved vcib deildir. Zra nassen bu tavaf umreye
deil, hacca baldr, haccn bir parasdr. Veda tavafn yapmadan ayrlm olanlar, gittikleri yer
yaknsa bunu eda ederler, uzaksa kurban (dem) kesmekle, hacc mensikinde hsl olan eksiklii telfi
ederler. Uzaklk ve yaknln lm ihtilafldr. mam- zam'a gre mkata varmayan geri dner,
mam fi sefer meselesini esas alm, Sevr, "Harem-i erif'ten kmadka" demitir.
Veda tavafndan sonra Mekke'nin terkedilmesi gerekir. Bu tavaftan sonra bz alveri yapanlarn
durumu da ihtilafldr. At, Sevr, mam fi, mam Ahmed, "Bylelerinin tekrar veda tavaf
yapmalar gerekir, Mekke'de yaptklar son ey tavaf olmal" demilerdir. mam Mlik'e gre, tavaftan
sonra baz alveri yapmann mahzuru yoktur, birey gerekmez. Ebu Hanife'ye gre veda tavafndan
sonra bir ay hatta daha fazla da kalsa ayrlrken veda tavaf gerekmez.780
: 2

] :
. [

2. (1380)- Muvatta'da geldiine gre, Hz. mer (radyallahu anh) yle buyurmutur: "Hacc
mensikinin en sonuncusu Beytullah' tavaftr."
Muvatta'da kaydedilir ki, Hz. mer (radyallahu anh) veda tavaf yapmadan ayrlan birisini Merr'zZahrn denen yerden veda tavaf yapmak zere geri evirdi." [Muvatta, Hacc (1, 369).]781
AIKLAMA:
1- Burada Muvatta'daki iki rivayet birletirilmitir.
2- mam Mlik, Hz. mer'i bu hkme gtren eyin u yetle ilgili yorum olabileceini syler: "Kim
Allah'n eirini byk tanrsa phesiz ki bu, kalblerin takvasndandr" (Hacc 32).
3- Hz. mer tarafndan veda tavaf yapmad iin geri evrilen kiinin bulunduu yer olan Merr'zZehrn, Mekke'ye 18 mil mesafede bir yerdir. Bu uzaklk mam Mlik ve ashabna gre, veda tavaf
iin geri dnlmemesi gereken uzaklktr.
Hz. mer (radyallahu anh)'in bu davranndan, onun veda tavafna "vacib" dedii hkm
karlmtr.782

. .[

]
: 3
3. (1381)- bnu Abbs (radyallahu anhm): "Kadn hayzl olduu takdirde (veda tavaf yapmadan)
yola kmasna ruhsat verildi" demitir. [Buhr, Hayz 27, Hacc 144; Mslim, Hacc 380, (1328).]783
781
782
779
780
AIKLAMA:
fza tavafn yapan bir kadn hayz olduu takdirde, ona veda tavaf gerekmeyecei hususunda
ulemnn byk ounluu mttefiktir. Ancak aksine hkmeden de olmutur: mer bnu'l-Hattab ve
bnu mer, Zeyd bnu Sbit (radyallahu anhm)'in, hayzl olan kadn, veda tavaf yapmas iin
Mekke'de hayz hli geinceye kadar ikmete mecbur ettikleri rivayet edilmitir. Bunlara gre, nasl
ifza tavaf vacib ise, veda tavaf da vcibtir, ifzay yerine getirmeden hayz olduu takdirde
zerinden dmezse veda tavaf da dmez. bnu mer ve Zeyd bnu Sbit (radyallahu anhm)'in bu
grten rc ettikleri de rivayet edilmitir. Hz. mer'in, "Son ziyaret Beytullah'a olmaldr"
hkmnden hayzl kadnlar hakknda da vazgemedii rivayet edilmitir.
Ancak fukah, bu hkmn Hz. Aie (radyallahu anh)'den yaplan ve 1383 numarada kaydedeceimiz
rivayetle neshedildiine kni olmutur.
] : . 4

. [

4. (1382)- Bir rivayette yle gelmitir: "Halka, son varacaklar yerin Beytullah olmas emir
buyuruldu. Ancak hayzl kadna ruhsat verildi." [Mslim, Hacc 380, (1328).]784
AIKLAMA:
Ashab'tan bir ksmn, "hayzl kadn veda tavafn yapmadan Mekke' den ayrlamaz" hkmne
sevkeden husus hadiste belirtilen emirdir. "Halka, son varacaklar yerin Beytullah olmas emir
buyuruldu." Burada "Beytullah'n son varlacak yer olmas" tbiriyle ved tavaf kastedilmitir.
nceki hadiste belirtildii gibi bir ksm sahabenin, aslnda "Veda tavaf yaplmadan Mekke
terkedilmemeli, hayz olan kadn temizliini bekler, tavafn yapp yle ayrlr" diye hkmederken,
sonradan bu reyden vazgemi olmas ve hatta Hz. mer'in o ilk reyinden rc etmemesi hayzl
kadnlar hakkndaki ruhsatn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den sonradan vki olduunu,
Hz. mer'in de bu ruhsat duymadn ifade eder.
Bu hususu mtekip rivayet tevsik edecektir. 785

:
.#

#

. 5

. .[
.
:

:
5. (1383)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcelerinden
Safiyye Bintu Huyey (radyallahu anh) hayz oldu. Durum Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
haber verilmiti.
"O bizi burada hapis mi edecek!" dedi. Kendisine, Safiyye'nin tavf- ifzay yapm olduu
sylenince:
"yleyse hayr, (beklemenize gerek yok, yola knz)" aklamasnda bulundu." [Buhr, Hacc 129,
145, Hayz 27, Megz 77; Mslim, Hacc, 382, (1211); Muvatta, Hacc 225-228, (1, 412-413); Nes,
Hayz 23, (1, 194); Tirmiz, Hacc 99, (943); Ebu Davud, Menasik 85, (2003); Nes, Hayz 23 (1, 194);
bnu Mce, Mensik 83, (3072). Bu metin eyheyn (Buhr ve Mslim) metnidir.]786
AIKLAMA:
fza tavafn yaptktan sonra, hayz olan kadnn veda tavaf yapmak iin temizlenmeyi beklemeden
yola kabileceine, kendisinden veda tavafnn affedileceine dair hkm vermeye ulemy sevkeden
785
786
783
784
rivayet budur. Veda tavafn hayz sebebiyle yapmayan kadna herhangi bir ceza terettp etmez. 1379
numaral hadiste daha fazla bilgi verilmitir.787
. 6
. .[

6. (1384)- Amre merhum anlatyor: "Hz. Aie (radyallahu anh) beraberinde kadnlar olduu halde
haccetse, kadnlarn hayz oluvermelerinden korkard: Bu sebeple yevm-i nahirde (kurbann birinci
gn) hemen onlara ncelik tanr ve derhal ifza tavaflarn yaptrrd. fza tavaflarn yaptlar m,
artk onlar (temizlensinler de veda tavaf da yapsnlar diye) beklemez, kadnlar hayzl iken hemen
(Medine'ye dnmek zere) yola kard." [Muvatta, Hacc 227, (1, 413).]788
ERKEKLERN KADINLARLA KARIIK TAVAFLARI

: 1

:
]

:
:
:
.

#

:

.

:

.

.
: .

:
. : . .[
1. (1385)- bnu Creyc anlatyor: "At, bana bnu Him'n kadnlar erkeklerle kark olarak tavaftan
yasaklad zaman dedi ki: "O bunu nasl yasaklar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevceleri
bile erkeklerle birlikte haccettiler!" Ben At'ya sordum:
"Onlarn beraber hacclar rtnme emrinden nce miydi, sonra myd?"
"(Evet, kasem olsun) buna, ben rtnme emrinden sonra hid oldum!" diye cevap verdi. Ben tekrar
sordum:
"Pekl erkeklere nasl karrlard?" u cevab verdi:
"Erkeklere karmazlard, Hz. Aie (radyallahu anh) erkeklerden ayr olarak tavaf ederdi, onlara
karmazd." Hatta bir kadn kendisine: "Ey m'minlerin annesi, yr (Hacer'l-Esved'e elimizi
deerek) istilm edelim!" demiti de Hz. Aie ona:
"Sen dilediin ekilde git" deyip kendisi gitmekten imtina etmiti. Onlar geceleyin kim olduklar
bilinmez halde karlar, (erkeklerle beraber tavaf yaparlard.)
[Beytullah'a girmek istedikleri zaman da, erkeklerin tamamen karlm olmalarna kadar durup
beklerler, sonra girerlerdi.]
(At devamla): "Ben (Mekke kads) Ubeyd bnu Umeyr'le birlikte, Mzdelife'deki Sebir danda
mcvir (yani ikamet eder) olan Hz. Aie (radyallahu anh)'nin yanna giderdim" dedi. Ben hemen
sordum:
"Pekl Hz. Aie'nin rts ne idi?"
"Keeden yaplm kk bir Trk adrnn iindeydi. adrn bir perdesi vard. Aie (radyallahu
anh) ile bizim aramzda bu perdeden baka bir ey yoktu. Ben Hz. Aie'nin zerinde gl renginde bir
zbn grdm." [Buhr, Hacc 64.]789
AIKLAMA:

789
787
788
1- Bu rivayet bnu Creyc ile At arasnda cereyan etmitir. Anlald zere, hacc emiri olan Him
bir ara kadnlarla erkeklerin kark olarak Beytullah' tavaf etmelerini yasaklaynca, byle bir yasan
ciz olup olmayaca zerine At ile bnu Creyc, ilm bir mbahesede bulunmulardr.
2- Rivayette ad geen bnu Hiam hakknda rih Askaln u bilgiyi dermeyan eder: "Bu ztn ad
brahim'dir. Kardei de Muhammed bnu Him bni smil'dir. Bunlar Emev Halifesi Hiam bnu
Abdilmelik'in daylar idiler. Him bunlardan Muhammed'i Mekke emrliine, kardei brahim'i de
Medine emrliine getirdi. Him, halifelii srasnda hacc emrliini de brahim'e havle etmiti.
Binaenaleyh rivayette zikri geen bnu Hiam'dan murad "brahim" olabilir. Sonra bunlar, Yusuf bnu
mer es-Sakaf (Haccc- Zlim) lmelerine kadar ikenceye tbi tuttu. Bu hl, Veld bnu Yezid bni
Abdi'l-Melik'in hakimiyetinin ilk senesine, bunun emriyle 125 hicr ylnda ldrlmelerine kadar
devam etti."
3- Bu rivayet tavaf srasnda kadn-erkek ayrmn ilk defa ele alann bnu Him olduunu ifade eder
ise de, bu ii daha nce Hz. mer'in ele aldn ifde eden rivayetler de var. Hatta, kadnlara kararak
hacceden bir erkei grnce elindeki denekle vurmutur. At, bnu Him'n tatbikatn knamaktadr.
Ancak Hz. Aie'den naklettii mhede Hz.mer'in tatbikatn andrmakta, benzerlik arzetmektedir.
bnu Uyeyne'nin bir rivayetinde tavafta kadn-erkek ayrmn ilk ele alan Hlid bnu Abdillah
eKueyr'dir. Bu zt da Abdlmelik bnu Mervn zamannda hacc emrlii yapmtr. Bir mddet
yasak koyup sonradan kaldrm olabilir. Bunun emrlii bnu Him'dan ok daha evvellere gider.
Gnmzde madd imknlarn ve ulam vstalarnn artmasyla milyonu taan hac kfilesinin, tavaf
esnasnda nefesleri keser derecede meydana getirdii izdiham ve skklk, her hacya, kadn ve
erkeklerin ayr ayr tavaf yapmalarn ve hatta eytan talamalarn salayacak bir forml bulunamaz
m? sorusunu sordurmaktadr. Daha Ashab devrinde duyulan bu ihtiya, gittike bir zaruret hlini
almaktadr. Meselenin zerine ciddiyetle gidildii takdirde bir zm bulunabilecei midindeyiz.
4- Sebir da, Mzdelife'de byk bir dan addr. Mzdelife'den Mina'ya giderken sol kol
zerindedir. Mekke civarnda yedi ayr dan ismi Sebir'dir.
5- Mcvir, mkim demektir. Ancak, burada bir nevi i'tikaf demektir, iki eittir: Gece ve gndz
mcvereti; sadece gndz mcavereti. bnu Battl hadiste Harem blgesinin her tarafnda
mcveretin ciz olduu hkmn karmtr.6- Hadis, kadnlarn tavafta kendilerini belli etmeyecek
bir kyafete brnmelerinin, geceleyin tavaf tercih etmelerinin, erkeklerden ayr ve onlarn arkasndan
tavaf yapmalarnn efdal olacan gstermektedir.790
HICR'IN GERSNDE TAVAF
: 1

]

:

. .[

1. (1386)- Ebu's-Sefer Sad bnu Muhammed anlatyor: "bnu Abbs (radyallahu anhm)' iittim,
diyordu ki: "Ey insanlar, size syleyeceimi benden dinleyin, (bilahare) syleyeceklerinizi de bana
dinletin." "bnu Abbs yle dedi, bnu Abbs byle dedi" diye kafadan atmayn. Beytullah' kim
tavaf edecekse Hcr'n gerisinden tavaf etsin. Oraya "Hatm" demeyin. Zra cahiliye devrinde kii
yemin edip kamsn veya ayakkabsnn tekini yahut yayn atard." [Buhr, Menkbu'l-Ensr
26.]791
AIKLAMA:
1- bnu Hacer'in aklamasna gre, bnu Abbs (radyallahu anhm) ilk cmlesinde: "Beni dinleyip,
anladnz bir tekrar edin, szlerimden ne anladnz bir greyim" demek istemitir. Sanki bnu
Abbs, halkn kendi sylediklerini eksik, fazla anlayp sonra da bunu kendisine nisbet ederek -hi
790
791

sylemedii eyleri- rivyet etmelerinde endie duymaktadr. Ve: "yi dinleyin, tam ve eksiksiz
zaptedin, iyice kavramadan "bnu Abbs yle syledi" demeye kalkmayn!" demek istediler.
2- bnu Abbs, Hcr'n gerisinden yrmelerini sylyor. Hcr, daha nceleri de belirtildii zere,
Kbe'nin rkn-i Irak ile rkn-i m arasn tekil eden kuzeybat duvarnn karsnda, yarm daire
eklinde, 1 metrekadar yksekliindeki duvarn iinde kalan ksmdr. Buras Kbe'nin iinden saylr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a nbvvet gelmezden nce yaplan tmir srasnda, malzeme
yetmedii iin duvarn dnda braklmtr. Hcr' ihta eden yarm dire eklindeki duvara Hatm
denir.
3- bnu Abbs, Hcr'a, "hatm" denmemesini tenbih ederken -Sad bnu Mansr'un rivayetine gre- bir
zt: "Hatm nedir?" diye sorar. bnu Abbs: "O hatm deildir..."der. Ebu Nuaym'n Mstahrec'inde
yer alan rivayette, bnu Abbs yle devam eder: "Cahiliye insanlar onu (Hcr') hatm diye
isimlendiriyorlard. erisinde Kurey'in putlar vard..."
Bir baka rivayette, "...Cahiliyeden biri yemin etmek isterse, deneini koyar yemin ederdi, kim tavaf
edecekse gerisinden etsin" der.
Hlsa mna u oluyor: Cahiliye insanlar birbirleriyle yeminleecekleri zaman, yemin eden kimse bir
kam veya ayakkab teki veya yay veya bir denek atar, bunu yeminine iret klard. Bu sebeple
oraya hatm adn verdiler, nk orada eyalar rrd. Buraya "hatm" denmesi ile ilgili baka
tahminler de yaplmtr. Buna gre, zlimlere orada beddua edilmesi, orada edilen duann kabul
grerek zlimi helak etmesi sebebiyledir. Bir baka tahmine gre oraya "hatim" denmesi, burann
Beytullah'tan ayrlmas, koparlmas, duvarnn yarm kalmas sebebiyledir. Bir baka gre gre,
burada dua iin, fazla izdiham yaparak insanlarn birbirlerini ezmelerinden dolay "hatim" denmitir.
Baka tahminler de ileri srlmtr.
Hatim kelimesi krma, ezmek, paralamak mnasn tayan bir kkten gelir.bnu Hacer der ki: "
bnu Abbs (radyallahu anhm)'n yapt aklama, bu sylenenlerin pekounu reddetmede yeterli
bir delildir."792
SAFA VE MERVE ARASINDA SA'Y

] : 1
.[

#

.
1. (1387)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Ne Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ne de Ashab Kirm (radyallahu anhm)' Saf ile Merve arasnda birden fazla tavafda bulunmad, bu da ilk defa
yaptklar tavaf idi." [Ebu Dvud, Mensik 54, (1895); Nes, Hacc 182, (5, 244); Mslim, Hacc 140,
(1215) bnu Mce, Menasik (2972).]793
AIKLAMA:
1- Burada Saf ve Merve arasndaki "tavaf"tan maksad "sa'y"dir.
2- Grld zere bu hadis, haccla birlikte umre de yapmak isteyenlerin, hem hacc ve hem de umre
iin bir kere sa'y etmelerinin yeterli olduunu ifde etmektedir. Daha nce de getii zere Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ve ashabndan bir ksm hacc- kran yapm idi. Dier bir ksm
da hacc- temettu yapm idi. Hacc- kran yapanlar, umre tavafndan sonra sa'y yapnca, ifza tavaf
srasnda sa'y yapmazlar.
Nevev sadedinde olduumuz hadisin hacc- kran yapanlarla ilgili olduunu, hacc- temettu yapan
Ashab'n iki sa'y yaptklarn, birinci sa'y ilk gelindii gn umre iin, ikinci sa'y de hacc tavafyla
birlikte hacc iin olduunu ve bu ikincinin yevm-i nahirde ed edildiini belirtir. Ayrca der ki: "Bu
hadis hacc- kran yapanlara fza iin bir tavaf ve bir sa'y gerektiine hkmeden fi ve etbana ak
bir delildir, bnu mer, Cbir, Hz. Aie, Tvus, At, Hasan Basr, Mchid, mam Mlik, bnu'lMacesun, Ahmed, Ishak, Dvud ve bn'l-Mnzir de byle hkmetmilerdir."
792
793

Ulemdan bir dier grup hacc- krn yapanlara da iki tavaf ve iki sa'y gerektiine hkmetmitir. Eb
Hanife, 'b, Neh, Cbir bnu Zeyd, Abdurrahman bnu'l-Esved, Sevr, Hasan bnu Slih, iki
rivayetten birinde Ahmed bnu Hanbel (rahimehumullah) bu grtedir. Ashab'tan Hz. Ali ve bnu
Mes'ud (radyallahu anhm)'un dahi bu grte olduklar rivayet edilmitir.
nc bir gre gre, hacc- kran yapsn, hacc- temettu yapsn, her iki eit hacya da bir tavaf bir
sa'y gerekir. Bu hadisin zhiri de bunu ifde etmektedir. Ahmed bnu Hanbel'in, -olundan gelen bir
rivyette- byle hkmettii bilinir.
Bu mevzuya daha nce de temas edilmitir (1285 numaral hadise bak.)794
.[
#
]
: 2

.

: .
.
2. (1388)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Kbe'yi
bana yular veya baka bir ey taklm halde tavaf eden bir adam grmt. Hemen yular koparp
att." [Buhr, Hacc, 65, 66, Eymn ve'n-Nzr 31; Ebu Dvud, Eyman ve 'n-Nzr 23,(3302); Nes,
Hacc 186, (5, 221-222), Eymn ve'n-Nzr 30, (7, 18).]
Bir baka rivayette yle denmitir "...burnuna geirilmi bir halka ile birisini yeden bir adam
grmt, derhal halkay kopard ve adama: "elinden tutarak yed!" diye emretti.795
AIKLAMA:
1- Hadisin Nes'de gelen vechinde byle eziyetle kendini yeddirmeye nezretmi olduu belirtilir.
2- Hadiste geen zimm kelimesi yular demektir ve kolayca yedmek iin hayvana taklr. nsann
yularlanmas byk hakret olur, kiinin kendi kendine takmas, nefsini alaltmaya ynelik bir
davrantr.
Hadisin Buhr'de gelen vechinde hizme tbiri geer. Bu yulardan te bir yedme vastasdr. Huysuz
hayvanlarn kolayca yedilebilmesi iin hayvanlara, burun deliklerini ayran zara taklan ip vs. halkadr.
nsana bunun taklarak yedilmesi daha byk bir hakaret, daha byk tezlil ve tezellldr. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bu eit terbiyeyi, taabbd, tevazu ve tezelll yasaklamtr.796
:
]
:
. .[

:
3. (1389)- bnu Eb Mleyke anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh), Beytullah' tavaf eden czzaml
bir kadn grmt, hemen:
"Ey Allah Tela'nn criyesi, insanlara ez verme, sen evinde otursan kendin iin daha hayrl olurdu!"
dedi. Kadn (sz tutup) evinde oturdu. Hz. mer (radyallahu anh)'in vefatndan sonra bir adam kadna
urayarak:
"Seni haccdan yasaklayan kimse artk vefat etti, k evinden!" dedi. Kadn adama yle cevap verdi:
"Allah'a yemin olsun, ben ona saken itaat edip, lnce isyn edecek kimse deilim." [Muvatta, Hacc
250, (1, 424).]797
AIKLAMA:
796
797
794
795
Czzam hastal, vcuddan deri ve et paralarnn kopup dklmesine sebep olan bir hastalktr.
Czzaml hem manzaras, hem pis kokusu ve hem de bulama durumuyla bakalarn rahatsz
edecektir.
Hz. mer (radyallahu anh) bu davranyla, insanlara rahatszk verecek bir hastala mbtel
olanlarn haccdan yasaklanabilecei prensibini va'zetmitir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) soan
sarmsak kokanlar mescide almaz, Bak'e kadar srer kartrd. yle ise, soan sarmsakdan ok daha
rahatszlk verici ve umum sal tehdid edici durumlara haccda elbetteki msaade edilemez.798

:

.
] . 4

:

. .[

:

#

4. (1390)- Abdullah bnu's-Sib'in anlattna gre, (yalanp gzlerini kaybettii vakit) bnu Abbs
(radyallahu anhm)'a (tavaf srasnda) refakat edip, Haceru'l-Esved'i takip eden (Haceru'l-Esved ile)
kap arasndaki ksmda (mltezem) durdurmu bu srada bnu Abbs (radyallahu anhm) kendisine:
"Bana sylendiine gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ite burada namaz klarm" demitir.
Abdullah bnu Sib de "evet" demi, bunun zerine bnu Abbs, kalkp orada namaz klmtr." [Ebu
Dvud, Mensik 55; Nes, Hacc 133, (5, 221).]799

] . 5

.[

.
5. (1391)- mam Mlik'e ulatna gre, Sa'd bnu Eb Vakks (radyallahu anh), mrhk (yani
zaman bakmndan daralm, vakfeyi karma endiesine dm) olarak Mekke'ye gelince,
Beytullah'la Saf ve Merve'yi tavaftan nce, Arafat'a kar, Arafat'tan dndkten sonra tavafn fa
ederdi." [Muvatta, Hacc 125, (1,371).]800
AIKLAMA:
Burada, Sa'd bnu Eb Vakks'n tatbikatndan verilen rnekle u hkm belirtiliyor:
Bir kimse hacc iin Mekke'ye geldii zaman vakti daralm ise, kudm tavafn terkedip Arafat'taki
vakfeye yetiir. Vakfe haccn farzdr, onu karan o yl hacc karm olur. Ama kudm tavaf farz
deildir snnettir, yapamayandan skt olur ve herhangi bir ey gerekmez.
Arafat'tan sonra fa edilen tavaf, artk kudm tavaf olmaz, farz olan ifza tavaf olur. Kudm tavaf
skt olur.801

]
: 6

:#

.[
"Beytullah' tavaf etmek, Saf ve Merve arasnda sa'yetmek ve eytan talamak Allah' zikretmek iin
emredilmitir." [Ebu Dvud, Mensik 51, (1888); Tirmiz, Hacc 64, (902).]802
AIKLAMA:

801
802
798
799
800
Aliyyu'l-Kr, bu hadisi yle aklar: "Yani bu saylan mbarek yerlerde Allah' zikretmek iin onlar
mensik klnmtr. Sakn ha gfil olunmaya! Beytullah'n etrafnda tavaf ve vakfeler dua iin
emredilmitir. Zra, bu iki yerde yaplan ibdetler parlaktr. eytan talama ile Saf ile Mere arasnda
sa'y de, Allah' zikretmek iin snnet klnmtr. Yni atlan her tala birlikte tekbir getirmek snnettir,
sa'y srasnda da dualar snnettir."803
TAVAF VE SA'YDE DUA
: 1

:
#

]
. .[

1. (1393)- Abdullah bnu Sib anlatyor: "Saf ile Merve arasndaki tavaf srasnda Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n yle dua ettiini iittim:
"Rabbimiz bize dnyada hayr ver, ahirette de hayr ver ve bizi ate azabndan koru." [Ebu Dvud,
Mensik 52, (1892).]804
AIKLAMA:
Bu dua Kur'n'da gelen dualardandr (Bakara 201). Bu, cm bir duadr. Zra Allah'tan hem dnyada
hem ahirette hasen istenmektedir. Hasen gzel ve hayr mnalarna gelir. Yani istenen ey belli
muayyen bir hasen olmad iin, bunun ierisine btn hasenler, hayrlar, iyi olan eyler eksiksiz
girer. Alimler "dnyadaki hasen"le ilim, amel, fiyet, af, rzk, temiz hayat, kanaat, slih evlat vs. akla
gelebilecek btn hayrl eylerin kastedildiini, "ahiretteki hasen"le de mafiret, cennet, yksek
dereceler, peygamberlere mrfakat, rza, r'yet (Allah'n cemalini grmek), lika (Allah'a kavumak)
vs. uhrev fyztn kastedildiini sylerler.
"Atein azabndan korunma" talebiyle de cehennemin yakmas, dondurmas, zehiri, al, susuzluu,
pis kokusu, darl, akrebleri, ylanlar gibi nasslarda gelen her eit azabndan korunma taleb edilmi
olmaktadr.
M'min, dualarn makbul olduu o mbrek yerlerde bu eit cmi dualarla dua etmeli, dnyev,
madd, mahhas, fn eyleri taleb ederek vaktini heder etmemelidir.805

] . 2

.[

:

: .

2. (1394)- Nfi' (rahimehullah)'nin anlattna gre, bnu mer (radyallahu anhm)'i Saf tepesi
zerinde yle dua ederken iitmitir:
"Ey Allah'm, Kitab- Mbn'inde: "Bana dua edin size icbet edeyim!" (Gfir 60) diyorsun, sen
sznden dnmezsin. Ben imdi senden istiyorum: Bana hidayet verip slm' nasib ettin, onu geri
alma. Son nefesimi Mslman olarak vermemi nasib et" (min). [Muvatta,Hacc 128, (1, 372-373).]
Ya Rabb, ayn duay biz de yapyoruz, kabl et!
Rezn unu ilve etmitir: "(bnu mer), kere tekbir getirir ve yle derdi: "Allah'tan baka ilh
yoktur, O tekdir, O'nun orta yoktur, mlk O'nundur, btn hamdler O'na ittir, O her eye kdirdir."
Bunu da yedi kere tekrarlard.
805
803
804
Merve'de de, her avtta ayn eyleri tekrar ederdi. [Rezn'in bu ilvesi de Muvatta'nn ayn babndadr
(127. hadis)806
] : 3

.[

3. (1395)- Rezn'in bir rivayetinde yle denir: "Bu yirmi bir tekbir, yedi tehll eder. Bunlar arasnda
da dua eder, Allah'tan ister, sonra (tepeden inmeye balar), vadinin tabanna (imdilerde Yeil
Stunlara) varnca komaya balar, buradan kncaya kadar koar, Merve yamacna varnca normal
yrmeye devam eder. Tepeye, zirveye kar, orada durup, Saf'da yaptklarn aynen tekrr ederdi.
Bunu yedi kere tekrarlar ve bylece sa'yini tamamlam olurdu."807
:

] : 4
#

. [

4. (1396)- Hz.Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Saf tepesinde
durduu zaman kere tekbir getirip sonra: Allah'tan baka ilah yoktur. O tekdir, O'nun orta yoktur,
mlk O'nundur, hamd O'na aittir, O hereye kadirdir" derdi. Ve bunu sefer tekrar eder, dua okurdu.
Ayn eyi Merve tepesinde de yapard." [Muvatta, Hacc 127, (1, 372); Mslim, Hacc 147, (1218); Ebu
Dvud, Mensik 57, (1908); bnu Mce, Mensik 84, (3074).]808
. .[
] : 5
5. (1397)- bnu ihb anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm), Beytullah tavaf ederken telbiye
getirmezdi.
[Muvatta, Hacc 47, (1, 338).]
AIKLAMA
Zrkan, bu hususta u aklamay sunar: bnu mer (radyallahu anhm)in tavaf srasnda telbiye
getirmemesi, bunun mer olmamasndandr.
Bu sebeple olu Slim de tavafta telbiyeyi mekruh addetmitir. bnu Uyeyne der ki: "Kendisine ihtida
edilip uyulanlardan At bnu's-Sib hri hi kimsenin Beytullah'n etrafnda telbiye getirdiini
grmedim." fi hazretleri ve Ahmed bnu Hanbel sessizce telbiye getirmeyi ciz bulmulardr.
Ancak Reba tavaf edince telbiye getirirdi."
Haneflere gre, telbiye, Zilhicce'nin 10'uncu gn (yni bayramn birinci gn) eytana ilk tan
atlmasna kadar devam eder, o zaman braklr. 809
NC FASIL

808
809
806
807
BEYTULLAH'A GR
:
.
]
: 1

#

.[

.
1. (1398)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mesrr bir halde
yanmdan kmt, sonra zntl olarak geri dnd. Dedi ki:
"Kbe'ye girdim. Ancak piman oldum, yaptm bu ii geri getirebilseydim, girmezdim. mmetime
meakkat vermi olmaktan korkuyorum."810
: 2
. [

]

2. (1399)- Tirmiz'de yle denir: "...Yapmam olmay temenni ettim. Zra, kendimden sonra
mmetimi yormu olmaktan korkuyorum." [Ebu Dvud, Mensik 95, (2029); Tirmiz, Hacc 45, (873);
bnu Mce, Mensik 79,(3063).]811
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Yaptm bu ii geri getirebilseydim" cmlesiyle: "Bu ii
yaptktan sonra rendiim eyi, yapmazdan nce bilseydim kesinlikle Kbe'ye girmezdim" demek
istemi ve bu ifade ile pimanln ortaya koymutur.
Tirmiz'de bu endie daha ak ifde edilmitir: Mesrr kt halde, yanna zgn dnm olan
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan Hz. Aie, bu kederin sebebini sorar ve u cevab alr: "Kbe'ye
girdim. Sonra girmemi olmay temenni ettim. imdi ben, kendimden sonra gelecek mmeti yormu
olmaktan korkuyorum." Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu znts, mmetin, Kbe'yi hac
mensikinden zannederek, mruz kalaca imknszlklar ve bunun mmette hsl edecei keder
sebebiyledir, denmitir.
2- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Kbe'ye ne zaman girdii ihtilfldr. Bir ksm limler,
kesin bir slbla sdece Fetih senesinde girdiini syler. Ancak evkn, Neyl'l-Evtr'da: "Bu hadis,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Fetih senesi dnda Beytullah'a girdiinin delilidir, nk Fetih
ylnda Hz. Aie (radyallahu anh) beraberinde deildi" der. "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Medine'ye dnnce Hz. Aie'ye anlatm olabilir" diye bu durum te'vil edilmise de, bariz ekilde
tekellfl bulunduu iin kabul grmemitir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n umre srasnda Kbe'ye girmedii kesinlik kazanan bir husustur.
Baz limlere gre Veda hacc srasnda girmi olmas daha kuvvetle muhtemeldir. Beyhak buna
knidir. 1408 numaral hadiste daha fazla aklama gelecek.
3- Cumhur bu hadisten u hkm karmtr: "Kbe'ye girmek haccn mensikinden deildir."
Ancak Kurtub, Kbe'ye girmeyi haccn mensikinden addeden limlerden bahsetmektedir. Her hl u
krda Kbe'ye girmenin mstehab olduu kabl edilmitir. Buna delil olarak bnu Huzeyme'nin
kaydettii u hadis gsterilir:
"Beytullah'a giren, bir
cennete girmi olur ve mafirete uram (gnahlar affedilmi) olarak kar." Kbe'ye girmenin
mstehablna baka delil ve karineler de gsterilmitir.
Not: Bu mevzu ile ilgili geni aklamay 1408'de yapacaz.812

812
810
811

]
: 3
#

#

.

. .[

3. (1400)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
beraberinde Usme bnu Zeyd, Bill, Osman bnu Talha (radyallahu anhm) olduu halde hep
beraber girip kapy kapadlar. Atklar zaman ieri ilk giren ben oldum. Bilal'le karlatm ve hemen
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'nin ierisinde namaz klp klmadn sordum.
"Evet" dedi, "iki Yemn direk arasnda." Ka rek'at kldn sormay unuttum."
Not: 1400-1408 arasndaki hadislerin kaynaklarn 1408'nin sonunda toptan vereceiz.813
] : 4

#

:

. [

4. (1401)- Bir rivayette geldiine gre (bnu mer) yle demitir: "kt zaman Bill (radyallahu
anh)'e sordum:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ierde ne yapt?" Cevaben:
"ki direi sana, birini de soluna ald, direi de arkasna ald. -O zaman Beytullah'ta alt direk
vard- sonra namaz kld."814

]
.[

: 5
5. (1402)- Bir rivayette yle gelmitir: "Beytullah'a girdii zaman soluna gelen iki direk arasnda iki
rek'at namaz kld. Sonra kt ve Kbe'nin nnde iki rek'at namaz kld."815
. [
] : 6

#
6. (1403)- Mslim'in bir dier rivayetinde yle gelmitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Fetih
senesi, devesi Kasv'nn zerinde olduu halde ilerledi, terkisinde de sme (radyallahu anh)
vard."816

:

]
: 7

#
.

:

. [
7. (1404)- Bir dier rivayette yle denmitir:

"...sme'ye ait bir devenin zerinde (gelip) Kbe'nin avlusunda deveyi hd. Sonra, Osman bnu
Talha (radyallahu anh)'y ard ve:
"Kbe'nin anahtarn bana ver!" dedi. Osman annesine kotu. Ancak kadn vermekten imtina etti.
Osman (radyallahu anh):
"Allah'a kasem olsun ya derhal verirsin veya u klncm belimden hemen kacaktr!"diye kkredi.
Bunun zerine kadn anahtar Osman'a hemen verdi, o da Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a getirip
815
816
813
814
teslim etti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'yi at..." Devamn nceki rivayetteki gibi
zikretti.817
: 8

.
:
]

:

#

.[
8. (1405)- Yine Mslim'de kaydedilen bir rivayette, bnu Abbs (radyallahu anhm) unu syler:
"Sizler Kbe'yi tavafla emrolundunuz, iine girmekle deil." Ve der ki: "sme (radyallahu anh)
bana, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, Beytullah'a girdii zaman her tarafnda dua ettiini, dar
kncaya kadar namaz klmadn, knca Beytullah'n nnde (kapsna yakn yerde) iki rek'at klp:
"Bu (Beyt), kbledir" dediini haber verdi."818
] : 9
. [

9. (1406)- Buhr'nin bir dier rivayetinde yle denmitir. "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Kbe'ye girdi. eride alt direk vard. Her bir direin yannda bir miktar durdu, dua etti, ama namaz
klmad."819

. [
: 11
]

10. (1407)- Nes'de yle denmitir: "Kbe'ye girdi ve her tarafnda tesbihde bulundu. Namaz
klmadan kt. Makm'n gerisinde iki rek'at namaz kld."820

: 11

]

.[ :

. #
11. (1408)- Nes'nin bir dier rivyeti yle: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)] Kbe'ye girdi,
ilerledi. Kapya yakn bulunan iki stunun arasna gelince oturdu. Allah'a hamd ve senda bulundu.
Sonra kalkp Kbe'nin arka cihetinden karsna gelen ksma kadar yrd. Alnn ve yanan srd.
Allah'a hamd u senda bulundu, dua ve istifar etti. Sonra Kbe'nin her bir kesine gitti ve her birini
tekbir, tehlil, tesbih ve Allah Tela'ya sen, dua ve istifarla karlad.Sonra kp, Beytullah'n n
yznde iki rek'at namaz kld. Namazdan knca: "Bu (Beyt), kbledir" dedi." [Buhr, Hacc 51, 52,
54, Megz 77, 48, Salt 30,81, 96, Tehecct 25, Cihd 127; Mslim, Hacc 388-397 (1329-1332);
Muvatta, Hacc 193, (1, 398); Ebu Dvud, Mensik 93, (2023); Nes, Mescid 5, (2, 33-34), Hacc
126, 127, 131, 139 (5, 216-221), Kble 6, (5, 217).]821
AIKLAMA:
820
821
817
818
819
1- Son on bir hadisin hepsi Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'ye girii, onu ziyaret ekli,
ierisinde namaz klp klmad, nerelerde hangi dualar nasl yapt gibi birbirini tamamlayan
teferruat meselelerle ilgilidir. Bu meselelerin her birisiyle ilgili limlerin farkl deerlendirmeleri
olmutur. Burada mhimlerine muhtasaran temas edeceiz.822
1) KBE'YE RESULULLAH (aleyhissaltu vesselm) NE ZAMAN GRD?
Bu meselede ihtimal mevzubahis olmutur:

1- Umretu'lkaza'da,
2- Fetih srasnda,
3- Veda hacc srasnda.
Umret'lkaza'da girmi olma ihtimali son derece zayf kabl edilerek bunun zerinde fazla
durulmamtr. "nk, denir, o zaman Kbe putlarla dolu idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
putun olduu yere girmez, zra putun bulunduu yere melek girmeyeceinden yalnz kalacakt.
Halbuki Reslullah (aleyhissaltu vesselm) meleklerden ayr kalmaya tahamml edemezdi. Ayrca,
Mekke'de gnlk kalma, Hudeybiye antlamasnda yer alan art gerei idi. Kbe'ye girme
hususunda antlamada art yoktur." Byle bir art kosa mrikler antlamaya yanamayabilirdi. Bu
sebeple koymam olabilir" denmitir.
2- Fetih gn girmi olma ihtimali: Bu kuvvetli bir ihtimaldir. Bunu tasrih eden sahih rivayetler var.
bnu Hacer, 1403 ve 1404 numarada kaydedilen hadislerin sarahatine dayanarak Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Fetih srasnda Kbe'ye girdiine hkmeder. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n Kbe'nin anahtarn istedii Osman bnu Talha -ki hakknda genie bilgi sunacazchiliye devrinden beri Kbe'nin perdedarln yapan kimsedir.
3- Veda haccnda girmi olma ihtimli: Beyhak ve bir ksm limler buna hkmederler. 1398
numarada Hz. Aie'den kaydedilen rivayet de buna delildir. Ancak Fetih gn girdiini syleyenler, bu
hadisi yle te'vil ederler: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz. Aie'ye, o durumu Medine'ye
dnd vakit anlatm olabilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'ye Veda haccnda
girdiini syleyenlerden bir ksm, "Kbe'ye girme"nin hacc mensikinden olduunu ifade etmilerdir.
Ancak bu gr pek taraftar bulmamtr. Buhr, bnu mer'in ok hacc yapt halde Kbe'ye
girmediine dair rivayeti kaydederek bunu reddedenler arasnda yer alr. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n Kbe'ye girmesiyle ilgili hdiseyi rivyet edenlerin en mehuru ve stelik snnete
uymada titizliiyle tannm olan bnu mer (radyallahu anhm)' in pekok hacc yapmasna ramen
Kbe'ye girmemi olmas, Buhr iin, bunun mensikten olmad hususuna yeterli bir delil olmutur.
4- Fetih ve hacc srasnda girme ihtimli: Rivyetlerdeki ihtilf te'lif edici bir grup lim bu gr
ileri srmtr. Bu te'vil az sonra temas edeceimiz bir baka ihtilf da ortadan kaldracaktr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'nin iinde namaz kld m, klmad m? Buhr rihlerinden
Mhelleb'in yorumuna gre: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'ye bir kere Fetih ylnda
girmi ve iki rek'at namaz klmtr, bir kere de Veda hacc srasnda girmitir ve bu girite namaz
klmamtr. bnu Hibbn da: "Bana, bu iki rivayeti cem etme hususunda en uygun geleni, iki haberin
iki ayr vakitte cereyan eden vak'a ile ilgili olduuna hkmetmektir" demitir.
Bu te'life Nevev itiraz ederek: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' n Veda haccnda deil, Fetih
srasnda Kbe'ye girmi bulunduu hususunda ihtilf yok" der.
Bu konuyla ilgili farkl grleri delilleriyle birlikte kaydeden bnu Hacer, kesin bir tavr taknarak
herhangi birini tercih etmez. Ancak hadisten karlan fevid ksmnda: "Kbe'ye girmek mstehabdr"
der.823
2) KBE'NN NDE NAMAZ
zerinde durduumuz mevzuun teferruatl ve ihtilfl noktalarndan biri Reslullah (aleyhissaltu

vesselm)'n ieride namaz klp klmad meselesidir. Zra, yukarda kaydedilen hadislerden bir
822
823

ksmnda (1400-1401-1402) Bilal-i Habe (radyallahu anh) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n

ieride iki rek'at namaz kldn sylerken, bir ksmnda (1405-1406-1407-1408) sme bnu Zeyd
(radyallahu anhm), Kbe' nin iinde Reslullah(aleyhissaltu vesselm)'n namaz klmadn
sylemektedir.
rih bnu Hacer'in dikkat ektii daha enteresan bir duruma gre, Kbe'nin iinde Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n namaz klmadn syleyen sme (radyallahu anh)'den bnu mer'in
yapt bir rivyette -ki bu rivayet Ahmed bnu Hanbel'in Msned'inde gelmitir- sme, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n ieride namaz kldn sylemitir.
Grld zere, sahih hadisler bu mevzuda ihtilaf ederler. slm limleri bu rivayetleri birka
noktadan te'lif ve izaha kavutururlar. Denir ki:
1) Hz. Bill (radyallahu anh)'in rivayeti isbat edici olmas sebebiyle tercih edilme ansn elde tutar.
nk, umum kidedir, iki rivyet nefy ve isbat hususlarnda ihtilfl olurlarsa isbat edicinin tercih
edilmesi esastr.
2) Bilal'in rivayetlerinde ihtilf olmad halde sme'nin rivayetleri ihtilfldr. Belirtildii zere bnu
mer, same'nin: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'de namaz kld" dediini rivayet etmitir.
3) Nevev her iki rivyeti yle bir te'life kavuturur: "Bunlar Kbe'ye girdikleri zaman dua ile megul
oldular. Bu esnda sme (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dua ederken grd.
same kendisi dua ile bir kede megul olurken, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir baka yerde
iki rek'at namaz kld. Bu esnada Bilal, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' yaknnda olduu iin
grd, sme ise uzakl ve dua ile meguliyeti sebebiyle grmedi. Zra kapnn kapal oluu, ieride
karanlk hsl etmiti. Ayrca Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le sme arasna ierdeki
stunlar da perde yapm olabilir. Bu sebeple zannna uyarak Hz. same Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)' n namaz kldn inkr etmi olabilir. Muhibbu't-Taber der ki: "Hz. sme'nin, ieriye
girdikten sonra, bir mddet iin oradan ayrlm olmas, bu sebeple Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) namaz klarken orada bulunmamas da muhtemeldir."
Muhibbu't-Taber'nin bu tevilini te'yid eden Ebu Dvut et-Taylesi'nin kaydettii bir rivayette, Hz.
same (radyallahu anh) der ki: "Kbe'de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yanna girdim. Orada
baz resimler grd. Bir kova su istedi. Ben su getirdim. Onunla resimlerin zerine vurup (onlar
ykad)."
Bu hususu te'yid eden baka rivayetler de var.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'nin iinde namaz klp klmamas ile ilgili ihtilfl
rivyetleri, birini dierine tercih etmeden te'lif eden de olmutur:
a) "Namaz kld" diyen rivyetlerdeki salt kelimesi lgat mnasnda kullanlmtr, yani dua etti
demektir. "Namaz klmad" diyen rivayetlerde salt kelimesi stlah mnadadr, yani "namaz"
mnasndadr. Bu te'vli "Kbe'nin iinde farz olsun nafile olsun her eit namaz mekruhtur" diyenler
tercih etmitir. Ancak, bu te'vili, klnan namazlarn rek'at saysndan bahseden rivayetler (1402
numaral hadis byledir) reddeder.
b) "Namaz kld" diyen rivayetlerde nfile namaz, "namaz klmad" diyen rivayetlerde farz namaz
kastedilmi olabilir. Kurtub bunu benimser. Esasen mam Mlik'in mezhebi de bu te'vili esas almtr.
c) "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'ye iki kere girmi, birinde namaz klm dierinde
klmam olabilir" denmitir. Yukarda temas ettiimiz, iki sefer girmi olma ihtimali zerinde
duranlar, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sadece Fetih gn Kbe'ye girdi. Veda hacc srasnda
girmedi" diyenlere: "Rivyetler, Mekke fethi srasnda iki ayr sefer girmi olma ihtimlini reddetmez"
diye cevap vermilerdir.824
3) NAMAZIN YER VE EKL
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe iinde namaz kld umumiyetle kabul edilmi, hatta, yeri
ve ekli zerinde bz teferruata bile inilmitir. Hemen belirtelim ki, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n nerede namaz kld hususunda daha ziyde bnu mer (radyallahu anhm) soru
sormutur. nk kendisi, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le birlikte ieri girenler arasnda
824
yoktur. 1400 numaral hadiste belirtildii zere Kbe'ye Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte,
sme, Bill, Osman -bir baka rivayette el-Fadl bnu Abbas- (radyallahu anhm) girmitir.
Girince kap rtlmtr.
Ezrk'nin Mekke zerine yazd kitapta Hlid bnu Velid'in darda kapnn nnde bekleyerek
halka kar kapy koruduu, tehcm nledii belirtilir.
u halde, rivayetlerin umum manas, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'den knca, "Ben
gentim, stelik glydm" diyen Abdullah bnu mer'in, kalabal yararak en ne getiini,
bylece Kbe'ye ilk giren olduu belirtilir. lk ii Hz. Bilal'e Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
namaz klp klmadn, kldn renince de nerede kldn sormak olmu, ama heyecandan
olacak, ka rek'at kldn sormay unutmutur. Baz rivayetlerde bunu unuttuunu sarih olarak ifade
eder. Namaz kld yeri sormas, hemen orada namaz klmak dncesinden ileri gelir. Zra bnu
mer'in kanaatince
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n namaz kld nokta, Kbe'nin en mukaddes yeridir, orada
namaz klmakla hem snnete uyacak, hem de daha faziletli ve sevabl bir ibadet yapm
olacaktr.Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n namaz kld yeri belirleyen rivayetler, o sradaki
Kbe'nin ii hakknda bilgi verir: Kbe'nin iinde erli iki dizi halinde alt stn mevuttur.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ndeki dizide iki stun arasnda, kar duvardan 3 zira' (kadar)
mesafede duvarla kendi arasnda herhangi bir stre bulunmakszn iki rek'at namaz klmtr. Namaz
kld yerde krmz mermer ta mevcuttur.
bnu Hacer, Kbe'yle ilgili bu eit tasvirlerin, bnu'z-Zbeyr zamanndaki tahribinden nceye ait
olduunu belirtir. Abdullah bnu 'z-Zbeyr (radyallahu anhm)'in kuatlmas srasnda am
askerlerine atlan mancnk talarnn isbetiyle tahrib olan Kbe'yi, bnu'z-Zbeyr (radyallahu
anhm), Hz.brahim zamannda atlm olan temellere kadar yktrarak yeniden yaptrmtr.825
4) KBE'DE NAMAZ CAZ DEGL M?
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Kbe'nin iinde namaz klp klmad meselesi, limleri
"Kbe'de namaz caiz mi, deil mi" mnkaasna gtrmtr. bnu Abbs'a gre Kbe'nin dhilinde
namaz mutlak ekilde sahih deildir. Sebebi, insanlarn Kbe'nin bz ksmlarna srtlarn
evirmeleridir. Halbuki, O'na yzleri evirmek emredilmitir. Bu emir, yz bir ksmna deil,
tamamna evirmek diye anlalmtr. Mliklerin bazlar, Ehl-i Zhir ve Taber bu grtedir.
el-Mzir: "Malik mezhebinde mehur olan, Kbe'nin iinde farz namazn yasak olmas ve klnd
takdirde idesinin vcib olmasdr" der. Bazlar: "mden klarsa ide etmelidir" demitir.
Tirmiz, mam Mlik'in nafile klmann caiz olduuna hkmettiini belirtir.
Nevev, bazlarnn Kbe'nin iindeki namazn, dndakinden efdal olduuna hkmettiini nakleder.
Ancak ulema, darda klnann efdaliyetinde ittifak ettiine gre, ihtilfl bir efdaliyetin, ittifakl
efdaliyete stnl kable karn grnmez.
Cumhur, Kbe'nin iinde namaz klmay mstehab addetmitir. Bu hkme giderken dayanm
olduklar delili 1398 numaral hadiste kaydettik.826
5) KBE'NN KAPISI NN KAPATILMITI?
limlerin ihtilf ettii bir husus da budur: Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'ye girince kapsn
niye kapatt? bnu Battl, "Buradaki hikmet, halkn bu ziyareti grerek snnet zannetmesini
nlemekti" demitir. Bu zayf bir yorumdur. nk, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) byle bir ey
dnseydi yanndakilere de haber vermez, onlardan da gizli tutard. Birka kii iin mstehap klnan
bir amelin herkes hakknda mstehab olaca aktr.
Kapatlmasnn hikmeti hususunda farkl yorumlar getirilmitir:
* Kbe'nin ierisinde her noktada namaz klabilmek iindir. nk kapya yneldii zaman, karsnda
Kbe'den bir para deil, semay bulmu olacakt.
* Haneflere gre, ak halde de namaz caizdir.
825
826

* afiler Kbe'nin kaps ak olarak iinde namaz klnabileceini, ancak ne kadar alak da olsa bir
eik bulunmas gereini sylemitir.
* Musall boyunda, binein arka ksm boyunda bir perde art koanlar da olmutur.
* Kbe'nin damnda klnacak namaz iinde de ayn farkl grler ileri srlmtr. 827
6) BAZI FEVAD
Bu rivyetlerden, limler yukarda sylenenlerden baka baz faydal inceliklere ve hkmlere dikkat
ekerler:
1- Sahbinin sahabeden rivayeti var.
2- Efdl olan varken, mefdln taleb edilmesi ve onunla yetinme var.
3- Haber-i vahid'in hccet olmas var.
4- bnu mer (radyallahu anhm)'in snneti renme hususundaki hrs ve bu husustaki fazleti var.
5- Sahbe ierisinde fazilete stn olanlarn, her seferinde faziletce stn mahedelere
katlamadklar grlyor. Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Talha gibi byklerden hibiri
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe ziyaretinde mevcut deiller.
6- Mnferid namazlarda mescidlerde stunlarn gerisinde deil, aralarnda da namaz klnabilir.
7- Mescidlerde kap merudur, kapatlmas cizdir.
8- nceden bakalarnn geme ihtimli olma hallerinde stre emri vardr. Zra Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) iki direk arasnda durmu, direklerden birinin gerisine geerek stre
yapmamtr. "Bunu, duvar yakn olduu iin (3 zira' kadar) yapm olmaldr" denmitir.
9- Namaz klann stre dikme mesfesi zira'dr, daha fazla olmamaldr. Bz limler, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'de namaz kld yerin kble duvarndan zra mesafede
bulunduunu haber veren rivyeti bu meselede delil klmtr.
10- Ulemnn "Mescid'l-Haram'n tahiyyetu'lmescid'i tavaftr" sz Kbe'nin ii hakknda deil,
d hakkndadr. Zra Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) devesiyle gelip, htrp dorudan
Kbe'ye girmi ve orada iki rek'at tahiyyet'lmescid namaz klmtr. Bu namaz, umum
tahiyyet'lmescid olabilecei gibi, Kbe'nin mstakil bir mescid olmasndan mtevellid de olabilir.
(Yani Kbe evresinden ayr dnlnce kmil mnada el-Mescid'l-Haram deildir, mstakil bir
mesciddir. Bir baka ifde ile evresini tekil eden Metaf, Makam, Rkn, Hcr, Zemzem Kuyusu
mtemilt ile bilikte el-Mescid'l-Haram olmaktadr.)
11- Beytullah'n iinde namaz mstehabdr, ancak girmesi ile kimseye eziyet vermemek artyla. bnu
Abbs'n: "Kbe'ye girmenin haccla hibir ilgisi yoktur" dedii rivyet edilmitir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'ye Mekke'nin fethedildii zaman girdiini syleyenler asndan,
bunun haccla hibir irtibat olmayaca aktr, zra o zaman, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ihramsz idi.
12- Bu rivayetler, "Gndz nfilesi ikier rek'at klnr" diyenlere delildir.
13- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "Bu (Beyt) kbledir" szn Hattb yle aklamtr: "Bu
szle, Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Kble meselesi, bu Beyt'e kar dnmek hususunda
kesinlik kazanmtr, binenaleyh kyamete kadar kbleyi kimse deitiremez, neshedilemez, namaz
hep buna kar klacaksnz" demek istemitir.
Bu szle "Mescid'l-Haram'da imamn yerini tayin etmi olmas da ihtimalden uzak deildir. mam
Kbe'nin kelerine ve etrafna deil, dorudan doruya cephesine kar duracaktr. Namaz bir
tarafnda makbul ise de snnet olan budur."
Nevev, nc bir ihtimale daha dikkat eker: Ona gre hadisin mnas, "Kble, btn Harem blgesi
yahut Mekke veya Kbe'nin etrafndaki mescid deil, bizzat Kbe'nin kendisidir" demektir.828
7) OSMAN BNU TALHA
827
828

1404 numaral hadiste -ki Mslim hadisidir- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Fetih gn Hz.
sme (radyallahu anh) ile birlikte gelip Kbe'nin nne devesini hp, Osman bnu Talha'dan
Kbe'nin anahtarn istettii belirtilir.
Osman bnu Talha Kimdir?
Bu zat, Osman bnu Talha bni Eb Talha (radyallahu anh)'dr. Kurey'dir. el-Haceb lakabn tar.
Bu lakab onun Kbe ile ilgili bir hizmetinden gelir. Kbe'nin perdedarln (Hicabetu'l-Kbe)
yapmakta ve anahtarn tamaktadr. stedii zaman anahtar vermekten imtina eden annesinin ad
Slfe'dir, mm Sad de denir.
Babas Talha, amcas Osman bnu Eb Talha, her ikisi de Uhud Sava'nda kfir olarak ldrlmtr.
Osman' Hamza (radyallahu anh), Talha'y da Hz. Ali (radyallahu anh) ldrmtr. Yine Uhud'da
Osman'n Msfi, Clas, Hris, Kilb isminde baka kardeleri de ldrlmtr, hepsi de kfir olarak.
Osman bnu Talha, Hudeybiye Sulhnden sonra Hz. Hlid bnu Velid (radyallahu anh) ile birlikte
Mslman olmu, hicret ederek Medine'ye gelmitir. Rivayete gre, Neci'nin yanndan dnen Amr
bnu'l-s hicret etme niyetinde iken Osman'la karlap arkada olurlar ve beraberce Medine'ye
gelirler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onlar grnce: "Mekke cierparelerini size atyor"
diyerek bunlarn Mekke'nin en kymetli ehaslarndan olduklarn ifade buyurur.
Osman (radyallahu anh) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte Medine'de ikamet eder, Mekke
fethine katlr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Fetih gn, Kbe'nin anahtarn Osman'la
amcasnn olu eybe bni Osman bni Eb Talha'ya verir ve: "Bunu ebed olarak aln, sizden onu
ancak zlim geri alabilir" buyurur.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatndan sonra Osman (radyallahu anh) Mekke'ye gider.
Hicr 42 ylnda vefat edinceye kadar orada kalr. Mamafih Ecndin Sava'nda ehid olduu da
sylenir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, buna tevdi ettii hicbet hizmeti (ki sidne de denir) cahiliye
devrinden beri bu ailenin zerinde olan bir hizmetti. Ailesine Hacebiyyn denir idi. Hicbet
perdedarlk hizmetidir, temizlii, nezreti, anahtarnn tanmas hep buraya girer. Kbe'nin anahtarn
tamak erefli bir hizmetti. Hacibin izni olmadan kimse Beytullah'a giremezdi. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) Fetih gn, Kbe ile ilgili btn hizmetleri ilga ettiini duyurmu,
sikyetu'lhacc (haclara su verme) ile sidnetu'l-Beyt'i istisna etmitir.
Ulem demitir ki: "Anahtar onlardan almak hi kimseye ciz olmaz. Bu hizmet, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) tarafndan onlara tevdi edilmi Kbe'nin mtevelliliidir. Ebed olarak
onlarda kalacaktr, kendilerinden sonra evltlar onu deruhte edecektir. Bu ite kimse onlarla niza
edemez, ortak da olamaz, yeter ki o nesil var olmaya, bu ie slih olmaya devam etsinler."829

] : 12
#

:#

.

.
. .[

.
(Mekke'ye) geldii vakit ierisinde put olduu iin, Beytullah'a girmekten imtina etti (kand).
Onlarn karlmalarn emretti. Hepsi de karld. Hz. brahim ve Hz. smil (aleyhimsselam)'in
ellerinde fal oklar bulunan heykelleri de karld. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (bunu
grnce): "Allah canlarn alsn! Allah'a kasem olsun, onlar da bilirler ki, Hz. brahim ve Hz. smil
(aleyhimsselam) bu oklarla ksmet aramadlar." [Buhr, Hacc 54, Enbiya 8, Megz 48; Ebu Dvud,
Hacc, 93, (2027).]830
829
830

AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'ye girii Mekke'nin fethinde mi oldu, Veda haccnda
m oldu, limlerce mnkaa edildiini, bazlar, "Sadece Fetih gn", bazlar, "Sadece Veda hacc
srasnda" derken, bazlarnn "Her ikisinde de olabilir" dediini, nceki rivayetin (1408 numaral
hadis) aklamasnda izah etmitik. Sadedinde olduumuz rivayet, Fetih gn cereyan eden bir vak'ay
aksettirmi olmaldr. Zra Veda haccna kadar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'de putlarn
kalmasna msmaha etmesi kabl edilemez.
2- Rivayetler, Kbe'de 360 putun mevcudiyetinden bahseder. Bu putlarn hepsi btn Araplarca eit
ekilde takdis edilmiyordu. Baz mterek putlarla birlikte, her kabilenin kendine has putlar da vard.
Kurey' in en byk putu Hbel adn tayor ve Kbe'nin iinde bulunuyordu.
u halde bu putlar arasnda Araplarn ecddlar ve Kbe'nin bnisi bildikleri Hz. brahim ve olu Hz.
smil (aleyhimsselm) de vard.
Bunlarn elindeki oklara gelince, bu yapacaklar ileri tayin veya aralarndaki ihtilaflar zmede kur'a
ekmeye yaryordu.
rihler bu mevzuda u bilgileri verir: bnu Cerr der ki: "Cahiliye Araplar, bir i yapacaklar zaman
okla ekim yaparlard. Okun birinde "Yap!" birinde "Yapma!", birinde de "Bo!" yazyordu.
Ferr ise unu syler: "Birinin zerinde "Rabbim bana emretti." ikincide "Rabbim yasaklad!"
ncde de: "Bo!" yazyordu." Bir kimse herhangi bir i arzu edince, bu oklardan birini eker,
emreden ok karsa yapar, yasaklayc olan karsa terkeder, bo karsa ekimi yenilerdi. bnu shk,
bu oklarn, en byk put olan Hbel'in yannda bulunduunu, ihtilfa dtkleri meselelerde, onun
yannda kur'a ekerek muhkeme olunup kur'a neyi gsterirse ona uyduklarn haber verir. Fal oklarna
ku ty taklmazd.
Hemen kaydedelim ki, bu oklara mrcaat sadece ihtilfl hallere mahsus deildi. Kaynaklar husus
ilerde de ferdlerin bavurduklarn tasrih eder.
Sad bnu Cbeyr, bu oklarn beyaz akl ta olduunu; Mchid, zeri yazl "ta" olduunu belirtir.
Keza Mchid'in rivayetinde sefer, gazve, ticret gibi her ilerinde bu fal talarna bavurup ekim
yaptklar belirtilir. Anlalan o ki, bu fal letleri, Kbe'de Hbel putunun yannda bulunanlardan
farkldr. Hatt Kbe'deki oklar bile farkldr; bazlarnn zerinde "Yap!" yazarken, bazlarnda ayn
mnaya gelen: "Rabbim bana emretti!" diye yazmaktadr. bnu shk'n rivayetinde, bu oklarn
Hbel'in yannda bulunduu belirtilirken, sadedinde olduumuz Buhr rivayetinde, Hz. brahim ve
Hz. smail (aleyhimsselam)'in yannda da fal oklarnn bulunduu belirtilmektedir. Demek ki bu
oklar, belki de bavurulacak meselenin vs'atine, cinsine gre birok eidi ihtiva etmektedir, her
rivayet bunlardan birini aydnlatmaktadr. Nitekim bnu Hacer, bu mevzuda gelen rivayetlerden u
neticeye varr: "Cahiliye Araplar eit fal oku kullanrlard:
1- Her ferdin kendisi iin adet husus ok,
2- Umum meselelerin zmnde hakem olarak bavurulan oklar. Bunlar Kbe'de bulunurdu. Keza
her bir Arap khin ve hkimlerinin yannda da oklar vard. Bunlar yedi adetti, zerlerinde yazlar
vard. Mesel biri: "Sizden", dieri "Birletirilmi (mlsak)", bir dieri: "Buna diyet gerekir..." gibi,
skca meydana gelen ilerle ilgili bir hkm ihtiva ediyordu. nc ksm kumar oklaryd. Bunlarn
adedi ondu: Yedisinde yaz vard, de bo. Bunlara (mesele zmek iin deil), kumr oynamak
iin bavururlard, tpk tavla zar vs. gibi..."
3- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm): "Onlar da bilirler ki, Hz. brhim ve Hz. smil bu oklarla
ksmet aramadlar" buyurarak, oklar, fal ve kumar gibi dinin reddettii ahlk d ilerde kullanma
meselesinde o yce peygamberlere iftira edildiini, onlarn hibir surette bu kirli ileri balatmadn
belirtiyor. Cahiliye an'anesi, Arabistan'a bu gibi ileri sokanlar bilmektedir. Nitekim, oklarla ksmet
arama iini ilk icad eden kiinin, Amr bnu Lhey olduunu bilmektedirler. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n bir rivayette "Cehenemde barsaklarn sryor grdm" dedii bu adam, Hz. brahim'in
dini zere olan Arap kavmini putperestlie atmtr.831
831
] : 13
:
.

:
#
.[

.
.
13. (1410)- Eslemiyye (radyallahu anh) anlatyor: "Hz. Osman (radyallahu anh)'a dedim ki:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) seni ard zaman sana ne syledi."
Bana u cevab verdi:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bana: "Sana iki boynuzu rtmeni sylemeyi unuttum. Zra
Beytullah'da namaz klan kimseyi megul edecek herhangi bir eyin bulunmas doru deildir" dedi."
[Ebu Dvud, Mensik 95, (2030).]832
AIKLAMA:
1- Burada ad geen Osman (radyallahu anh) Kbe'nin perdedr Osman bnu Talha'dr. 1408
numaral hadisle ilgili aklamann sonunda hakknda bilgi verdik.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n rtlmesini emir buyurduklar "ki boynuz", Kbe'nin
ierisinde korunmakta olan ve Hz. smil (aleyhisselam)'in yerine kesilen koun boynuzlardr. Bu
boynuzlar, Abdullah bnu Zbeyr (radyallahu anhm) zamanna kadar Kbe'de kalmtr. Onu
kuatan Yezid'in askerleri tarafnan atlan mancnk talarnn kard kvlcm Kbe rtsn
tututurmu, hasl olan yangnda bu boynuzlar da yanmtr.833
] : 14

:#

. .[

14. (1411)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Ben Kbe'ye girip iinde namaz klmay ok arzu
ediyordum. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ellerimden tutup beni Hcr'a soktu ve: "Beytullah'a
girmek istiyorsan burada namaz kl. Zra buras ondan bir paradr. Senin kavmin Kbe'yi (tamir
maksadyla) yeniden ina ederken, inaat ksa tutup onu Beytullah'tan hri braktlar" dedi." [Tirmiz,
Hacc 48, (876); Ebu Dvud, Mensik 94, (2028); Nes, Hacc 129, (5, 219), Muvatta, Hacc 105, (1,
364). (Muvatta'nn rivayeti mn ynyle mutabakat salar).]834
AIKLAMA:
Mescid-i Haram'n Hcr ksm hakknda yeterli bilgiyi 1386 numaral hadiste kaydettik, oraya
baklsn.835
:
. [

] : 15

15. (1412)- Nes'de gelen bir dier rivayet yle: "(Hz. Aie der ki): "Ey Allah'n Resl, dedim,
Beytullah'a girmeyeyim mi?"
Bana u cevab verdi:
"- Hcr'a gir, nk o da Beytullah'tan bir paradr." [Nes, Hacc 129.]836

835
836
832
833
834

] : 16
.

#

:
.
. .[
16. (1413)- Nfi anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm), Kbe' ye girdi mi, girince yz
istikmetinde yrr, kapy arkasnda tutar, kar duvarla arasnda zira'lk mesfe kalncaya kadar
dz yrr, (orada durup) namaz klar, byle davranmakla, Hz. Bill (radyallahu anh)'in, "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) burada kld" diye haber verdii yerde namaz klmay kastederdi. Ancak
(bnu mer) unu da syledi:
"- Kiinin, Beytullah'n ierisinde, diledii noktada namaz klmasnda bir beis yoktur!" [Buhar, Hacc
52, 51, Salt 30, 81, 96.]837
AIKLAMA:
Bu hadis, yukardaki metniyle Buhr'nin Hacc blmnde 52. babnda gemektedir. Dier bablarda
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'de kld namaz ve bu namaz kld yeri trif eden
rivayetler mevcuttur.
Hadisle ilgili aklama 1408 numarada getii iin tekrar etmeyeceiz.838
ALTINCI BAB
VAKFELER VE FZA
Bu babta fasl var
BRNC FASIL
VAKFELER VE HKMLER
*
KNC FASIL
FZA
*
NC FASILARAFAT VE MZDELFE'DE TELBYE
BRNC FASIL
VAKFELER VE HKMLER (UMM BLGLER)
Vakfe: Kelime olarak durmak demektir. Hacc stlah olarak, haccn farz olan iki rknnden birini
ifde eder. Zra haccn iki rkn vardr. Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf. Tavafla ilgili rivayetler ikinci
faslda (1366-1413 numaralar arasnda kalan hadisler) grdk.
Bu faslda vakfe ile ilgili hadisleri greceiz. Hemen belirtmek isteriz ki, hacc ibadetinin iki vakfesi
vardr.
1- Arafat vakfesi: Bu rkndr. Vakfe deyince ilk akla gelen budur. Bu, herhangi bir sebeple eksik
olursa hac sahih olmaz, mtekip ylda yenilenmesi gerekir.
2- Mzdelife vakfesi; Bu rkn deildir, vacibtir. Herhangi bir sebeple eksik olduu takdirde, kurban
keserek hacctaki eksiklik giderilebilir, haccn mteakip ylda iadesi gerekmeyebilir.
Arafat vakfesinin sahih olmas iin art vardr:
a) hraml olmak,
b) Arafat snrlar iinde yapmak,
837
838

c) 9 Zilhicce gn zevl vaktinde yani gnein lede tepe noktasna ulama nndan 10 Zilhicce gn
fecr-i sdkn zuhuruna, yani tan yerinin aarmasna kadar olan vakittir.
* Bu vakit iinde Arafat'ta bulunmak esastr: uur, niyet, bilgi aranmaz.Yani baygn veya uyku
hlinde de bulunulsa vakfe yaplm olur.
* Arefe gn Arafat'a varanlarn, gnein batmasna kadar Arafat snrlar ierisinde orada kalmas
vcibtir.
Mzdelife vakfesinin sahih olmas da nce ihraml olmaya baldr. kinci art Arafat vakfesini
yapm olmak, nc art, bu vakfeyi Mzdelife hudutlar iinde yapmak; son art da vakti iinde
yapmaktr. Hanef mezhebinde vakti bayram sabah, yani 10 Zilhicce gn tan yerinin aarmaya
balamasndan gnein domasna kadar olan mddettir. Bu vakfede de niyet, ilim, uur aranmaz,
sylenen zaman snr iinde az da olsa bir mddet Mzdelife hududlar dahilinde bulunmaktr.839
] : 1

# :
. .[

:

1. (1414)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Kurey ve onun dinine mensub olanlar, (cahiliye
devrinde) Mzdelife'de vakfe yapyorlard ve kendilerine hums denilirdi. Dier Araplar ise Arafat'da
vakfe yapyorlard. slm dini gelince, Cenb- Hakk, Peygamberine (aleyhissaltu vesselm), Arafat'a
gidip orada vakfe yapmalarn, sonra da oradan topluca ayrlmalarn emretti. u yet bu hususu beyan
eder: "Sonra, insanlarn toplu olarak akn ettii yerden siz de akn edin..." (Bakara 199). [Buhr,
Tefsir, Bakara 35, Hacc 91; Mslim, Hacc 152, (1219); Tirmiz, Hacc 53, (884); Eb Dvud, Mensik
58, (1910); Nes, Hacc 202 (5, 255).]840
AIKLAMA:
1- Mzdelife: Hacc mensikinin cereyan ettii mhim lemlerden biridir. Arafat'la Mina arasnda yer
alan dar bir blgedir. "Muhassar vadisi ile Me'zemeyn arasnda kalan yer" diye de tarif edilir.
Bu blgeye Mzdelife denmesinin sebebi ihtilfldr. Bz limler, itim (toplanma, biraraya gelme)
mnasndaki izdilf'tan geldiini sylemitir. zdilf iin, iktirab yani "yaknlama"dr diyen de
olmutur. Oras Allah'a yaklama yeridir. Bazlar Arafat'tan skn eden (ifza yapan) haclarn
Mina'da izdilf (birlemeleri) sebebiyle bu ismin verildiini, bzlar Hz. Havva ile Hz. dem'in
burada birlemeleri sebebiyle bu ismin verildiini sylemitir. Bu mnada olmak zere, yani Hz.
Havva ile dem'in birleme yeri mnasnda Mzdelife'ye Cem' dahi denmitir. Hadislerde skca
Mzdelife'nin Cem' ismiyle zikredildiine rastlarz.
Bir baka gre gre kelimenin kk olan zlfet, "kurbet" yani yaknlk mnasna da gelir. Haclar bu
yerde Harem blgesine yaklatklar iin Mzdelife "yaklama yeri" denmitir. Nitekim buras
Harem'le Arafat arasnda hudud noktasndadr.
u da sylenmitir: "Hz. dem (aleyhisselam), cennetten yeryzne indii zaman, Hz. Havv ile,
Arafat'ta tanncaya kadar yaknlk kuramad. Orada tanp, Mzdelife'de birletiler. Bu sebeple
oraya Mzdelife ve Cem' denmitir."
Mzdelife, Arafat vakfesinden sonra oray terkeden haclarn geceyi geirecekleri ve namaz klp dua
edecekleri yerdir. Kur'n- Kerm'de zikri geen Me'ar- Haram da buradadr. Arafat vakfesinden
sonra burada vakfe yapmak vcibtir. Arafat'tan gelen haclar akamla yatsy burada cem-i tehirle
klarlar. Bayramn birinci gnnn sabah namaz da burada klnr. Sabahtan sonra Mina'ya geilir.
Muhassir deresi, Mzdelife' den saylmaz, bu sebeple orada yaplan vakfe makbul deildir.
2- Me'aru'l-Harm: Mzdelife hududu ierisinde yer alan Kuzeh danda bir tepenin addr. Kur'n-
Kerimde:
"Arafat'tan (seller gibi) boanp
akdnz zaman Me'ar-i Haram'n yannda Allah' zikredin..." eklinde zikri geen mbrek paradr.
839
840

Baz limler Cem' ve Mzdelife diye isimlenen blgenin tamamna Me'aru'l-Harm dendiini kabul
eder.
Kuzeh zerindeki bu tepenin zerinde stvn (silindirik) tatan bir almet mevcuttur, buna Mikde
denir. Evvelleri, burada ocaklarda odunlar yaklarak, Harun Red zamannda byk mumlar, daha
sonralar da iri kandiller yaklarak iretleme ii yerine getirilmitir. Gnmzde buralara bina
yaplmtr ve her eit iaretlemelerin yerini elektrik lambalar almtr.
Mzdelife'de haclar, Mina'da eytan talamak zere kk akl talar toplarlar.
3- Mina: Haccn mhim menasikinden bir ksmnn icra edildii bir yerdir. Mzdelife ile Mekke
arasnda yer alr, Harem blgesine dahildir. Mzdelife vakfesinden sonra haclar arefe gn, sabah
namazndan sonra buraya gelirler. Burada kurban kesip ihramdan karlar ve tra olurlar. eytan
talama yerleri de buradadr. Bunlar bz artlarda haccn vcib olan mensikine girmesi sebebiyle
Mina'nn haccdaki ehemmiyetini gsterirler.
Buraya Mina denmesi, kurban kesilerek kan aktlmasndandr. Hz. smail'e bedel koun burada
kesildii kabul edilir. Zra Mina, kelime olarak, (kan) aktmak mnasndadr. Mamfih temenn
kelimesi de ayn kkten gelir ve Mina'da temenni etmek (takdir etmek) mnas da mevcuttur. Hazreti
dem (aleyhisselam), cenneti burada temenni ettii iin bu ismi ald da sylenmitir.
Terviye gnn arefe gnne balayan gece ile, bayram gecelerini burada da geirmek snnettir.841

:

:
] : 2
: :
:
.

. [

2. (1415)- Bir dier rivayette Hz. Aie (radyallahu anh) der ki: "Hums: Allahu Tel hazretlerinin,
haklarnda: "Sonra, insanlarn toplu olarak akn ettii yerden siz de akn edin" (Bakara 199) yetini
indirdii kimselerdir."
Hz. Aie (radyallahu anh) devamla u aklamay yapt: "nsanlar Arafat'ta (vakfe yaparak oradan)
boanrlard. Hums olanlar ise, Mzdelife'de (vakfe yaparak oradan) boanrlar ve: "Biz ancak
Harem'den akn ederiz" derlerdi. Ancak, "Sonra, insanlarn toplu olarak akn ettii yerden siz de akn
edin" (Bakara 199) melindeki yet nzil olunca, onlar da, (vakfe iin) Arafat'a ktlar."842
] : . 3

:

. :
.[
3. (1416)- Rezn de bir rivayet ilve etmitir: "Kurey ve onun dininde olanlar -ki bunlar Hums denen
zmredir- Mzdelife'de vakfe yapyorlar ve: "Biz, Allahu Tela'nn katniyiz yani Beytullah'n
komularyz, biz O'nun Harem'inden dar kmayz" derlerdi. Ebu Seyyre, Arab, (semeresiz) bir
Arap eeinin zerinde Arafat'tan indirdi.843"844
AIKLAMA:
Kaydedilen rivayet, mtereken bir hususu aklyorlar: "Cahiliye devrinde Kureyliler ve Kurey'e
uyanlar, Arafat vakfesine kmayp, Mzdelife vakfesiyle yetiniyorlard. Bu davranlaryla dier bir
843
Ebu Seyyre: Meydn'nin Mecmau'l-Emsl'de akladna gre, bu kimse, Ben Advn'dandr. Ad Umeyle bnu'l-A'zel'dir. Siyah bir
merkebi var idi. Halk 40 yl Mzdelife'den Mina'ya geirmitir.

Ebu Seyyre'nin eeinden daha salkl tabiri darb-
mesel olmutur. Orada Ebu Seyyre'nin eei "semersiz" diye tavsf edilir, Arab diye deil. Bu ziyade Mslim'in bir rivyetinde de
mevcuttur (Hacc148).
844
841
842
ksm Arap kabilelerinden ayrlyorlard. Bu meseledeki ayrlklarn ifde iin kendilerine Hums
diyorlard. slm gelince bu ayrlk kaldrlyor, Arafat vakfesi herkese farz klnyor.
u halde burada aklanacak birka nokta var:
1- Hums: Lgat olarak ahmes'in cem'idir. Ahmes sert yer mnasna gelir. Dilimizdeki hamset de bu
kkten gelir. Sk ballk, salbet mnasnda bir kelimedir. Kurey kabilesi, kendilerini daha dindar,
dinlerine daha salbetle bal bildikleri iin kendisine hums demitir.
Mcahid'in aklamasna gre: "Hums Kurey ve Kurey'in yolunda giden kabilelerdir: Evs, Hazrec,
Huza, Sakf, Gazevn, Ben mir, Ben Sa'saa, Ben Kinne."
Arapa'da hums, "iddetli" demektir. Kureyliler nefislerine iddetli davrandklar iin kendilerini
hums diye isimlendirdiler. Burada kastedilen iddet udur: Onlar hacc veya umre iin ihrama girdikleri
vakit et yemezler, yn ve kldan yaplm adrlarda oturmazlar, Mekke'ye gelince stlerindeki elbiseyi
atarlard.
bnu shak'n aklamasna gre, Kurey hums meselesini Fil Vak' as sralarnda (nce veya sonra)
ortaya atmtr.
Kurey'in Arafat vakfesi ile oradan yaplan ifzay (kitle halinde boanma) terketmeleri de hums
dncesiyle alkaldr. nk, kaydettiimiz rivayetlerde yet-i kerimenin bile kendilerine hums
deyip de Arafat'a kmayanlar hakknda geldii belirtilmekte, onlarn da "herkesin ifza yapt yerden
ifza yapmalarn" emrettiini belirtmektedir. Herkesin ifza yapt, yani vakfe biter bitmez toptan
kitle halinde Mzdelife'ye akn ettikleri yer Arafat'tr. u halde, ikinci hadiste Hz. Aie, mezkr
yetten sonra kendilerine hums diyerek Arafat'a kmayanlarn, bu yetten sonra vakfe iin Arafat'a
kadar ktklarn belirtir. Bunlar Kurey ve ona uyanlardr.
2- fza: Kelime olarak, suyu tara tara dkmek mnasna gelir. Su takn mnasna kullandmz
feyezn da bu kktendir. yle ise Arafat vakfesi veya Mzdelife vakfesi biter bitmez binlerce, yz
binlerce hacnn bir anda skn edivermesi hdisesi ifza ile ifde edilmitir. Skn etmek, boanmak,
akn etmek, tamak gibi deiik kelimelerle bu mnay ifade edebiliriz.
3- nc rivayette geen katn, bir evin skini, evde oturan demektir. Katnullah, Beytullah'ta skin
olan, Beytullah'n yerlileri demektir. Bu tbir, chiliye devrinde Mekkelilerin kendilerini dier
Araplara nazaran stn ve imtiyazl grdklerinin ifadesi olmaktadr. "Biz Allah'n Harem'inden
dar kmayz" tbiri, Arafat' onlarn da Harem'in dnda saydklarn gstermektedir.
Rezn'in ilve ettii nc rivyet, ayn lafzlarla olmasa da, mna cihetiyle Tirmiz'de rivyet
edilmitir (883. hadis). Ancak, Rezn, rivayetin sonuna Tirmiz'de yer almad halde Mslim'de (Hacc
148) kaydedilen -aklayc- bir ilvede bulunmutur: "Ebu Seyyre Arab, (semersiz) bir Arap
eeinin zerinde Arafat'tan indirdi." Ebu Seyyare, darb- mesel olmu bir ahstr, krk yl plak
eeinin zerinde Arafat'tan Mzdelife'ye haclarn ifzasn salad Meydn'de belirtilir. Bundan
maksad, muhtemelen vakfe mddeti tamamlannca ilk defa Arafat'tan yola karak, btn hac
kfilesinin ifzaya (skn etmeye) balamasn salamaktr. Bu ii st ste krk yl yapmas, eeinin
shhat ynyle dikkat ekip n yapmasna ve bir eyin shhatinin salamln belirtmek iin: "Ebu
Seyyre'nin eeinden de shhatli" eklinde bir tbirin atasz hline gelmesine vesle olmutur.
Meydn'nin bir kayd, Eb Seyyre'nin nfuzlu, itibarl, messir bir ahs olduunu ifade eder. Der ki:
"Ebu Seyyre, diyetin yz deve olmasn ilk snnet klan kimsedir."
4- Arafat: Arafe kelimesinin ouludur, Arafe olarak da kullanlr. Arafat hacc mensikinde mhim
yer tutan bir mevkiin addr. Daha nce belirtildii zere haccn iki ana rknnden biri Arafat'da
vakfedir. Arafat, Mekke'ye 12 mil mesafede bir dan addr. Civarndaki dier dalara nazaran daha
yksektir. Haclar arefe gn orada vakfeye dururlar. Zilhicce'nin sekizinci gn, haclarn Mekke'den
hareket gndr ve terviye (kana kana su ime) gn denir. Dokuzuncu gn ise Arafat'da vakfe
gndr ve arefe gn denir.
Arafat kelimesi arefe kelimesinin cem'idir, yani oul ekli. Ancak bu daa nasl isim olmu, hangi
kk kelimeden tretilmi? bu hususlar mnkaaldr.
* Baz limler, tanmak mnasna gelen ma'rifet'ten,
* Baz limler, i'tiraf'tan,
* Baz limler gzel koku mnasna arf'ten geldiini sylemitir.
Ancak bu ihtimallerin herbiri, Arafat dann bir hasletini, ehemmiyetini belirtme sadedinde hakknda
vki olan tavsifleri te'yid eder. yle ki:
* Hz. Havva ile Hz. dem, cennetten karldktan sonra burada birleip birbirlerini tanmlardr.
* Hz. brahim (aleyhisselam) buray grnce nceden kendisine yaplan tavsife uygun bularak derhal
tanmtr.
* Yine Hz. brahim, Cebril'in retmesiyle hacc mensikini ilk defa burada tanyp renir.
* Hz. smil, annesinden bir mddet ayrldktan sonra burada buluup tanrlar.
* Haclar burada topluca biraraya gelip tanrlar.* Haclar burda vakfe ile, Hakk Tel'nn rububiyet
ve cellini tanyp kendi acz ve zaaflarn, meskenet ve hakirliklerini itirf ederler.
* Haclar, burada, makbul olan tevbeleri, istifar ve dualar sonunda gemi gnahlarndan arnarak
cennete lyk mnev kokular kazanmaktadrlar.
u halde Rabb- Rahim'in, bir ltuf olara bu vasflarla mmtaz kld bu mbarek beldeye Arafat
denmesi, btn bu mnalar tamasndandr. Arafe gn bu dan gn demektir. Bugne, yevm-i
iys- kffr (kafirlerin ye'se dtkleri gn), yevm-i ikml-i din [dinin tamam olduu gn845], yevm-i
itmm- nimet, yevm-i rdvan (Allah'n raz olduu gn) de denmitir.846
#

: 4

.[

.
4. (1417)- Cbeyr bnu Mut'im (radyallahu anh) anlatyor: "Bir devemi kaybetmitim. Arefe gn
aramaya ktm. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Arafat'da herkesle vakfe yaparken grdm.
(Hayretimden):"- Vallahi bu hums'tan biri, burda ne ii var?" dedim. Kureyliler, hums'tan
addedilirdi." [Buhr, Hacc 91; Mslim, Hacc 153, (1220); Nes, Hacc 202, (5, 255).]847
AIKLAMA:
1- Cbeyr bnu Mut'im (radyallahu anh)'in Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Arafat'ta vakfe
yaparken grmesi onu hayrete dryor. nk, nceki hadiste belirttiimiz zere, Mekkeliler ve
onlara tbi olan bir ksm Arap kabileleri, hamset-i diniyeleri sebebiyle kendilerine ehlullah, Harem'in
hdimleri, katnullah (Mekke'nin yerlileri) gibi bir ksm vasflar izafe ederek, dier haclara tefevvuk
etmek, stnlk taslamak isterler, bu stnlklerini Harem'den dar kmamak, vakfe iin Arafat'a
gitmemek suretiyle fiile dkerler.
u halde Cbeyr bnu Mut'im, Kurey'den olmas sebebiyle hums saylan Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in Arafat'ta dier insanlar gibi vakfe yapar olmasna hayret edip: "Vallahi bu
hums'tan biridir. (Vakfe iin Arafat'a gelmemesi gerekirdi), burda ne ii var?" demekten kendini
alamamtr.
2- Hadisin sonundaki "Kureyliler, hums'tan addedilirdi" cmlesi, Buhr'nin rivayetinde yoktur.
rihler bu cmlenin Cbeyr'e ait olmadn, rvilerden Sfyn'a ait olduunu belirtirler.
3- Baz rihlerin yorumlarna gre, Cbeyr bnu Mut'im'in, bu mhedesi chiliye devriyle ilgilidir.
Yni, baka rivayetlerde sarh olarak belirtildii zere, henz rislet gelmezden nce Hz. Peygmaber
(aleyhissaltu vesselm) vakfe iin, hums'tan olmayanlar gibi Arafat'a kmtr. Nitekim Cbeyr
(radyallahu anh)'in hayret etmi olmas da bu hususta mnidardr.
Cbeyr'in bir rivayeti yle tamamlanr "...Mslman olduum zaman anladm ki, Allah Tel,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' bu ite hakka muvaffak klm."Cbeyr bnu Mut'im'in,
Reslululah (aleyhissaltu vesselm)' Arafat'ta vakfe yaparken slm dneminde grm olabileceini
syleyenler de olmutur. Kirmn yle bir yorum yapar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
Arafat'taki vakfesi onuncu hicr senede olmutur. Bu srada Cbeyr Mslmand, zra Fetih gn
Mslman oldu. Bu durumda onun suli inkr veya taaccpten ileri gelmise,
yetini duymam olduuna hkmedilir. Sual, hums'un uyageldii dete muhalefet

nk ARAPASI YOK "bugn dinimizi size ikmal ettik"(Mide3) ayeti Arafat'ta nazil olmutur.
847
845
846
ediindeki hikmeti anlamak iin sorulmusa ikl kalkar. Mamfih, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n hicretten nce de bir vakfe yapm olmas muhtemeldir."
bnu Hacer, bu sonuncu ihtimli daha itimada layk bulduunu belirtir ve deliller kaydeder.848

] :
5

: #

.

:

. .[

.
5. (1418)- Amr bnu Abdillah bni Safvn'n Yezid bnu eyban el-Ezd (radyallahu anh)'den
naklettiine gre yle anlatmtr: "Biz, vakfe mahallinde (Arafat'ta), Amr'n imamdan uzak tuttuu
bir yerde vakfe yaparken, bnu Mirba' el-Ensr yanmza gelerek:
"Ben Allah Resl (aleyhissaltu vesselm)'nn size gnderdii eliyim. Efendimiz hazretleri sizlere
u emri gnderdiler:
"Meirleriniz zere olun. Zra sizler, babanz ibrahim'in miras zeresiniz." [Tirmiz, Hacc 53, (883);
Ebu Davud, Mensik 63, (1919); Nes, Hacc 202, (5, 255); bnu Mce, Mensik 55, (3011).]849
AIKLAMA:
1- Aklayc ibreler hadisin baka vechinden alnmtr.
2- Rivayet metninde geen Amr, hadisi rivayet eden Amr bnu Abdillah bni Safvn (radyallahu
anh)'dr. Hdiseyi anlatrken, "ben" dememek iin kendisini nc bir ahs gibi gstererek, Amr diye
ismini zikrediyor.
3- mamdan maksad, hacc emridir. Burada Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in kastedildii
aktr. Amr, imamdan uzak bir yerde bulunduunu belirtmek istemitir.
4- Hadiste gelen meir, me'ar'n cem'idir. Me'ar "lem" demektir. Meir, hacla ilgili lemler, yani
hacc mensikinin icra edildii yerler demek olur. Burada vakfe yerleriniz diye anlayabiliriz.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) gnderdii tmimle, eskiden beri vakfe yerleri olarak bilinen
hududlarn muteber olduunu, haccn icrsnda baz deiiklikler yapld ise de, mevkf'da
yaplmadn, muteberliini koruduunu duyurmak istemitir. Nitekim, "Sizler babanz brahim'in
miras zeresiniz" cmlesi bu mnay te'yid eder. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, kendisinden
uzaklarda vakfe yapanlarn iinden "buras vakfe mahallinin dnda olabilir mi?" diye geecek
tereddd izle etmeyi dnm olduu da sylenebilir. "Atanz brahim'in izi ve snneti
zerindesiniz" buyurarak, onlarn gnllerini ho etmek istemitir. yle ise, cahiliye devrinden beri
mevkf bilinen hudud dahilindeki her yer imama yakn veya uzak, Hz. brahim'den mevrusdur,
chiliye devrinde, bu hususta bir tebdil veya tayir olmamtr denmek istenmitir.850

#
]
: 6
.
:. .[

6. (1419)- Nbeyt bnu ert el-Eca (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)' arafe gn, kzl bir devenin zerinde hutbe verirken grdm." [Ebu Dvud, Mensik 62,
(1916); Nes, Hacc 199 (5, 253).851

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/536/537.
850
851
848
849

]

:
7
#

. [

7. (1420)- el-Add bnu Hlid bni Hevze el-mir (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)', arafe gn, bir devenin zerinde zengilere (basarak) dorulmu, halka
hutbe verirken grdm." [Eb Dvud, Mensik 62, (1917).]852
8
. [ #

]
:

8. (1421)- Zeyd bnu Eslem, Ben Damureli bir adamdan, o da babas veya amcasndan unu
nakletmitir: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' Arafat'ta bir minber zerinde grdm." [Eb
Dvud, Mensik 62, (1915).]853
AIKLAMA:
Son rivayet Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Arafat'ta hutbe verdiini tevsik eder. phesiz
bu Ved hutbesidir. Nitekim haccn snnetlerinden biri Arafat hutbesidir.
Ancak sonuncu rivyet Arafat'ta minberden bahsetmektedir. rihler, Arafat'ta minberin varln
kabul etmezler. nceki rivayetlerin de te'yid ettii zere, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Arafat
hutbesini devesinin zerinde irad buyurmutur. Bu hususu te'yid eden baka rivayetler de mevcuttur.
Burada ya deveden kinye olabilecei veya hat olduu belirtilmitir.854
#

] : 9

#

.[

. .
9. (1422)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) arefe gn
sabah, sabah namazn klnca Mina'dan hareket ederek Arafat'a geldi, Nemire'ye indi. Buras, Arafat'a
gelen mernn indikleri yerdir. le namaz vakti olunca Reslullah (aleyhissaltu vesselm) scakta
Nemire'den yrd. le ile ikindiyi birletirdi, sonra halka hitab etti. Sonra yryp Arafat'taki vakfe
yerinde durdu." [Ebu Dvud, Mensik 60, (1913).]855
AIKLAMA:
1- Bu hadis, arafe gn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Arafat'taki vakfesini aklamaktadr.
Srayla yle hareket ettii anlalmaktadr:
1) Sekiz Zilhicce'yi dokuz Zilhicce'ye balayan geceyi Mina'da geiren Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) sabah namazn Mina'da kldktan sonra oradan yola kp Arafat'a geliyor. Orada imamn
(mernn) indii yere iniyor. rihler, bu yere, Erk dendiini kaydederler. Hemen belirtelim ki, Hz.
Cbir (radyallahu anh)'in Mslim'de hacc anlatan uzun rivayeti, Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in Mina'dan sabah namazn klar klmaz deil, gne doduktan sonra hareket ettiini
kaydeder. [Mslim, Hacc 147).]
854
855
852
853
2) le olunca, scan biraz hafiflemesini beklemeden harekete geen Reslullah (aleyhissaltu

vesselm), -Cbir hadisinde grld zere- Urene vdisine geliyor, orada le ile ikindi namazn
cem'ederek klyor. Urene vdisi de Arafat'tan saylmaz. Hadiste geen mheccir, le scanda
yryen kimse demektir.
3) Namazdan sonra haclara hutbe irad ediyor.
4) Konumay mtekip vakfe yerinde haccn farz olan vakfesini yapyor.Cbir hadisinde nce hutbe
verip, sonra da -cem'ederek- le ve ikindi namazlarn beraberce kld belirtilir.
2- Nemire, Harem'in dnda Arafat'a yakn, Arafat'la Harem arasnda bir dan addr. Harem
blgesini ayran iret oradadr. Rivyet Veda hacc srasnda, Mina'dan yola kan Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n nce bu hudud blgesine indiini belirtir. Hacc srasnda Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n indii yerde konaklamak mstehabtr. Bu nokta, Araft'a doru giden
yolcunun sanda, dan dibine inen kayann yandr.
3- Vakfe, durmak demektir. Araft'da vakfe, sadedinde olduumuz rivayette de grld zere arefe
gn, yni Zilhicce'nin dokuzunda zevl vaktinden itibaren Arafat hududu ierisinde bulunmak
mnasna gelir. Vakfe zaman ertesi sabah fecr-i sadkna kadar devam eder. Bu iki vakit arasnda
eksiksiz bulunmak vcib deildir. Belirlenen bu zaman diliminin bir cznde Arafat'ta bulunmak
yeterlidir. Snnet olan zevlden gn batmna kadar geen vakittir. Akam vakti girince yola kp,
akam ve yats namazn cem-i te'hirle yani birletirerek Mzdelife hududu ierisinde klmak esastr.856
] : 11

. .[

10. (1423)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) leyi, ikindiyi, akam, yatsy ve
sabah Mina'da klar, sonra gne dounca Arafat'a hareket ederdi." [Muvatta, Hacc 195, (1, 400).]857
AIKLAMA:
Abdullah bnu mer (radyallahu anhm)'in kld bu namazlar -sabah hri- terviye gnnn
namazlardr. nk o , terviye gn denen Zilhicce'nin sekizinde, gne doduktan sonra, leyi
Mina'da klacak ekilde Mekke'den ihraml olarak yola kard. Geceyi geirmek zere Mina'ya
geldikten sonra le, ikindi, akam, yats ve ertesi gnn yni Zilhicce'nin -ki arefe gndr- sabah
namazn da orada klp, sonra da Arafat'a mteveccihen yola kard. Mteakip hadiste greceimiz
zere, bu Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n snneti idi.858
]
: 11
#

. .[

11. (1424)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah, terviye gn, Mina'da bize
leyi, ikindiyi, akam, yatsy ve ertesi gn (Zilhicce'nin dokuzu) sabah kldrr, sonra Arafat'a
hareket ederdi." [Tirmiz, Hacc 50, 879).]859
: 12
. [
]
12. (1425)- Ebu Dvud'da yine bnu Abbs: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), terviye gn leyi,
arefe gn de sabah Mina'da kldrd" demitir. [Ebu Dvud, Hacc 59, (1911).]860

859
860
856
857
858

13
#
.
] :

:

:#

. .[

13. (1426)- Urve bnu Mudarrs et-T (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a Mzdelife'de namaz kld zaman geldim.
"Ey Allah'n Resl, dedim, ben Tayy dalarndan geliyorum. Hayvanm da kendim de yorgunum ve
bitkin dtk. Allah'a kasem olsun, ey Allah'n Resl, gelirken getiim her dan banda mutlaka
durdum. Benim iin hacc imkn var m?"
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) u cevab verdi:
"Bizimle birlikte u namaz burada klp, bizimle kalan, bundan nce de Arafat'da geceleyin veya
gndzleyin kalm olan, artk haccn tamamlam, haramlardan kurtulmu olur." [Tirmiz, Hacc 57,
(891); Ebu Dvud, Mensik 69, (1950); Nes, Hacc 211, (5, 263); bnu Mce, Mensik 57, (3016).]861
AIKLAMA:
1- Rivayette "Tayy dalar" diye yaptmz tercmenin asla sdk ekli "ki Tayy da"dr. Bu
dalardan biri Selm da, dieri Ec dadr.
2- Baz rivayetlerde Mzdelife yerine Cem' denir. Cem'le de Mzdelife kastedilir.
3- "Bizimle birlikte u namaz..." tbirinde kastedilen namaz, Mzdelife'deki sabah namazdr.
"Bizimle birlikte u namaz burada klan.." cmlesinin zhirine gre, haccn sahih olmas iin,
Mzdelife vakfesi arttr. Nitekim bz byk limler buna hkmetmitir: Alkame, a'b ve Neh
gibi. Bunlara gre Mzdelife vakfesini karan kimse o yl hacc karm demektir, ihramn umreye
evirir. Ebu Abdirrahmn, e-fi, bnu Hzeyme ve bnu Cerr et-Taber de ayn ekilde
hkmederler. Bunlar ayrca:
"Me'ari'l-Haram'n yannda Allah'
zikredin" (Bakara 198) yetini de delil getirirler. "Buradaki emr vcb ifde eder, terki hibir surette
ciz deildir" derler. Ancak ulemnn ekserisi -ki Ebu Hanife de bu grtedir- Mzdelife'de
gecelemeyen, orada vakfe yapmay karan kimse, kurban keserek mensikteki eksiklii telfi eder"
diye hkmetmitir.
4- Arafat vakfesiyle ilgili olarak geen "...Arafat'da geceleyin veya gndzleyin kalm olan..."
tbirine gelince: Ahmed bnu Hanbel gece ve gndz kelimelerinin mutlak gelmi olmalarn esas alr
ve vakfe iin "zevalden sonra" artn kabul etmez, "Arafe gn fecrin domasndan bayram gn
fecrin domasna kadar ki zamana kadar" der. u halde ona gre bu zaman iinde bir mddet iin
Arafat'ta bulunan kimse, vakfe artn yerine getirir. Bu meselede mam Mlik'in ashab bir baka
yorum ileri srmtr. Onlara gre, vakfelerde "gndz" geceye tbidir. Byle olunca, arefe gn
gne batncaya kadar Arafat'ta hazr bulunmayan, o yl hacc karr, gelecek yl hacc yenilemesi
gerekir. Ancak Cumhr, hem Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ve hem de Hulef-i Ridin'in
ittifakla ayn olan tatbiktn esas alarak, hadisteki "gndz" kelimesini "zevalden sonra" diye te'vil
etmitir. Onlar hep leden sonra vakfe yapmlardr. yle ise, Arafat'ta sadece leden evvel
bulunmak vakfe iin muteber deildir.
5- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n son hkmne gelince: Yani "Vakfe'yi yerine getirenin
haccn tamamlam olaca" hkm... Bu da aklama gerektiren bir noktadr. Zra, haccn mensiki
henz bitmi deildir.
Hattb der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu szyle haccn byk ksmn kastetmitir.
Yani "Haccn byk ksm bitti" demektir. Byk ksmndan murad vakfelerdir. nk, (bunlar
vakitle kaytl, vakit de dar olduu iin) karlmasndan korku duyulur. Haccn ikinci rkn olan
ziyret tavafn karmaktan korkulmaz. Ayn mnada olmak zere Reslullah (aleyhissaltu
861
vesselm):
" Hacc Arafat(ta vakfe)dir" buyurmutur, yani burada da "Haccn byk ksm
Arafat vakfesidir." denmektedir.

6- En sonda "...haramlardan kurtulmu olur" eklinde tercme ettiimiz cmledeki haramlarn asl
kelimesi tefesdir. Tefes, lgat olarak kir, pislik demektir, ancak Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
bununla, ihramlnn ihramdan kt zaman yapmas hell olan eylerin tamamn kastetmitir: Sa
tra, etek tra, trnak kesmek gibi, kurban ve eytan talama gibi, ihramdan klnca yaplan geri
kalan mensik de tefese dahildir.
7- Arefe gn gne batncaya kadar Arafat'ta bulunmayan kimseye -yukarda kaydedildii zereMlikler "haccn yenilenmesi"ne hkmederken, Hasan- Basr: "Hacc tamdr. Kurban (dem) keser"
demitir. Fukahnn ekseriyeti: "Arefe gn, gne batmazdan nce, Arafat'tan ayrlann hacc tamdr,
ancak kurban (dem) kesmesi gerekir" diye hkmetmitir, At, Sevr, Eb Hnife ve ashab, mam
fi ve Ahmed bnu Hanbel bu grtedirler. mam Malik ve mam fi (rahimehumallah):
"Arafat'dan gne batmadan ayrlp, sonra tekrar oraya dnmesi birey gerektirmez" demilerdir. Eb
Hanife ve ashab ise: "Gne battktan sonra dnp vakfe yapm ise, ondan kurban (dem) dmez"
demilerdir.862
. 14
:
]
#

:
.
. .[

14. (1427)- Abdurrahmn bnu Ya'mur ed-Dl (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Arafat'da iken, mndsine (delllna) yle nid edip duyurmasn emretti: "Hacc Arafat'tr,
kim Cem (Mzdelife) gecesi fecrin domasndan nce (vakfeye) yetiirse, hacc idrak etmi demektir.
Eyym- Mina gndr. Kim ilk iki gnde acele davranrsa, herhangi bir gnah terettp etmedii
gibi, te'hir edene de bir gnah terettp etmez." [Tirmiz, Hacc 57, (889); Eb Dvud, Mensik 69,
(1949); Nes, Hacc 211, (5, 264); bnu Mce, Mensik 37, (3015).]863
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hacc Arafat olarak tarif etmesinin mnasn nceki hadiste
akladk.
2- Hadiste geen "Cem gecesi, fecrin domasndan nce (vakfeye) yetiirse.." ifdesiyle Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), "Arafat vakfesi, arefe gn gnein batmasyla sona erer" diyenlere veya bu
zanna decek olanlara ve hatta "fecirden sonra gnein domasna kadar devam eder" diyenlere
nebev bir cevap ve aklama olmaktadr. u halde, arefe gnnden bayram sabahna kadar Arafat'a
yetiebilen vakfesini yerine getirmi olmaktadr. Vakfe yi karmayan kimse vakfelerden nce cins
temasta da bulunmusa, onun "haccm fesada m urad?" veya "fesada urayacak m?" diye endiesi
yersizdir. Geri kalan mensik, hem zamanla kaytl deil, hem de fevti hlinde kefretle telfi edilecek
mahiyette eylerdir, haccn yenilenmesini gerektirmez.
Yeri gelmiken bir kere daha belirtelim ki, vakfeyi herhangi bir sebeple karan kimse, mtekip sene
hacc yeniler, ancak o zamana kadar ihramda kalmas gerekmez. Onun, haccn umreye evirerek
ihramdan kmas vacib olur. hram gelecek yla kadar uzatmas haram olur. Ulem bu hususta icma
eder.
3- "Eyym-u Mina gndr" tbiriyle Mina'da kalnan gnler kastedilir. Bunlara Eyymi'l-Ma'dudt,
Eyymu't-Terk ve Eyymu Remyi'l-Cimr da denir. Bunlar, yevm-i nahrdan sonraki gndr,
yevm-i nahr denilen bayramn birinci gn buraya girmez, nk ulem, nahrn ikinci gn, Mina'dan
hareket etmenin ciz olmayaca hususunda icma etmitir. Yevm-i nahr, bu e dahil olsayd, ikinci
gn dileyenin hareket etmesi caiz olurdu."864
864
Bu gnler mevzuunda ulem ihtilaf eder:
862
863
4- "Kim ilk iki gnde acele davranrsa.." demek, "Mina'y terketme hususunda acele davranrsa.."
demektir. "ki gn"den maksad da terik gnlerinin son ikisinde demektir. Yani Zilhicce'nin 12'nci
gn gne batmazdan evvel yola kmtr. Bu zaman ierisinde hareket edemeyen nc gne
kalarak, eytan talamaya devam eder.
"Acele etmek"ten, ikinci gn akam vakti girmeden Mina hududunu terketmek anlalmtr. Bu vakit
ierisinde terkedemeyen, nc gn de Mina'da geirmesi gerekir.
Snnete uygun olan, acele etmek ve nc gne kalmamaktr.
5- yet-i kerimede:
"Kim iki gnde
(Mina'dan dnmek iin) acele ederse stne gnah yoktur. Kim de geri kalrsa ona da gnah yoktur"
(Bakara 203) buyurulmas chiliye devrinde hkim bir yanl dnceyi ykmak gyesini gder.
Tefsirlerde belirtildii zere chiliye insanlar iki gruptu: Bir ksm, Mina'dan ayrlma hususunda acele
davranan gnahkr addederdi, dier ksm da te'hir edeni gnahkr addederdi. yet-i kerime, bu
hususta ruhsat vaz'ederek, dileyene acele etmesini, dileyene te'hir etmesini, bu hususta hi kimsenin
gnahkr olmayacan belirtmitir.865
#

:
]
: 15
. .[

15. (1428)- Hz.Ali (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kuzah'ta vakfe
yapt ve: "Buras Kuzah'tr, vakfe mahallidir, Cem'in (Mzdelife'nin) tamam vakfe mahallidir. Ben
burada kurban kestim. Mina'nn her yan kesim yeridir. Kurbanlarnz evlerinizde kesin" buyurdu."
[Ebu Dvud, Mensik 65, (1935).]866
AIKLAMA:
1- Kuzah, Mzdelife'de imama mahsus vakfe yerinin addr. Cahiliye devrinde Kureyliler buraya ate
yakarlarm. Ayrca Kureyliler, Arafat'a kmadklar iin, buray kendilerine has vakfe yeri olarak
semilerdi.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu rivayette, Mzdelife'nin tamamn "vakfe yeri" olarak tavsif
etmitir. Ancak rihler, baka rivayetleri gznne alarak: "Muhassr vdisi hari" derler.
3- Bu hadiste, Mina'nn her tarafnda kurban kesmenin meru olduu belirtilmektedir. Ulem bunda
ittifak eder. Ancak rihler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n kestii yerde kesmenin efdal
olacan belirtirler. Efendimiz (aleyhissaltu vesselm), Mina Mescidi'ni takib eden Birinci Cemre'nin
(eytan talama yeri) yannda kurbann kesmitir.867
16
]
.
: #
. [
16. (1429)- mam Mlik (rahimehullah)'e ulatna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yle
buyurmutur: "Arafat'n tamam vakfe yeridir. Urene vdisinden kn (vakfe yeri deildir).
Mzdelife'nin tamam vakfe yeridir, Muhassr vdisinden kn (vakfe yeri deildir)." [Muvatta, Hacc
166 (1, 388); Mslim, Hacc 149.]868
AIKLAMA:
1- Ummiyetle eyym- terk deyince yevm-i nahr'i (10 Zilhicce) takip eden ilk gn kastedilir: 11, 12, 13 Zilhicce gnleri.
2- Eyymu Ma'dudat ile de yevm-i nahr ve ondan sonraki iki gn kastedildiini syleyenler de olmutur, yani Zilhicce'nin 10, 11, 12'nci
gnleri.
865
866
867
868
Urene vadisi, Mina ile Arafat arasnda bir yer addr. Buras vakfe yeri deildir, vakfe iin orada
bulunulmas gerekir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu hadislerinde, vakfe blgelerinin hududunda yer almalarna
ramen vakfe yaplmayacak yerlere dikkat ekiyor. Bunlardan biri Mzdelife'deki Muhassr vdisi,
dieri de Arafat'taki Urene vdisidir. 869
KNC FASIL
FZA HAKKINDADIR
fza, haclarn Arafat vakfesinden sonra, kitle halinde Mzdelife'ye skn etmeleridir. Keza
Mzdelife'den de Mina'ya olan skne ifza denmitir. Bu kelimeyi 1416 numaral hadisle izah
ettik.870

.[

. .
#
]
: 1

.

:
1. (1430)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Arafat'tan
yola kmt, arkasndan birisinin (koturmak iin) devesine iddetle barp, vurduunu iitti. Bunun
zerine kamsyla (etrafndakilere kulak verin diye) iaret edip, yle buyurdu:
"Skin olun. (Allah' raz edecek iyi davran ve) birr acelede deildir." [Buhar, Hacc 94, Mslim,
Hacc 268, (1282), 282, (1286); Ebu Dvud, Mensik 64, (1920); Nes, Hacc 204,(5, 257-258).]871
AIKLAMA:
Hacc mensiki, baz noktalarda gerekten dikkat ve sknet gerektiriyor. Bunlardan biri, Arafat'ta
ifza andr. Yz binlerce hac kfilesi, bir anda muayyen ve mahdut yollarla ayn hedefe skn
ediyor. Keza eytan talama anlarnda da ayn kalabalk muayyen vakitlerde belli noktalara izdiham
yapyor. Byle anlarda skunetin ehemmiyeti aktr. Gerek Arafat knda ve gerekse cemrelerde
ok sk panik ve tela sebebiyle nice insanlarn ezilerek ldne hid olunur. Bu vak'alar gznne
alnnca Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hacc mensikinin bilhassa ifza safhasnda skunet
tavsiye edip "Telata Allah'n rzas yok!" mnasnda ihtarda bulunmas cidden mnidrdr,
gnmzn artlarna uygun mu'cizane bir mesajdr. fza dan sonra, yni yola kld zaman hzl
yrnebilecei 1432 numaral hadiste grlecektir.872

]
: 2
#

.

:
.
. .[

871
872
869
870
2. (1431)- sme bnu Zeyd (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
gne batt zaman Arafat'tan (ifza yaparak) yola kt. Da geidine geldii zaman deveden inip
bevletti. Sonra abdest ald. Abdesti bol su kullanarak deil, hafife ald. Ben:
"Namaz m klacaz ey Allah'n Resl?" diye sordum.
"Hayr, namaz nmzde!" dedi ve devesine bindi. Mzdelife'ye gelince hayvandan indi ve yeniden
abdest ald. Bu sefer bol su kulland. Sonra namaz balad. Akam namazn kld. Sonra herkes
devesini hd. Yine namaza baland. Bu sefer de yatsy kld. kisi arasnda baka bir namaz
klmad." [Buhr, Vud 6, 35, Hacc 93, 95; Mslim, Hacc 266, (1280); Muvatta, Hacc 197, (1, 400401); Ebu Dvud, Mensik 64, (1925); Nes, Mevkt 56 (1, 292), Hacc 206, (5, 259).]873
AIKLAMA:
1- Burada Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda haccndan bir iki nokta aydnlatlmaktadr.
Vakfeden Arafat'n terkine ifza dendiine gre, bu ayrl ifzadr.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yolda kk abdest bozuyor ve arkadan hafife bir abdest
alyor. Hafif abdestten murad az su ile abdest almaktr. Abdest uzuvlarn birer veya ikier sefer
ykamak, ovalama, delk gibi hususlar asgarye indirmek suretiyle alnan abdest "hafif"tir. er sefer
ykayarak ovalama, hilalleme gibi daba riyet edip, her uzvu er sefer ykamak isb'dr, yni "tam
abdest." Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n sefer srasnda zaman zaman abdest uzuvlarn birer
veya ikier sefer ykayarak "hafif abdest" ald da vkidir, muteber rivayetler bunu tevsik eder.
Sadedinde olduumuz rivayet mezkur abdestin "hafif" olduunu belirtir ise de uzuvlar kaar sefer
ykadn belirtmez.
3- Bu rivayet Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hep abdestli olduuna, namaz klmak maksad
olmakszn da abdest almann meru bulunduuna, bunun israf saylamayacana, mstehab olduuna
delildir. Arapa'da vd (abdest) kelimesinin herhangi bir ykamak mnasna gelmesi hasebiyle,
rivayette geen vdnun namaz abdesti deil, istinca ykamas veya istincadan sonra ellerin ykanmas
olabilecei hatra gelebilir. Ancak, hadisin baka vecihlerindeki tasrihattan baka, bizzat bu vechinde
"namaz m klacaz?" diye sorulmu olmas bu ihtimali bertaraf eder.
4- Yol, vakit darl, su ktl gibi durumlarda abdesti hafif tutmann, msaid durumlarda ise isb
yapmann yani bol su ile btn dbna riayet ederek abdest almann mstehab olduu grlmektedir.
5- Rivyet Arafat ile Mzdelife arasnda, ihtiya halinde
durulabileceini, kaza-i hcet
yaplabileceini gstermektedir. Bu iki mevkf arasn fslasz gemek diye bir nsk yoktur.874
: 3
.

: .[
:

3. (1432)- Urve'den yaplan bir rivayet yledir: "Hz. sme (radyallahu anh)'ye:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Veda haccndan, ifzadan (Arafat'tan ayrldktan) sonra
yolculuu nasl yapt?" diye sorulmutu. u cevab verdi:
"Hzl yrrd. Ancak yolda bir dzle rastlarsa daha hzl yrrd." [Buhr, Hacc 92, Cihd 136,
Megz 77; Mslim, hacc 282, (1286); Muvatta, Hacc 176, (1, 392); Ebu Dvud, Mensik 64, (1923);
Nes, Hacc 205, (5,259).]875
AIKLAMA:
1- Ashab (radyallahu anhm)'n Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le ilgili en kk teferruata
bile kymet verdiklerini grmede bu hadis mnidrdr. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in nasl
yol ald merak edilmi, sorulmu ve de alnan cevap rivayet edilmitir.

875
873
874
2- u halde ifzadan sonra, yolda hzl yrmek esastr. Zra, sme'nin aklamas, devenin
normalde hzl yrdn, msit dzlkler olunca, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in
deveyi daha da hzlandrdn gstermektedir.
Hemen unu da belirtelim: Bu bbn ilk hadisinde (1430 hadis) bnu Abbs (radyallahu anhm),
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n sr'at deil skunet tavsiye ettiini belirtmekte, hatta hadisin
baz vecihlerinde, "Mzdelife'ye gelinceye kadar devesinin n ayan kaldrdn (hzlandn)
grmedim" denmektedir. Bu iki rivayet arasnda rihler tezad grmezler. Sknet tavsiyesi ve
sr'atten men etme durumu izdihml yerlere hamledilmitir. bnu Hacer, bnu Abbas'a ait rivayetin de
kaynann Hz. sme olduunu, bnu Abbas'n hadisi ondan alarak rivayet ettiini delilleriyle
gsterir.876
. .[
] : 4
#

4. (1433)- bnu Abbs (radyallahu anhm): "Ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Mzdelife
gecesinde, ailesinden, erkenden talamaya gnderdii zayflar grubu arasnda idim" demitir. [Buhr,
Hacc 98; Mslim, Hacc 300, (1293); Tirmiz, Hacc 58, (892, 893); Ebu Dvud, Mensik 66, (1939,
1940); Nes, Hacc 208, (5, 261, 271, 272); bnu Mce, Mensik 62, (3025).] 877
AIKLAMA:
1- Bu rivayet Mzdelife'de vakfe yaplrke, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ilesinden zayflar
yani kadn ve ocuklar Mina'ya mteveccihen daha erken yola kardn ifade etmektedir. bnu
Abbs (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatnda 7-8 yalarnda bir ocuk
olmas haysiyetiyle, Veda hacc srasnda "zayflar" arasnda mtlaa edilmesi tabiidir. Hadisin baz
vecihlerinde arlklarn, yani eyalarn da nceden gnderilenler arasnda yer ald belirtilir.
2- Zayflar geceleyin, nden gndermeyle ilgili Ashab'n tatbikatna ait rivayetler de mevcuttur.
Fukahdan bunun ciz olduuna itiraz eden olmamtr. Ancak, bu cevaz "zayflarn dna da kar
m?" "gecenin hangi saatinde klabilir?" gibi sorulara farkl cevaplar verilmitir.
* Alkame, Neh ve a'b hazretleri: Mzdelife'de gecelemeyenin hacc fevt olur (batl olur)
demilerdir.
* At, Zhr, Katde afi, shk, Kfler: "Mzdelife'de gecelemeyene dem (kurban) gerekir"
demilerdir. Bunlara gre: "Gecelemi olmak iin gecenin yarsndan evvel Mzdelife
terkedilmelidir."
* mam Mlik: "inden mola vermeden gemesi halinde dem gerekir, Mzdelife'ye inmise, ne
zaman terkederse terketsin vazife tamamdr, hibir ceza gerekmez" demitir.
3- Hdise ile ilgili bir baka rivayet mevzuya aydnlk getirecektir: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), amcas Abbs'a, Mzdelife vakfesi yapld gece unu syledi: "Zayflarmz ve
kadnlarmz gtr, sabah namazn Mina'da klsnlar. nsanlarn skn etmelerinden (ifza) nce
talarn atsnlar."
Yalanp gszleince At'nn da byle yapt rivayet edilir. Keza Abdullah bni mer'in, Esm
Bintu Eb Bekr'in bunu tatbik ettikleri belirtilir. Buhr'nin Esm (radyallahu anh) ile alkal
rivayetinde, Esm'nn karanlkta talamay yapp dndkten sonra, menzilinde sabah namazn kld
ayrca tasrih edilir. Bundan hareketle bir ksm ulem, zayflarn ve onlara refkat eden kimselerin
nce eytan talamas yapabileceine hkmetmitir.
Fakat Hanefler: "Byk eytana gne domadan ta atlamaz" demilerdir. Ancak gnein
domasndan gne domazdan nce olmakla beraber, fecrin domasndan sonra ise ciz olaca,
fecirden de nce talayann bunu yenilemesi gerekecei hkme balanmtr.
Talama ile ilgili teferruat 1442-1449 numaral hadislerde gelecek.878

878
876
877
] : 5

#
.
.

:

. . .[

5. (1434)- Hz.Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Sevde (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'tan Mzdelife'den geceleyin ifza yapmak iin izin istedi. Sevde iri, ar yryen bir
kadnd. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona izin verdi."
Hz. Aie (radyallahu anh): "Kete ben de onun gibi izin istemi olsaydm" diye hayflanrd.
(Vaktiyle izin almam olduu iin) O, hep imamla birlikte ifzada bulunurdu." [Buhr, Hacc 98;
Mslim, Hacc 293-296, (1290); Nes,Hacc 209, (5, 262), 214 (5, 266).]879
AIKLAMA:
Rivayetin Mslim'de gelen baz vecihleri Hz. Sevde (radyallahu anh)'nin, Mina'ya izdiham olmadan
dnmek maksadyla izin istedii tasrih edilir. Keza, Hz. Aie de izdihamdan nce Mina'ya varp
namazn klamam olduu iin pimanlk duymutur.
Bu vesile ile unu belirtelim ki, cahiliye devrinde Araplar, Mzdelife vakfesini gne douncaya kadar
devam ettirirlerdi. "Gne doduu zaman haclar, tepelerin zerinde vakfede olurdu, yle ki (uzaktan
baknca) dalarn banda sark manzarasn arzederlerdi, tpk insanlarn bandaki sark gibi" diye
tasvir edilir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu meselede mriklere muhalefet vaz'etmi, sabah
vaktinin girmesinden sonra ortalk aydnlanmaya balaynca, gne daha domadan Mina'ya
mteveccihen ifzaya (skn etmeye) msade etmitir. 880
.
#
: 6
. .[

6. (1435)- Yine Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mm
Seleme'yi kurban gecesi (Mina'ya) gnderdi. mm Seleme, daha afak skmeden eytan talamasn
yapt. Sonra gidip ifza (tavafn) yapt." [Ebu Dvud, Mensik 66, (1942); Nes, Hacc 223, (5,
272).]881
AIKLAMA:
1- fza tavaf, daha nce akland zere tavaf- ziyarettir. Yani haccn farz olan ikinci rkn, ifza
tavafndan sonra tekrar Mina'ya dnecek ve geri kalan mensiki tamamlayacaktr. Hatt Ebu
Dvud'un rivayetinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la beraber olma nbeti o gn mm Seleme
(radyallahu anh) validemizde olduu (iin, bu mensikin icrasnda) isti'cl gsterdii belirtilmitir.
2- Zayflara ve hususen kadnlara tannan bu isti'cl (acele davranma) ruhsatnn bir hikmeti de u
olabilir: Kadnlar iin, bu menasikin icrasnda bir saat ncelik ehemmiyetlidir. nk, hayz olma
halinde farz olan ifza tavafn yapamaz. Umumiyetle muntazam periyodlarla gelen hayz nbetini
bilen kadnlar, bir iki saatlik isti'cal ile temizlik devresi ierisinde ifza tavafn da yaparak, bir haftalk
bekleme mddetini kurtarabilirler.882

] : 7
. .[

881
882
879
880
7. (1436)- Ftma Bintu'l-Mnzir anlatyor: "Esm Bintu Eb Bekr (radyallahu anhm) kendisi ve
beraberindekilere Mzdelife'de sabah namaz kldrverecek olan kimseye, afak skt zaman
kldrmasn emredip, bineine atlar ve Mina'ya hareket eder (yolda da) durmazd." [Muvatta, Hacc
175, (1, 392).] 883
NC FASIL
ARAFAT VE MZDELFE'DE TELBYE
Telbiye, ihrama giren hacnn lebbeyk Allahmme lebbeyk diye balayan duay, belli bir dba gre,
yksek sesle okumasdr. (Teferruat iin 1164 numaral hadise bak.)884

] : 1
. #

. .[ #
:
1. (1437)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Hz. sme (radyallahu anh) Arafat'tan
Mzdelife'ye kadar Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n terkisinde idi. Sonra Mzdelife'den Mina'ya
kadar da Fadl bnu Abbs' terkisine ald. Her ikisi de: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) byk
eytan (Cemretu'l-Akabe) talayncaya kadar telbiyeyi brakmad" demitir." [Buhr, Hacc 86, Cihd
126; Mslim, Hacc 266, (1281); Tirmiz, Hacc 78, (918); Ebu Dvud, Mensik 28, (1815); Nes,
Hacc 216, (5, 268), 229, (Buhr'de gsterilen bablarda rivayet mn ynyle mevcuttur, lfzan
deil).]885
AIKLAMA:
Bu rivyet, ihramn giyilme anndan itibaren yksek sesle sylenmeye balayan ve haccn alemi
durumunda olan telbiyenin ne zaman sona ereceini belirlemektedir: Byk eytan diye bilinen
cemret'l-Akabe'ye ta atncaya kadar, yani bayramn birinci gn sabahna kadar devam etmektedir.
Byk eytana ilk tan atlmasyla m, yoksa hepsinin atlmasyla m telbiye kesilmeli? sorusuna
farkl cevap verilmitir. Cumhur "ilk talama ile kesilmesi gerekir" demitir. Ahmed bnu Hanbel ve
bz filer "kinciye kadar devam eder" demitir.
Nevev, bu konda Cumhur'un, Mslim'de tahric edilmi olan,

" Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) cemretu'l-Akabe'ye (byk eytan) varncaya kadar telbiye getirdi" hadisini
esas alarak: "Bayram sabah byk eytana ta atmaya balayncaya kadar telbiye devam eder"
dediini belirtir. mam fi, Sevr, Eb Hanife, Ebu Sevr, Sahbe ve Tbin'den birok ulem grubu
buna hkmetmitir.
* Hasan Basr: "Arefe gn sabah namazn klncaya kadar telbiyeye devam edilir" demitir.
* Hz. Ali, bnu mer, Hz. Aie, Mlik, Medine fukahsnn cumhuru: "Arefe gn, gnein zevline
kadar telbiye okunur, vakfeler balaynca kesilir" demitir.
* Ahmed bnu Hanbel, shak ve baz selef: "Byk eytan talamas bitinceye kadar devam edilir"
demitir.
Nevev bu bilgileri verdikten sonra der ki: "fi'nin ve Cumhur'un delili, sadedinde olunan sahih
hadistir. Bunun dndakilerin muhalefette delilleri yoktur, Cumhur'un bu gr snnete uygundur.
Ahmed bnu Hanbel'in dayand rivayeti de Cumhur: "Ondan murad talarn atlmasna balamaktr"
diyerek iki rivayeti te'lif etmitir.

885
883
884

:

:

] : 2

.
.[

:

.
2. (1438)- Said bnu Cbeyr anlatyor: "Ben, bnu Abbs (radyallahu anhm) ile Arafat'ta
beraberdim. Bir ara bana
:"Niye halkn telbiyesini iitmiyorum?" diye sordu, ben kendisine:
"Muviye (radyallahu anh)'den korkuyorlar!" dedim. Bunun zerine:
"Lebbeyk Allahmme lebbeyk, bu insanlar Ali'ye buuzlar sebebiyle snneti terketmiler!" diyerek
adrndan kt." [Nes, Hacc 197 (5, 253).] 886
AIKLAMA:
Sind der ki: "Bu rivayetle, Arafat'ta telbiye okumak hususunda limler arasndaki ihtilfn kayna ve
iki frkadan hangi tarafn hakl olduu ortaya kmaktadr." Ancak rivayetler arasndaki irtibat
deerlendirmeden acele hkme gitmek tatminkr olmamaktadr. bnu Abbs (radyallahu anhm)'a
gre telbiye haccn irdr
ve ihramdan kncaya kadar devam etmelidir.
hramdan kma da remy'lcimarla (eytan talamak) tahakkuk eder. Cumhur da bunu benimsiyor. Bu
grn isabetliliini kabul ederken, Ashab- Kiram (radyallahu anhm ecman)' rencide etmenin
hibir gerei yok.
Hz. Ali, Hz.Aie, bnu mer, mam Mlik ve Medine fukahsnn ounluunun: "Telbiye, arefe gn
leye kadar, yani vakfelerin balamasna kadar devam eder" dediklerini nceki rivayette belirtmi
idik.
u halde, arefe gn leden sonra telbiye getirmemek Hz.Ali'nin zaten mezhebi olmaktadr. Mlik
mezhebinden olan Zrkn: "Hz. Ali ve Hz. Aie gibi Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a yaknl
ile bilinen iki sahbenin, arefe gn leden itibaren telbiyeyi kesmeleri, Cumhur'un amel ettii, Fadl
bnu Abbs'n hadisinin -sahih olsa dahi- amel d tutulmas gereine en kuvvetli delildir" der. Bir
ksm tli meselelerde ulem ve Ashab arasnda ihtilaf grld gibi burada da bir ihtilf
szkonusudur. Rivayetler deerlendirilirken hepsinin birlikte gznne alnmas gerekir. Sadedinde
olduumuz rivyet, siyasetle ilmi kartran istisn bir muhtev tar ve Ashb'a ta'n imm eder.
Ulem, "Ashab'a ta'n mutazammn rivayet, yle olmayanla teruz ederse mercuh olur" prensibini
va'zeder. Binaenaleyh bu rivayeti tahlil etmeden Sind'nin acele hkme gitmesini ilm bulmuyoruz.
Sadece Nes'de yer alm olan rivayetin dierlerine muhlefeti zhirdir.
bnu Hacer, Tahv'den yapt bir naklin yorumunda, "meru olmad iin deil, baka zikirlerle
megul olduklar iin vakfe yerlerinde haclarn telbiyeyi terketmi olduklarn belirterek: "Bylece
ihtilflar da birletirilmi olur" der.887

]
: 3

: #

.[
.

.
3. (1439)- Muhamed bnu Eb Bekr es-Sakaf anlatyor: "Arafat'tan Mina'ya gelirken, beraberindeki
Enes bnu Mlik (radyallahu anh)'e telbiyeden sorarak:
"Siz Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile nasl yapyordunuz?" dedim. Bana:
886
887

"Dileyen telbiye getirirdi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mdhale etmezdi. Dileyen tekbir
getirirdi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona da mudhale etmezdi! Dileyen de tehlil getirirdi, ona
da mdhale etmezdi. Bizden kimse, (farkl zikirler de bulunduu iin) arkadan ayplamazd."
[Buhr, Hacc 86, ydeyn 12; Mslim, Hacc 274, (1285); Nes, Hacc 192, (5, 250).]888
AIKLAMA:
Bu rivyet, ihramlnn telbiye ile birlikte baka zikirler de yapabileceine delildir. Telbiye ile birlikte
tehlil, tekbir gibi dier zikirler de meru olmakla birlikte, hacc srasnda telbiye hepsinden efdaldir.
bnu Abbs (radyallahu anhm) telbiye iin "Haccn irdr" der. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) da hacc srasnda okunacak telbiyelerin ehemmiyetini belirtmi ve ahsen remy-i cimr
denen eytan talamasna kadar aralksz devam etmitir (1437. hadis). bnu Abbs (radyallahu
anhm): "Ben Hz.mer'le on bir kere haccettim. mer, remy-i cimra kadar telbiye brakmazd" der.
u halde yukardaki hadis, haccda tekbir veya tehlilin, telbiyenin yerini tutacana, telbiyenin
terkedileceine delil olmayp, hacda ara sra telbiyeyi ile birlikte baka zikirlerin de olabileceine bir
ruhsattr, ulem byle anlamtr.
Nevev: "Haccda telbiye, tekbirden efdaldir" der. 889
.[

.
.
3. (1439)- Muhamed bnu Eb Bekr es-Sakaf anlatyor: "Arafat'tan Mina'ya gelirken, beraberindeki
Enes bnu Mlik (radyallahu anh)'e telbiyeden sorarak:"Siz Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile
nasl yapyordunuz?" dedim. Bana:"Dileyen telbiye getirirdi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
mdhale etmezdi. Dileyen tekbir getirirdi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona da mudhale
etmezdi! Dileyen de tehlil getirirdi, ona da mdhale etmezdi. Bizden kimse, (farkl zikirler de
bulunduu iin) arkadan ayplamazd." [Buhr, Hacc 86, ydeyn 12; Mslim, Hacc 274, (1285);
Nes, Hacc 192, (5, 250).]
AIKLAMA:
Bu rivyet, ihramlnn telbiye ile birlikte baka zikirler de yapabileceine delildir. Telbiye ile birlikte
tehlil, tekbir gibi dier zikirler de meru olmakla birlikte, hacc srasnda telbiye hepsinden efdaldir.
bnu Abbs (radyallahu anhm) telbiye iin "Haccn irdr" der. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) da hacc srasnda okunacak telbiyelerin ehemmiyetini belirtmi ve ahsen remy-i cimr
denen eytan talamasna kadar aralksz devam etmitir (1437. hadis). bnu Abbs (radyallahu
anhm): "Ben Hz.mer'le on bir kere haccettim. mer, remy-i cimra kadar telbiye brakmazd"
der.u halde yukardaki hadis, haccda tekbir veya tehlilin, telbiyenin yerini tutacana, telbiyenin
terkedileceine delil olmayp, hacda ara sra telbiyeyi ile birlikte baka zikirlerin de olabileceine bir
ruhsattr, ulem byle anlamtr.Nevev: "Haccda telbiye, tekbirden efdaldir" der.
NC FASIL
ARAFAT VE MZDELFE'DE TELBYE
] : 4

. .[
888
889

4. (1440)- Ca'fer bnu Muhammed babasndan naklen anlatyor: "Hz. Ali (radyallahu anh), haccda,
arefe gn gnein zeval noktasna gelmesine kadar telbiyeye devam eder, ondan sonra keserdi."
[Muvatta,Hacc 44, (1, 338).]890

#
] :
. .[
5. (1441)- Hz. sme (radyallahu anh) anlatyor: "Arafat'da ben Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n devesinin terkisinde idim. Bir ara dua iin ellerini kaldrmt. (O esnada) deve,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' edi.Derken yular dt. Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) yular elinin biriyle tutup, dier elini kaldrarak duasna devam etti." [Nes, Hacc 202, (5,
254).]891
AIKLAMA:
mam Nes bu hadisi, "Arafat'ta dua ederken elleri kaldrmak" bal altnda kaydetmek suretiyle
dua ederken Arafat'ta da ellerin kaldrlaca hkmn karr.
Ayrca, hayvann stnde giderken de dua edilebilecei, bir elle hayvann yularn tutarken veya bir el
megulken, dier tek elin dua iin kaldrlabileceini de hadisten anlamaktayz. 892
YEDNC BAB
REMY (EYTAN TALAMA)
Bu babta drt fasl vardr

BRNC FASIL
REMYN KEYFYET
*
KNC FASIL
REMYN VAKT
*
NC FASIL
BNEREK VE YRYEREK TALAMA
*
DRDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
REMY (EYTAN TALAMA)
Remy, lgat olarak atmak demektir. Hacc stlah olarak remy, "eytan talamak" mnasna gelen bir
hacc menasikini ifade eder. Remy'l-Cimr tbiri daha tamdr, talarn atlmas demektir. Cimr veya
cemert, "cemre"nin cem'idir. Cemre: Nohut byklnde ufack ta, bu talardan mteekkil yn,
ate gibi daha baka mnalara da gelir. Dilimizdeki akl kelimesi tam olmasa da en yakn karlk
olabilir. nk Trke'de kum kelimesi daha ufak talara tlak olnur. Ta ise byk kk her eidi
iin kullanlr. unu da kaydedelim; c.m.r. maddesi Arapa'da ictima etmek, toplanmak mnasna da
gelir. Bu sebeple, "insanlar yanlarnda topland iin onlara cemre denmitir"diye tahmin yrten
olduu gibi "Hz. dem'e -veya brahim'e- eytan rz olunca ona burada ta att iin bu ismi
almtr" da denmitir.
892
890
891
Remy'lcimr, sdece hacc menasikinde vardr, umrede yoktur. Haccn asl vciblerindendir. Ta atma
mahalleri Mina'dadr. Birbirine yakn ta kmesidir:
1. Cemre-i Akabe: Buna halkmz "Byk eytan" der.
2. Cemre-i Vusta: Halkmz buna "Orta eytan" der.
3. Cemre-i l: Buna da halkmz "Kk eytan" der.
Bayramn birinci gn cemre-i Akabe'ye 7 ta atlr.
Bayramn 2. 3. ve 4. gnleri her birine 7'er ta atlr.
Acele etmek isteyen nc gn, gne batmadan nce Mina'y terkeder ve drdnc gn kalmaz.
893
BRNC FASIL
REMY'N KEYFYET (NASIL YAPILDIGI)

] : 1

: .

: .
.[
.
1. (1442)- Abdurrahman bnu Zeyd anlatyor: "bnu Mes'ud (radyallahu anh), vadinin dibinden yedi
akl atarak byk eytan talad. Her ta attka tekbir getriyordu. Bu srada Beytullah sol tarafnda,
Mina da sanda olacak ekilde durmutu. Kendisine:
"nsanlar, talar yukarsndan atyorlar!" denince u cevab verdi:
"Buras, kendinden baka ilh olmayan Zat'a kasem olsun, Bakara sresinin zerine indii makamdr."
[Buhr, Hacc 135, 136, 137, 138; Mslim, Hacc 305, (1296); Tirmiz, Hacc 64, (901); Ebu Dvud,
Mensik 78, (1974); Nes, Hacc 226, (5, 273).]894
AIKLAMA:
1- erh kitaplar, cemrenin yani talama yerlerinin coraf vaziyetleri itibariyle az ok farkl
olduunu belirtir. Byk eytan denen cemretu'l-Akabe vdinin dibinde, dzlktedir, dier ikisi
meyilli inen bir mevzidedir. imdilerde inaat ve tesviyeler sebebiyle de ayn pozisyonu tarlar.
Hadislerden gelen bz ifadeleri anlamak iin aradaki bu farkn zaman zaman hatrlanmas
gerekecektir. Nitekim burada byk eytann talanmas sz konusudur. Bu sebeple vadinin dibinden
olduu tasrih edilmektedir. Kadim dnemde brlerine talar stten, (herhalde yan yamalardan)
atmak mmknm.
2- Hemen belirtelim ki, cemret'l-Akabe ile dier iki cemre arasnda u farklara da dikkat ekilir:
a) Bayramn birinci gn sadece byk cemreye ta atlr, dierlerine atlmaz.
b) Byk cemrenin yannda durulmaz, hemen terkedilir. brlerinin yannda durulup dua edilir.
c) Kuluk vaktinde talar atlr.
d) Aasndan atlmas mstehabdr.
3- Talarn adedi: Sadedinde olduumuz rivayet bnu Mes'ud (radyallahu anh)'un yedi ta attn
ifade eder. Her seferinde talama, yedi ayr tan ard arda atlmasyla tamamlanr. Alimler tan yedi
olmas gereinde mttefiktirler. Alt da olabileceine dir zayf bir rivyet vardr. mam Mlik ve
Evz: "Bir kimse yediden az atar, tedarik de edemezse, dem (kurban) gerekir" demilerdir. mam
fi: "Bir tan terki bir mdd tasadduku gerektirir, iki tan terki de iki mdd gerektirir, ve daha
fazla iin bir dem gerekir" demitir. Hanefler: " cemrede de talarn yardan az terkedilirse yarm
sa' tasadduk edilir, fazla olursa dem gerekir" demitir.
893
894

4- bnu Hacer, cemretu'l-Akabe'nin yani byk eytann Mina'da omayp, Mina'nn Mekke hududunda
olduunu, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hicret etmek iin Ensar'dan burada biat aldn
belirtir.
5- Rivayet bnu Mes'ud (radyallahu anh)'un ta atma srasnda Mina sa, Beytullah sol cihetinde
olacak ekilde durduunu belirtir. Tirmiz'nin bir rivayetinde kbleye ynelerek ta att belirtilir,
Cumhur ncekini esas almtr. filerden Rfi kbleyi arkaya alarak cemreye ynelmek gerektiine
kesin hkmeder. Cemre sana gelecek ekilde kbleye ynelerek ta atlmal diyen de olmutur.
Ancak, ulem u hususta icma etmitir: "Esas olan tan atlmasdr, hangi istikametten kolayna
gelirse oradan atar, cizdir." htilaf efdaliyettedir.
6- "Buras, Bakara sresinin zerine indii makamdr" ifadesine gelince, bnu Hacer u aklamay
yapar: "Haccla ilgili fiillerden ou Bakara sresinde mezkurdur. Sanki yle demek istemitir:
"Buras yle bir makamdr ki, ahkmu'lmensik bunun zerine indirilmitir." bnu Mesud, bu
ifadesiyle, hacc ahkmnn tevkif olduuna, yni vahiyle tesbit edildiine, Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in ictihadna dayanmadna dikkat ekmek istemitir." Baka yorumlar da
var.
7- Bu hadise dayanarak, limler, talarn teker teker atlmas gereine hkmetmilerdir. nk: "Her
ta attka tekbir getiriyordu" denmektedir. Bu ancak teker teker atmakla olur. Nitekim Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm) de:
" Hacc mensikini benden aln"
buyurmutur. Mamaafih Ebu Hanife ve At: "Hepsini birden atsa da cizdir" demilerdir.
8- Talama srasnda tekbir getirileceine hkmedilmitir, ancak tekbiri terkedene herhangi bir ey
gerekmeyeceinde ulem icma etmitir.
9- Baz rivayetlerde, bnu Mes'ud (radyallahu anh)'un byk eytan talayp tamamlaynca u duy

yapt belirtilir:
"Allah'm haccm makbul, gnahm mafur kl!"895
]: 2

. [ .

2. (1443)- Tirmiz ve Nes'de yle denmitir: "(bnu Mes'ud) Akabe cemresine geldi. Vdinin
dibinde durdu, kbleye kar ynelip, sa kann st hizasndan yna (talar) atmaya balad..."
[Tirmiz, Hacc 64, (901).]896

:

# ] :
3
:
. [

3. (1444)- Hz. Sd (radyallahu anh) anlatyor: "Veda haccndan Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la
beraber dndk. (Yolda konuurken) bzlarmz "Yedi ta attm" bazlarmz da: "Alt ta attm"
diyordu, kimse kimseyi bu sebeple knamyordu." [Nes, Hacc 227, (5, 275).]897
NOT: Atlacak talarn miktarn, eksik olmas halinde terettp edecek m-eyyideyi 1442 numaral
hadiste akladk.898
]:

: #
4
.


897
898
895
896
. :

.

. .[

.
4. (1445)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Akabe
(talamas) sabah, bineinin zerindeyken:
"Bana (ta) toplayver!" dedi. Ben de (ehadet ve baparmaklarla atlabilecek byklkte) ufak
talardan onun iin topladm. Avucuna koyduum srada:
"te bunlar gibi. Dinde arlktan saknn. Sizden ncekileri, dinde arlklar helk etmitir!" dedi."
[Nes, Hacc 217, (5, 268).]899
AIKLAMA:
Burada, ncelikle atlacak talarn bykl tebrz ettirilmek istenmitir.

"Parmakla veya sapanla atma ta" demektir. ehdet parmamza koyup baparmamzla frlatmaya
elverili byklkte ta. Umumiyetle nohut byklnde diye trif edilir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n "te bunlar gibi!" demesi, kendisi iin bnu Abbs'n toplam
olduu belirtilen byklkteki talar normal bulduunu belirtmek iindir. "Dinde arlktan kan..."
nasihat umum mnada anlalabilecei gibi, talama ile ilgili daha husus mnada da anlalabilir.
Talama ile ilgili olan mnas udur: "Burada daha byk ta atmaya, tadan baka birey atmaya
kalkmayn, belirtilen saydan fazla da atmayn..."
Hacc yapanlar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu tavsiyesine ramen, talama srasnda
Mslmanlarn ne denli cahilliklerine rastlamaz ki! ri ta atanlar, emsiye, sopa, ayakkab atanlar,
talama mahalline frlayp ayaklaryla ezmeye alanlar vs. Halbuki btn mensik, kulun imtihanna
ynelik bir ksm sembollerden ibarettir. Onun srr, mnas, deeri, o mensiki dinin koyduu
ereve ierisinde "Allah'n rzasn tahsil" niyetiyle yapmakdr. Bir ksm akl izahlar getirmek, icra
edilen fiillerden mahhas, madd neticeler beklemek hacc farizasnn mnasn anlamamak olur. te
bu mensikin, akl zah hi olmayan safhas eytan talama safhasdr. Attmz cisimlerin "emri
yerine getirerek Allah'n rzasn kazanmak"tan baka hibir gayesi yoktur. eytan ncelikle herkesin
kendi iindedir. yle ise m'mine den, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vaz'ettii edeb
erevesinde bu mensikin yerine getirilmesidir.
limler "Dinde ar olmayn" nasihatn daha umum mnada anlayarak: "Hibir eyde ifrat ve tefrite
dmeyin, sevdiinizi fazla sevmek, sevmediinize fazla buzetmek yaramaz... Din meselelerin
inceliklerine fazla inmeyin, sebep ve illetlerini aramada ar gitmeyin..." demiler, ifrat ve tefritin
itikadda ve amelde olabileceine dikkat ekmilerdir. Bizden ncekilerden Hristiyanlarn Hz.s'y
ifrat derecede sevme sonucu ilahlatrarak sapkla dtkleri ve bylece helak olduklar da misal
olarak verilmitir.900
KNC FASIL
REMY'N (TALAMANIN) VAKT
Yevm-i nahr (Kurban kesme gn): Zilhicce'nin 10. gn.

Eyym- nahr (Kurban kesme gnleri): Zilhicce'nin 10, 11, 12. gnleri
Eyym- terk (Terik gnleri): Zilhicce'nin 11, 12,13. gnleri.
Nefr-i evvel (Mina'dan birinci hareket gn): Zilhicce'nin 12. gn.
Nefr-i hir (Mina'dan sonuncu hareket gn): Zilhicce'nin 13. gn.
899
900

Zeval: Gnein le vakti, ikindi ynne kayma n.901

] :
. #
1
. .[

1. (1446)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Ben, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' yevm-i
nahrde kuluk vakti ta atarken grdm. Ama bundan sonraki gnlerde, gnein zevlinden (le
vaktinden) sonra ta att." [Mslim, Hacc 313, (1299); Tirmiz, Hacc 59, (894); Ebu Dvud, Mensik
78, (1971); Nes, Hacc 221, (5, 270). Bu hadisi Buhr, muallak olarak zikretmitir, Hacc 134.]902
AIKLAMA:
Rivyet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n cemretu'l-Akabe'ye bayramn birinci gn kuluk vakti
ta attn, dier iki cemreye leden sonralar, gne tepeden ikindi tarafna kaymasndan itibren ta
attn gsterir.
Bu meselede bz ihtilflar olmutur:
* Cumhur, bu hadisi esas alarak, bayramn ilk gn dndaki talamalarn leden sonra yaplmasnn
snnete uygun olduunu sylemitir.
* At ve Tvus: "leden evvel de cizdir" demitir.
* Hanefler, yevm-i nefr denilen bayramn ikinci gnnde zevalden nce ta atmaya ruhsat vermitir.
* shak bnu Rhuye: "Zevalden nce atan, bunu nc gn iade eder" der.903

: 2

]

. .[
2. (1447)- Nfi' anlatyor: "Abdullah bnu mer (radyallahu anhm)'in zevcesi Safiyye Bintu Eb
Ubeyd'in olan kardeinin kz Mzdelife'de nifas oldu (doum yapt). Bu yzden o da, Safiyye de geri
kaldlar ve Mina' ya yevm-i nahrde gne battktan sonra geldiler. Hz. Abdulllah bnu mer
(radyallahu anhm) onlara geldikleri anda ta atmalarn emretti ve bu gecikmeden dolay onlarn
herhangi bir kefaret demesine hkmetmedi." [Muvatta, Hacc 220,(1, 409).]904
AIKLAMA:
Burada, bir zre mebni, vakti ierisinde talamay yapmayann durumu aydnlatlm oluyor. bnu
mer (radyallahu anhm) yetitikleri anda ta atmalarna ruhsat veriyor ve zrleri sebebiyle
herhangi bir kefaret gerekmeyeceini sylyor. Ancak mm Mlik, bu durumda ta vakti iinde
atlmadndan bir kurban kesilmesini mstehab addetmitir.
mam- Malik'in, talama gnleri ierisinde ta atmay akama kadar unutan bir kimsenin akamdan
sonra hatrlamas halinde, gece veya gndz, ne zaman hatrlayacak olursa hemen atmas gerektiine
hkmeder. Ancak, "Mina'dan ayrlp Mekke'ye geldikten sonra hatrlayacak olursa bir kurban kesmesi
vacib olur" der.905

]
3
#

904
905
901
902
903

:
: . .[

.

.
3. (1448)- Ebu'l-Beddh sm bnu Adiyy, babas Adiyy (radyallahu anh)'den naklediyor: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) develerin obanna, yevm-i nahrde ta atmlarsa, ertesi gn ta atmayp
develerle kalmaya, sonra da iki gnlk ta atmaya ve yevm-i nefrde atmaya ruhsat tand."906
AIKLAMA:
Bu rivayet, eytan talama programnda hacc yapan obanlara mahsus olmak zere, Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in tand bir ruhsat mevzubahis etmektedir. Ancak hemen belirtelim ki,
hadisi limler birbirinden farkl deerlendirmelere tbi tutmulardr. Mevzubahis olan farkllk,
rivayetlerdeki ihtilflar kadar, hadisin ifadesindeki kapallk ve esneklikten de kaynaklanmaktadr.
1) Baz yorumculara gre, hadiste obanlarn yle talamasna cevaz verilmitir: Zilhicce'nin 10'unda
cemre-i Akabe talamas yapacak, ertesi gn, yani 11 Zilhicce gn, hem o gnn talamasn, hem
de bir gn sonrasnn yani 12 Zilhicce'nin talamasn beraberce yapacaktr. Bylece bir sonras gnn
talamalarn ne alm olacaktr. Hadisin, Tirmiz, Nes ve dier baz kitaplardaki vechi byle bir
yoruma daha uygun.
2) mam Mlik, hadisi, zhirine muhalif bir yoruma tbi tutarak, farkl bir hkme gider. Muvatta'da
yle der: "Bize gre hadisin tefsiri, doruyu Allah bilir ya, yledir: "obanlar yevm-i nahrde yani
10 Zilhicce gn cemre-i Akabe'ye talarn atarlar. Sonra srlerinin bana dnerler. Yevm-i nahri
tkip eden gn, yani 11 Zilhicce'de talamay terkeder. Bayramn nc gn yani 12 Zilhicce'de
tekrar gelip talama yaparlar. Bu, acele edip, ilk iki gnde gitmek isteyenleriin nefr-i evvel (birinci
hareket) gndr. Bu gnde, hem talar atlmayan bir nceki gnn, yani bayramn ikinci gnnn
talarn atar, hem de iinde bulunduu gnn yani bayramn nc gnnn talarn atar. mam
Mlik'i bu yoruma sevkeden rivayet Sfyan- Sevr tarafndan yaplmtr: Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), obanlara bir gn atp bir gn brakma ruhsat tand:
"mam Mlik der ki: "Hareket etmek (nefr) dilerlerse artk iki gnde acele etmiler
grubunda olarak talama iini bitirmiler demektir. Acele etmeyip de Mina'da ertesi gne kalmak
dilerlerse kalp, dier kalanlarla birlikte, sonuncu hareket (nefr-i hir) gn talamalarn tamamlarlar
ve hareket ederler."
3) Hadisle ilgili olarak Hattb de u aklamay yapar: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), (hadisin
sonunda geen) yevm-i nefr ile, byk nefri (yani bayramn drdnc gnn) kasteder. Bu
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n obanlara tand bir ruhsattr. Onlara bunu tand, nk
obanlar mallarn hfzna mecburdurlar. Onlar da Mina'da yer edinip gecelemeye mecbur olsalar,
halkn mallar zyi olur. obanlardan bakasnn hkm, onlarn hkmnden ayrdr. limler,
obanlarn ta atacaklar gn tayin ve tesbitte ihtilf etmilerdir." Hattb, byle syledikten sonra
mam Mlik'in yukarda kaydettiimiz grn aynen naklettikten sonra unu syler: "mam Mlik
byle hkmetmitir, nk ona gre, hi kimse, birey zerine vacib olmadan, nceden onu
deyemez."
Hattb szne devamla fi hazretlerinin de mam Mlik gibi hkmettiini, baz limlerin de
talamay takdim veya te'hir etme iinde obann muhayyer olduuna hkmettiini belirtir.907
906
907


]
:

4
. .[

4. (1449)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) yle derdi: "Eyyam- terikin ortas
gn, gne batmazdan nce Mina'dan ayrlmayan kimse ertesi gn talar atmadan ayrlmasn."
[Muvatta, Hacc 214, (1, 407).]908
AIKLAMA:
1427 numaral hadiste genie akland zere, yet-i kerimenin ter ettii ekilde bayramn ikinci
gn talamalarn leden sonra yapp bitiren bir kimse dilerse, nc gnk talamaya kalmadan
Mina'dan ayrlabilir. Ancak, gne batp, akam vakti girmeden Mina hududunu km olmas arttr.
Bu art yerine getirmeyen o geceyi de Mina'da geirip ertesi gnk talamalar da yaparak Mina'dan
ayrlr. 909
NC FASIL
BNEREK VE YRYEREK TALAMA

#
1
] :
. .[

1. (1450)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) talar
ataca zaman yaya gider, yaya dnerdi." [Ebu Dvud, Mensik 78, (1969); Tirmiz, Hacc 63,
(900).]910
] : 2
. .[

2. (1451)- Ksm bnu Muhammed anlatyor: "nsanlar (yani sahbeler) talamaya yayan gider, yayan
dnerdi. (Bu safhada) ilk binen Hz. Muviye (radyallahu anh) oldu." [Muvatta, Hacc 215, (1, 407).]911

] :
#
3
.[ . :
.
3. (1452)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Yevm-i nahrde (kurban gnnde) Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)', talamay binerek yaparken grdm. Talarn devesinin zerinde iken
atm ve yle demiti:
"Mensikinizi benden aln. Bilemiyorum, belki de bu haccdan sonra hacc yapamam." [Mslim, Hacc
310, (2197); Ebu Dvud, 78 (1970); Nes, Hacc 220, (5, 270).] 912
AIKLAMA:

911
912
908
909
910
1- Haccla ilgili her eit dbn Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den alnm olduunu ifade
ediyor. Hacc bahsiyle ilgili pekok rivayette tekrarla getii zere, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
hacc mensikinin Mslmanlar tarafndan, kendisinden grlerek alnmas, sorularak renilmesi iin
husus bir alka ve gayret gstermitir. Tavaf ve sa'yleri de deve zerinde yapmtr ve limler,
aklamada "Halkn mensiki kendisinden grerek renmesi iin, sorularn rahata sorabilmesi iin
deveyi tercih etmitir" diye aklama getirmilerdir.
Dier ibadetler yle deil mi? diye bir sual hatra gelebilir. Elbette ki dierleri ve bilhassa namaz
iinde de yle:

"Beni -nasl namaz klyorum- gryorsanz siz
de yle kln" buyurmutur. Ancak, namaz uzun yllar gnde be kere etrafndakilere gsterebilmi ve
retebilmitir, hatalar grp mdhale ve tashih etme imkn bulabilmitir. Halbuki hacc yle
deildir. mrnde bir kere yapabilmi ve sadedinde olduumuz hadiste de belirttii gibi, bir baka
sefer hacc yapmaya imkn bulamayaca endiesindedir ve nitekim yle olmu, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), ikinci bir hacc mevsimine yetimeden br dnyaya irtihal etmitir. Demek
ki, Rabbinin vahyi ile, ilk olan bu haccnn ayn zamanda son hacc olduunu da biliyordu. Bu sebeple,
her db, en kk teferruatna kadar bizzat gstermek, eksiksiz retmek iin husus bir gayret ve
tedbir ierisine idi. Ashab'n da mstesna bir renme abasna girmesini istiyordu. "Mensikinizi
benden aln" diye skca hatrlatmas bunu ifade eder.
Hacc mensikinin, chiliyye devrinde de Araplar arasnda mevcut ve byk ounluk tarafndan icr
edilen bir ibdet olduu dnlecek olursa bu "retme" ve "renme"nin byk bir dikkat ierisinde
cereyan etmesinin ehemmiyeti daha iyi anlalr.
2- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), bu faslda kaydedilen hadisten ilk ikisine gre talar
yaya olarak atmtr, ncsne gre de bineinin zerinde atmtr. limler arada bir teruz
grmezler. nc rivayet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yevm-i nahrde yni talamann ilk
gnnde deve zerinde yaptn ifade etmektedir. Demek ki, o gn tan atl eklini herkesin
grmesi iin Reslullah (aleyhissaltu vesselm) deve zerinde talama yapmtr, dier gnlerde yaya
gelmitir. u halde Reslullah (aleyhissaltu vesselm) talamalar bzan binekli bzan bineksiz ve
yaya olarak yapm, Ashb- Kiram da onu ne halde grd ise yle rivayet etmitir.
3- Ashab'n tatbikatyla ilgili rivayetlere gelince, 1451 numaral rivayette, insanlar tbiriyle Ashab
kastedilmektedir, talamalara yayan gidipgeldikleri belirtilir. Rivayette istisna edilen Hz. Muviye'nin
imanlk gibi bir mzeretle hayvana bindiini rihler kaydeder. Keza bnu Eb eybe'nin bir
rivayetinde, "Cbir bnu Abdillah (radyallahu anh) bir zaruret olmadan talamalara hep yaya gider
gelirdi" denmektedir.
4- Muhtelif rivayetleri toptan gznne alarak nih hkm belirleyen fukahnn deerlendirmesine
gelince, bunu Mslim rihi mam Nevev yle aklar:
[H mam Mlik ve fi'nin ve dier bazlarnn mezhebine gre, Mina'ya binek zerinde gelenlerin
cemret'l-Akabe'ye, yevm-i nahirde binek zerinde ta atmalar mstehabdr. Ama byle birisi yaya
olarak atsa da cizdir.
* Mina'ya yaya olarak gelen de yaya olarak talama yapar.
Bu iki hkm de yevm-i nahr iindir.
* Eyyam- terik'in ilk iki gnne gelince, bu iki gnde btn talar yaya olarak atmak snnettir.
nc gnde ise binek zerinde atlr ve (Mina'y terketmek zere) yola klr.
Bu sylenenler fi, Mlik ve dier bir ksm fukahnn mezhebidir.
* Ahmed bnu Hanbel ve shk bnu Rhuye: "Yevm-i nahrde yaya olarak talamak mstehabdr"
demilerdir.
* bnu'l-Mnzir: "bnu mer, bnu'z-Zbeyr ve Slim yaya olarak talama yaparlard" der ve ilve
eder:
Ulem, yaya veya binek stnde, hangi hal zere olursa olsun yaplan talamann ciz olduunda icma
eder."]
Gnmzde esas alnacak olan, Nevev'nin bnu'l-Mzir'den naklen kaydetmi bulunduu bu icmadr.
Artk hayvan veya baka eit binme vastas zerinde talama yapmak mmkn deildir. Cemert
denilen eytan talama mevzileri, izdiham sebebiyle hacc mensikinin en zahmetli ve -tbir cizse- en
tehlikeli yerleridir.
Yeri gelmiken kaydetmek isteriz: 1430-1436 numaralarda ve bhusus 1433 numaral hadiste
grdmz zere, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) talamalar, kadn, ocuk, yal gibi
"zayflarn"; oban gibi "mazeretliler"in emniyet ve gnl huzuru iinde yapabilmeleri iin husus
tedbirler alm, istisn ruhsatlar vaz'etmitir. Her yl birok kazalarn vuku bulduu, lmlerin hasl
olduu bu izdihaml noktalarda gnmzn artlarna uygun yeni tedbirlere ihtiya vardr. Szgelimi,
talama mahallerine gidi, hacc tekilatlarna tannacak belli bir programa gre yaplarak disiplin altna
alnabilir, bu mevzilere giri ve k istikmetleri tesbit edilip buna riyetin tahakkuku iin tedbirler
alnabilir vs. 913
DRDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
]:

1
:#

.[
. .
1. (1453)- Hz. Cbir anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) efendimiz buyurdular ki:
"(Taharet maksadyla) ta kullanmak tektir. eytana atlan ta tektir. Saf ile Merve arasnda sa'y
tektir, tavaf da tektir. yle ise sizden biri (tahret iin) ta kullanacaksa bunu da tek klsn." [Mslim,
Hacc 315, (1300).]914
AIKLAMA:
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), belki de yapacamz ilerde her an dikkatli olmak, rastgelelikten
kanmak, sayma, hesaplama alkanln kazandrmak iin olacak, sayya ve bilhassa saynn "tek"le
tamamlanmasna ehemmiyet vermitir:
"Allah tektir, teki sever" umum
prensiptir. yleyse, yine Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ifadesiyle:
" Ey Kur'n dostlar, her eyde teke riyet edin!"
...
Sadedinde olduumuz rivayet, bu "tek" prensibini hkim klmamz gerekli baz fiillerimizi bizzat
saymaktadr:
1- Krda, dada, msait yerlerde byk abdest bozduktan sonra tala istinca yapnca kullanacamz
talarn saysn tek tutmak. Bu mevzuya 3574-3576 numaral hadislerde genie temas edeceiz.
Ancak imdiden u kadarn syleyelim ki, bugnn hayat artlarnda kanalizasyon sistemine
balanm modern meskenlerde ta kullanmann mahzurlar var. Bunun yerini hfzsshha ktlar
alm durumda. Tala ilgili prensiplerin kt artlarna adaptesi uygundur.
Yaptmz ilerde "tek"e riyet, o ileri yaparken snnetin, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n,
Allah'n sevgisinin hatrlanlmasna vesiledir, din bir telkindir, riyetinde pek ok maslahatlar
mevcuttur.
915

2
] :
. .[

2. (1454)- bnu Abbs (radyallahu anhm)'n (anlattna gre) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
yle demitir: "Atlan talardan kabul edilenler kaldrlmasayd, Sebr dandan daha byk bir yn

915
913
914
ortaya kard." [Rezn'in ilvesidir. Hadis Mnzir'nin et-Tergib ve't-Terhib'inde kaydedilmitir (2,
131).]916
AIKLAMA:
Bu hadis, Ebu Sadi'l-Hudr tarafndan rivayet edilmitir. Asl yle: "(Bir gn): "Ey Allah'n Resl,
her yl atlan bu talar(a ne oluyor?) bize eksiliyor gibi geliyor!" dedik. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n cevab u oldu:
"Onlardan kabul edilenler (Allah tarafndan) kaldrlr. Eer yle olmasayd, bunlar dalar gibi
ylm grrz."
Mnzir'nin verdii bilgiye gre, hadisi Tabern ve Hkim de tahric etmilerdir. 917
SEKZNC BB
HALK VE TAKSR HAKKINDA
Halk (tra), umre veya hacc iin ihrama girenlerin ihramdan karken salarn dipten kestirmelerine
denir. Taksr de, makas veya benzeri bir letle salarn utan kesilerek ksaltlmasdr.
Halk ve taksr, Hanefler'e gre vacib, filer'e gre rkndr. hramllarn Harem blgesi dahilinde
tra olmas gerekir. Aksi takdirde (kurban) cezas gerekir.
hramdan karak, ihram yasaklarndan kurtulmann artlarndan biri tra olmaktr. Tra olmadka
ihramdan klm saylmaz. Kadnlar salarnn ularndan bir miktar keserek ksaltrlar, dipten
kesmeleri mekruhtur. Erkeklerin salarnn u ksmndan parmak ucu kadar uzunlukta, abdest iin
meshi farz olan miktarca kesmeleri yeterlidir. Dipten keserek tra olmalar ise efdaldir. Tra veya
taksr haccda cemretu'l-Akabe'ye ta attktan ve (temettu ve kran hacc yapanlar iin) kurban kestikten
sonra yaplr, daha nce olursa dem gerekir. Umrede sa'y biter bitmez tra olur.918
#
]
1
: .[

.
1. (1455)- Hz. Enes (radyallahu anh): "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) cemretu'l-Akabe'ye geldi,
talarn att, sonra Mina'daki menziline (konaklad yere) geldi ve kurbann kesti. Sonra berbere:
"Al!" dedi ve sa yann iaret etti. Sonra sol tarafn iaret etti, sonra (kesilen salar) halka vermeye
balad."
Bir rivayette yle denir: "Sa yandan kesileni sandakilere, sol yandan kesileni de mm Sleym'e
verdi." [Buhr, Vud 33; Mslim, Hacc 323, (1305); Tirmiz, Hacc 73, (912); Ebu Dvud, Mensik
79, (1981).]919
.[
: ]: 2
.
2. (1456)- Bir rivayette yle denmitir: "Sol taraftan kesilenleri Ebu Talha'ya verdi ve ona: "Bunu
halka dat" diye emretti."920
AIKLAMA:

919
920
916
917
918
1- Bu hadis muhtelif vecihlerle rivayet edilmitir. Hadisin Mslim' de de kaydedilen bir vechine gre,
sa ve solunu tra ettiren Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ebu Talha'y arp, kesilenleri ona
vererek, halka datmasn emreder.
2- Ulemnn hadisten kard hkmlerden bazlar unlardr:
1) Hadis traa sa taraftan balamann snnet olduunu gstermektedir. Ebu Hanife berberin sa esas
alnmal, ban solundan balanmal demitir.
2) Byklerin sayla teberrk edilebilir.
3) Sa temizdir.
4) Bakasnn san alp tamak cizdir.921
] :

#
.[
3
.
: : .
3. (1457)- Hz. Ali (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kadnn san
tra etmesini yasaklad." [Tirmiz, Hacc 75, (914).]
Rezn'in ilvesinde: "...Haccda da, umrede de" ziyadesi vardr. Bu ziyadeden sonra (Rezn ilaveten
unu) der: "Onlara sadece teksr (ksaltma) gereklidir."922
] :

:#
4
: .
: .
. .[
:
4. (1458)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Ey
Allahm, tra olanlara rahmet et" diye dua etmiti. Yanndakiler:
"Ksaltanlara da ey Allahn Resl!" dediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) efendimiz:
"Ey Allahm tra olanlara rahmet et!" diye duasn tekrar etti. Yanndakiler tekrar:
"Ksaltanlara da Ey Allah'n Resl!" dediler, bu sefer:
"Ksaltanlara da!" buyurdu." [Buhr, Hacc 127; Mslim, Hacc 316, (1301); Muvatta, Hacc 184, (1,
395); Tirmiz, Hacc 74, (913); Ebu Dvud, Mensik 79, (1979).]923
. : #
]
5

: .
. : .

.
. [ : . :
5. (1459)- Sahiheyn'in Ebu Hreyre (radyallahu anh)'den kaydettii bir rivayet yledir: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm): "Ey Allahm, tra olanlara mafiret et!" demiti, yanndakiler: "Ey Allah'n
Resl! Ksaltanlar iin de (dua ediver!)" dediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yine: "Ey
Allahm, tra olanlara mafiret et!" buyurdu. Yanndakiler: "Ey Allah'n Resl! Ksaltanlar iin de
(dua ediver!)" dediler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Ey Allahm, tra olanlara mafiret et!"
dedi.Yanndakiler:
"Ey Allah'n Resl! Ksaltanlara da (dua ediver)" dediler. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) (bu nc talebte): "Ksaltanlara da!" dedi." [Buhr, Hacc 127; Mslim,
320, (1302).] 924

] :

6

#
. [

923
924
921
922
6. (1460)- Mslim'de mm'l Husayn (radyallahu anh)'n bir rivayeti yledir: "Veda haccnda
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, tra olanlara kere, ksaltanlara bir kere dua ettiini
iittim."925
AIKLAMA:
1- Cumhur, tra olmay (halk) haccn mensikinden yni ibadet saymtr."nk, derler, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) tra olana dua etti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n duas, bu amelde
sevab bulunduuna delildir. Sevab da onun mbah bir amel deil, ibadet olduunun delilidir. Zra
mbah eylerde deil, ibdet olan eylerde sevab vardr." Keza "halk"n "taksir"e tafdil edilmesi de
bunun ibdet olduuna delildir. nk mbah olan eylerde birbirine stnlk aranmaz.
2- Hadisin baz vecihlerinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm), tra olanlara sefer duadan sonra
drdnc seferde "ksaltanlara da" demi, tra olanlar brlerine stn tutmutur.
3- Bu hadiste mevzubahis olan vak'a Hudeybiye'de mi cereyan etti, Veda haccnda m vrid oldu?
mnkaa edilmitir. Bata Nevev, biroklar "iki ayr vak'adr" demitir. Hdisenin Hudeybiye'de
geme ihtimali de kuvvetlidir. nk orada Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n emrine ramen
Ashab'da -fiilen umre yapamadklar iin- ihramdan kma emrine uymada isteksizlik vard. Hatta
Reslullah (aleyhissaltu vesselm),mm Seleme'nin:
"Ey Allah'n Resl, sen nce ihramdan k, onlar sana uyacaklardr!" eklindeki tavsiyesine uyarak,
kendisi nce ihramdan km, sonra da dier Ashab onu tkib ederek tra olup ihramdan km idi.
te bu isteksizliin hkim olduu bir atmosferde taksir deil de tra olanlar Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'ta daha ziyde memnuniyet hasl etmi, bu durum onlarn daha iten gelen duygularla, rza
ile emre uyduklarnn delili saylmt. bnu Mce ve baka kaynaklarda bnu Abbs (radyallahu
anhm)'dan gelen bir rivayet bu hususa sarhat kazandrr:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a brleri sordu: "Ey Allah'n Resl, tra olanlarn fark ne ki,
onlar rahmet temenni ederek te'yid ettiniz?" Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "nk onlar
(verilen emre uymada) ekke ve tereddde dmediler" cevabn verdi.
Hdisenin Veda haccnda cereyan etme ihtimalini gznne alan Hattb, Melim'de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n tra olanlara sefer rahmet duasndan sonra, "ksaltanlara" drdnc
seferde yer vermesinin sebebini yle izah eder: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la hacc
yapanlarn byk ounluu, beraberinde kurbanlk getirmemilerdi. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) bunlara hacca olan niyetlerini umreye evirmelerini ve ihramdan kmalarn ve tra
olmalarn emrettii zaman, bu onlara ar ve zor geldi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n srar
zerine, itaatten baka kar yol olmadn anladlar, ancak kendilerine byle bir emri taksirle
(ksaltma) yerine getirmek daha hafif olduu iin, ounluk ksaltt, az bir miktar tra oldu. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) da, emre uymay daha gzel ifade eden "tra" brne stn tutarak, onlara
rahmet duasnda bulundu."
Ancak, umre ile hacc birbirine yakn olma durumunda, umrenin ihramndan karken taksir, haccn
ihramndan karken de tra olmann daha muvafk olaca hususunda Cumhur'un ittifakna
dayanlarak bu izaha itiraz edilmitir. Zra mezkr durum byle idi: Umre ile haccn arasnda drt
gnlk bir tahalll zaman vard.
limlerden bazsnn -daha mkul bulunan- bir izahna gre, "Arablarn o zaman deti, sa fazlaca
uzatmakt ve onlar uzun sala sslenmeyi seviyorlard. Bu sebeple ndir kimseler salarn dipten
kestirirdi. ou kere sa hret ve zinet vesilesi telkki ederlerdi. Buna binaen tra olmayp,
ksaltmakla yetindiler."
Hadiste bulunan baz fevaid ve ahkm:
1- Taksr, tran yerini tutar. Bu hususta ulem icma etmitir. Mlik ve Hanbellere gre, trala taksr
tercih ii olmakla birlikte bir yerde ayrdedilir. O da, ihramlnn sann ok ksa olma durumuna
baldr. Elbette bu durumda taksr deil, tra mevzubahis olur. fi ve Ebu Hanife'ye gre ihraml
nezretmise veya taksiri mmkn olmayacak derecede sa hafifse "taksr" veya "tra" ayrm yaplr.
Hi sa yoksa ustura veya tra makinasnn ban stnden geirilmesi kifayet eder.
925
2- Bu hadis tran taksrden efdal olduuna delildir. nk trata daha stn bir ibdet, daha kavi bir
itaat, niyetteki dorulua daha ziyade bir dellet vardr. Zira, taksir yapann nefsinde sala sslenmeye
kar bir ilgi devam ediyor demektir, tra olan bu duyguyu Allah rzas iin terketmi demektir.
Bundan hareket eden sleh, tevbe srasnda salarn tra ettirmilerdir.
3) Hadiste geen muhallikn tbirinden ban tamamnn tra edilmesinin meruiyeti anlalmtr.
nk Arapa ynyle kelimenin sigas bu mnaya iret eder. Hatta, bundan hareketle mam Ahmed
ve Mlik, ban tamamnn tra edilmesinin vacib olacana hkmetmitir. Kfler ve filer tamamn
tran mstehab olduunu sylemekle birlikte bir ksmnn tra edilmesinin yeterli olacana
hkmederler. Hanefler'e gre drtte birin tra yeterlidir, sadece Eb Yusuf "yars" demitir. mam
fi merhum ise: "En az sa telinin kesilmesi yeterlidir" demitir. Baz filerin, "Tek bir kln
kesilmesi de yeterlidir" dedii de rivayet edilmitir.
Taksr de halk gibidir, bataki san tamamnn ksaltlmas efdaldir. Kesilen miktarn parmak ucu
boyundan aa dmemesi mstehabtr, daha ksa ile yetinse de, taksr yerine gelmi olur.
4) Hadis, eriatn bir emrini yerine getiren kimseye dua etmenin meruiyetine de delildir.
5) ki iten rcih olan yapan kimseye duann tekrarla yaplmas mstehabdr.
6) ki tarzda da yaplmas ciz olan bir iin rcihi varken merchunu yapan iin de dua talebinin ve
dua etmenin cevz. 926
DOKUZUNCU BAB
BRNC FASIL:
HRAMDAN IKMA (TAHALLL)
Tahalll, ihramdan kmay yasaklardan kurtulmay ifade eder. hram, haccn mhim bir vecibesidir.
Mkatta hacc veya umreye niyetle balar. Aslnda ihram haram klma demektir, bir ksm hellleri
yasak klarak devam eder. yle ise tahalll de hell kelimesinden gelir ve ihramn getirdii yasaklarn
kalkmas mnasna gelir.
* Umre iin ihram giymi olan Saf ile Merve arasnda sa'yi tamamlad m, tra olur ve ihramdan
kar.
* Hacc iin ihrama giren, temettu ve kran haccna niyet etmise, Mina'ya gelip, yevm-i nahirde
cemretu'l-Akabe'ye ta atp, kurbann kestikten sonr tra olur ve ihramdan kar. Bu sylenen sraya
uymak Haneflerde vcibtir, uymayana dem (kurban) gerekir.
* Tra safhasna gelen ihraml kendi kendine tra olabilir veya bakasn tra edebilir.
* Tra olan bir hacya cima dnda btn ihram yasaklar hell olur. fza tavafn yapnca o da hell
olur. Umre ihramndan kmak zere tra olana her ey hell olur.927
] :

#
1

:

:

: .

. :
. .[
#
1. (1461)- Abdullah bnu Amr bni'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Veda haccnda Mina'da, halkn meselelerini kendisine sormas iin durmutu. Bir adam
gelip:
"(Ben kurbann tratan nce olacan) bilemedim ve kurbandan nce tra oldum?" dedi. Reslullah
926
927

"(imdi de kurbann) kes, burada bir beis yok" cevabn verdi. Bir bakas daha gelip:
"(Ta kurbandan nce atmak gerektiini) bilemedim ve talamay yapmadan kurban kestim" dedi.
Buna da:
"imdi tan at, bunda bir mahzur yok!" diye cevap verdi. O gn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a
"unu nce, yaptk"; "Bunu sonra yaptk" eklinde takdim te'hirle ilgili her ne soruldu ise hepsine:
"Yap bunda bir mahzur yoktur!" diye cevap verdi." [Buhr, Hacc 131, lm 23, 46, Eymn 15;
Mslim, Hacc 327, (1306); Muvatta, Hacc 242, (1, 421); Tirmiz, Hacc 76, (916); Ebu Dvud,
Mensik 80, (2014); bnu Mce, Mensik 74, (3051).]928
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Mina'da durduu yer ve zamanla ilgili olarak ihtilflar
farkldr. Bazlar leden sonra olduunu ifade eder ki, bu durumda, haccn geri kalan mensikinin
haclara aklanmas iin imamn okumas ter edilen mutad hutbe olma ihtimali ortaya kmaktadr.
Ancak cemreler arasnda durduu, konutuu da baz rivayetlerde belirtilmitir. Bu durumda,
rivayetlerin hem hutbeden, hem de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, problemi olanlarn
sorularna cevap maksadyla yapm olduu konumalardan bahsetmi olma ihtimalleri mevcuttur.
Soru sahiplerinin ismi ak deildir. Bunun sebebi, soru sahiplerinin bedevler olmasndan ileri
geliyor, zra bir rivayette

" Bedevler sorular soruyordu" aklamas
gelmitir.
Rivyetler pek ok meselenin sorulduuna iret ederler. Rvilerin zikrettikleri meseleleri yle hlsa
etmek mmkn:
1- Kurbann kesilmesinden nce tra,
2- Talarn atlmasndan nce tra,
3- Talarn atlmasndan nce kurbann kesilmesi,
4- Ta atlmazdan nce ifza tavaf,
5- Tradan nce, talama ve ifza tavaf,
6- Kurbandan nce ifza ziyareti,
7- Tavaftan nce sa'y.
Fazla teferruata girmeden neticeye gelmek gerekirse: "Ulem, Mina' da yevm-i nahirde drt vazife
bulunduunu, bunlarn u srayla yaplmasnn matlub olduunu sylemekte icma eder:
1- Akabe cemresine ta atmak,
2- Kurban kesmek,
3- Tra (veya taksr) olmak,
4- fza tavaf,
Bunlar arasnda yaplacak takdim ve te'hirin de ciz olacanda, yani hacc ifsad etmeyeceinde ulem
ittifak ederse de, terettp edecek hkm hususunda ihtilf ederler.
* bnu Abbs (radyallahu anhm): "Bu sra bozulursa dem gerekir" der. Hanefler, Sad bnu
Cbeyr, Katde, Hasan Basr, Neh de byle hkmeder.
* fi ve selefin cumhru ve ashbu'lhadis: "Caizdir, dem gerekmez" der. Sadedinde olduumuz
rivyetler de bu hkme uygundur.929

] :
#

2

:

.[

:

. .
.
2. (1462)- sme bnu erk (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la
birlikte ben de hacca ktm. Halk kendisine mrcaat ediyordu. Gelenlerden bazs:
928
929

"Ey Allah'n Resl, tavaftan nce sa'y yaptm, baz eyleri vaktinden sonraya braktm veya
vaktinden nce aldm (ne buyurursunuz, hkm nedir?)" eklinde soruyordu. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) da:
"Bunda bir gnah yok. Ancak bir kimse bir Mslmann rzn makaslarsa (gybetini ederse) o
zlimdir. te gnah ileyen ve kendini helke atan odur." buyurdu. [Ebu Dvud, Mensik 88,
(2015).]930
AIKLAMA:
1- Hadiste geen harec'den maksat gnah denmitir. Makaslama diye tercme ettiimiz tbirden
maksad da gybettir. "Hacc mensikinde takdimte'hir yapan gnahkr olmaz, ama gybet eden
gnahkr olur" denmek istenmitir.
2- Mina'da kalnd mddete yaplacak drt vazifenin icrasnda tertibe riyet edilmesi esas olmakla
birlikte takdimte'hir gibi durumlarla tertibin bozulma hallerinde terettp edecek hkmle ilgili olarak
nceki hadiste aklama yaptk, burada bir kere daha yle zetlemek mmkn:
* fi ve muhaddisler grubu hadisin zhirini esas alarak takdimte'hirde bir ey gerekmez der.
* Ebu Hanife ve bazlar: "Takdimte'hir dem gerektirir" der.
* Bazlar "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), "harec yok" demekle, "takdimte'hirde gnah yok"
demek istemitir, bu fidye denmesinin gereini kaldrmaz" demitir.
* Bazlar: "Taktim-te'hiri sehven yapana birey gerekmez" demitir.931

]: 3

. .[

3. (1463)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm), ifza tavafn yapm, fakat cehletle
henz tra olmam, ksaltma da yaptrmam bir adama rastlad. Adama, dnp tra olmasn veya
san ksaltmasn, sonra da Beytullah'a yeniden ifza tavafnda bulunmasn emretti." [Muvatta, Hacc
189, (1, 397).] 932
KNC FASIL
HRAMDAN IKMA VAKT

:

:]
1

.[

.
1. (1464)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "(Babam) Hz. mer (radyallahu anh) buyurdu
ki:
"Kim cemretu'l-Akabe'ye tan atar, sonra tra olur veya ksaltr ve de -yannda olduu takdirdekurbann keserse, kendisine ihraml iken haram olanlardan -kadna temas ve koku hri- hepsi hell
olur. Bunlarn haraml Beytullah'a yapaca ifza tavafna kadar devam eder. fza yapnca onlar da
hell olur." [Muvatta, Hacc 221, (1, 410).]933
AIKLAMA:

932
933
930
931
1- Hz. mer (radyallahu anh), Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in snnetine uyarak, bu
konumay Arafat'ta yapar. Hz. mer, Mina'da talama, kurban ve tratan sonra ihram yasaklarndan
ikisi hari, dierlerinin kalkacan hatrlatr. Trala hsl olan bu duruma ilk tahalll denir. fza
tavafndan sonra kadna temas ve koku srnme yasann da kalkmasna ikinci tahalll denir.
Bylece ihramdan tamamen klm olur.
2- lk tahalllden itibaren hell olan veya haraml devam eden eyler hususunda selef ihtilaf etmitir:
* bnu mer'e gre -yukarda belirtildii zere- ilk tehalllden sonra koku ve cimnn haraml
devam eder.
* mam Mlik: "Sayd (av) yasak" der.
* bnu Abdilberr
" hramda iken av hayvan ldrmeyin" yetine
dayanarak: "Kendisine kadn haram olan kimsenin ihram devam eder" der.
* At ve bir grup lim: "lk tahalll ile kadn ve av dndaki haramlar kalkar" demitir.
* fi, Hanef ve bir grup lim: "lk tahalll ile sadece kadna temas hri gerisi hell olur"
demitir.934

] : .
2

: : .

. .[
2. (1465)- bnu Abbs (radyallahu anhm) demitir ki: "Bir kimse cemret'l-Akabe'ye tan att m
kendisine -kadn dnda- haram olan her ey hell olur."
Onun bu sz zerine:
"Ya koku? (o da m hell olur?)" diye soruldu. Dedi ki:
"Gerekten ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' misk srnrken grdm. Yoksa o koku deil
miydi?" [Nes, Hacc,231, (5, 277); bnu Mce, Mensik 70, (3041).]935
AIKLAMA:
Grld zere bnu Abbs (radyallahu anhm) ilk tahalllden sonra sdece kadna temasn
haramln ifza tavafna kadar devam ettirip geri kalanlarn hell olduunu belirtmektedir.
Koku ile alkal soru zerine "...Misk koku deil mi?" demesi istifham- inkr'dir. O hususta hi
phe olmadn sylemek iin byle bir slba yer vermitir.936

] :
#

3
.

:
:
: .
#

: .

. .[
3. (1466)- mm Seleme (radyallahu anh) anlatyor: "(Veda haccnda) yevm-i nahrn gecesinde
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n beraber olma nbeti bende idi. O akam, Vehb bnu Zem'a ve
beraberinde Ebu meyye ailesinden bir adam olduu halde, kamislerini giymi olarak yanmza
geldiler.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Vehb (radyallahu anh)'e:
"Sen ifza tavafn yaptn m Ey Ebu Abdillah?" diye sordu. Vehb:
936
934
935
"Hayr! Vallahi ey Allah'n Resl, yapmadm!" deyince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm):

"yleyse u kamisi kar!" dedi. Vehb, onu bandan kard. Arkada da kamisini bandan kard.
Sonra Vehb sordu:
"Niin (karyoruz) Ey Allah'n Resl?"
"nk bugn, cemreye ta attnz takdirde ihramdan kmanza, yni size haram edilen her eyin kadn hari- hell olmasna ruhsat tannd. Eer siz, Beytullah' tavaf etmeden akama girerseniz,
cemret'l-Akabe'ye ta atmazdan nceki gibi haram olursunuz, bu hal Beytullah' tavaf edinceye kadar
devam eder" diye cevap verdi." [Ebu Dvud, Mensik 83, (1999).]937
AIKLAMA:
Grld zere, bu rivayete gre, Mina'da ilk tahalll ile tannan ruhsatlar (kadna temas hari dier
ihram yasaklarnn kalkma ruhsat), yevm-i nahrde, gne batmazdan nce Beytullah'a ifza tavafn
yapma artna balanm olmaktadr. Bu art yerine getirilmedii takdirde, yevm-i nahrin akamndan
itibaren ihram yasaklar geri gelmektedir. Sadedinde olduumuz rivayet, kamis denen dikili gmlein
karlp, dikisiz ihram elbisesinin giyilmesinin emredildiini gstermektedir. Bir baka ifadeyle, bu
hadis esas alnd takdirde, bayramn birinci gn Mina'da byk eytan talama, kurban kesme ve
tra olmadan sonra balayan ilk tahalll (yani kadna temas dndaki haramlarn kalkmas), ayn gn
iinde, gne batmazdan nce ifza tavaf yaplmad takdirde akamn girmesi ile sona ermektedir.
Bu durumda, dikili elbise giyme yasa dahil btn haramlar geri gelmekte ve ifza tavafna kadar
devam etmektedir.
Ancak, bu hadisle fukaha amel etmemi, buradaki emri, tavafn, yevm-i nahirden baka gne te'hir
edilmemesi iin taliz ve tedid'e hamletmitir. Ulemnn hkmne gre, ifza tavaf (ziyaret tavaf da
denir) bayram gnlerinden birinde (10, 11, 12 Zilhicce) yaplabilir. Ancak efdal ve snnete uygun
olan bayramn birinci gnnde (yevm-i nahr: 10 Zilhicce) yaplmasdr. Bayram gnlerinin dna
kt takdirde dem gerekir.938

] :

4

:

:

#
.

: .

. .[
:

.
4. (1467)- bnu Abbs (radyallahu anhm) yle demitir: "Beytullah' hacc maksadyla olsun, baka
maksadla olsun, her kim tavaf ederse tahalll etmi (ihram yasaklarndan km) olur."
(bnu Abbs'n bu szn nakleden) At'ya:
"Bunu neye dayanarak sylyor?" diye soruldu. u cevab verdi:
"Cenab- Hakk'n u szne dayanarak:
" Sonra varacaklar yer Beyt-i

Atik'a mntehdir" (Hacc 33). Kendisine u cevap verildi:
"Ama bu, Arafat'ta vakfeye durulduktan sonra olacaktr."
At bu cevap zerine aklad:
"bnu Abbs (radyallahu anhm) bunun Arafat vakfesinden nce ve sonra olacan sylerdi. Bu
hkm, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Veda hacc srasnda Ashb'a verdii ihramdan
kma emrinden istinbat ediyordu." [Buhr, Megz 77; Mslim, Hacc 206-208, (1244, 1245).939
AIKLAMA:

939
937
938
Bu rivayet, bir yetten ve Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bir snnetinden, bnu Abbs
(radyallahu anhm)'tan fukahya muhlif bir istinbatn tevsik etmektedir. Hatt rivyetin Mslim'de
gelen bir vechinde u aklayc ziyde var:
"Ben Hceym kabilesinden bir adam bnu Abbs'a:
"Halkn kalbine ileyen veya halk frkalara blen u fetva nedir? Beytullah' tavaf eden ihram
yasaklarndan karm?" diye sordu..."
Bu ziyade ibrenin de gsterdii zere, bnu Abbs (radyallahu anhm) mmetin tatbikatna muhalif
bir istinbat, bir fetvada bulunmu, bu da halk arasnda bir ksm mnkaalara sebep olmutur.
Meselenin tavzihi kendisinden sorulduu gibi onun yaknlarndan da sorulmutur. Sadedinde
olduumuz rivyette, aklamay At yapmaktadr.
Meseleyi yle zetleyebiliriz: rihlerin aklad zere, bnu Abbs (radyallahu anhm), Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Veda hacc srasnda -daha nce akland zere- beraberinde
kurbanl olmayanlara, umreden sonra ihramdan kmalarn emretmi olma rneinden hareketle,
"Kbe'yi tavaftan sonra ihramdan kmak gereine" hkmetmitir. Halbuki ulem byk ounluu ile
-yine rivyetlere msteniden- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n o davrannn sonradan
neshedildiini kabul eder ve ihramdan ancak Arafat vakfesinden sonra Mina, talama, kurban ve tra
mensikinin ifsndan sonra kabileceine hkmeder. bnu Abs'n grne az sayda selef itirak
etmitir. shk bnu Rhuye bu azlardan biridir. stelik btn ulem, hacc- ifrada niyet eden
kimsenin Beytullah' tavaf etmekle ihramdan kmas gerekmeyecei hususunda hibir ihtilfa
dmez.
Nevev, kaydettiimiz mhiyette ulemnn ittifak ettii durumu belirttikten sonra der ki:
"bnu Abbs (radyallahu anhm)'n yetle ihticcna gelince, yette onun kard hkme hibir
delil yok. Zra "Sonra varacaklar yer Beyt'l-Atk'e mntehdir" mealindeki yetin mnas, "Kurban
ancak Harem-i erif'de kesilir" demektir. Kesinlikle yette, ihramdan kma emri diye bir ey yoktur.
yetin murad ihramdan kma olsayd Harem-i erif'e, kurbanln sadece geliiyle, daha tavaf da
yapmadan ihramdan kmak gerekirdi. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, Veda haccnda
Ashab'a ihramdan kmalarn emretmi olmasndan hccet karmasna gelince, bunda da bnu Abbs
(radyallahu anhm)'n hkmne delil bulmak mmkn deildir, zra Neb (aleyhissaltu vesselm)
onlara sadece o yl iin hacc umreye evirmelerini emretti. Bu, hacc yapmak zere ihram giymi
kimsenin (haccn tamamlamadan) ihramdan kmasna delil olamaz."
Kad yaz'n kaydna gre bz limler bnu Abbs'n bu szn te'vil ederek: "Bu sz, haccn
(rknlerinden birini kararak o yl haccn) yerine getiremeyenlerle ilgilidir. Byleleri tavaf ve sa'yi
yerine getirince ihramdan kar" demilerdir. Ancak bu te'vil ihtimalden uzak bir yorumdur, nk
bnu Abbs -bu meseleyle ilgili rivayetlerin- sadedinde olduumuz vechinde "Beytullah" hacc
maksadyla olsun, baka maksadla olsun, her kim tavaf ederse ihramdan kar" demektedir.940

#

.
5
] :

:

.[
:
.
5. (1468)- Hz. Hafsa (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) zevcelerine,
Veda hacc senesinde ihramdan kmalarn emretti. Ben:
"Siz niye ihramdan kmyorsunuz?" diye sordum.
"Ben bam telbid ettim, kurbanlm hazrladm, kurbanlm kesmeden ihramdan kamam" diye
cevap verdi." [Buhr, Hacc 34, 107, 126, Megz 77, Libs 89; Mslim,Hacc 186, (1229); Muvatta,
Hacc 180 (1, 394); Ebu Dvud, Mensik 24, (1806); Nes, Hacc 40, (5, 136) 67, (5, 172); bnu Mce,
Mensik 72, (3046).]941
AIKLAMA:
940
941

1- Telbid burada salarn dalmasn nlemek iin husus maddelerle yaptrmaktr. Hacc srasnda
uzun mddet ihramda kalacaklarn salarn bir eyle yaptrarak telbid yapmalar det idi.
2- Bu hadis, bir nceki hadiste bnu Abbs (radyallahu anhm)'n tavaftan sonra ihramdan klr
hkmn cerheden rivayetlerden biridir.942

#
6
]:
. .[
#

6. (1469)- bnu Abbas (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (Veda
haccnda) umre iin ihrama girdi. Ashab ise (radyallahu anhm ecmain) hacc iin ihrama girdi.
(Mekke'ye varnca) ne Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ne de beraberinde kurbanlklar olanlar
ihramdan kmadlar. Geri kalanlar ihramdan ktlar." [Mslim, Hacc 196, (1239).]
Not: Bu bahis 1278-1325 arasnda ilenmitir. 1288 ve 1292'de aklanmtr.943
] : 7
.
.[

.
.

7. (1470- Nafi (rahimehullah) anlatyor
"bnu mer (radyallahu anhm) dedi ki: "hraml kadn, ihramdan knca, sa rglerinin ucundan
bir miktar kesmedike taranmaz. yet kurbanl varsa, kurban kesilinceye kadar sandan hibir ey
kesemez." [Muvatta, Hacc 163, (1, 387).]944
AIKLAMA:
hramlnn vcudundan kl koparmas ihram yasaklarndan biridir. Taranmak ise kl koparmaya sebep
olacak bir davrantr.
Kurban kesilmezden nce tra olunmama emri, bizzat Kur'n- Kerim'de tesbit edilen hacc
mensikinden biridir: "Kurban yerine (Mina'ya) varncaya kadar balarnz tra etmeyin" (Bakara
196). (1461 numarada bu mevzu akland.)945
ONUNCU BB
KURBANLAR (HEDY VE EDAH)
Bu babta on iki fasl vardr

BRNC FASIL
KURBANLARIN VACB OLUU VE SEBEPLER
KNC FASIL
KEMYET VE MKTARI
NC FASIL
KURBAN OLABLECEK HAYVANLAR
DRDNC FASIL
KURBAN OLMAYACAK HAYVANLAR
944
945
942
943
BENC FASIL
KURBANLIKLARIN ARETLENMES
ALTINCI FASIL
KESME ZAMAN VE YER
YEDNC FASIL
KESMENN DBI
SEKZNC FASIL
KURBANLARDAN YEME BAHS
DOKUZUNCU FASIL
HELAK OLAN KURBAN HAKKINDA
ONUNCU FASIL
KURBANLIGA BNMEK
ON BRNC FASIL
KURBAN KESEN MUKM (MEKKEL) HRAM GYER M?
ON KNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
BRNC FASIL
KURBANINVACB OLUU VE SEBEPLER
UMUM BLGLER
Kurban, kelime olarak

kknden mastardr, yaklamak mnasna gelir. Din bir stlah
olarak Allah Tel'y rz ederek yaknln kazanmak iin kesilen hayvana kurban denir.
nantan dolay kurbanda bulunmak, hemen hemen btn dinlerde vardr. Tarih boyunca her millet,
inancna gre nazarnda kymetli olan bir eyi, uluhiyet adna kurban etmeyi messeseletirmitir.
Kur'n- Kerim, kurban messesesinin Hz. dem (aleyhisselam)'in ocuklaryla birlikte baladn
haber verir:
"Onlara dem'in iki olunun gerek olan haberini oku: Hani onlar (Allah'a) yaklatracak birer kurban
takdim etmilerdi ve ikisinden birininki kabul olunmu, brnnki kabul olunmamt..." (Maide 27).
Bylece yet, ulhiyete yaklamak maksadyla kurban sunma ibdetinin insanlkla birlikte baladn
gsterir.
yette kabul edildii belirtilen kurban Hbil'e aitti ve bir kotu. Kabul edilmeyen de Kbil'e aitti ve
ekindi.
u halde, kurban deyince bunun mutlaka bir hayvan olmas gerekmez, baka ey de kurban olabilir.
Nitekim, ne zaman balad kesin olarak bilinmese de, insann kurban edilmesi de trihin yaygn
vakalarndan biridir. Kur'n- Kerim Hz. brahim (aleyhisselam)'le ilgili olarak buna da yer verir. Hz.
brahim'e ryasnda, ilk olan olu smil'i kurban etmesi emredilir (Saffat 102). Baz rivayetlerde on
yanda olduu belirtilen ocuu kurban etme hazrl yaplr ve kesilecei srada ocua bedel
kesilmek zere ko indirilir.
Bu yet insan kurban meselesinde mnidardr. Zra insanlk tarihinde pek yaygn olan bu gelenein
lh bir mene'den kaynaklanm olabileceini ifade eder. Bunu sylemeye sevkeden husus, byk
mfessir Fahreddin Rz hazretlerinin de kaydettii zere slm ulemsnn, "meru olmayan bir eyin
peygamberlere ryasnda da olsa emredilmeyecei"ni prensip olarak kabl etmi olmalardr. Bu
prensipten hareketle, daha nce meru olan bir prensibin Hz. brahim'den sonra neshedildii
sylenebilir.
Arapa'da Kurban kelimesinden ziyde Udhiye kelimesi kullanlr, cem'i edhdir. Kurban kesilen
gne yevm'l-edh denir.
Kurbann dindeki hkm hususunda limler ihtilaf eder. Bir ksm vcib demi ise de dier bir ksm
buna kar kmtr. bnu Hazm "Sahbeden hibirisi buna vcib dememitir" der. Cumhur da
"Kurban vcib deildir" demitir. Ancak dinin teriatndan olduu da kesindir. Cumhur, "Kifaye bir
snnet-i mekkededir" der. afi hazretleri de bu grtedir.
Ebu Hanife hazretleri: "Zengin olan mukime vacibtir" diye hkmeder. mam Mlik "mukim" kayd
koymadan vcib hkmne varr. Haneflerden Ebu Yusuf, Mliklerden Eheb vcib hkmne
muhalefet ederek Cumhur'un grne katlrlar.
Ahmed bnu Hanbel: "Gc olann terketmesi mekruhtur" der ve vcbuna hkmeder.
mam Muhammed: "Terkine ruhsat olmayan snnettir" der.
Tahv: "Biz de bu grteyiz, srda vcib olduunu te'yid eden bir delil yok" der.
Kurbann vcib olduunu syleyenleri te'yid eden en kav delil Eb Hreyre (radyallahu anh)'nin

rivayet ettii u hadistir:
"Kurban kesecek gte
olup da, kesmeyen namazghmza yaklamasn."
Bu hadisteki vadin slbundaki iddet, Hanefler'i, kurbann vacib olduu hkmne sevketmitir.
Hatta Ebu Hanife (rahimehullah)'nin "farz" dedii de rivayetler arasndadr. Vacib diyenlerin
dayand baka hadisler de var.el-Hidye'de Hanef gr yle zetlenmitir: Kurban hr, mukim,
zengin her Mslman'a kurban gnnde kendi nmna ve kk ocuu namna vacibtir. Vcib
hkm, Ebu Hanife ile ashabndan mam Muhammed, Zfer, Hasan ve bir rivayete gre Ebu Yusuf'un
itihadlaryla sbt bulmutur. Ebu Yusuf'un "snnet" demi olduunu da belirttik.
Son olarak unu da belirtelim: Araplarda kurbann birok eitleri var ve her biri bir baka kelime ile
ifde edilmektedir. Mesela; -bir ksm nmzdeki hadislerde gelecei zere- fara', atre, akka,
udhiye, hedy hep ayr ayr kurban eitleridir. slm dini bir ksmn yasaklam, bir ksmn baz
kaytlarla serbest brakm ve hatt vcib klmtr. Bazlar hakkndaki hkm ihtilfldr. Dilimizde
hepsi kurban kelimesiyle kaytlanarak ifade edilir.946
Udhiye Ve Hedy: slm devrinde intikal eden kurban eitlerinden iki tanesini biraz aklamakta
gerek var. Zra, nmzdeki bahislerde gelecek hadisler bunlarla ilgili ve dolaysyla bu tbirler skca
geecek. yice bilinmedii takdirde iltibaslar olabilir.947
Udhiye: Kurban bayramnda, zengin, mukim ve hr olan Mslmanlar tarafndan kesilmesi gereken
kurbandr. Bunun kendine mahsus teferruat vardr.
Hedy: Haccda kesilen kurbandr. Kbe-i Muazzama veya Harem iin hediye edilen kurbanlk
hayvana hedy denir. Dilimizdeki hediye kelimesi de ayn kkten gelir.
Esasen haclar msafir sayldklar iin onlara udhiye kesmek vcib deildir, dilerlerse nfile olarak
keserler. Temettu veya kran hacc yapanlar, bir yl ierisindeki iki ayr ibadeti yapm olmann kr
olarak bir kurban keserler. Haccda kesilmesi vacib olan bu kr kurban hedy snfna girer. Umre
yapanlar veya hacc- ifrad yapanlar nfile olarak kurban kesmek isterlerse bu da hedy snfna grer.
Ayrca, hacc menasikinden vaciblerin terki veya vacib olan srann bozulmas gibi durumlarda hacca
giren "eksiklik"lerin telfisi iin baz ceza kurbanlar vardr. u halde bu ceza kurbanlar da hedy
snfna girer.
Hedy kurbanlarnn Harem dahilinde kesilmesi vcibtir. Udhiyeler her yerde kesilebilir.948

] :
: #

1
.[ .

. .
1. (1471)- Mihnef bnu Sleym (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'
iittim yle buyurmutu: "Ey insanlar, her aile shibine her sene bir kurbanlk, bir de atre bor
olmutur. Atre'nin ne olduunu biliyor musunuz? O, recebiye dediiniz eydir." [Tirmiz, Edhi 18,
(1518); Ebu Dvud, Dahya 1, (2788); Nes, Akka 6, (7, 167-168); bnu Mace, Mensik 2,
(3125).]949
AIKLAMA:
948
949
946
947
1- Bu hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Arafat vakfesi srasnda yapt konumalardan

biridir. Mina'da kurban kesmesi gereken haclara, bu mevzuda bilgi vermi olmaktadr.
2- Atre, Receb aynda kesilen kurbann addr.
3- Kurban kesmenin vcib olduuna hkmeden ulem bu hadisle istidll etmitir. Ancak kurbann
vcib olmadna hkmedenler "sigann vcb ifade etmede sarih olmadn" ileri srerek bu istidlli
reddederler.
4- Bu hadiste atre denen Receb aynda kesilen kurbann da gerekli olduu ifade edilmektedir. Ancak
kurbann vacib olduuna hkmeden limler atrenin vacib olmadn sylerler.
Hatta
" lk doan yavruyu kurban etmek, atre kurban kesmek slm'da
yoktur" gibi chiliye devri kurban eitlerini yasaklayan rivyetleri de nazar- dikkate alan limlerden

bazlar kerhetine de hkmetmilerdir. Buhar'nin bir rivayetinde,

ziydesiyle, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' n, bu kurbanlar putlar adna kesildii iin, yasak
koyduu anlalmaktadr.
mam fi, Allah adna olduu takdirde cahiliye devrindeki isimler altnda kurban kesilebileceine,
ciz olduuna hkmederek, sadedinde olduumuz hadis gibi cevaz ifde edenlerle, yukarda
kaydettiimiz rivayette olduu gibi yasaklayanlar te'lif eder.950

:#

]:

: .

. :

.[
2. (1472)- Abdullah bnu Amr bnu'l-s (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm):
"Kurban gnn bayram olarak kutlamakla emrolundum. Onu bu mmet iin Allah bayram klmtr"
buyurmutu. Bir adam kendisine:
"Ey Allah'n Resl! Ben ireten verilmi bir hayvandan baka bir eye sahip deilsem, onu kesebilir
miyim?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Hayr, dedi, ancak san, trnaklarn ksaltr, byklarndan alr, etek tran olursun. Bu da sana Allah
indinde bir kurban yerine geer." [Ebu Dvud, Edh, 1 (2789); Nes, Dahya 2, (7, 213).]951

3
.[

]
.
3. (1473)- Nfi' (rahimehullah) anlatyor: "(Ailenin her ferdi iin kurban kesmek gerektii grnde
olan) Abdullah bnu mer (radyallahu anhm), anne karnndaki ocuk adna kurban kesmezdi."
[Muvatta, Dehy 13, (2, 487).]952
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kurban gnnn, slm mmetine Cenab- Hakk tarafndan
bayram klndn haber vermektedir. Her Mslman bu bayrama imkn nisbetinde katlacaktr.
mkn olan kurban kesecektir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, imkn olmayan, elinde stnden ve ynnden istifde etmek
zere ireten verilmi bir dii hayvandan baka bir eyi bulunmayan kimsenin sorusu zerine verdii
cevaptan anlyoruz ki, bayrama katlmak iin imknlar zorlamaya gerek yoktur. Bayram gn sa
tra olmak, uzam olan byklar, trnaklar kesmek, gerekiyorsa etek tra da olup bedenen
952
950
951
temizlenmek, yeni, temiz elbiseler giyinmek gibi, bayram gnnn hrmetine uygun bir ahvle
brnmek de, mnev kazan ynnden kurban kesmi kadar Allah nazarnda makbul olacan
belirtiyor.
2- Hadiste geen menha, bir kimsenin bir bakasna, stnden ve ynnden istifade etmesi iin belli
bir sre ile riyet olarak brakt bir hayvandr; deve, kei, koyun olabilir. Bu temlik deildir,
riyettir, bir mddet sonra eski shibine ide edilecektir. Bunun kurban edilmesi, imkn zorlamann
tesinde, emnete ihnet mnasn da tar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buna msade etmiyor.
3- slm bayram nasl kutlanmal?
Makina insann hayatna girdike, insann yapt ileri makinalar yapmaya baladka, insann bo
zaman artmtr. Gnmzde makina, gemi devirlerde olduu gibi sadece insan adalelerinin yerini
almakla kalmam bizzat beynin de yerini almtr. Otomasyon denen bu yeni hdise, iktisad hayat, i
hayatn, alma ve istirahat sistemini buna bal olarak beer, itim mnsebetleri allak bullak
etmitir ve bilgisayar dediimiz bu yeni teknik gelitike tesirini daha da artracaktr.
Mevzumuz asndan, meselenin bizi ilgilendiren bir yn var: Gittike artan bu bo vakitleri nasl
deerlendirelim? Gnmzde, bo vaktin deerlendirilmesi problemine zm olarak elence
gsterilmektedir. Piknik, gezi, mzik... btn eitleriyle elence. Bu zm, baka problemler
getirmede, iki, kumar, uyuturucu, sefahat, serseriyne bir hayat, cinayet.. gibi baka problemler
getirmektedir. Bir baka ifde ile atlet ve aylaklk, pek ok ktlklerin yeerdii fidelik roln
oynamaktadr.
yle ise Mslman olarak bizler, bo vaktin deerlendirilmesi meselesinde Kur'n ve hadis ne gibi
zmler getirmiler, neler teklif etmiler, bunu bilmek, aratrmak zorundayz. te byle bir ihtiyac
duyduumuz anda, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n haftalk bayrammz olan cuma gnnn,
yllk bayramlarmz olan Ramazan ve Kurban bayramlarnn nasl geirilmesini, ne ekilde
kutlanmasn tavsiye ettiini bilmemizde fayda var. Mezkr gnlerin geirilmesinde vaz'edilen
prensipleri yakaladk m, bunlar dnda karmza kacak btn bo vakitlere ayn prensipleri
uygulayp, ayn ller erevesinde deerlendirebiliriz.
u halde cuma ve bayramlarla ilgili prensipleri, btn bo vakitlerin geirilmesinde muhta olunan bir
rehber olarak grebiliriz.953
BAYRAM TELKKS:
slm'n tatil anlayn btnyle kavramada bilinmesi gereken bir dier nokta "bayram telkkisi"dir.
slm bu noktada da hususiyet arzeder. nk slm'a gre bayram, tamamen muattal veya srf
elenceyle geirilecek bir tatil mddeti deildir.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) bayram "yeme, ime ve Allah' zikir gnleri" olarak tavsif ve
tarif etmitir. Bayramn btn Mslmanlarca byle telkki edilmesini salamak maksadyla Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in fiil tedbir aldn da grmekteyiz. Muvatta'da kaydedilen bir
rivayete gre, Abdullah bnu Huzfe'yi Kurban Bayram srasnda Mina'da haclar arasnda dolaarak:
"Bu gnler yeme, ime ve Allah' anma (zikrullah) gnleridir" diye iln etmek zere
vazifelendirmitir. Bdeyl bnu Verka da insanlar devesine binmi olarak takip edip: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) sizlere bugnlerde oru tutmamay emrediyor, bu gnler yeme ime
gnleridir" diye ilnda bulunanlardandr.
Aklanaca zere, slm'n bayram telkkisinde yeme, ime, elence ve zikrullah birlikte yer alr.
Birini dierinden ayrmak mmkn deildir.
Bayramda Zikr: Hell klnan elence ve izhr- srur havasnn, meru hududu tamayacak ekilde
ileri gtrlmesini nlemek maksadyla bayramn din ynn belirtmeye Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm) huss bir ehemmiyet atfetmitir. Buhr'nin bir rivayetinde belirtildii zere,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kurban Bayram hutbesinde unlar sylemitir: "Bugn
bayramdr. Bayrammza nce namaz klarak balyoruz. Sonra evlerimize dnp kurbanlarmz
keseceiz. Kim bu ekilde hareket ederse bayram snnetimize uygun olarak kutlam olur."
Haftalk bayram olan cuma iin de ayn esas cridir. nk, cumann da kendine has namaz ve din
telkintn yapld hutbesi mevcuttur. Ayrca hadisler, cuma namazna mmkn mertebe erken
953
gelmeyi emreder. u halde bayrama has serbesti faaliyetlerin, namaz ve hutbe vstasyla mnev bir
hava ile dolduktan sonra balatlp, devam ettirilmesi esastr. Bu durum, bir ksm arlklar frenleme
mili olacaktr.954
Bayramda Yeme ve me:
Bayram gnleri oru yasaklanmtr. Bilhassa Kurban ve Ramazan bayramlarnda oru tutmak
kesinlikle yasaktr ve "haram"dr. Cuma gn iin de kerhet esastr. Perembeden balamakszn,
sdece cuma iin oru tutanlara Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) orularn bozdurmutur.
Bayramlarda tevik edilen "yeme" ve "ime"nin hell diresinde olaca aktr. Zamanmzda, bir
ksm gfil Mslmanlarn batllar takliden bayramlarda, tatillerde yer verdikleri arlklarn hibir
din ruhsat yoktur.
Bayramda Elence:
Bizzat Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' in tatbikt, bayram gnlerinde elencenin de ciz
olduunu gstermektedir. Hatt, limler nebev tatbikta dayanarak: "Bayramlarda (elenerek) srur
izhr etmek, dinin eirindendir" demilerdir.
Bu mteber kitaplarmzda gelen rivayetler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bayram gnlerinde,
davula vurarak ark syleyen criyeleri955 dinlediini, yine hem alp, hem oynayan Habeleri
seyrettiini ve zevcelerine seyretmeleri iin msaade ettiini gstermektedir. Hazreti ie'den farkl
ekillerde rivyet edilen bir hdise yle: "Bir bayram gn, kulamza grlt ve ocuklarn
barmalar gelmiti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kalkp (kapdan dar bakt). Meer, bu
gelenler alp oynayan bir Habeli gruptu, harbeleri (kk kln) kalkanlaryla oynuyorlard.
ocuklar da etraflarnda halka olmu, onlar seyrediyorlard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
bana: "Ey Aie, sen de gel, seyret" dedi.
Bir baka rivayette, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm): "Ey Humeyra onlara bakmak istemez
misin?" diye sorar. Hz.ie de: "Evet" deyince arr.
Oyunun, Mescid-i Nebev'nin iinde kl (harbe) ve kalkanlarla oynandn belirten rivayetler
hdisenin devamn Hz. ie'den yle naklederler: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kapda durup
beni arkasna ald. (Ban ensesine koymu) (..) halde duruyor ve oynayanlar seyrediyordum.
Bkncaya kadar byle devam ettim. Bir ara "Yeter mi?" dedi. "Evet" dedim. "yleyse ekil" dedi."
Baka rivayetler de Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Hz. Aie'nin kendi arzusuyla seyre son
verinceye kadar bakmasna msaade ettiini belirtir.
Eb Hreyre'nin bir rivyetine gre, bir seferinde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n huzurunda
Habeliler harbeleriyle birlikte oynarken, Hz. mer (radyallahu anh) kagelir. Derhal yere eilip,
avulad akllar ataca srada Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) mdhale eder: "Ey mer,
brak onlar, zra bunlar Ben Erfide'dir (Habelilerdir)"956 der.
Baka bir vak'aya ait olmas kuvvetle muhtemel bulunan bir dier rivayette Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) oynayan Habeliler'e rastlad zaman onlara takdirlerini ifde ettikten sonra unu da ilve
eder: "Yahudiler ve Hristiyanlar bilsinler ki, bizim dinimizde genilik vardr." Rivyet, bu minval
zere devam eden oyuncularn, Hz. mer'in kagelmesiyle daldn belirtir.
Bir ksm limler, yukardaki hadisten kadnlarn, yabanc erkeklerin fiillerini seyretmesinin ciz
olaca hkmn karm, bazlar da bu cevaz "ehvet nazaryla bakmamak" veya "fitne kokusu
olmamak" artlaryla kaytlamlardr.
ehvet duyma ve fitne kma ihtimali hlinde, nazarn haram olduunda ittifak vardr. Keza kadnlarn
yabanc erkeklere kar rtnmesi gerei de hadisten karlan bir dier hkm olmutur.
Bayram gn musik dinlenmesini tecviz eden rivayet de mevcuttur. Buhr ve dier kaynaklarda
gelen bir rivayet yle: Yine Hz.Aie anlatyor: "Yanmda iki criye def alp Buas Harbi zerine
Cariye kelimesiyle, blua ermeyen kz ocuklar veya kle kadnlar kastedilir.
956
Fethu'l-Bri : 3/97. Bu son cmleden, bnu Hacer, Reslullh (aleyhissalt vasselm)'n unu demek istediini anlar: "Bu onlarn iidir,
detleridir ve mbahdr da". Bu yzden Reslullh (aleyhissalt vasselm) ho karlad.
954
955
(dzlm hams) trkler sylerken Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ieri girdi. Yatan zerine
srtst uzanarak yzn rtt. Az sonra (babam) Eb Bekir girdi. Trk okuyan criyeleri grnce:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n huzurunda eytan saz ha!" diye bana kzd ve criyeleri
azarlad. Ancak, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kar koyarak: "Ey Eb Bekir, brak onlar
sylesinler, her milletin bir bayram vardr, bu da bizim bayrammzdr" dedi. Onlar sohbete dalp,
ilgileri kesilince criyelere gz ettim, hemen svp ktlar."
Ahmed bnu Hanbel: "Gc olann terketmesi mekruhdur" der ve vcbuna hkmeder.
Bir ksm limler, bu rivayete dayanarak, kle olmasa bile criyenin957 sesinden ark dinlemenin ciz
olduu hkmn karmlardr: "Zra derler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Hz. Ebu Bekir
(radyallahu anh)'in criyeleri dinlemesini takbih etmedi, aksine, onun takbihini takbih etti ve criyeler
de Hz. Aie'nin kendilerine iaret etmesine kadar ark sylemeye devam ettiler."
Mescidde Elence mi? Yukardaki hadis karmza yle bir soru karmaktadr: "Mescidde algl,
trkl elence ciz olur mu?"
Bu meselenin mnkaasn limler yapm, leh ve aleyhte grler beyn etmitir. Esas olan, baz
artlar ve kaytlar altnda cevazdr.
slm'n, elencede bile faydallk -ve dmana kar kuvvet kazanma- imknlarn arama esprisini
gstermek maksadyla, bu mevzuda Buhar erhinde Ayn'nin yer verdii bir pasaj zetleyeceiz
"El-Mhelleb der ki: "Mescid, Mslman cemaatin emrine konulan bir messesedir. Hangi amelde
dinin ve din mensublarnn menfaati bir araya gelirse, mescidde o amelin icras cizdir. Harbe oyununa
gelince, bu insan uzuvlarnn, savaa kar mahret kazanmas iin yaplan bir idmandr. Bu idman (ii,
dmana kar harp hazrl olduu iin, din ve mmetin menfaatine olmas hasebiyle) mescidde veya
baka bir yerde yaplmas cizdir."
rih, zikredilen bu artlar tahtnda mescidde bu ve benzeri oyunlarn ciz olmas gerektiine dir
ahs kanaatini belirttikten sonra aleyhteki gr de kaydeder. Buna gre, Eb'l-Hasen el-Lahm
unlar sylemitir: "Mescidde harbe ile oynamann cevz, hem yet ve hem de hadislerle
neshedilmitir. Kur'n'da: "Allah'n, yce tutulmalar ve ilerinde adnn anlmasna izin verdii
evlerde, insanlar sabah akam O'nu tesbih ederler" (Nur 36) yeti, snnette de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n: "Mescidlerinizi ocuklarnza ve delilerinize kar koruyun" hadisi bu
cevaz neshetmitir. Ancak el-Lahm'ye kar kanlar:"
1- Hadis zayftr.
2- Ne hadiste, ne de mezkr yette iddia edilen neshe dellet eden bir sarahat yoktur.
3- Ne de, cevaz ifde eden hadisle, bunu neshettii ileri srlen yet ve hadisin vrd ynyle
nceliksonrala ship olduklarna dir tarih bir ipucu vardr" demilerdir. fi rihlerinden bnu
Hacer de meseleyi ayn ekilde nakleder ve cevazn esas olduunu belirtir. Mezkr hadisi aklarken,
Bbanzde Ahmed Naim de unlar ilve der: "Harbeler yani ksa mzraklarla oynanan oyun, di oyun
deildir. Yakn vakitlere kadar seyrettiimiz klkalkan oyunu, cirit oyunu gibi dmana kar silh
istimlinde idman peyda etmek iin oynanr. Dmana kar hazrlk sayld iin mbah olmu,
hatta mescidde bile oynanmas tecviz buyurulmutur."
Buhr, rihlerinden el-Kirmn, bu meyanda daha kesin, daha yakn grn yle dile getirir:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevce-i pkleri Hz. Aie (radyallahu anh)'yi Habelerin
oyunlarn seyretmeye terketmesi (tesdf bir vak'a olmayp) uurlu bir hdisedir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), bu husustaki snnetin zaptedilip, bu muhkem harektn, arkadan gelen
nesillerin bir ksmna intikal etmesi ve onlar tarafndan bunlarn renilmesi iin (kasden msaade
etmi)tir."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n snnetindeki bu kasdl olma hlini te'yid eden bir rivayet de
yle: "yz el-E'ar, Enbr'da bir bayram geirir. (Halkn elenceye yer vermediini mhede
ederek hayretini gizleyemez ve yle) der: "Niin bunlar, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
salnda yapld ekilde, def alp eleniyor grmyorum?"958
DNLENME VE STRAHATIN VASITA, YER VE ZAMANLARI
Tekrar hatrlatalm: Criye kz ocuu ve kle kadnlar mnlarna gelir. Ayrca bu criyelerin isimleri ve kimlerin kzlar olduklar
belirtilir.
958
957
"slm bo zaman kabl etmez" derken, istirahat reddeder mnas karlmamaldr. Bizzat Kur'n-
Kerim'de dinlenme ve istirahata yer verilir. Hatt en iyi dinlenmenin nerede ve ne zaman ve hangi
ekilde yaplacana dir bir ksm teferruat bile aklanr.
Dinlenme Vstas UYKU: Kur'n- Kerim'e gre, dinlenmenin en messir vastas "uyku"dur.
Uykunun, bir istirahat ve dinlenme vstas olduu iki ayr yette ifade edilir: "Size geceyi rt,
uykuyu dinlenme (vstas), gndz de alma zaman yapan Allah'tr" (Furkan 47; Nebe 9).
Kur'n- Kerim, insan bedeninin muhta olduu dinlenme iin, ncelikle uykudan sz ettiine gre,
dinlenmede en mkemmel vsta uyku olmaldr. yle ise dinlenmek maksadyla tevessl edilen
elence, oyun gibi baka vstalarn, her zaman gyeye hizmet etmeyecei gibi, uyku kadar messir
olmayaca da anlalr..." 959
KNC FASIL
KURBANIN KEMYET VE MKTARI
] :

#
1

. .[
1. (1474)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Biz, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile birlikte
(Hudeybiye senesi) umrede temettu yaptk. O zaman yedi kii adna bir sr keserek itirk ettik. Keza
deve de yedi kii adna kesilmiti." [Mslim, Hacc 355, (1318); Muvatta, Dahy 9, (2, 486); Timiz,
Hacc 66, (904); Ebu Dvud, Dahya 7, (2807); Nes, Dahy 16, (7, 222).]960
] :

#
2
. .[

2. (1475)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Biz, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile
birlikte bir seferde iken Kurban Bayram geldi. Kurban iin, srda yedi kii, devede on kii ortak
olduk." [Tirmiz, Hacc 66, (905); Nes, Dahya (7, 222).]961
AIKLAMA:
1- Birinci rivayet kurban, deve, sr, manda gibi byk ba hayvandan kesildii takdirde zam ka
kiinin itirak edebileceini belirtmektedir. Tirmiz der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
Ashab ve dierlerinden (Tbin ve Etbauttbin) ilim ehli bu hadisle amel etmitir. Deveye de, sra
da yedi kiinin ortak olacana hkmetmilerdir. Bu, ayn zamanda Sfyan Sevr, fi ve Ahmed bnu
Hanbel'in de kavlidir..."
2- Hanefler de bu ve bu mnada baka hadislerle ihticac ederek sr ve deveye yedi kiinin itirak
edebileceklerini sylemilerdir.
3- bnu Abbs (radyallahu anhm)'n deveye on kiinin itirak ettiine dair rivayeti te'yid eden bir
sahiheyn rivayeti, buna Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ganimet taksiminde yer verdiini tasrih
eder. Yni ganimet taksiminde bir sr yedi kiiye, bir deve on kiiye "eit pay"lar olarak
hesaplanmtr.
4- Hanef mezhebine gre ortaklarn Mslman olmas ve hepsinin de kurbana niyetle itirak etmesi
arttr. Ama biri adak, dieri akka gibi farkl kurbanlara niyet edebilir. Paylamak isterlerse tartarak
paylalr, gz karar denen mczefe ciz deildir.
5- mam Mlik bir deve veya sra sayca yediden fazla bile olsalar bir ile halknn itirak
edebileceini syler. Ayn ileden olmayanlar yediden az da olsalar itirakleri ciz deildir.962
961
959
960

: . :
] : 3
: : . : : . :
.
(

) . .[
.
3. (1476)- Huceyye bnu Adiyy anlatyor: "Hz. Ali (radyallahu anh):
"Sr yedi kii adna kesilir" demiti. Kendisine:
"Ya dourmusa?" diye soruldu.
"yleyse yavrusunu da beraber kes!" buyurdu. Kendisine:
"Ya topalsa?" diye soruldu.
"Kesim yerine ulaabildiyse tamam" dedi.
"Ya boynuzu krksa?" dendi.
"Zarar etmez. Biz gz ve kulaklarnn salamln kontrol etmekle emrolunduk!" diye cevap verdi."
[Tirmiz, Edh 9, (1503).] 963
AIKLAMA:
1-Bu rivayet, kurban edilmek zere satn alnan hayvan dourduu takdirde onun da hemen kesilmesi
gerektiini ifade eder. limler "Satmsa bedelini tasadduk eder" demitir.
2- Ayrca, kurbanlk hayvann gz ve kulaklarnn salam olmas gerektiini belirtir. Kr hayvan veya
kula dipten kesilmi hayvan kurban olarak kesilemez.
Bu hadis, kesim yerine yryerek gidebilecek kadar topal hayvann, boynuzunda krklk olann
kurban edilebileceini ifade etmektedir. Bu rivayet krkla bir had tayin etmiyor. Hadis bu mutlak
ifadesiyle Hz. Ali'nin, boynuzu dipten kopmu olan bir hayvann bile kurban edilebilecei kanaatinde
olduunu gstermektedir. Ancak, yine Tirmiz'nin Hz. Ali (radyallahu anh)'den yapt bir dier
rivayet boynuzu veya kula yarya kadar kopmu olan hayvann kurban olmayacan ifade eder:
Ebu Hanife, fi ve Cumhur boynuzu krk hayvann, krk miktarna baklmadan kurban
olabileceine hkmeder. mam Mlik, kan akar ve hayvana kusur saylacak durumda ise mekruh
olacana hkmetmitir.
Meseleyi muhtelif rivayetlerle deerlendiren fukaha u hkme varmlardr:
* Kurban kesilecek hayvann a, topal, uyuzlu ve deli olmasnda, boynuzlu veya boynuzsuz veya
boynuzun bir miktar krk bulunmasnda, kulaklarnn delinmi veya eni yarlm olmasnda,
kulaklarnn ularndan kesilip sarkk bir halde bulunmasnda, dilerinin az dm olmasnda,
tenasl uzvu bulunmayp mecbub, burulmu bir halde yaamasnda bir beis yoktur.
* ki gz veya bir gz kr olan, dilerinin ekserisi dm veya kulaklar kesilmi olan,
boynuzlarnn biri veya ikisi kknden krlm olan, kulann veya kuyruunun yarsndan ziyadesi
veya memelerinin balar kopmu bulunan, kulaklar veya kuyruu hilkaten bulunmayan bir hayvan,
kurban olamaz.964

.[ :
] : 4
.
. :

.

964
962
963
4. (1477)- Nfi' (rahimehullah) anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) kurbanlklarn:

"Trnakllar (yani srlar) hakknda nc senesine girmi, veya gemi, etli ayakllar (develer)
hakknda da altnc yana girmi veya gemi olmasn" art koard." [Muvatta,Hacc 147, (1,
380).]965

] :
5

. .[

5. (1478)- Ebu Eyyub (radyallahu anh) anlatyor: "Bizden biri, kendisi ve ailesi halk iin tek bir
koyun kurban eder, (etinden hem yerler hem de bakalarna yedirirlerdi). Sonra insanlar, vnmeye
baladlar ve (kurbanlar) bir vnme vstas oldu." [Muvatta, Dahya 10, (2, 486); Tirmiz, Dahya
10, (1505); bnu Mce, Dhya 10, (3147).]966
AIKLAMA:
1- Ebu Eyyub el-Ensr (radyallahu anh) hazretleri -Tirmiz'nin rivayetine gre- bir soru zerine bu
aklamay yapar.
2- Parantez ierisindeki ziyadeleri, hadisin Tirmiz'deki vechinden aldk.
3- Ebu Eyyb el-Ensr hazretleri, kurbann Reslullah (aleyhissaltu vesselm) zamannda ihlsla,
srf rzay Br iin kesildiini, sonradan snnet terkedilerek bir vnme ve iftihar vastas yapldn
belirtmekte ve bu bozulmadan yaknmaktadr.
] : 6
#
. .[
6. (1479)- bnu ihab (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (Veda hacc
srasnda) kendisi ve ile halk iin sadece bir deve veya bir sr kesmitir." [Muvatta, Dhya 11, (2,
486).] 967

: ].
7
:

. .[

7. (1480)- bnu mer (radyallahu anhm) demitir ki: "Sr, sadece (bir kimse iin kesilir, koyun da
bir kimse iin kesilir, deve de bir kimse adna kesilir."
(Keza bnu mer) derdi ki: "badet iin kesilen hayvana cemaat itirak edemez. tirak olsa olsa ayn
aile halk arasnda olur." [Rezn ilve etmitir.]968

#

8
] :
.[

. .
8. (1481)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ayakta olduu
halde yedi deveyi kendi eliyle kesti. Medine'de ise, boynuzlu ve alacal iki koyun kurban etti.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) keserken tekbir getiriyor, besmele ekiyor ve ayan hayvanlarn
boyunlarnn zerine koyuyordu." [Buhr, Hacc 117, 119, Cihd 104, 126; Mslim, Edh 17, (1966);
967
968
965
966
Tirmiz, Edh 2, (1494); Ebu Dvud, Edh 4, (2793, 2794); Nes, Dahy 28-31, (7, 219-230); bnu
Mce, Edhi 1, (3120).]969
]:

#
9

. .[
.
9. (1482)- Ebu Said (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) boynuzlu erkek
bir kou kurban etti. Ko siyahn iinde bakar, siyahn iinde yrr, siyahn iinde yerdi." [Tirmiz,
Edh 4, (1496); Ebu Dvud, Dahy 4, (2796); Nes,Dahy 14, (7, 221); Mslim, Edh 19,
(1967).]970
AIKLAMA:
1- Koun siyahta bakmas gznn etraf siyah olmasdr. Tasvirden anlalaca zere aznn etraf,
bacaklar siyah bir koyundu. Mslim'in rivayetinde "siyah iinde yatan" tbiri geer. Bu koun nceki
hadiste zikri geen ve emlah olarak tasvir edilen kodan ayr bir hayvan olduu sylenebilir. nk
emlah beyaz fazla olan siyahl koyun mnasna gelir, alacal diye tercme etik. Baz dilciler emlah,
saf beyaz olarak da aklamlardr. Bu ikinci hadisteki koyunun "siyah iinde yatmas" siyahnn
fazla, belki de tamamen siyah olabileceini gsterir.
2- Koun, fahl olduu bilhassa belirtilmitir. Fahl, idi edilmemi, husyeleri burulmam demektir.
Mamafih, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, husyeleri burulmu ko da kurban ettii rihlerce
belirtilmitir.971
]:

:#
11
.
. .[
10. (1483)- Ebu mme (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular
ki: "Kurbanln en hayrls (boynuzlu) kotur. Kefenin en hayrls da takmdr." [Tirmiz, Edh 18,
(1517).]972
AIKLAMA:
1- limler: "Boynuzlu koun dierlerine stn tutulmas, csse ynyle irilii ve umumiyetle fiyata
da ykseklii sebebiyledir" demilerdir.
2- Kefenin hayrls hulledir deniyor. Hulle Arapa'da biri alt, dieri st olmak zere iki paral giysiye
denir. Ancak, hulle denebilmesi iin her iki parann da ayn cinsten olmas gerekir. Bunu dilimizdeki
takm(elbise) tbiri ile karlayabiliriz.
Kefen hususunda Cumhur'un ittifak ettii zere erkekler iin efdal olan paradr. Bu sebeple baz
rihler: "Bu hadisten maksad: "ki paral kefenin tek paraldan efdal" olduunu belirtmektir"
demilerdir.
Hulle Reslullah (aleyhissaltu vesselm) zamannda -bazlarna gre- pamuktan mmul izgili bir
kumatr. Yemen'de mal edilmektedir. Bu sebeple kefenlerin bundan yaplmasna hkmeden olmusa
da Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n:
"Elbiselerinizden beyaz olan giyin, zira o giysilerinizin en hayrlsdr, llerinizi de onunla

kefenleyin" gibi hadislerde beyaz tavsiye ettiini gznne alnarak: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)' n hulleyi tavsiyesi, o devirde onun te'mini daha kolay olduu iindir" denmitir.973
971
972
969
970

11
] :
#

. .[
11. (1484)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Veda haccnda,
Muhammed ilesi iin tek bir sr kesti" [Ebu Dvud, Mensik 14, (1750).]974

] :
: .

12

.[

: .#
.
12. (1485)- Hane (rahimehullah) anlatyor: "Hz. Ali (radyallahu anh)'yi grdm, iki ko kesmiti.
Dedi ki:
"Biri kendim iin, dieri Reslullah (aleyhissaltu vesselm) iin"
Hz. Ali (radyallahu anh) ilve etti:
"[Reslullah (aleyhissaltu vesselm)] byle emretti -veya yle demiti: Byle vasiyet etti- Ben
(hayatta olduum mddete ebediyyen terketmeyeceim." [Tirmiz, Edhi 1, (1495); Ebu Dvud,
Dahya 2, (2790).] 975
AIKLAMA:
Hz. Ali (radyallahu anh)'nin kestii bu kurban Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatndan
sonras iin mevzubahistir. Ebu Dvud, hadisi "l Adna Kurban" adn tayan bir babta kaydeder.
Onun kaydettii hadis, kesilen iki koun da Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) adna olmaya da
yorumlanabilecek bir slub tamaktadr. Ancak Hkim'in bir rivayeti, Hz.Ali'nin, iki kendi adna, iki
de Reslullah (aleyhissaltu vesselm) adna olmak zere drt ko kestiini sarih olarak ifade eder.
.. . #

Tirmiz, l adna kurban kesmeye, bir ksm limlerin cevaz verirken bir ksm limlerin ciz
bulmadn kaydeder. bnu'l-Mbarek: "l adna tasaddukta bulunmak, kurban kesmekten daha
iyidir; yet kesecek olursa, kesen hibir ey yememeli, l adna tamamyla tasadduk etmelidir" der.
Gunyetu'l-Elma'de: "l adna kurban kesilebilir diyen limlerin sz delillere uygundur. Bunu caiz
grmeyenlerin iddialarn te'yid edecek herhangi bir delil yoktur. Kabul edenlerinkinden daha kan
delil getirmedike onlarn sz makbul deildir" denir.
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, mmetinden Allah'n birliine ve kendisinin
peygamberliine ehadet edenler adna da kurban kestii muhtelif rivayetlerde gelmitir.

#

.#

bnu Mce'nin bir rivayeti yle:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), kurban kesmek istedii vakit iri, iman, boynuzlu, alaca,
husyeleri burulmu iki ko satn alrd. Birini mmetinden Allah'n birlii ve kendi peygamberlii iin
ehdet edenler adna keserdi. Dierini de Muhammed ve Muhammed (aleyhissaltu vesselm)'in
ailesi adna keserdi."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) devrinde hayatta olan Ashab olduu gibi, ok sayda lm
olanlar da vard. yleyse sa ve l herkes "mmeti"ne dahil idi.976

975
976
973
974

]: 13

. .[

13. (1486)- Urve (rahimehullah)'den anlattna gre, evladlarna yle demitir: "Evltlarm, sakn
biriniz, bir bye hediye edince utanaca bir eyi Allah iin kurban sunmasn. Zra Allah,
byklerinin bydr ve O, en sekine herkesten ziyde lyktr." [Muvatta, Hacc 147, (1, 380).]977
AIKLAMA:
Muvatta'da rivayetin aslnda: "Byne hediye edince utanaca deveden Allah iin kurban
sunmasn" eklinde bizzat deve zikredilir.
Burada kurbanlklarn haysiyetli, deerli ve makbul bir hayvandan seilmesi istenmektedir. Boynuzu
krk, gz kr, dileri dkk, kula kesik, son derece clz, hastalkl hayvann kurban olarak
kesilmesi, din emirlere kar kiinin saygszlnn ifadesi olur. Onun iin briz ve msellem
kusurlar tayan hayvanlarn kurban edilmesi peinen yasaklanmtr. Bu mevzuda yet-i kerime
(Hacc 32). "Allah'n eirine kimler sayg

yle:

gsterirse bu onlarn kalplerindeki takvadan olur." Mfessirlerin bir ksm: "Burada geen eir'den
maksad, kurban edilmek zere iretlenmi hayvandr, bunlara tzimden maksad da hayvanlarnn
kymetlilerinden kurban kesmektir" demitir. Keaf ve Fahreddin-i Rz'nin aklamasyla bu onun
irisini, semizini, gzelini, fiyat yksek olann semekle, satnalrken pazarl terketmekle
gerekleir. Selef eyde pahaly seer, pazarlk yapmazm: Hacc kurban (hedy), kurban
bayramnda kesilen kurban (uhdiye) ve kle.
Allah'n eiri deyince, bir ksm mfessirlerimiz de, dinimizin koyduu her eit emir ve yasaklar,
farz ve vacibleri, ibadetleri, hukuku anlam, bunlara ihlsla riyeti eire hrmet ve tzim olarak
deerlendirmitir. Haccla ilgili mensik ve kurban, bu nokta-i nazardan da yet-i kerimenin mnasna
dahil olur." 978
NC FASIL
KURBAN OLABLECEK HAYVANLAR
]:

:#

1
. .[
. :1.
(1487)- Hz.Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Yllanm (yan
ban alm) hayvanlardan kurban kesin. Bylesini bulmakta zorluk ekerseniz o baka. Bu taktirde
koyundan bir kuzu kesiverin" buyurdular." [Mslim, Hacc 13, (1963); Ebu Dvud, Dahya 5, (2797);
Nes, Dahya 13, (7, 218).]979
AIKLAMA:
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) normalde kurbanln ok krpe, ok yalanm olmasn
temenni etmiyor. nceki hadiste akland zere, Allah iin yaplacak balarn kymetli, gzde
cinsten olmas efdaldir. yette beyan edilen "Allah'n eirini byklemek, tzim etmek" emri,
kurbanda, hayvann her ynden mmtazn tercihle yerine gelir. ok yal hayvan kartlamtr, ok
krpesi fazla et vermez. yle ise biraz yan ban alm olanlardan tercih edilmesi esastr. Hadiste
979
977
978
gelen msinne tbiri koyun, kei gibi hayvanlarda bir yan doldurmu, sr nevinden olanlarda -ki
manda da buraya dahildir- iki yan, devenenin be yan doldurmu olanlar iin kullanlr.
Yllanm veya yan ban alm tabirleri ksmen bu mnay ifade eder.
Hadis-i erif "bulmakta zorluk ekerseniz" diyerek istisn bir duruma dikkat eker... Buradaki zorluk
ideal vasfta sylenen hayvann yokluu olabilir, veya fiyat ynyle ykseklii sebebiyle te'mini
madd zorluk karr. Bu durumda koyun yavrusundan yan doldurmam olsa bile kurban
yaplabilecektir. Yavru, dier koyunlardan tefrik edilemeyecek kadar iri olmas halinde ise, yllanm
koyunun bulunmas halinde de kesilebilir, msvidir. Abdullah bnu mer'den rivayete gre, msinne
olan koyun varken, yan doldurmayann kesilmesi caiz deildir. Hatt sadedinde olduumuz hadis de
bu hkm te'yid eder. Ancak Cumhur-u fukah bu hkm istihbba hamlederek, gsterili koyun
yavrusunun, yllanm koyunun varlna ramen kesilebileceini ifade etmitir. Kuzunun yine de alt
ayn doldurmu olmas art koulmutur. Olaktan, yni bir yan doldurmayan kei yavrusundan
kurban kesilmesi tecviz edilmemitir. Mtekib rivayette grlecei zere Ukbe bnu mir, Zeyd bnu
Hlid ve Ebu Brde gibi baz sahabelerin olak kurban etmelerine dair gelen rivayet onlara mahsus
cevaz olarak deerlendirilmitir.
Vah srn yedi kii iin, geyiin bir kii iin kurban kesilebileceine de fetva verilmitir.980

.
#
]
2

: . .[
: #
:
. : .
. : :
2. (1488)- Ukbe bnu mir (radyallahu anh)'in anlattna gre: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ashab arasnda taksim edilmek zere bir miktar davar vermiti. Datm yaplnca geriye bir olak
artt. Ukbe durumu Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a haber verince:
"Onu da sen kurban et!" buyurdu."
Bir rivayette (artk Ukbe'ye kalan) bir ceze'dir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "(Sen de) onu
kurban et!" demitir. [Buhr,Edh 7, 2; Veklet 1, irket 12; Mslim, Edh 15, (1965); Tirmiz,
Edh 7, (1500); Nes, Dahya 13, (7, 218); bnu Mce, Edh 7, (3138).]981
AIKLAMA:
1- Bu rivayette olaktan kurban kesilebilecei ifade edilmektedir, zra atd, otlayacak derecede
bym olan kei yavrusuna denir. Bir yllk yavruya dendiini syleyen olmusa da, bnu Battal be
ayla da atd dendiini belirtir.Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kaytl olarak ruhsat verdiine
gre, yana ulamam olduu aktr. nceki hadiste de belirttiimiz zere, olaktan kurban birka
sahabeye tannan husus bir cevaz olarak deerlendirilmi, mmete tecviz edilmemitir. Zra
Buhar'de, kurbann namaz klnmazdan nce kesmi olan Ebu Brde'ye tekrar kesebilecek bir kei
yavrusuna shib olduunu syleyince, yle diyerek ruhsat verir: "Onu kes, ancak bundan byle
senden bakasna bu ciz deildir." Keza, sadedinde olduumuz hadisin Beyhak'de gelen vechinde:

"Bunu yapmada senden sonra kimseye cevaz yok" denmitir.
2- Rivayet Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, ashabna, kurban edilmek zere kendi
mlknden veya ganimetten kurbanlk davar dattn ifade etmektedir. Davar diye tercme
ettiimiz anem, koyun, kei, olak, kuzu hepsini ihtiva edebilir. Burada en azndan kei ve olaklarn
bulunduu anlalmaktadr.
Ulem bu hadise dayanarak, imamn muhta halka beytulmal (hazine)den yardm edebilecei
hkmne varmtr.
3- Ceze' eklindeki ziyadeye gelince: Ceze', bir bakma ehl hayvanlarn yavrusuna denir. bnu
Hacer'in aklamasna gre, bir yan dolduran veya doldurmayan yavruya denmektedir. Bazlar 6
aylk, 8 aylk, 10 aylk gibi farkl rakamlar ileri srmtr. bnu'l-Arab bu rakamlar hayvanlarn
980
981

cinsine gre takdir ederek: "Koyun yavrusu 6 aylkken, kei yavrusu yln doldurarak, sr nc
yln, deve beinci yln doldurarak kendi cinslerinde ceze' seviyesine ularlar." der.982
3
: #
. .[
3. (1489)- Asm bnu Kleyb babasndan, o da Mci' es-Slem (radyallahu anh)'den haber veriyor.
Onun rivayeti zere: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Koyunun kuzusu, keiden ikinci yana
basann grd vazifeyi grr" buyurmutur. [Ebu Dvud, Dahya 5, (2799); Nes, Dahya 13,
(7,219); bnu Mce, Edhi 7, (3140).] 983
AIKLAMA:
1- Hadiste geen seniyy, yan doldurmu kei yavrusuna denir. Bz yerlerde iek tbir edilir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), koyun yavrusunun 6 ayn tecvz edenlerin kei yavrusundan bir
yllk olanna bedel olabileceini belirtir. nceki hadiste ceze' neye dendiini belirtmitik. bnu'lArab, besi hayvanlarnn en hzl gelieninin koyun olduunu syler. Bu sebeple koyunun alt
aylna ceze' denebilecei halde, keinin bir yan dolduranna ceze' denebileceine dikkat eker.
Mamafih sadedinde olduumuz hadisin mefhumu bu aklamaya muvafk gelmektedir.
Hadisin Ebu Dvud'daki asl, bu bahsin daha ak anlalmasna yardm eder. Kleyb (rahimehullah)
der ki: "Biz Ashab- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan Ben Sleymli Mc adnda biriyle
beraberdik. Koyun azalm, kymet kazanmt. Hemen bir mndiye emrederek yle ilan ettirdi:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Ceze' (denecek seviyeye gelmi kuzu), yan doldurmu
keinin fa edecei borcu fa eder." 984
DRDNC FASIL
KURBAN OLAMAYACAK HAYVANLAR
] :

#

1
. .[

.
. .
. : .
1. (1490)- Hz.Ali (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), (kurbanlk olarak
keseceimiz hayvann) gz ve kulaklarna dikkat etmemizi, "Kula nden delinmii veya arkadan
delinmii veya ortadan yarlm, veya yuvarlak delinmii kurban yapmayn" diye emretti." [Tirmiz,
Edh 6, (1498); Ebu Dvud, Dahya 6, (2804, 2805, 2806), Nes, Edh 10, (7, 217); 11, 12, bnu
Mce, Edh 8, (3142).]985
AIKLAMA:
1- Bu hadis kurban kesmeye mni, hayvandaki baz vasflar belirtmektedir:
Mukbele: Kulann nnden bir paras kesilip, kesilen para sallanr vaziyette braklm olan
hayvana denmektedir.
984
985
982
983
Mdbere: Belirtilen ekilde kulan arka ksmndan bir miktar kesip, kesilen ksm sallanmaya
terkedilen hayvan.
ark': Kula ortadan boylamasna ikiye yarlan hayvan.
Hark': "Bu da kula yuvarlak ekilde oyularak delik alan hayvandr.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bu ekilde enlenmi olan hayvanlarn kurbanlk olamayacan
duyurarak, hayvana eziyet verecek olan bu davranlardan da onlar korumu olmaktadr.
3- Hadisin baz vecihlerinde, "Gznn biri (veya her ikisi) de kr olan kurban etmeyin" ziyadesi
vardr.986
]:

#
2

. .[
. :
.
2. (1491)- Ubeyd bnu Frz, Ber (radyallahu anh)'dan naklen, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
yle sylediini rivayet etmitir:
"Kurbanlklarda krl belli olan kr, hastal akca belli olan hasta, (yrmeye mni olacak
derecede) topall ak olan topal, ilii kurumu zayf hayvann kurban edilmesi caiz deildir."
[Muvatta, Dahy 1, (2, 482); Tirmiz, Edh, 5, (1497); Ebu Dvud, Dahya 6, (2802); Nes, Dahy
5,6, 7, (7, 214, 215).]987
AIKLAMA:
1- Hadisin baz vecihlerinde, Hz. Ber (radyallahu anh)'nn bu aklamay, "Kurban iin hangi
hayvanlar ciz olmaz?" diye vki bir sual zerine yapt belirtilir.
2- Rivayetin Ebu Davud'daki vechinde, "hayvann (bacanda yrmesine man olacak derecede) krk
bulunmas" da zikredilir.
3- Hattb der ki: "Bu hadiste, kurbanlklarda grlecek kk ve hafif kusurlarn zarar vermeyeceine
delil vardr. nk "krl belli olan kr", "aka belli olan hasta", "ilii kurumu zayf" eklinde
kayt konmutur."
4- Nevev de unu syler: "Hadiste mezkur olan drt kusurdan birinin hayvanda bulunmas halinde
kurbann ciz olmayacanda ulem icma etmitir. Keza onlar ayarndaki veya onlardan daha kt
kusurlar da ayn hkme tbidir. Szgelimi iki gzn krl, ayandan birinin kopuk olmas
gibi..."988
]: 3

:

:

:
.
!

.[
:#
.

.

. . .
.
3. (1492)- Yezid Z-Msr anlatyor: "Utbe bnu Abd es-Slem'ye gelip:
"Ey Ebu'l-Velid! Kurbanlk almak iin kmtm, houma giden bir ey bulamadm. Azlar dklm
bir ey vard, ona da gnlm raz olmad. Siz ne dersiniz?" diye sordum.
"Onu bana getirmedin mi?" demesin mi.?
"Sbhanallah, dedim, yani o, senin iin ciz de benim iin mi ciz deil?"
988
986
987
"Evet, yledir, dedi. Sen phe ediyorsun, ben etmiyorum. Bilesin ki, Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) unlar yasaklad: "Kula dibinden kesik, boynuzu dibinden km, gznn biri oyulmu,
(zayfl, dermanszl sebebiyle srden kalp) yatr olmu, aya krlm." [Ebu Dvud, Dahya 6,
(2803).] 989
BENC FASIL
KURBANLIGIN ARETLENMES
#

] : .
1

. .[
Zlhuleyfe'de le namazn kld, sonra kurbanlk devesini getirip hrgcnn sa yanna nian
vurdu, kan aktt, (boynuna) iki tane naln takt. Sonra binek devesine atlad. Beyd dzlne
ulanca, hacca niyet ederek telbiye getirdi." [Mslim, Hacc 205, (1243); Tirmiz, Hacc 67, (906); Ebu
Dvud, Mensik 15, (1752); Nes, Hacc 63, (5, 170-172); bnu Mce, Mensik 96, (3097).]990
AIKLAMA:
1- Kurban olarak ayrlan hayvann nceden iaretlenmesi, cahiliye devrinden beri Araplarda detti.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Veda hacc srasnda bu gelenee uymu, kurbanlk devesini,
rivayette grld zere nianlamtr.
Nianlamaktan maksat, kurbanlk olduunu gsteren iaretler vurmaktr. Rivayette iki iaret
mevzubahistir:
a) 'ar: Bu, devenin hrgcn bakla izip kanatmaktr. Bylece, hrgcnden sa yan tarafa szan
kan, devenin stnde kuruyarak kurbanlk olduunu gsteren bir iaret meydana getiriyordu.
b) Taklid: Taklid, kelime olarak takmak mnasna gelir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm), det
zere devesinin boynuna iki adet naln takyor. rihler, kurbanlk olduuna almet olmak zere
nalndan baka eylerin taklmasnn caiz olduunu belirtirler. Naln iki deil bir de olabilir. "Naln
takmann hikmeti, onda yolculuk iareti bulunmasdr" denmi, baka te'viller de yaplmtr.
2- Nianlamak, hayvann kurbanlk olduunu belirtmek, dier hayvanlardan kolayca tefrik etmek
iindir. Ayrca din bir eirin ilndr. Bu bakmdan, Cumhur tarafndan mstehab addedilmitir.
Ancak Eb Hanife hazretleri hayvann srtn kanatmaya bid'at der.
mam Malik'e gre devenin hrgcn sol tarafndan izmelidir.
3- Kurban koyun ise, boynuna bir nian takmak btn ulemca mstehabdr. Sadece mam Mlik,
muhlefet ederek "koyuna hibir ey taklmaz" demitir. Baz limler: "mam Mlik bu hadisi
grmemi olabilir" diye yorumlamtr.
Koyunun srt izilmez, ulem bunda da ittifak eder. Gereke olarak, koyunun yaraya tahamml
edemeyecei ve srt tyl olmas sebebiyle kann grlmeyecei sylenir.
4- Nianlama meselesinde, umumiyetle srla deve ayn hkme tbi tutulmutur: Srt izilebilir,
boynuna bir ey taklabilir.
]:

#
2

.[
.
.
989
990

2. (1494)- Hz. Aie (radyallahu anh)'nin bir rivayetine gre, "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
kurban olarak davar sevketti ve koyunlara iaret takt." [Buhr, Hacc 110, Edh 15; Mslim, Hacc
359, (1321); Tirmiz, Hacc 70, (909); Ebu Dvud, Mensik 15, (1755); Nes, Hacc 69, (5, 173, 174);
bnu Mce; Mensik 95, (3096).]991
AIKLAMA:
Bu hadis Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Kbe'ye kurban edilmek zere koyun da sevkettiini
gstermektedir. Veda hacc ile alkal rivayetler, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n deve kurban
ettiini ifade ettii iin bu rivayeti vak'aya uygun grmeyerek ta'll etmek isteyen ve hatta: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) koyun sevketmemitir ki, koyuna iaret takm olsun" diyen olmutur. bnu
Hacer: "Bu hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n koyun kurban ettiine yeterli bir delildir.
Muhakkak ki, Veda haccndan nce bu kurban sevketmitir" diyerek cevap verir.992
:

. ] : . 3

:
#

.

. .[

.
3. (1495)- Vek' (rahimehullah): "Kurban olacak deveye nian vurup, boynuna almet takmak
snnettir" demiti. Ehl-i reyden birisi kendisine:
"Neh'den, bunun msle (eziyet) olduu rivayet edilmitir" dedi. Vek kzarak:
"Ben sana "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) devesine iaret vurdu, bu snnettir" diyorum, sen
bana: "Falandan rivayet edildi" diyorsun. Sen hapse tklp u sznden vazgeinceye kadar
salnmamaya ne kadar lyksn!" der. [Tirmiz, Hacc 67, (906).]993
AIKLAMA:
aret vurmak diye tercme ettiimiz tbirin asl i'ar'dr. Az nce akladmz zere bu, devenin
hrgcn bakla izip kanatmaktr. Msle ise canl iin, ikence yapmak, eziyet etmek mnasnda
kullanlr. Aslnda kulak kesmek, burun koparmak gibi yaratl irkinletirici kt mumelelerdir,
hakaret olsun diye dman llerine bu eit tecvzler, chiliye devrinde yaplrd.
brahim Neh'nin ve -Tirmiz'deki metinde kaydedildii zere- Ebu Hanife (rahimehumllah)'nin
i'ar'a msle demesi, briz bir ekilde sadedinde olduumuz hadise muhaliftir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)' n istihsan ettii, bizzat icra ettii bir ameli, burada grld ekilde
ktlemek, ne mam- zam'dan ne de brahim Neh'den beklenmez. Bunlar eriat- garrnn en
kk meselesi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n en tl bir snneti iin bile hayatlarn verecek
derecede dinin eirine bal byklerdir.
Ebu Yusuf (rahimehumullah)dan rivayet edildii zere bir gn Reslullah (aleyhissaltu vesselm)n
kaba sevdiini syler. Yannda bulunan bir ahs : Ben kaba sevmem demesi zerine, bunda
snnete bir saygszlk creti gren Ebu Yusuf hazretleri herifin katline fetva verir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)n snnetine, hatrtna ballk ve saygda mam- Azam, talebesi
Eb Yusuftan kesinlikle geri deildir
O szn mm- zam'a nisbeti ayet doruysa yce imamn, sadedinde olduumuz hadis-i erfi
iitmemi olmas mevzubahis olur. 994
ALTINCI FASIL
brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar6/71.

993
994
991
992
KURBAN KESMENN YER VE ZAMANI
]:

.[ :#
1
.
1. (1496)- Hz. Enes (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm): "Namazdan
nce kurban kesmi olan (bilsin ki, kestii kurban deildir, ailesine et takdim etmitir), yeniden
kessin!" buyurdu." [Buhr, Edh 1, 4, 12, Iydeyn 5, 23; Mslim, Edh 16, (1962); Nes, Iydeyn 30,
(3, 193).]995
AIKLAMA:
slm dini, m'mine zaman mefhumunu, zamanl i yapma alkanln kazandrmay ve yaplan
ilerin zamanla irtibatl olarak kymet kazanaca fikrini vermeyi de gye edinmi ve bunun
tahakkukunda ibadetleri vasta klmtr. Be vakit namazn, mekruh vakitler telkkisinin bu eit
gayesi de var. Kurban da bu meselede mhim bir vstadr. Kurban namaz klndktan sonra
kesilecektir, yarm saat hatta daha az bir zaman nce kesilecek olsa kesilen kurban deildir, kasaplk
ettir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bu teblii yapnca Ebu Brde "Ben kesmitim" diyor. 1487 ve
1488 numaral hadislerde de temas ettiimiz zere, Ebu Brde'ye telfi iin ona mahsus olmak zere
olak kesmeye izin veriyor, fakat affetmiyor. unu bilmekte fayda var: eriatn ter dneminde,
prensiplerin herkes tarafndan yeterince duyulmam ve hatt anlalmam olma durumlar
olabiliyordu. Bunun neticesi ortaya kan eksik, yanl icraatlar Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) suhletle karlyordu. Ebu Brde'ye de yle davrandn grmekteyiz.996

] :

2

#

: . #
. .[ : .
2. (1497)- Ber (radyallahu anh) anlatyor: "Ebu Brde bnu Niyr (radyallahu anh) namazdan nce
kurbann kesmiti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ona:
"Kurbann yenile!" dedi. Ebu Brde:
"Ey Allah'n Resl, benim sadece bir olam var. Ancak nazarmda yllanm olandan daha
kymetlidir!" deyince:
"brnn yerine bunu kurban et. Ancak olak senden sonra, kimseye kurban iin yeterli olmayacak!"
dedi." [Buhar, Edh 1, 8, 11, 12, Iydeyn 3, 5, 8, 10, 17, 23; Mslim, Edh 4, (1961); Tirmiz, Edh
12, (1508); Eb Dvud, Dahya 5, (2800); Nes, Dahy 17, (7, 222, 223).]997
AIKLAMA:
1487 ve 1488 numaral hadislere bakn.
]. 3
. : #

. [
:
3. (1498)- mam Mlik'e ulatna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mina'da yle demitir:
"te kurban kesilen yer. Mina'nn her taraf kesim yeridir."

997
995
996
Umre srasnda da yle buyurmutur: "Buras kurban kesme yeridir." "Buras" sz ile Merve'yi
kastedmitir. Mekke'nin btn geit ve yollar kurban kesme yeridir." [Muvatta, Hacc 178, (1, 393);
Ebu Dvud, Mensik 65, (1937); bnu Mce, Mensik 73, (3048).]998
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Mina'daki Menher'i, yani kurbann kestii yer cemre-i
l'nn yanndadr.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), hacc kurbanlarnn kesilebilecei yerleri tarif etmi
bulunmaktadr: Mina hududuna giren her yerde kesim yaplabilir, merudur.
Gnmzde, kesim yerleri bu hudud dhilinde belli bir nizama balanmtr, buna uymak gerekir.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Kbe'ye sunulacak kurbanlarn (hedy) Merve'de, Mekke'nin her
tarafnda kesilebileceini sylemitir. Geit diye tercme ettiimiz ficc, fecc'in cem'idir. Fecc, iki da
arasndaki geni yol diye tarif edilir. Ancak bu yol tabiidir, insanlar tarafnan alm deildir.
Mekke'nin dalk bir arzi zerinde kurulduu dnlecek olursa hadis daha iyi anlalr. rihler:
"Evlere yakn olan yol ve geitler kastedilmitir. Uzak yerler menher olamaz" derler.999

] :
4

4.
. [
(1499)- Nafi' (rahimehullah) anlatyor: "Kim bir bedene kesmeye nezrederse, artk devesine almet
olarak iki naln takar, (hrgcn kanatarak) nian vurur, sonra da onu Beytullah'n yannda veya
Mina'da yevm-i nahrde (bayramn birinci gn) keser. Kurban iin bir baka kesim yeri yoktur. Kim
de deve veya srdan cezr adam ise onu diledii yerde keser." [Muvatta, Hacc 182, (1, 394).]1000
AIKLAMA:
Kbe'ye ihden nezredilen deveden kurbana hedy veya bedene dendii iin onun, Harem blgesi
dhilinde kesilmesi gerekmektedir: Mekke'nin ii (Kbe'nin yan) veya Mina... Mina da Harem'den
saylr.
Kbe'ye olmakszn yaplan adak kurbanlar da dinimizde caizdir. Kii bunu nerede adam ise adad
yerde kesebilir. Bunlar Harem dahilinde kesme art yoktur. Tabii ki Harem'de kesme yasa da yok.
Ksacas bunlar kolayna gelen yerde keser. Hadiste geen cezr, aslnda deve demektir, cem'i
czr'dr. Bu rivayette cezr, Kbe'de kesmeye niyet edilmemi olan mutad nezir kurban mnasnda
kullanlmtr. Her seferinde kelimenin bu mnada kullanlmayaca tabiidir.
Birinci Fasl'n umum bilgiler ksmnda belirttiimiz zere hacc mensikine bal olarak kesilecek
kurbanlar (hedy) Harem dhilinde kesilmesi vacibdir. Udhiye denen dier kurbanlar her yerde
kesilebilir.1001
: . ] :

. .[

5. (1500)- Yine Nfi'nin anlattna gre bnu mer (radyallahu anhm) u aklamay yapmtr:
"Kurban gnleri, yevm-i nahr'den sonra iki gndr."
mam Mlik der ki: "Bana, bunun ayns Ali bnu Eb Tlib (radyallahu anh)'den de ulat." [Muvatta,
Dahya 12, (2, 487).]1002

1001
1002
998
999
1000
AIKLAMA:
Bu hadis kurban kesilebilecek gnleri aklar. Bz selef bykleri Kur'n- Kerim'de geen eyymu
ma'dudat (Bakara 203) ile bu belirtilen gnlerin kastedildiini sylemitir. mam Mlik, Eb Hanife,
Ahmed bnu Hanbel ve ekser-i ulemnn gr budur. mam fi ve bir cemaate gre ise, kurban
gnleri yevm-i nahire ilveten arkadan gelen gndr. fi hazretleri bu hkme giderken bnu
Hibbn'dan gelen

" Eyyam- terikin hepsinde kurban caizdir" hadisini
esas almtr.
Bu gnlerin hepsinde hedy kurban caiz ise de yevm-i nahrde kesmek efdaldir.
unu da belirtelim ki, bnu Srn ve Davud- Zhir, "kurban yevm-i nahirde kesmek gerekir" diye
hkmetmilerdir. 1003
YEDNC FASIL
KURBAN KESMENN DBI
] :

#
1
: .

.

. .

.

. . .[

1. (1501)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yevm-i nahr'de
alacal, boynuzlu ve idi edilmi iki ko kesti. Kolar kesmek zere (yatrp kbleye) yneltince:
"phesiz ki ben, bir muvahhid (Allah' bir tanyc) olarak yzm o gkleri ve yeri yaratm olan
Allah'a ynelttim. Ben mriklerden deilim" ve "phesiz benim namazm da, mensikim de,
hayatm da, lmm de hibir orta olmayan, lemlerin Rabbi Allah'ndr. Ben bylece emrolundum.
Ben (bu mmette) Mslman olanlarn ilkiyim" (En'm 162) (yetlerini okudu ve:)
"Ey Rabbim (bu kurban bize) sendendir, senin rzan iin (kesiyoruz) ve sana (ulaacak)tr. Ey Rabbim,
Muhammed ve mmetinden bunu kabul buyur. Bismillahi vallahu ekber!" deyip, sonra kou kesti."
[Ebu Dvud, Dahya 4, (2795); Tirmiz, Edh 21, (1520); bnu Mce, Edh 1, (3121).]1004
AIKLAMA:
1- Kurban keserken Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n okuduu yette geen nsk'ten murad
kesilen kurbandr. Byle olunca namaz ve kurban, yet-i kerimedeyan yana zikredilmi olmaktadr,
tpk Kevser sresinde olduu gibi:

" Namaz kl ve kurban kes."
2- Hattb, "Bu rivayette, idi edilmi hayvann kurban edilebileceine delil vardr" dedikten sonra
bz ehl-i ilmin: "di edilmi hayvan kurban etmek mekruhtur, nk uzvunda noksanlk vardr"
eklindeki mlhazasn reddeder ve bunun, hayvan kurban etmeye mni bir kusur olmadn
syler.1005

] :

#

2
.[
.
:

.
1005
1003
1004
2. (1502)- Yine Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'le
musallda hazr bulundum. Hutbesini tamamlaynca minberinden indi. Kurbanlk kouna gelip kendi
eliyle kesti. Keserken: "Bismillahi vallahu ekber. Bu benim adma ve mmetimden kurban
kesmeyenlerin adnadr!" dedi." [Tirmiz, Edh 22, (1522).]1006

] :
3
#
#
: . :

:

. [

3. (1503)- Garafe bnu'l-Hris el-Kind (radyallahu anh) anlatyor: "Ved haccnda Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a hid oldum. Kendisine (kesmesi iin) bir deve getirilmiti.
"Bana Ebu'l-Hasan' arn!" dedi. Hz. Ali (radyallahu anh) arld.
"Harbenin aasndan tut!" dedi. Hz. Ali tuttu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da yukarsndan
yakalad. kisi birden deveye drttler. Deve sol n ayandan balyd. Dier ayaklarnn stnde
ayakta duruyordu. Deveyi kesip yere yknca:
"steyen para alsn!" dedi. Bu mhedem Mina'da yevm-i nahrde idi.
Kesim iinden boalnca, katrna bindi. Hz. Ali (radyallahu anh)'yi de terkisine ald."[Ebu Dvud,
Mensik 19, 1766.]1007
.[ :
] .
4
.
4. (1504)- Yine Tirmiz'nin Abdullah bnu Gurt'tan kaydettii rivayette yle denir: "...Hayvan yere
yklnca:
"Dileyen para alsn!" buyurdu." [Ebu Dvud, Mensik 19, (1765).]1008
] :

#
5

. .[
5. (1505)- Hz. Ali (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) elleriyle otuz deve
kesti. Geri kalan da bana syledi, ben kestim. Bunlar yetmi tneydi." [Muvatta, Hacc 181, (1, 394);
Ebu Dvud, Mensik 19, (1764).]1009

]:

6
: . .[

.
6. (1506)- Hz. Ebu Musa (radyallahu anh)'dan rivayet edildiine gre: "Kzlarna, kurbanlarn kendi
elleriyle kesmelerini, ayan kurbann boynuna basmay, keserken tekbir getirip besmele ekmeyi
tenbih etmitir." Rezn, ilvesidir. Buhar, senetsiz olarak bab balnda kaydetmitir. (Edh 10).]1010
AIKLAMA:

1009
1010
1006
1007
1008
1- Bu son rivayet ncekileri te'yiden, kiinin kurbann kendi eliyle kesmesinin mstehab olduunu
gstermektedir. Rivayetlerdeki emir vcuba deil, istihbaba hamledilmitir.
2- bnu't-Tn: "Bu rivayet, kadnlarn da kurbanlarn kendilerinin kesmesini ciz olduunu ifade eder"
demitir. mam Mlik'ten bunun mekruh olduuna dair bir fetvas rivayet edilmitir. mam fi de
kadnn, birisine veklet vererek kestirmesini, kesme iine kendisinin mberet etmemesini tavsiye
etmitir. Rivayetler, mmhtu'lm'minn'in kurbanlarn, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n

#
"...Reslullah
#
(aleyhissaltu vesselm) zevceleri adna bir sr kesti" Mslim'de de Hz. Cbir:
" Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Veda haccnda hanmlar iin bir

kestiini ifade etmektedir. Buhr'de
sr kesti" der. 1011

SEKZNC FASIL
KURBANDAN YEMEYE DR

: #

1
] :
. . : .[
1. (1507)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor: "Biz kurbanlarmzn etinden gnden fazla
yemezdik. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bize ruhsat tand ve:
"Yiyin ve azklann da!" buyurdu." [Buhr, Hacc 124, Cihd 123, Et'ime 27 Edh 16; Mslim, Edh
29, (1972); Nes, Edh 36, (7, 233).]1012
AIKLAMA:
Bu hadis, kurban etlerinin yenilmesi ile ilgili, bidayetlerde konan bir tahdidin bilhere neshedildiini
gstermektedir.
Mteakiben kaydedilecek iki rivayet bu bahse aklk getirecektir.1013
:

]: 2
#

:
.

:

.[

:
.
2. (1508)- bis bnu Reba anlatyor: "Hz.Aie'ye: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kurbanlarn
etlerinden gnden fazla yenilmesini yasaklad m?" diye sordum.
"Evet, fakat bunu insanlarn (ktlk ekip) ackt ylda yapt. Bylece zenginlerin fakirleri
doyurmasn arzu etmiti. Biz koyunun paasn kaldrp, on be gece sonra yiyorduk" dedi. Ben:
"Sizi buna mecbur eden ey ne idi!" deyince gld ve:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Allah'a kavuuncaya kadar, Muhammed ilesi gn st ste
doyuncaya kadar katkla ekmek yememitir" dedi." [Buhr, Et'ime 27, Edh 16; Mslim,Edh 28,
(1971); Muvatta, Edh 5; Tirmiz, Edh 14, (1511); Ebu Dvud, Edh 10, (2812); Nes, Edh 37,
(7, 235, 236).]1014
1013
1014
1011
1012

.#

3
] :

. .

. . .[

3. (1509)- Nbeye (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) buyurdular ki:
"Biz sizleri, kurbanlarn etinden gnden fazla yemenizi, birounuza kurban eti ulasn diye
yasaklamtk. imdi, Allah Tela bolluk verdi. Artk yiyin, biriktirin ve cret isteyin. Haberiniz olsun,
bu bayram gnleri yemek, imek ve zikir gnleridir." [Ebu Dvud, Edh 10, (2813); bnu Mce,
Edh 16 (3160).]1015
AIKLAMA:
1- Kaydedilen hadislerden anlalaca zere Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), slm'n
bidayetinde ekilen umum madd sknt sebebiyle baz tedbirler alma ihtiyac duymutur. Bunlardan
biri, kurban etlerini gnden fazla evlerde saklamamakt. Darlk getikten sonra bu yasak
kaldrlm, kurban etinden yemek, yol az yapmak, biriktirip uzun mddet beklemek serbest
braklmtr.
Bu mevzu zerine Mslim'in bir rivayeti daha ak bilgi sunmaktadr:
Eb Sadi'l-Hudr(radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Sizden kim kurban keserse, sakn geceden sonra evinde ondan bir miktar olduu halde
sabahlamasn" buyurmutu. Ertesi yl olunca Ashab:
"Ey Allah'n Resl! Yine geen yl yaptmz gibi mi yapacaz?" diye sordu. Bunun zerine
"Hayr! o, yle bir seneydi ki, o zaman herkes sknt ekiyordu. Ben de (kurban etlerinin) herkese
ulamasn istemitim" buyurdu."
Kad yaz u aklamay sunar: "Ulem bu hadislerle amel hususunda ihtilf etmilerdir. Bir ksmna
gre, kurban etinin zerinden gn getikten sonra artk ondan yenmemelidir." Bu hadislerin ifade
ettii haram hkm bkidir.
Cumhur'a gre nehiy tamamen mensuhtur, kurban eti gnden sonra da yenilebilir ve herhangi bir
zaman kayd da konamaz.
Baz limler: "lk yasak da tahrim ifade etmezdi, kerhet ifde ediyordu. imdi de kerhet mnas
devam etmektedir" demitir. Bir illete binen konan yasak, illetin kalkmasyla kaldrlm ise de, illet
tekrar zuhur etse, yasan da aynen geri geleceini syleyen limler de olmutur. Hz. Ali ve Abdullah
bnu mer byle anlatyorlard. bnu mer (radyallahu anh)'in kurban etini, hayat boyunca
gnden fazla yemedii rivyet edilir.
bnu Mes'ud'dan yaplan bir rivayate gre kurban eti e ayrlmaldr. Biri yenilir, bir tasadduk edilir,
biri de hediye edilir. mam- zam, mam fi, mam Ahmed ve shk bnu Rhuye bununla ameli
esas almlardr. Sevr: "Kurban etinin ekserisi tasadduk edilmelidir" demitir.
Adak kurbannn etinden, adak shibi yiyemez. Adamn fakir veya zenginlii bunda rol oynamaz.
Drt mezhep bu meselede ittifak eder. Ahmed bnu Hanbel'den gelen bir rivayete gre yiyebilir.
Normal kurbann etinden sahibinin yemesi mstehabtr. Zahirlere gre vcibtir.1016
DOKUZUNCU FASIL
HELK OLAN KURBANLIK HAKKINDA
1015
1016


. #
] :
:
1

:
. .[
1. (1510)- Nciye el-Huz (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hedy'ini
Medine'den benimle gnderdi. Ben:
"Bunlardan yolda helak olan karsa ben ne yapacam?" diye sordum.
"Hemen kesersin, nalnn kanna batrrsn, sonra onunla insanlar arasndan ekilirsin, yerler" dedi."
[Muvatta, Hacc 148, (1, 380); Tirmiz, Hacc 72, (910); Ebu Dvud, Mensik 19, (1762); bnu Mce,
Mensik 101, (3105). ]1017
AIKLAMA:
1- Atab helak olmak demektir. Hadiste hayvann yolculuk, musibet gibi durumlar sebebiyle
hedefe varamayacak hale gelmesi, lme noktasna dayanmasdr. Bunun hemen kesilmesi gerekir.
Ancak hedy (Kbe'ye balanan kurbann eti) shibine ve onu gtrmekte olanlara haram olduu
iin, yolda helk olursa kesilip braklr. Taks kanna bulanp zerine konur. T ki yoldan geenler
bunun hedy oldunu bilsinler ve ondan zenginler deil, ihtiya sahipleri istifde etsin.
"nsanlarla onun arasndan ekil" tbiri, ihtiya sahiplerinin hedy' den istifade edebileceini ifade eder.
2- Muvatta'daki rivayette helk olan kurbanln "taksn kannn iine at!" buyurulmutur. Mamafih
nalnla tak ayn eydir. Zra kurbanln boynuna nianlamak zere naln vs. taklr. Mslim'de bnu
Abbs'tan gelen bir rivayette helk hlinde, "sen ve arkadalarn yemeyin" buyurulmutur. Bu
yasaktan maksadn, himaye iinde geveklik yapmasn, kesilmesini gerektiren artlar tam olarak
tahakkuk etmeden kesmesini nlemek olduu belirtilmitir. Bu hadisin tam anlalmas iin Onuncu
Bab'n Birinci Faslnda aklanan hedy ve udhiye arasndaki farkn bilinmesi gerekir.
Kad yz der ki: "Nafile olan hedy kurban helk olursa onun etinden ne sahibi, ne sevkedeni, ne
sevkedenin arkadalar yiyemez, nk hadisin hkm budur." Tb merhum, arkadalar kelimesinin
mutlak oluuna bakarak "zengin de yiyemez, fakir de" der. Bu meselede Cumhur'un hkm de
byledir. Ancak vacib olan hedy yolda helk olsa, kesildii takdirde sahibi yiyebilir, zengin de
yiyebilir. nk shibi onu, zimmetinde olduu iin tazmin edecektir."
Nafile hedy"den murad nezr kurbandr. Bilindii zere nezr kurbanndan nezreden yiyemez. Vcib
olan, hacc- kran ve hacc- temettuda kesilmesi gereken kurbandr. Hanef mezhebine gre bu, kr
kurbandr, kesen etinden yer. Bu kurban nceden zyi de olsa, yerine bir yenisi alnp kesilmelidir.1018

] : 2
. [ .

2. (1511)- bnu'l-Mseyyeb der ki: "Nafile olarak sevkedilen bir deve yolda helk olsa ve hemen
kesilerek halka terkedilse, halk da bunu yese, bu nafile kurbann sahibine bir ey gerekmez. Kendisi
yese veya ondan yiyene emretse borlanr." [Muvatta, Hacc 149, (1, 381).]1019
AIKLAMA:
Hac kfilesinin hacc mahalline sevketmekte olduu kurbanlara esas itibariyle hedy denir. Bunlarn yol
esnasnda, hemen kesilmesini gerektiren bir durumla karlamalar halinde kesilip, hedy olduunu
gsteren iretinin zerine braklp, yolda terkedilmesi emredilmektedir. Byle bir hayvann etinden
sadece hedy sahibi veya hedyi bir bakas adna sevkeden kimsenin deil, kafileye dahil fakir, zengin
herkesin istifadeden menedilmesinin sebebini Nevev yle aklar:"

1019
1017
1018
Bu, kafile mensuplarnn hedyi (yemek iin), helk olmaya zemin hazrlamalarndan korkulduu
iindir. Bu hal (maalesef) btn kfilelerde grlen bir durumdur. Bu durumda, btn kafile
mensuplarna, onun etini yemenin ciz olmadnn ter edilmesi gerekir. Ancak: "Onun terki demek,
vah hayvandan yem olmas demektir, bu ise maln zyi olmasdr, israftr" diye bir itiraz
mmkndr. Bu itiraza cevabmz udur: Burada maln zyi olmas diye bir ey yoktur. Zra, glib
det udur: llerde yaayanlar haclarn konaklama yerlerini tkip ederler, onlarn braktklarn,
terkedip attklarn toplarlar. Ayrca, hacc mevsiminde hac kafilesi birbirlerini takip ederler, birinin
peinden bir bakas orada konaklar..."
Nevev: "Arkadan gelen kafilenin zenginlerinin de bundan yememesi gerekir. nk hedy kurban
mutlak olarak fakirlere hastr, fakir dndakilerin ondan yemeleri kesinlikle caiz deildir" der.
Aliyyu'l-Kr, nafile hedy mahalline varnca yani Harem dahilinde kesilince hem shibine hem de
zengine hell olur der ve onun mahalline varmazdan nce (yolda) kesilmesi halinde haram olacan
tasrih eder.1020
] :
3

. .[
3. (1512)- bnu mer (radyallahu anhm) der ki: "Kim Kbe'ye bir deve ihda eder, sonra (daha
mahalline ulap; kesilmeden) kaybederse veya hayvan lrse, yet bu bir nezir idiyse, yerine yenisini
alr. Nezir deil de tetavvu idiyse, dilerse yeniler, dilerse terkeder." [Muvatta, Hacc 150, (1, 138).]
Nezir, ferdin belli bir arta bal olarak kendisine bor kld kurbandr. O art yerine geldi mi bor
kesinleir, yerine getirilmesi vacib olur. "u hastalktan iyi olursam Kbe'de bir kurban keseceim"
diyerek adakta bulunan kimse, shhate kavutuu takdirde onun bir koyun kesmesi ona vcib olur. te
bu ekilde nezredilen bir hedy kaybolursa bunun yerine yenisinin alnmas gerekir. Herhangi bir arta
bal olmakszn srf sevaba nil olmak dncesiyle Kbe'de bir kurban kesmeye niyet edilmise bu
bir tetavvudur, nfile bir kurbandr. bnu mer (radyallahu anhm) byle bir kurban hedefe
varmadan kaybolursa shibi dilerse yeniler, dilemezse, kurban kesmekten vazgeer diyor.1021
ONUNCU FASIL
KURBANLIK DEVEYE BNMEK

# ] .
: . :
1
.[ . . : .
. .
. # :
1. (1513)- Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bir deve
sevkeden birisini grmt ki:
"Binsene ona!" dedi. Adam:
"O kurbanlktr!" dediyse de Reslullah (aleyhissaltu vesselm) emrini tekrarlad:
"Bin ona!" Adam tekrar:
"O kurbanlktr" diye haykrd. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Bin ona" diye tekrarlad ve ikinci veya nc seferde:
"Yazklar olsun sana!" diye ilvede bulundu." [Buhr, Hacc 103, 112, Vesya 12, Edeb 95, Mslim,
Hacc 371, (1322); Muvatta, Hacc 139, (1, 337); Ebu Dvud, Mensik 18, (1760); Nes, Hacc 74, (5,
176); bnu Mce, Mensik 100, (3103).]1022

1022
1020
1021
Buhr'nin bir rivayetinde, Ebu Hreyre'den naklen u ziyade vard: "(Rvi) der ki: "Ben o adam,
deveye binmi Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la beraber yrrken grdm, devenin boynunda
naln takl idi." 1023
AIKLAMA:
1- Bdn (bdn de okunmutur) lgat olarak deve demek ise de er' stlahta sr da ayn hkme tabi
olduu iin deve ve sr her ikisine de bdn denmitir.
2- Kurbanlk develerle ilgili yette:
"Biz kurbanlk develeri de sizin iin Allah'n eirinden kldk, onlarda sizin iin hayr vardr..." (Hacc
36) yetinde geen " Onlarda sizin iin hayr vardr" ibresindeki "hayr" mutlak
oduu iin bir ksm limler, kurbanlk deveden, binmek, stn samak gibi yollarla da istifade
etmenin caiz olduu hkmn karmlardr. Yukarda kaydedilen rivayette de Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), kurbanlk deveye binmesi iin deve sahibini ikaz etmekte, srar etmektedir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n devenin ne eit bir kurbanlk olduunu sormadan "Bin ona!"
diye srar etmesinden her eit kurbanla, yani vcib nev'ine de girse tetavvu nev'ine de girse,
binilebilecei hkm karlmtr.
Ahmed bnu Hanbel'in Msned'inde gelen bir rivayette de Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a:
"Hedy'e (hacc kurbanna) binilebilir mi?" diye sorulunca:

"Beis yok, binilebilir" diye
cevap vermitir.
Netice olarak: "Bir ksm limler (Urve, Ahmed, shak, ehl-i zhir) mutlak olarak kurbanla
binmenin cevazna hkmeder. Ancak Cumhur (Ebu Hanife, Malik, fi ve ekseri fukah) ihtiyala
kaytlarlar. Bunlara gre, ihtiya olmadan binmek nassa muhaliftir, mekruhtur. Haneflerden Hidye
shibi, cevaz "zdrr"la kaytlamtr. Bunlarn hcceti bnu Eb eybe'de kaydedilen u hadistir:

"Hedye (kurbanla), baka are bulamayp
mecbur kalandan
bakas binmesin." Burada zarurete binen ciz olunca, zaruretin kalkmasyla binmenin de cevaz
kalkacak demektir. Mesel yorgunluktan binen, dinlenir dinlenmez iner. Mslim'de de gelen ve
mteakiben kaydedeceimiz (1514) u meldeki hadis de bunu te'yid eder: "Kurbanla, mecbur
kaldysan ma'ruf zere bin. Bir baka srt bulunca da in." u halde bu hadis de bir baka imkn
bulunca kurbanl terketmeyi mirdir.1024

:
: #
].
2

. .[

2. (1514)- Hz. Cbir (radyallahu anh)'e; kurbanla binme hususunda sorulmutu, u cevab verdi:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' iittim yle demiti: "Kurbanla, mecbur kaldysan ma'ruf
zere bin. Bir baka srt (binek) bulunca da in." [Mslim, Hacc 375, (1324); Ebu Dvud, Mensik 18,
(1761); Nes, Hacc 76, (5, 177).] 1025
ONBRNC FASIL
KBE'YE KURBAN HEDYE EDEN MUKM HRAM GYER M?

#
1
] :
. .[
1025
1023
1024
1. (1515)- Hz. Aie (radyallahu anh) anlatyor:

"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Medine'de iken Kbe'ye kurban sunar, ben de kurbannn
boynuna taklacak nianlarn hazrlardm. Bu srada Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ihramllarn
saknd yasaklardan saknmazd." [Buhr, Hacc 110, Edh 15; Mslim 359, (1321); Muvatta, Hacc
51, (1, 340); Tirmiz, Hacc 69 (908); Ebu Dvud, Mensik 17, (1757, 1758, 1759); Nes, Hacc 65, 66,
67, 68, 69, 72, (5, 171, 173); bnu Mce, Mensik 94, (3094).]1026
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in kendisi Medine'de olduu halde, Beytullah'a
kurban (hedy) ettiini gsterir. Bunu, Veda haccndan nce, 9. hicr ylda Hz. Ebu Bekir (radyallahu
anh)'le gnderdii kabul edilir.
2- Hz. Aie, Mekke'ye hedy gndermi olan Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ihrama girmediini
belirtmek istiyor.
3- Nevev: "Bu hadis, hacca gitmese bile, kiinin Mekke'de kesilmek zere kurbanlk gndermesinin
mstehab olduunu, hedy gnderene ihrama girmek gerekmeyeceini gstermektedir" der ve bunda
ulemnn khir ekseriyetinin ittifak ettiini belirtir. Sadece bnu Abbs, bnu mer (radyallahu
anhm) ile At ve Said bnu Cbeyr (rahimehumallah)'in byle bir davranta bulunan kimsenin,
ihram giymeksizin ihram yasaklarndan kanmas gerektiini syledikleri rivayet edilmitir.
Bu mevzuda asl olan, Hz. Aie'nin hadisini esas alan Cumhur'un grdr. Esasen, baka
rivayetlerde teferruatl olarak belirtildii zere Hz. Aie (radyallahu anh)'yi bu aklamay yapmaya
zorlayan ey, kendisine bir ksm sahabelerin Mekke'ye hedy gnderenlerin, gnderdii kurban
kesilinceye kadar hacya haram olan dikili elbise giymek, tra olmak gibi btn yasaklara riyet
etmesi gerektiine dir verdii fetvalarn intikal etmi olmasdr. O bu fetvalar duyunca, yukarda
kaydettiimiz aklamay yapar. Muvatta'da gelen rivayet, bu meselede Hz. Aie'yi konumaya
sevkeden fetvann bnu Abbs'a ait olduunu belirtir.1027

].
2
. .[ :

2. (1516)- Hz. Cbir (radyallahu anh)'in anlattna gre: "Ashab'tan Medine'de Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm) ile kalanlardan bir ksm Kbe'ye kurbanlklar gndermi, bunlardan dileyen
ihrama girmi, dileyen de girmemitir." [Nes, Hacc 71, (5, 174).]1028
].

3

: .
: .

. : . .[
3. (1517)- Reba bnu Abdillah bni'l-Hdeyr'in anlattna gre: "Irak'ta elbiseden soyunmu bir adam
grr ve sebebini sorar. Kendisine, bu adamn Kbe'ye kurbanlk gnderdii, bu sebeple elbiseleri
att belirtilir.
Reb der ki: "Sonra ben Abdullah bnu Zbeyr'le karlatm ve bu durumu ona anlattm. Bana:
"Kbe'nin Rabbine kasem olsun bu bid'attr" dedi." [Muvatta, Hacc 53, (1, 341).]1029
AIKLAMA:
Zrkn, Reba'nn grd ihraml ahsn bnu Abbs (radyallahu anhm) olduunu belirtir. nk
bnu Eb eybe'nin bir rivayetine gre, bnu Abbs', Hz. Ali zamannda, Basra vlisi iken elbisesiz
1028
1029
1026
1027
olarak Basra'da grenler olmutur. Abdullah bnu Zbeyr (radyallahu anhm) o mevzuyu teyzesi
olan Hz. Aie'nin szne dayanarak kesin bir dille, yeminle ifadeye dkmekte ve kurbanlk gnderen
kimsenin kendine ihram yasaklar tatbik etmesine bid'at demektedir. Zrkn'ye gre: "bnu'z-Zbeyr
(radyallahu anhm)'in bu hususu kesin bir ekilde bilmeden yemin etmesi ciz olmadna gre, bu
davrann snnete muhalif olduunu Hz. Aie'den renmitir. bnu Abbs da kyasa dayanm
olmal, ancak snnet varken kyas yaplmaz."
Bid'atn, snnete muhalif olan amel ve dnceler olduunu daha nce aklamtk. 1030
ONKNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
] :
1
. .[
1. (1518)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor:
"Bedene (yolda) douracak olursa, yavrusu da gtrlp annesiyle birlikte kesilir. Yavruyu tayacak
bir mahmel (tayc) bulunmazsa annesine ykletilir." [Muvatta, Hacc 143, (1, 378).]1031
AIKLAMA:
Bedene, aslnda deve demek ise de er' stlahta kurban olarak ayrlan byk ba hayvan demektir:
Deve ve sr gibi. u halde Kbe'ye sevkedilirken yolda douracak olsa, yavrusunun, kesim mahalline
kadar nakledilerek, annesiyle birlikte kesilmesi gerekir. Hadis, yavruya ncelikle bir baka tayc
aramak gerektiini ihtar etmektedir. nk "Eer onun yklenecei, uygun bir mahmel (tayc)
bulamazsanz, annesine ykleyin" buyuruyor. Daha nce belirtildii zere (1513, 1514), kurbanln,
erefi ve hrmeti sebebiyle imkn nisbetinde onun binme, ykleme gibi ilerde kullanlmamas
gerekir.
Byle yavrusu olan bir kurbanln stnden mecbur kalnrsa, yavrusundan artan ksmndan istifade
edilebilir. Normal artlarda o stten de istifade etmemek evldr.1032

. 2

]

: #
:
. [
2. (1519)- Yine bnu mer (radyallahu anhm)'in anlattna gre: "Babas Hz.mer, necib (denen
ok muteber cinsten bir deveyi) Kbe'ye kurban olarak balamt. (O ara necibe) yz dinar
verdiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gidip sordu:
"Ben necibi Kbe'ye balamtm. Bu ara bazlar gelip yz dinar verip satn almak istediler. Bunu
satp yerine bir baka deve alaym m?"
"Hayr, dedi. Bakasn deil, onu keseceksin!" [Ebu Dvud, Mensik 16, (1756).]1033
AIKLAMA:
1- Bu hadiste bir hayvan kurbanlk olarak ta'yin ettikten sonra bunu bir baka hayvanla deitirmenin
caiz olup olmayaca meselesine giren bir vak'a mevzubahistir.
Hadis, kurbanln misli ve hatta daha efdali ile de olsa deitirilemeyeceini ifade etmektedir.
1032
1033
1030
1031
2- Necib, devenin ad deildir, cinsini bildirmektedir. Aslnda, her hayvann en iyi cinsine necib
denmektedir. Develerin kuvvetli ve sr'atli olanlar bu ismi alr.1034

#
3
]:

.[

: .
. .
Hudeybiye senesinde, Kbe'de kesilmek zere birok deveyi kurban kld. Bunlar arasnda (vaktiyle)
Ebu Cehl'e ait olan, banda gmten -baz rviler altndan der- mmul bir bre bulunan deve de
vard. Bununla, mrikleri fkelendiriyordu." [Ebu Dvud, Mensik 13, (1749).]1035
AIKLAMA:
1- Hudeybiye'ye umre maksadyla gelen Mslmanlar kurbanlk develeri de beraber getirmilerdi.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n birok kurbanl vard. Bunlarn arasnda, Bedir Sava'nda
ganimet olarak ele geirdii Ebu Cehl'e ait bir deve de bulunuyordu.
2- Bre, hayvann burnuna taklan yuvarlak bir halkadr. "Banda" tbiri burnunda demektir, nk
bre burna taklr. bnu Minhl'in rivayetinde bu halkann altndan olduu sylenmitir. Halka burun
yumuana (minhar) takldna gre iki aded olabilecei de rihlerce belirtilmitir.
Hadisin sonunda Mekkelilerin maktul eflerinden Ebu Cehl'e ait devenin, Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in kurban olarak kesilmesi mrikleri kzdrd belirtilmektedir.
Aliyy'l-Kr bu hadisle, Fetih sresinde geen
"(Ashab hakkndaki bu tebih)
onlarla kfirleri fkelendirmek iindir" (29. yet), yeti arasnda mbehet bulunduuna, yet-i
kerimenin hadis-i erife bir nazir olduuna dikkat eker.
u halde bz tezhrlerle Mslmanlarn, kffr fkelendirip atlatmas caizdir.1036

] : 4

.[

.

.
.
.
.
4. (1521)- Nafi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm), kurbanlk devesine kabt ketenden,
ynden mmul renkli kilimlerden, iki paral takmlardan ul sarar, sonra bunu Kbe'ye yollard.
Bunlarla orada Kbe'ye rt yaplrd. Bunlar Kabe'ye rttkten sonra hepsini tasadduk ederdi."
[Muvatta, Hacc 146, (1, 379, 380).]1037
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, kurbanlk deveye ul olarak sarlan kumalarn cinsi ve bunlarn akibeti hakknda
kymetli bilgi vermektedir. yle ki:
a) Kabt (veya kubt) kuma: Msr'da ketenden yaplan ince beyaz bir kumatr. Kabt kelimesinden
geldii sylenir. Yani, Msr'n yerli ahalisinin addr. Dilimizde kbt diye biraz daha deimi haliyle
kelime mevcuttur.
b) Enmt, nemt'n cem'idir. Renkli ynden mmul bir nevi yaygdr. Kilim kelimesi ile
karlayabiliriz.

1036
1037
1034
1035
c) Hulel, hulle'nin cem'idir. Hulle iki paral ayn cinsten giysidir, takm dediimiz ey. Paralar ayr
cinslerden olursa hulle denmez.
2- bnu mer bu saylan eitlere giren kymetli kumalarla kurbanlk devesini sarp ulladktan sonra
Mekke'ye sevkediyor. Maksad, deve kesildikten sonra, bu kumalarn Kbe rtsnn imalinde
kullanlmasdr.
Ebu mer bnu Abdilberr der ki: "... nk Kbe'nin rts, Allah'n rzasn kazanmak iin yaplan
ba ve sadakalarn kymetlilerinden yaplrd. Kbe'ye Himyer meliklerinden Tbba zamanndan beri
rt ekilirdi. rty ilk ekenin o olduu sylenir. bnu mer o zikredilen kumalarla kurbanln
tezyin ediyordu. Zra Allah'a ait olan baa gsterilen ta'zim ve onu tezyin etmek, Allah'n eirini
ta'zim ve tecmil cmlesindendi, ayrca kurban kesildikten sonra da tezyinatla Kbe rts yaplyordu.
Bylece o iki faziletli amel birden ilenmi oluyordu."
3- Mhelleb der ki: "Aslnda kurbanlk deveye giydirilen tezyinatn tasadduk edilmesi bir vecibe
deildir. bnu mer (radyallahu anhm) bunlar Allah iin balad, O'na izafe ettii kurbanlktan
geri bir ey dnmemesi iin tasadduk etmitir."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da, Sahiheyn'de mezkur olan bir rivayette. Hz.Ali'ye kurbann ul
ve derilerini tasadduk etmesini emretmitir:
" Reslullah (aleyhissaltu vesselm), bana kestiim develerin ullarn ve derilerini

tasadduk etmemi emretti." Bu rivayet daha geni vehiyle mteakiben kaydedilecek.

4- Bu rivayet kurbanlklarn ullanmasnn ve bu ullarn tasadduk edilmesinin mstehab olduunu
ifade eder. Mstehab denmitir, nk buradaki emrin vcub ifade etmediini ulem belirtmitir.
Mhim Not: Kurban, bir ibadettir. Onunla ilgili her eit balar bir ibadettir. Kurbann deri ve
ulunun da ibadet mnasn tayacak yerlere balanmas gerekir. Gnmzde kurban derilerinin, bu
mnay tad son derece kukulu, Allah rzasndan ok, beer gsterileri hedefleyen ve aslnda
Allah rzasna, dinin, snnetin ihysna ynelik faaliyetleri baltalamak gayesiyle tesis edilmi vakflar
ve kurumlara eitli basklarla kanalize edilmeye aba sarfedilmektedir. Mslmanlar bu meselede de
imtihandadr. Uyank olmalar gerekir.
l eriatmzn lsdr, her tasaddukun, sadakann muteber olmas iin vaz'edilmi artlara
uymas icabeder. Aksi halde fedakrlklarmz sadaka olmaktan kar.1038
]:

#

5

.[ .
.
5. (1522)- Hz. Ali (radyallahu anh) anlatyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), (beni gndererek), kurbanlk develeriyle ilgilenmemi, onlarn
etlerini, derilerini, ullarn tasadduk etmemi, bunlardan kasaba bir (cret) vermememi tenbih etti."
Hz. Ali (radyallahu anh) der ki: "Kasaba cretini kendimizden derdik." [Buhr, Hacc 122, 112, 120,
122, Veklet 1; Mslim, Hacc 348, (1317); Ebu Dvud, Mensik 20, (1769); bnu Mce, Mensik 97,
(3099).]1039
AIKLAMA:
1- Ulem bu hadislerden kasabn kesme cretinin kurban etinden veya derisinden verilemeyecei
hkmn karmtr.
Bav, erhu's-Snne'de der ki: "Kasaba cretini eksiksiz verdikten sonra, yet fakirse sadaka
olarak, kurban etinden de verebilir, bu durumda kasaba vermekte bir beis kalmaz."
Keza baka bir ksm limler de: "Kasaba kurbandan cret vermek kesinlikle yasaklanmtr. nk
kurban cret yapmak mevzubahistir, bu caiz deildir. Ancak sadaka, hediye veya cretine ziyade
olarak vermek caizdir, kyasa gre bu caizdir. Ancak, hadisin tlakna baklnca, her ne suretle olursa
olsun kasaba kurbandan vermenin yasaklna da hkmedilebilir. Bu anlamaya hak verdiren hikmet,
1038
1039

kurbandan kasaba cret verme msamahasn nler, ola ki, ona verilen hizmetine mukabil olma
mnasna gelir."
Kurtub'nin kaydna gre, Hasan Basr ve Abdullah bnu Ubeyd bni meyr hari btn ulem,
kasabn cretinin kurbandan verilmeyecei hususunda ittifak etmitir.
2- Kurtub'nin kaydna gre, ulemnn bir ksm bu hadisten kurbann eti, derisi ve ulunun
satlamayacana da hkmetmitir.
Ancak Evz, Ahmed, shak, Ebu Sevr'e gre "Kurbandan herhangi bir ey satlabilir, ancak alnan
para, kurban etinin verilmesi caiz olan yerlere verilir." Sz gelimi kurban derisi satlacak olsa
parasnn tasadduk edilmesi gerekir.
3- Ulem kurbandan, kurban sahibinin istifade edebilecei hususunda ittifak etmitir. Ebu Sevr,
bundan hareketle, istifadesi caiz olan her eyin satlmas da caizdir diye bir hkme varmtr. Ancak
kendisine ittifakla: "Tetavvu hedyinin (Kbe'ye balanan nfile kurbann) etinden yemek caizdir;
ama satlmas caiz deildir, vacib olan kurbanda byledir" diye itiraz edilmitir.
bnu Hacer kurbandan hibir ksmn satlamayaca hususunda, kysa, ferdin, fakihin mlhazasna
ihtiya brakmayan Ahmed bnu Hanbel de Katde bnu Nu'man tarafndan rivayet edilen u nass
gsterir:

"Kurbanlarn ve hedyin (Kbe'ye balanan kurban) etlerini satmayn, (hayr yolunda) tasarruf edin ve
yiyin. Derilerinden de istifade edin ama satmayn. Etlerinden bakalarna yedirseniz bile kendiniz de
dilerseniz yiyin."
4- Kurban derisinden, kurban kesen kimsenin ahsen istifadesi caiz addedilmitir. Ancak bu, satarak
parasndan istifade eklinde deil, ev eyas olarak kullanma artyladr. Elek yapmak, post yapmak,
tuluk, daarck yapmak gibi. Herhalde en isabetli davran Allah rzas iin balamaktr.
5- Kad yaz kurbanl, bilhassa byk ba olanlar ullamann snnet olduunu, rtlecek ulun
nefset ve deerinin, kurban kesen kimsenin madd hline gre deiebileceini syler.
Tabi ki, ulun balanmas da snnettir.
6- Hadisten kurbanla ilgili ilerin vekleten bir bakasna devredilebilecei hkm de karlmtr.
7- Bu vesile ile unu da belirtelim: Kurban ad altnda kesilen her etten sahibi yiyemez. Udhiye denen,
yllk olarak kurban bayramnda kesilmesi vacib olan kurbann etinden kesen yiyebilir. Keza hacc-
kran ve hacc- temettu yapan kimsenin Harem blgesinde kestii hedy (buna uhdiye denmez)
Haneflere gre yenebilir. Keza, Kbe'ye balanan hedy'ttetavvu Harem blgesinde kesilince etini
kesen kimse yiyebilir. Amma:
* Hacc cinayetleri sebebiyle kesilen ceza kurbanlarnn eti,
* Fukaraya balanan nezir kurbanlarnn eti,
* Fidye olarak kesilen kurbanlarn eti, kesen tarafndan yenmez. Yedii takdirde o miktarda bata
bulunur.
* afilere gre temettu ve kran haccnda kesilen kurban etini sahibi yiyemez, nk ona gre bu
kurban bir nevi ceza kurbandr.1040
:#
]
6
. .[
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kurbanln (Mekke ile Medine arasnda bir mevki olan)
Kudeyd'de satn almt. bnu mer (radyallahu anhm) de aynen yle yapt." [Tirmiz, Hacc 68,
(907).] 1041
1040
1041

ONBRNC BB - FEVT, HSAR VE FDYE
Bu babta drt fasl vardr.

*
BRNC FASIL
HASTALIK VE EZA SEBEBYLE MAHSUR KALANLAR
*
KNC FASIL
DMAN SEBEBYLE MAHSUR KALANLAR
*
NC FASIL
SAYIDA HATAYA DENLER
*
DRDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
UMUM AIKLAMALAR
Bu babta, hacc menasikinde husule gelen aksamalar zerinde durulacaktr. Bir baka ifade ile, aksama
eitleri, bunlara terettp eden hkmler, aksamalarn telfi yollar var mdr? Varsa nelerdir?.. vs. Bu
konularla ilgili hadisler grlecektir. Balkta geen stlahlar:
hsar: ster umre ve isterse hacc iin ihrama giren bir kimsenin, herhangi bir sebeple tavaf ve vakfe
yapmaktan alkonmas demektir. Bu mani, dmandr, hastalktr, ylan veya akrep zehirlemesidir... vs.
Kfler bu sebepleri; "krk, hastalk, korku" diye zetlemilerdir. Ayn, Ebu Hanife ve ashabnn:
"hsar, hacnn Beytullah'a ulamasna mani olan hastalk, dman, krk, nafakann kayb gibi eylerin
hepsidir" dediini kaydeder. Leys bnu Sa'd, Mlik, fi, Ahmed ve shk'a gre ihsr sadece
dmanla olur, hastalkla olmaz. hsra urayan (muhsar), Mekke'ye hayvan veya bedelini gnderir.
Tayin edilen vakit geinceye kadar ihramda kalr. Hedy kesilince (Haneflerce) ihramdan kar.
afiler tra da olarak ihramdan kar. mam Mlik: "hsar hacc iin vardr, umre iin yoktur, mu'temir,
Beytullah'a varncaya kadar ihramdan kmaz. Zra onun iin, haccda olduu gibi zamanla
kaytlanmak yoktur, umreyi karma gibi bir durum yoktur. Senenin her gnnde umre yapabilir, yle
ise, engel kalkncaya kadar bekler" demitir.
Fevat: Hacc yapmak maksadyla ihrama giren kimsenin Arafat vakfesine vakti ierisinde yetiemeyip
karmasdr. Onun vakti, arefe gn leden sonras ile bayram sabah (10 Zilhicce) sabah vakti (fecri sadk) girmezden ncesine kadarki zamandr. Bu zaman iinde Arafat'ta bulunamayan vakfeyi
karm olur.
Fidye: Esas itibaryla esiri esretten kurtarmak iin denen madd karlktr, buna fa da denir. Hacc
bahsinde fidye hacc veya umre ile ilgili menasikte husule gelen aksaklklar -ki bunlara cinayet de
denir- telfi iin fa edilen cezalardr. Kurban, sadaka, oru hepsi de mezkur fidyenin eitleridir. 1042
BRNC FASIL
HASTALIK VE EZ SEBEBYLE MAHSUR KALANLAR

#

]:
1
: .

: .
1042
.[
:

.
.
1. (1524)- Ka'b bnu Ucre (radyallahu anh) anlatyor: "(Biz Hudeybiye'de iken), Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) yanma geldi. O srada ben tenceremin altn yakyordum. Yzmde de bitler
kaynayordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bana:
"Bandaki u bcekler seni rahatsz etmiyor mu?" diye sordu. Ben:
"Evet! ediyor!" dedim.. Bana:
"yleyse tra ol ve gn oru tut veya alt fakiri, her birine yarm sa' vermek suretiyle doyur veya bir
kurban kes. (Bunlardan hangisini yaparsan olur)" dedi. Ancak bu saydklarnn nce hangisini
zikretmiti bilemiyorum" diye cevap verdi. Tam o srada u yet nazil oldu:
"Artk iinizden kim hasta olur, yahud bandan bir eziyeti bulunursa ona orutan, ya sadakadan,
yahud da kurbandan biriyle fidye vacib olur..." (Bakara 196). [Buhr, Muhsar 5, 6, 7, 8, Megz 35,
Tefsir, Bakara 32, Merd 16, Tbb 16; Mslim, Hac 80, (1201); Muvatta, Hacc 337,. (1, 417); Ebu
Dvud, Mensik 43, (1856-1861); Tirmiz, Hacc 107 (953); Nes, Hacc 96, (5, 194, 195); bnu Mce,
Mensik 91, (3079).]1043
AIKLAMA:

1- Teysir metninin ba ksmnda hareke yanltr, yle olacak:
Mna da
yukarda verdiimiz gibi.
2- Hadisin baz vecihleri daha teferruatl: "Biz Hudeybiye'de Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ile
birlikte ihraml idik. Mrikler bize engel olmular, umre yapamyorduk. Kulaklarma kadar inen
(gr) salarm vard. Yzmde bitler kaynayordu [yle ki, bamdaki her tyn tepeden trnaa bit
dolduunu zannettim]. (Fakat ihraml olduum iin dokunamyordum) 1044 Bana:
"Bandaki u bcekler seni rahatsz etmiyor mu?" diye sordu.
"Evet!" diye cevap verdim. Derken u yet nazil oldu...."
3- Burada, tra olma yasana uymama hlinde terettp eden ceza gzkmektedir. Rivayetten
anlalaca zere, ihrama girdikten sonra temizleyemedii iin birden oalan bitler yzne
dklecek, her kl tepeden trnaa bit olmu zannettirecek bir hl alr ve Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'a intikal edecek derecede bunlarn verdii rahatszlk artar.
Bu durum zerine nazil olan yet, byle durumlarda "fidye" demek kaydyla yasan ihll
edilebileceini bildirir. Ka'b bnu Ucre (radyallahu anh) tra olmak suretiyle bitten temizlenebilecek,
ancak yetin beyan ettii fidyelerden biriyle aksamay telfi edecektir. yette fidye olarak unlar
zikredilir:
* Oru.
* Sadaka.
* Kurban.Reslullah (aleyhissaltu vesselm), sadedinde olduumuz hadiste bunlarn miktarn tayin
etmektedir:
* Oru: gndr, limler bunun terik gnlerinde tutulmasn mekruh addetmitir
* Sadaka: Alt fakirin doyurulmas. Burada bir fakire takdir edilecek miktar yarm sa'dr.
* Kurban: Bir koyun veya keidir. Dileyen sr veya deve kesebilir, koyundan fazlas teberrudur.1045
4- Fidyede muhayyerlik
FDYEDE MUHAYYERLK:

Yanl anlalmasn: Dinimiz biti ldrmeyin diye bir yasak koymamtr. Buradaki yasak "ihram" gereidir. hraml kimse, ihram
mddetince bundan yasaklanmtr.
1045
1043
1044
yet ve hadis, ihraml iken tra olan kimsenin oru, sadaka ve kurban nev'inden bir fidyede
bulunmasn emretmektedir. Ancak, hatra u soru gelmektedir: Kii bunlardan birini semekte serbest
mi yoksa yette gelen srayla gc yeteni mi yapacaktr?
limler bu meseleye farkl cevap vermitir. ncelikle unu belirtelim: Bu meseleye tems eden
rivayet ok farkl vecihlerden gelmitir ve hadislerde her seferinde oru, sadaka, kurban sras
grlmez, bazlar nce kurban zikreder.
Hatta bir rivayette Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ka'b'a:
"Bir koyun bulabilir misin?" diye sorar. Ka'b bulamayacan syleyince:
"yle ise ya oru tut, ya fakir doyur!" demitir.
Ayrca, hadisin baz vechinde, "Bunlardan hangisini yaparsan olur" ziyadesi de mevcuttur.
Hlsa bir ksm limler, bunlardan birini yapmakta ferdin muhayyer olduunu sylemitir. bnu
Abdilberr btn beldelerdeki limlerin bu kanaatte olduunu belirtir.
Ancak Ebu Hanife, mam fi ve Ebu Sevr muhayyerliin zaruret zamanna ait olduunu sylemitir.
Yani tra olmaya mecbur olan kimse muhayyerdir, fidyesini diledii ekilde yerine getirir. Fakat keyf
olarak tra olup, ihram yasa ileyen gnahkr olur ve buna ihtiyar tanmaz. En ar olan kurban
kesmeye mecburdur. Nitekim Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da Ka'b'a nce kurban kesip
kesemeyeceini sormutu.
Ebu vene bu hadisi esas alarak: "Hayvan kesmeye muktedir olanlar oru tutmaz, fakir de
doyuramaz" hkmne ular. Ancak bu gr fazla taraftar bulmamtr.1046
5- Fidyenin yeri.
FDYENN YER:
Sadedinde olduumuz hadis, ihram cinayeti sebebiyle denmesi vacib olan fidyenin denecei yer
hususunda bir tasrihde bulunmamtr. Bu sebeple, fidyenin ed edilecei yer hususunda ulem ihtilf
etmitir.
* Ebu Hanife'den birka farkl fetva rivayet edilmitir. Bir rivayete gre, hayvan kesme ii de, fakir
doyurma ii de Mekke'de olmaldr, baka yerde caiz deildir.
Bir baka rivayete gre kurban kesimi sadece Mekke'de caizdir, fakir doyurma ii baka yerde de
olabilir.
* mam Mlik, hadisin mutlak gelmi olmasna bakarak: "Fidyenin nerede olsa ed edilebileceine
hkmetmitir. Ona gre, bunun kurban kesmek, oru tutmak veya fakir doyurmak ekillerinden biriyle
yerine getirilmesi arasnda fark yoktur, hangi ekilde olursa olsun, her yerde ed edilebilir.
* mam fi, hayvan kesmekle, fakir doyurma iinin sdece Mekke'de veya Harem-i erif'te ciz
olacana hkmetmitir.
* Tvus, At, Mchid ve Hasan- Basr'nin de kurban ve fakir doyurma ilerinin sadece Mekke'de
ciz olacan sylediklerini rivayet etmitir.
Fidye, oru tutmak eklinde yerine getirilmesi halinde, her yerde tutulabilecei hususunda ulemnn
ihtilf yoktur.1047
6- Sadaka.
SADAKA:
Fidye olarak denecek sadaka alt fakiri doyurmaktr. Bu, bir fakiri alt gn doyurmak eklinde ed
edilebilecei gibi, alt fakiri -mutad zere gnde iki n hesabyla- bir gn doyurmak eklinde de
ed edilebilir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu maksadla yaplacak harcamann asgar miktarn da belirtir:
Yarm sa'. mm Mlik, fi, shk, Ebu Sevr ve Dvud-u Zhir'ye gre keffret buday, arpa ve
kuru hurma gibi eylerin hepsinden yarm sa' olarak verilir
1046
1047

mam- zam'a gre bu fidye budaydan yarm sa', arpa veya kuru hurmadan bir sa' verilir. Sfyn-
Sevr de byle hkmeder.
Bir sa' rf dirhemle 2,120 kg'dr.
bnu't-Tn ve dier bir ksm limler bu hadis vesilesiyle yle demilerdir:
"r, burada bir gnlk orucu bir sa'lk sadakaya mudil kld. Halbuki, Ramazan orucunu yemede
ise, bir gnlk orucu bir mdd'lk sadakaya mudil kld (Mdd, sa'n drtte biri). Zhr ve
Ramazan'da cima iin de byle kld. Yemin kefretinde ise, bir gn orucu 3,3 mdde mudil kld. Bu
durum, hudud ve takdirtta kyasn cri olmadna en kavi delildir. (r ne beyan etmise o
esastr)."1048

] :
: #
2
. .[
2. (1525)- el-Haccc bnu Amr el-Ensr (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n yle sylediini iittim: "Kimin (bir baca) krlr veya sakatlanrsa ihramdan kar (ve
memleketine dner ve mtekip sene yeniden hacc yapar." [Tirmiz, Hacc 96, (940); Ebu Dvud,
Mensik 44 (1862); Nes, Hacc 102, (5, 198, 199).]1049
AIKLAMA:
1- Kur'n- Kerim, hacc iin ihram giydikten sonra, meru bir engelle karlaarak hacc yapamayanlar
" ..Fakat (herhangi bir sebeple hacc ve

hakknda yle der:

umreden) alkonursanz o halde kolaynza gelen kurban (gnderin, bununla beraber) kurban yerine
(Mina'ya) varncaya kadar balarnz tra etmeyin.." (Bakara 196).
2- Sadedinde olduumuz hadis-i erif, krk veya sakatlanmann, yette ruhsat verilen bir mazeret
olduunu, byle bir kimsenin ihramdan hemen kp memleketine dnebileceini beyan
buyurmaktadr.
Hattbi der ki: "Hadiste "gelecek sene haccn yeniler" kayd, farz olan hacca niyet eden iindir. Eer
nafile bir hacc yapyor idiyse, bu ihsr sebebiyle kesmesi gereken dnda kendisine bir ey gerekmez."
mam Malik ve fi'nin hkm byledir.
Hattb unu da sylemitir: "Bu hadis, dman engellemesi olmadan, ihramlya rz olan hastalk ve
dier bir zr de ihsrdr diyen Ebu Hanife, onun ashab ve Sevr gibileri iin hccettir."
Ebu Hanife ve ashab: "Bu engellemeye mruz kalana, ihsr kurban dnda, bilahere hem umre ve
hem de hacc gerekir" derler.
Mchid, a'b ve krime de: "Gelecek yl hacc gerekir" demilerdir.
3- Ulem, krk ve sakatlanmann ihsra girmesi iin ihrama girdikten sonra vukuunu art koarlar.1050
3
].

.

.

.
.

: .[
. .

3. (1526)- Ebu Esm Mevl Abdillah bni Ca'fer (rahimehullah)'in anlatna gre: "Efendisi Abdullah
bnu Ca'fer'le beraber Medine'den ktlar. Sky'da hasta olan Hseyin bnu Ali (radyallahu
anhm)'ye uradlar, Abdullah bnu Ca'fer, Hz. Hseyin'le ilgilenmek iin yannda kald. Haccn
1050
1048
1049
fevte uramasndan (o sene karmaktan) korkarak Medine'de mukim Hz. Ali ve (zevcesi) Esma Bintu
Umeys (radyallahu anhm)'e haber gnderdi, bunlar derhal yanna geldiler. Hz. Hseyin (radyallahu
anh) (ardan ikayet ederek) bana iaret etti. Hz. Ali (radyallahu anh) bann tra edilmesini
emretti. Sonra onun adna Sky'da kurban kesilmesini emretti ve bir deve kesildi."
Yahya bnu Said der ki: "Bu seferinde Hz. Hseyin (hacc maksadyla) Mekke'ye mteveccihen Hz.
Osman (radyallahu anh)'la birlikte yola kmt." [Muvatta, Hacc 165, (1, 388).]1051
. ]: 4

.

.

.[
.

.
4. (1527)- Amr bnu Sad en-Neha (rahimehullah)'nin anlattna gre: "(Umre yapmak zere ihrama
girdikten sonra) Zatu'-ukk denen yere varnca orada kendisini ylan sokar. Arkadalar, bu meseleyi
sorabilecekleri bir kimseyle karlamak zere, (herkesin gelip getii ana) yola karlar. Derken bnu
Mes'ud (radyallahu anh) karlarna kar. Onlara u fetvay verir:
"Hemen bir hedy (kurbanlk) veya onun deeri miktarnca nakit paray (Mekke'ye) gnderin. Onunla
kendi aranza bir gnlk almet koyun, hedy kesildi mi ihramdan ksn. Ayrca, bu umreyi de bilhere
kaza etmen gerekir." [Rezn tahri etmitir.] 1052
AIKLAMA:
bnu Mes'ud (radyallahu anh)'un tavsiye ettii bir gnlk almetten maksad, kurbann Harem
blgesine ulaaca tahmin edilen mddet olsa gerektir. Hedyin mahalline varmadan ihramdan
klm olmamas iin, bunun nceden tahmin edilmesi, vazifelendirilen ahsn bu takvime gre
vazifeyi tamamlamas gerekir. Rivayette, bnu Mes'ud (radyallahu anh) Ztu'-ukuk'la Harem arasn
bir gnlk mesfe olarak takdir etmi olmaldr.
Haneflere gre muhsar, Harem blgesinde ise, bulunduu yerde kurban kesip ihramdan kabilir.
Harem blgesinin dnda ise, belirtilen vakitte kesilmek zere kurban veya bedelini Harem blgesine
gnderir. Sadedinde olduumuz hadisteki vak'ann, Harem blgesi dnda cereyan ettii
anlalmaktadr. Kurban kesilmeden ihramdan kmamaldr. Kesilmitir zanniyle nceden kld
tebeyyn ederse veya bu mddet ierisinde ihram yasaklar ilenecek olursa ihram cinayeti ilemi
saylr, fidyeye hkmedilir.
afilere gre, bu durumda ihsr kurbann bulunduu yerde keser, Harem'e gndermesi art deildir.
1053
KNC FASIL
DMAN TARAFINDAN MN OLUNAN KMSE

#
]:
1
. .[

1. (1528)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), (Hudeybiye'de) engellenmiti. Ban tra etti, kurbann kesti,
hanmlarna temasta bulundu, mtekip sene umresini yapt." [Buhr, Muhsar 1.]1054
1053
1054
1051
1052

]:

#
2

:
:

:
.

. .[
2. (1529)- Nciye bnu Cndb (radyallahu anh) anlatyor: "(Hudeybiye'de) kurbanlklarn n
kesildii zaman Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e gelerek:
"Ey Allah'n Resl! Kurbanl benimle gnder, onu Harem'de keseyim!" dedim. Bana:
"Bunu nasl yapacaksn?" dedi. Ben:
"Onlarn gremeyecekleri yerlerden ve vdilerden gtrrm" dedim. [Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)] msaade etti. Ben de onu gtrp Harem'de kestim.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Harem'de kesilmesi iin benimle gndermiti. nk (Mekkeli
mrikler) kendisine mni olmulard." [Rezn'in ilvesidir (bnu Hacer, bu rivayeti Nes'den naklen
Fethu'l-Bri'de kaydeder (4, 382).]1055
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, "Muhsarn yani hac ve umre yapmasna engel karlan kimsenin, ihramdan kabilmesi
iin kurbannn Harem blgesinde kesilmesi arttr" diyen Hanef gr te'yid eden rivayetlerden biri
olmaktadr. Buna gre, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hudeybiye ylnda, Nciye bnu Cndb'
-mriklerin gremeyecei yollardan- hedyi ile gndererek Harem hududu ierisinde kesilmesini
salamtr. Mukabil gr benimseyenler, bunun vcub ifade etmediini, zra geri kalan kurbanlarn
Hll'de yani Harem dnda kesildiini sylerler.
2- Bu rivayet, mam Mlik'e nisbet edilen ihsr ahkm hacca mahsustur, umrede yoktur; umrede
engelle karlaan kimse, Kbe'ye ulamadan ihramdan kamaz, zra haccda olduu gibi, umre
zamanla kaytl deildir, umrenin fevt olmas diye bir ey mevzubahis deildir, senenin her gnnde
umre yapabilir grn de reddeder.1056

] : 3

#
#

.

3.
.[
(1530)- mam Mlik (rahimehullah) demitir ki: "Kii (haccda) dman sebebiyle engellenirse, her
nerede engele maruz kald ise, orada tra olup ihramdan kar. Kendisine yeniden bunu kaza etmesi
gerekmez. Zra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ve Ashab' (radyallahu anhm), kurbanl
Hudeybiye'de kestiler. Beytullah'ta kesilmek zere gnderilen kurbanlklar mahalline varmazdan ve
tavaf yapmazdan nce tra olup, her eit ihram yasaklarndan ktlar. Ve dahi, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n birisine umre mensikinden) bir ey yapmas veya (o anda yapmadn)
sonradan yapmasn emrettii de sahih deilir." [Muvatta, Hacc 98, (1, 360); Buhr, Muhsar 4 (Bab
balnda).]1057
AIKLAMA:

1057
1055
1056
1- Grld zere, mam Mlik hazretleri, bir nceki rivayeti ve benzerlerini sahih kabul
etmemektedir. Muvatta'daki rivayette
eklinde deil, yani "ve dahi...

bilinmiyor" eklinde gelmitir, mna esasta farkszdr.
2- Engelleme (ihsr) sebebiyle, umre yaplmadan kurbanlarn Hudeybiye'de kesilmesi kesinlik
kazannca mam Mlik (rahimehullah)'in: "Muhsar, kurbanln Harem'e gndermeden, bulunduu
yerde kesip tra olarak ihramdan kar" hkmne varmas tabiidir. Bu ayn zamanda Cumhur'un
hkmdr.
3- mam Mlik'i "her nerede olursa" hkmne gtren husus Hudeybiye'nin Harem'in dnda
olmasdr. Ancak At ve daha bakalar Hudeybiye'deki kesimin Harem'de olduunu sylemitir.
4- Yukardaki rivayetle ilgili olarak, bnu Hacer'in mam fi (rahimehullah)'den kaydettii bir tahlili
kaydetmede fayda gryoruz:
mam fi Hudeybiye'yi, bir rivayette Harem'in dnda, bir baka rivayette de yars Harem'de ve
yars Hll'de olarak deerlendirmi ise de Mslmanlarn kurbanlar Harem dnda, yani Hll'de
kestiklerine hkmetmitir. Bu hkme varrken yetten istidll eder. Zra ayette:
"Onlar
kfreden, sizi Mescid-i Haram'dan ve

alkonulmu kurbanlklarn mahalline ulamasndan menedenlerdir..." (Feth 25) buyurulmaktadr. fi
hazretleri der ki: "yette geen kurbanln mahallinden murad limlere gre Harem'dir. yette,
Cenab- Hakk mriklerin buna mni olduklarn Harem'e gidemediklerini haber vermektedir. Yine
der ki: "Kesime nerede engel karld ise orada ihramdan kt. Daha sonra bunun kazas da yok.
nk, yet-i kerimede kaza edilmesinden sz edilmemitir. Mez yazarlarnn haberlerinden tesbit
ettiklerim bu sylediklerimi te'yid eder mahiyettedir. Zra, onlarn rivayetlerini inceleyerek u hususu
rendik: Hudeybiye Seferi'nde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte tannm ahslar vard.
Sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm) umret'lkazay fa etti, ancak bu mehurlardan bir ksm ne
mal, ne can ynnden hi bir mzeretleri olmad halde Medine'de kald. ayet yaplmayan umreyi
kaza etmek bir vecibe olsayd, Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu ahslara ondan geri
kalmamalarn emrederdi."
fi hazretleri bir baka yerde yle der: "Bu umrenin Umret'l-Kaza diye isimlenmesi Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) ile Kurey arasnda cereyan eden mukzt (= karlkl hkmleme)
(hkmleme, muhede) den ileri gelir, bu umrenin kaza edilmesinin vacib olmasndan deil."
bnu Hacer der ki: "Vakid, Megz'de, Zhr ve Ebu Ma'er tarikinden rivayet eder ki: "Dediler:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ashabna umreye katlmalarn emretti. Hayber'de ehid
denlerle lenler dnda hi kimse geri kalmad, hepsi katld. Katlanlarn says iki bin kii idi."
yet sahihse bu rivayetle, bundan nceki rivayetin arasn te'lif etmek mmkndr, yle ki:
"Buradaki "emir" vcub emri deil, istihbb emridir. Zra fi hazretleri umret'lkaza ya zrsz
olarak bir grub Ashab'n katlmadn cezmederek (kesin bir slubla) ifade ediyor. Keza, yine Vkid,
bnu mer hadisi olarak rivayet eder ki, bnu mer: "Bu umre, kaza umresi deildir, bilkis Kurey'le
yaplan antlamada: "Mslmanlar gelecek sene engellendikleri ayda umre yapacaklar" diye bir art
vard, bu madde gerei Kureyliler, Mslmanlara msaade ettiler." 1058
NC FASIL
MDDETTE YANILANLAR VEYA YOLU KAYBEDENLER

1

]

:

. .[
1058
1. (1531)- Sleymn bnu Yesr anlatyor: "Ebu Eyyb el-Ensr (radyallahu anh) hacc yapmak zere
yola kt. Mekke yolu zerindeki Bdiye'ye gelince develerini kaybetti. Yevm-i nahrde Hz. mer
(radyallahu anh)'e gelerek, durumu ona anlatt. Hz. mer (radyallahu anh) kendisine:
"nce umre yapyorsun gibi hareket et. Sonra ihramdan k. Sonra mtekip senenin haccna
yetiirsen hacc yap, kolayna giden bir de kurban kes." [Muvatta, Hacc 153, (1, 383).]1059
AIKLAMA:
1- Muvatta'nn rivayetinde Bdiye deil, Nziye geer. Buras da Mekke yolu zerinde bir yer addr,
ama Bdiye'nin bir baka ad deil, ayr bir mevkidir.
2- Hz. mer (radyallahu anh)'in: "Umre yapyorsun gibi hareket et" sz; "Haccn umreye evir ve
ihramdan k" demektir. Zra yevm-i nahrde Mekke'ye gelen kimse vakfeleri karm demektir. Hz.
mer (radyallahu anh) hacc niyetiyle girdii ihramdan da umre yaparak kabileceini sylemi
olmaktadr.1060

2
]

:
:

. .[
2. (1532)- Yine Sleyman bnu Yesar'dan rivayet edildiine gre: "Hebbr bnu'l-Esved, yevm-i
nahrde kurban kesmekte olan Hz. mer (radyallahu anh)'e gelerek: "Ey m'minlerin emri, hesapta
yanldk. Biz bugn arefe gn diye hesaplyorduk" dedi. Hz. mer:
"yleyse Mekke'ye git, sen ve beraberindekiler tavaf edin, beraberinizde kurban getirdiyseniz bir
kurban kesin. Sonra tra olun veya sanz ksa kesin ve (artk memleketinize) dnn. Gelecek yl
yeniden hacc yapn, kurban kesin. Kurbanlk bulamayan, gn hacc srasnda, yedi gn de dnte
olmak zere (on gn) oru tutsun." [Muvatta, Hacc 154, (1, 383).]1061
AIKLAMA:
1- Zrkn, Hebbr'n, hacc iin am'dan geldiini belirtir.
2- Daha nce belirtildii zere, Arafat vakfesini karan, haccn mtekip sene yeniler. Burada mesele
ihramdan kma ile ilgilidir. Zra ihrama girmi olan birisi hacc veya umre yapmadan ihramdan
kamaz. u halde Arafat vakfesini karan kimse, hacc kardna gre, ihramdan kabilmek iin
umre yapacaktr. yle ki:
Niyet ettii haccn eidine gre:
1) Hac- frada niyet eden, umre yapar ve ihramdan kar, mtekip yllarn birinde haccn kaza eder.
2) Hacc- temettuya niyet etmi idiyse, vakfeye yetiemedii iin zaten temettu btl olur, bu sebeple
temettu kurban kesmesi gerekmez. Bir umre daha yaparak ihramdan kar. Haccn daha sonraki
yllarda kaza eder.
3) Hacc- kran iin niyetlenmi olan, vakfenin fevtinden nce umre yapt idiyse, ikinci bir umre daha
yaparak ihramdan kar, hacc yapamad iin kurban gerekmez. Eer vakfenin fevtinden nce umre
yapmam ise, nce umre ihramndan kmak iin tavaf ve sa'y yapar. Sonra hacc ihram iin ikinci
kere tavaf ve sa'y yapar, tra olup ihramdan kar. Mtekip yllarda haccn kaza eder.
Sadedinde olduumuz rivayette, Arafat vakfesini fevt eden (karan) kimseye Hz. mer kurban
kesmesini de emreder, Hanef mezhebinde, haccn hangi eidine niyet edilmi olursa olsun, ceza
kurban gerekmez. nk ihramdan kmak iin yaplan umreler, ihsrl kimsenin kestii kurban
yerine geer.
1061
1059
1060
mam Mlik, hacc- krana niyet eden kimsenin vakfeyi karmas halinde, ihramdan kabilmesi iin
iki kurban kesmesi gerektiini syler: Biri hacc- krn iin, biri de haccn fevti iin. Bu ikinci kurban
ceza kurbandr. Zrkn der ki: Eer hacc ifsad eden bir fiili varsa nc bir kurban daha keser. 1062
DRDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER

. .[
1
] :
1. (1533)- Hz. Ali ve Hz. bnu Abbs (radyallahu anhm) demilerdir ki: "hsarlya yet-i kerimede
ifadesiyle emredilmi bulunan kurbandan

" ...kolaynza gelen kurban..." 1063
(Bakara 196) maksad bir koyundur." [Muvatta, Hacc 158).]

AIKLAMA:
Hedy, hacc menasikine bal olarak kesilen kurbanlarla, Kbe'ye hediye edilen kurbanlara denir. Hedy
byk ba havyandan da olabilir, kk ba hayvandan da. yette ihsrlya hedy emredilmekte fakat
bunun cinsi belirtilmemektedir. Hz. Ali, burada deve, sr gibi byk ba hayvann deil, koyun, kei
gibi -kurban olarak sunulmas ciz olan- kk ba hayvann kastedildiini aklamaktadr.1064

: .
2
]

.[

. . :2.
(1534)- bnu mer (radyallahu anhm)'den rivayet edilmitir ki:

"(hsrlya kolayna gelen bir hedy terettp eder) yetinden sorulmu, o da u cevab vermitir:
"Bundan maksad ya bir deve veya bir sr veya yedi koyundur. Bir koyun kesmem, bana oru
tutmamdan veya bir deveye ortak olmamdan daha ho gelir." [Muvatta, Hacc 160. (Muvatta'da
hadisin, "sr" kelimesine kadar olan ksm mezkurdur. Geri kalan ksmn Rezn zikretmitir).] 1065
AIKLAMA:
Zrkn, bnu mer (radyallahu anhm)'in yette ihsrlya emredilen kurban deve veya sr
anlam olmasn "istihbb"a hamleder ve der ki: "bnu mer yle demek istemitir: "hsrl, yet
bir sr veya deve keserse bu daha iyidir, bunu yapmak mstehabdr." Binaenaleyh, Hz. Ali ve Hz.
bnu Abbs'n yette kastedilen kurbann "bir koyun" olaca hususundaki tefsirlerine aykr deildir,
aralarnda ihtilf yoktur. Bu sylediimize bizzat bnu mer'in (mteakip rivayette gelecek olan) sz
dellet eder: "Sadece bir koyun bulabilsem, bunu kurban etmem, bana oru tutmamdan daha ho gelir"
buyurmutur. Mlum olduu zere hedyin en stn devedir. yle ise deve kesmek nasl yette beyan
edilen "kolaynza gelen" olur?"1066

]

3

.
: .
:

: . : .

1065
1066
1062
1063
1064
. : :
:
.

:

. .[

3. (1535)- Sadaka bnu Yesr el-Mekk anlatyor: "Salar rtl Yemenli bir kimse bnu mer
(radyallahu anhm)'e gelip:
"Ey Eb Abdirrahmn, ben mstakil bir umre yapmak zere geldim" dedi. Abdullah bnu mer
(radyallahu anhm):
"Ben seninle olsaydm da bana sormu bulunsaydn, sana hacc- kran yapman emrederdim" dedi.
Adam:
"Bu zaten yleydi (ancak kardm)" dedi. bnu mer (radyallahu anhm):
"Bandaki salardan u uuanlar al (kes) ve kurban kes!" dedi. (Orada bulunan) Irakl bir kadn sze
kart:
"Kurban da neymi ey Ebu Abdirrahman?"
"Kurbandr!" Kadn tekrar sordu.
"Kurban nedir?" bnu mer (radyallahu anhm) u cevab verdi:
"Sadece bir koyun bulabilsem, onu kurban etmem bana oru tutmamdan daha ho gelir." [Muvatta,
Hacc 162, (1, 386-387).]1067
AIKLAMA:
Yemenlinin: "Bu zaten yleydi" diye tercme ettiimiz
cevabn, Zrkn: "Benim size
haber verdiim, temettudan idi" diye anlar. Ebu Abdilmelik ayn cevab yle anlamtr: "Senin
sylediini kardm. Zra artk ben, umre iin tavaf ve sa'y yaptm. imdi bana ne lzm: Tra m,
ksaltma m?"
bnu mer (radyallahu anhm)'in cevabndan u anlalmtr:
"Bandaki salardan uzun olanlar ksalt ve temettu iin de kurban kes!"
bnu mer, kadnn "Kurban da neymi?" sorusuna, iki ayr sefer mcmel ekilde "kurbandr" diye
cevap verir, aklama yapmaz. Zra, adamn en iyisini keseceini mid etmektedir. nk kurban
kelimesine deve, sr, koyun, kei hepsi girer, en iyisini anlayarak deve kesmesini temenni
etmektedir. Ancak, kadnn srarl sorusu karsnda bnu mer (radyallahu anhm) aklamak
mecburiyetinde kalyor. Ve tek koyunu kurban etmenin, bylece kurbann, oruca tercih edilmesinin
nazarnda daha ho olduunu belirtiyor. Zrkn: "bnu mer'in bu sz, daha nceki "yetteki
hedy'den murat deve veya srdr" hkmne iki adan muhalif dmez:
1- Bu fetvasndan rc etmi olabilir.
2- Sr ve deve bulamayanlara diyerek kaytl olarak koyuna ruhsat vermi olabilir. Zra kim sr
veya deve kesebilirse, kendisi iin bu efdaldir" der. 1068
ONKNC BB
MEKKE'YE GR, KONAKLAMA VE ORADAN IKI DBI
]

#
1

. .[ .
.
1. (1536)- bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mekke'ye
Ked'dan Bath'nn yanndaki yukar yoldan girdi ve aa yoldan da kt." [Buhr, Hacc 41, 15;
1067
1068

Mslim, Hacc 223 (1257); Ebu Dvud, Mensik 45, (1866, 1867); Nesz, 105, (5, 200); bnu Mce,
Mensik 26, (2940).]1069
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Mekke ve hatta Medine'ye girip karken belli kaidelere
uyduu, bir nevi protokol uygulad grlmektedir. Sadedinde olduumuz rivayet, Mekke'ye Ked
mevkiinden girdiini, buradaki Bath denen mevziden geen yukar yolu takiben ehre indiini
aklamaktadr. "Seniyye; da yolu, geit mnasna gelir.
2- bnu Hacer, hadiste zikri geen st yolun, Mekke ahalisinin el-Muall adndaki kabristanna
indiini, bu yolun sarp, yoku ve bozuk bulunduunu, ilk defa Hz. Muviye (radyallahu anh)'nin,
sonra Abdlmelik Mehdi vs tarafndan onarlp dzlendiini, hicr 811'de tekrar tamir edildiini, daha
sonra Msr Sultan el-Meliku'l-Meyyed tarafndan 820 yllar civarnda tamamen tamir edilip
dzenlendiini belirtir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Mekke'den kta tkip ettii aa yola gelince, bu baz
rivayetlerde es-Seniyyet's-Sfl diye geerken bzlarnda Kd diye geer. Buras Kuaykn da
tarafnda i'bu'-miyyn'e yakn ebke kaps yanndadr.
3- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'ye yukarki yoldan girer, ehri bu aa yoldan
terkedermi. Girite, yukar yolun tercih edilii sebebiyle ilgili olarak rihler muhtelif yorum
kaydederek burdaki hikmeti belirtmeye alrlar:
1) Girite yksei tercih etmede mekna ta'zim mevcuttur, aksi durumda ayrla iret vardr.
2) Hz. brahim (aleyhisselam) Mekke'ye buradan girdii iin Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da
onun snnetine uymutur.
3) Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) hicret iin ayrlrken, Mekke'den gizlice kt. Sonraki
girite zhirdir ki herkesce grlecek ekilde yksekten girmeyi tercih etti.
4) Bu istikametten ehre giren, Beytullah'la yz yze gelir.
5) Fetih gn oradan girmiti, sonra bunu det hline getirdi.
Baka yorumlar da yaplmtr. Mteakip baz rivayetler de bu mevzuyu tamamlayacaktr.1070

]

2

. :

.

. .[ #

2. (1537)- bnu mer (radyallahu anhm)'den anlatldna gre: "O, iki da yolu arasndaki ZuTuv nm mevkide geceyi geirir, sonra Mekke'nin yukar yolundan ehre girerdi. Hacc veya umre
yapmak niyetiyle Mekke'ye geldii vakit, devesini doruca Beytullah'n kapsnn yannda hdrrd.
Sonra (hayvandan iner) Mescid-i Harm'a girer, Haceru'l-Esved rknne gelir, oradan balayarak yedi
kere Beyt'i tavaf eder, ilk nde koar, drdnde de yrrd. Sonra tavaftan kar, evine dnmezden
nce iki rek'at namaz klar, Saf ile Merve arasnda da tavafta (sa'y) bulunurdu.
Hacc ve umreden kt zaman, Zlhuleyfe'deki Bath'da devesini htrrd. Orada Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) da devesini htrrd" [Buhr, Hacc 38, 29, 148, 149; Mslim, Hacc 226
(1259); Muvatta, Hacc 6, (1, 324); Ebu Dvud, Mensik 45, (1865); Nes, Hacc 103, (5, 199).]1071
AIKLAMA:
1- Bu rivayet bnu mer (radyallahu anhm)'in Mekke'yi ve Kbe'yi ziyaret dbn tantmaktadr.
bnu mer (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n snnetine kl klna riayet
1071
1069
1070
ettii ve hibir ahs katk ve deitirmede bulunmad iin, muhaddisler onun tarzn Hz. Peygamber
(aleyhissaltu vesselm)'in tarz olarak deerlendirirler.
2- Mekke'ye girerken ykanma meselesi btn ulemca mstehab addedilmitir. Bunun terki herhangi
bir fidye gerektirmez. Bir ksm limler: "Abdest de kifayet eder" demitir. bnu mer'in ihraml iken
ban ykamad 1227 numaral hadiste belirtilmiti. u halde gusl ba dnda kalan bedenini
ykamasdr.
filer "Mekke'ye giren kimse ykanmakdan ciz kalrsa teyemmm eder" derler. Bazlar, Mekke'ye
girerken mstehab olan ykanmann, mcerred giri iin deil tavaf iin oluduunu, tavaf
yapayacaklara ykanma terettp etmeyeceini sylemitir.
3- Son paragrafta Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n ve Hz. Abdullah bnu mer'in Mekke'den
dnerken Medine'ye girmezden nce Zlhuleyfe mevkiinin Bath noktasnda bir mddet durduklarn
belirtmektedir. Bilindii zere Zlhuleyfe Medine'ye yakn bir yerdir ve Medinelilerin mkatdr.
Hacca gidenler orada ihram giyerler. (Daha fazla bilgi iin 1187 numaral hadise bakn).
4- Bu rivayet Hz. Abdullah bnu mer'in, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n konaklad her
noktada aynen konakladn ifade eder. 1072

] : 3

. .[#

3. (1538)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) Muhassab'da le, ikindi, akam, yats
namazlarn klar, bir miktar uyurdu. bnu mer (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)'n byle yaptn sylerdi." [Buhr, Hacc 149; Mslim, Hacc 337, (1310); Muvatta, Hacc
207; Tirmiz, Hacc 81, (921); Ebu Dvud, Mensik 87, (2012, 2013).]1073

. [

] 4
4. (1539)- Mslim'in bir rivayetinde: "bnu mer (radyallahu anhm) tahsib'i (Muhassab'da
konaklamay) snnet bilirdi" denir.1074

] :

5

. .[#
5. (1540)- bnu Abbs (radyallahu anhm): "Tahsib (mensike dahil olan) bir ey deildir, o,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n konaklad bir konaklama yeridir" derdi. [Buhr, Hacc 147;
Mslim, Hacc 341, (1312); Tirmiz, Hacc 81, (921).]1075

6
] :
.

. [ #
6. (1541)- Yine ayn kaynaklar Hz. Aie'nin u szn kaydederler: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm), oraya inmitir, nk oras, yola kmaya daha uygundur." [Buhr, Hacc 147; Mslim,
339, (1311); Tirmiz, Hacc 82, (923); Ebu Dvud, Mensik 87, (2008).]1076

#

] :
7

. .[

1075
1076
1072
1073
1074
7. (1542)- Ebu Rfi' (radyallahu anh) anlatyor:

"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mina'dan ayrld zaman Ebtah'a inmemi emretmedi. Fakat ben
nceden gelip oraya bir adr kurdum. Sonra O (aleyhissaltu vesselm) da gelip oraya indi." [Mslim,
Hacc 342, (1313); Ebu Dvud, Mensik 87, (2009).]1077
AIKLAMA:
1- Son kaydedilen be hadis (1538-1542 arasndakiler) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, haccn
bitiminde Muhassab'a iniiyle ilgili. Grld zere, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu inii
mensikten mi, deil mi, Ashab'n farkl yorumu mevzubahis olmutur.
Muhassab: buras Mina ile Mekke arasnda Mina'ya daha yakn bir yer addr. Dzlktr, aklla kapl
olduu iin bu ad ald sylenir. nk haseb "kk ta, akl" mnasna gelir. Buraya Ebtah da
denir.
Tahsb: Muhassab denen yere inmek orada konaklamak demektir.
bnu mer (radyallahu anhm), Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Mina'da hacc menasikini
tamamladktan sonra Medine'ye dn esnasnda orada bir mddet konaklad iin, burada
konaklamay mensikten saym, hacc yaptka her seferinde orada bir mddet konaklamtr. Sadece
O deil, Ashab'tan bata Hlef-i Raidn olmak zere dier bzlarnn da bu snneti devam
ettirdikleri rivayetlerde gelmitir (Mslim, Hacc 340).]
Ancak, yukarda, bnu Abbas, Hz. Aie ve Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in zadls ve
hdimi durumunda olan Ebu Rfi'nin rivayetleri nazar- dikkate alnnca, Muhassab'a inmek (veya
tahsb) mensikden deildir. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), Mina'y terkedilmesi gereken
mddeti ierisinde terketmi Medine'ye yol hazrlklarn ikmal iin, dz bir yer olan Muhassab'da bir
mddet daha kalarak oradan yola kmtr. u halde Ashab'tan bazlar bunu, dn hazrlna giren
bir amel saymtr. Hatt Hz. Aie, Ahmed bnu Hanbel'in bir rivayetinde:
"Oraya vallahi benim yzmden indi" diye kesin ifadede bulunur. (1313 numaral hadise bak.)
Ancak bnu mer (radyallahu anhm) gibi snnete son derece bal kimseler iin, snnet olarak
benimsenmesi iin fiilin Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan suduru kfidir.
Ulem byk ounluu ile tahsbin yani hacc dn Muhassab veya Ebtah denen vdide bir mddet
konaklayp dinlenmenin mstehab olduuna hkmetmitir.1078

. 8
. [
]
8. (1543)- Nfi' anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) Mekke' ye girmek iin guslederdi."
[Tirmiz, Hacc 29, (852).1079
AIKLAMA
1537 numaral hadise bakn.
. .[ #
] : 9
9. (1544)- Bir rivayette: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke' ye girmek iin gusletti"
denmitir. [Tirmiz, Hacc 29 (852).]1080

] :
11
. [
1079
1080
1077
1078
10. (1545)- bnu mer (radyallahu anhm): "Mina gecelerinde, hibir hac, Mina Akabesi'nin
gerisinde geceyi geirmemelidir."derdi. [Muvatta, Hacc 209, (1, 406).]1081
AIKLAMA:
Bayram gnlerinde Mina'da kalmak ve geceyi orada geirmek, bnu mer'e gre vacibtir. Hatta fi,
Ahmed bnu Hanbel ve mam Mlik'in mezheplerinde vacibtir. Sdece Ebu Hanife mezhebinde
snnettir. yle ise, bu vcibin tam yerine gelmesi, Mina hududu dahilinde geceyi geirmeye baldr.
Akabe denen yer Mina'dan saylmaz. Mekke ile Medine arasnda hudud noktasdr. Bu sebeple hibir
geceyi bu hududun dnda geirmemelidir. Muvatta'dan kaydedeceimiz mteakip rivayette Hz. mer
(radyallahu anh)'in, husus adamlar gndererek hudud dna kimsenin kmamasn saladn
greceiz.
Dier mezhebe gre bu yasaa uymayana dem gerekir. 1082

.[

] : 11
.
11. (1546)- Bir dier rivayet yle: "Hz. mer (radyallahu anh), (eyym- Mina'da husus) adamlar
gndererek, halkn Akabe'nin gerisine (Mina cihetine) girmelerini salard." [Muvatta, Hacc 208,
(1/406).]1083
AIKLAMA:
nceki hadiste geti.

#
.

]
12
. .[
"Hz. Abbs (radyallahu anh) Kbe ile ilgili sikye vazifesi, kendi sorumluluunda olduu iin,
eyym- Mina'y Mekke'de geirmek iin izin istedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da ona izin
verdi." [Buhr, Hacc 133, 75; Mslim, Hacc 346, (1315); Ebu Dvud, Mensik 75, (1959).]1084
AIKLAMA:
1- Eyyam- Mina (Mina gnleri): Mina'da eytan talanan gnler, yani bayram gnleri (Zilhicce'nin
10, 11 ve 12. gnleri).
2- Sikye: Chiliye devrinden kalma haccla ilgili bir hizmetti. Kureyliler haclara kuru zm erbeti
sunarlard. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Fetih'ten sonra Kbe ile ilgili hizmetleri ounlukla
lavetmi sadece birka tanesini korumutur. te bu korunanlardan biri de sikye hizmeti idi. Bu
hizmet, chiliye devrinde de Hz. Abbs'n zerinde idi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) amcas
Abbs'n bu hizmette devam etmesine izin vermiti.
Bz rivayetler sikye hizmetini "haclara zemzem suyu datmak" diye tarif eder. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n ecdadndan olan Abdmenaf, bu hizmet gerei tulumlarla su tar, Kbe'nin
avlusundaki deriden kaplara doldurur, sonra da haclara datrm. Bu vazife Abdumenaf'tan olu
Him'e, ondan da Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in dedesi Abdulmuttalib'e gemi,
Abdulmuttalib'ten olu Abbs'a intikal etmitir.
Bu hizmet, asrlarca Abbs ahfdnda devam etmitir.

1083
1084
1081
1082
3- Mina'da gecelemeye vacib diyenler, bu hkm, hadisin baz vecihlerinde geen ruhsat kelimesinden
karrlar. "Hz. Abbas'n izin talebi zerine Mekke'de kalmaya Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
ruhsat veriyor. Ruhsatn zdd azimettir, yleyse Mina'da kalmak vacibtir, vacib olmasayd, bu tbirler
kullanlmazd..." vs. denmitir. mezhebten ayr olarak, Hanef mezhebinin Mina'da gecelemeye
snnet dediini daha nce de belirttik. Ancak unu da belirtelim ki, Mina gecelerinde oray terketmek
Haneflere gre de mekruhtur. nk snnete aykrdr. Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) ve
ondan sonra dier halifeler, hacc esnasnda eyyam- Mina'da hep orada gecelemilerdir. Orada
gecelememek dier mezheplerde dem gerektirir; Haneflerde fidye gerekmez.1085
]:

13
:#
. .[

13. (1548)- Al bnu'l-Hadram (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
buyurdular ki: "Muhacir olanlar, mensiklerini tamamladktan sonra Mekke'de gn kalrlar."
[Buhr, Menkbu'l-Ensr 47; Mslim, Hacc 441,(1352); Tirmiz, Hacc 103, (949); Ebu Dvud,
Mensik 96, (2022); Nes, Taksiru's-Salt 4, (3, 122).]1086
AIKLAMA:
1- Mekke fethinden nce, Mekke'den Medine'ye hicret eden Muhacirlerin, tekrar Mekke'ye dnp
yerlemeleri haram klnmt. Sonralar, bunlardan Mekke'ye hacc ve umre niyetiyle gelenlere bu
vazifeleri fadan sonra Mekke'de gne kadar oturmalar mbah klnd. Ulemnn cumhuru bu
hadislerden, Muhcirler'in Mekke'ye gelip yerlemelerinin haram klnd hkmn karmtr.
Baz limler ise bu yasan hicretin her m'mine vcib klnd ilk devrelere ait olduunu sylemi,
Muhacirler'in de Mekke'de veya bir baka yerde ikmet edebileceklerini, yerleebileceklerini
sylemitir.
Bu yasak hkm, Mekke'ye hacc iin gelen herkese ait bir yasak deildir. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) zamannda Medine'ye hicret etmi olan "Muhacirler"e aittir.
gn kalma izni, onlar "misafir" vasfndan karp "mukim" vasfna sokmayaca iindir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bu husustaki kararlln Muhacirler'den Sa'd bnu Havle'nin,
Veda hacc srasnda Mekke'de vefat edince, hicretle terkettii yer olan Mekke'de vefat etmi
olmasndan dolay zlmek suretiyle gstermitir.
2- Bu hadisten baz limler veda tavafnn hacc mensikinden olmayan mstakil bir ibadet olduu
hkmn karmlardr. nk hadiste "....Mensiklerini tamamladktan sonra" denmektedir. Veda
tavaf mensikinin tamamlanmasndan sonraki ikmetin nihayetinde Mekke terkedilirken ed
edileceine gre o ayr bir ibadet olmaldr..."denmitir.1087

]: .

14

. .[ #
14. (1549)- Hz. Cbir (radyallahu anh)'den anlatldna gre, kendisine: "Kii Beytullah' grnce
ellerini kaldrr m." diye sorulunca u cevab vermitir:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la haccettik. O zaman biz bunu yapardk." [Tirmiz, Hacc 32,
(955). Bu metin Tirmiz'ye aittir. Mevzu zerine, Ebu Dvud ve Nes'den gelen metin mteakip
rivayettedir.]1088
: . ] : 15

.
. [ #


1087
1088
1085
1086
15. (1550)- Ebu Dvud ve Nes'de bu rivayet u ekildedir: "Bu hususta soruldu, u cevab verdi:
"Yahudilerden baka birisinin yaptn grmedim. "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte
haccettik, bunu yapmadk." [Ebu Dvud, Mensik 46, (1870); Nes, Hacc 122 (5, 212).]1089
AIKLAMA:
1549 numaral hadisi Tirmiz, "Beytullah' grme annda elleri kaldrmann mekruh olduu hususunda
gelen rivayet" adl bir bb bal altnda sunarken Ebu Dvud 1550 numaral hadisi "Beytullah'
grnce elleri kaldrma" ad altnda verir.
Yani rivayetin birisi, Beytullah' grnce dua iin elleri kaldrmann mstehab olduunu ifade ederken,
dieri mekruh olduunu, sadece Yahudilerin (Beyt'l-Makdis'i) grdkleri zaman dua iin ellerini
kaldrdklarn ifade etmektedir.
Bu mesele zerine, lehte ve aleyhte baka rivayetler de gelmitir. Beyhak: "Elleri kaldrmay te'yid
eden Cbir'den bakasnn rivyeti, ehl-i ilim nezdinde daha mehurdur. Bu eit ihtilfl durumlarda
hkm, te'yid edene (msbit'e) gre verilir" der.
Bu iki rivayeti cem etmek de mmkndr. yle ki: Elin kaldrlmasn te'yid eden rivayet ilk
grmeye, reddeden rivayet de her grmeye hamledilir. Yani birinci grte elleri kaldrarak dua etmek
mstehabdr, bilhere her grmede el kaldrp dua etmek gerekmez.
Hattb de unu sylemitir: "Bu meselede ulem ihtilaf etmitir. Sfyan- Sevr, bnu'l-Mbrek,
Ahmed bnu Hanbel, shak bnu Rhuye gibi bzlar Beytullah' grnce ellerini kaldrp dua
etmilerdir. Bunlar Cbir hadisini senette yer alan mehul rv sebebiyle zayf addederler. Bunlara
gre bu babta gelen bnu Abbs hadisi mteberdir.
"Yedi yerde el kaldrlp (dua edilir): Namaza balarken, Beytullah'la karlanca, Saf ve Merve'de,
Arafat ve Mzdelife vakfelerinde, orta ve kk eytan talanrken."
Keza bnu mer'den de "Beytullah' grnce ellerini kaldrp dua ettii" rivayet edilmitr.
Keza bnu Abbas (radyallahu anhm)'tan da ayn davran rivayet edilmitir.
bnu'l-Hmm, senedli olarak Said bnu'l-Mseyyeb'in u szn kaydetmitir:
"Ben Hz. mer (radyallahu anh)'den bir sz iitmitim, insanlar arasnda benden baka bunu iiten
kimse kalmad. Ben Beytullah' grnce onun u duay yaptn iitmitim:
" Ey Rabbim! Sen selmsn, selmet sendendir. Bizi selmet zere yaat."
mam fi hazretleri Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den Kbe'yi grnce ellerini kaldrarak
u duay okuduunu kaydetmitir:
]

[

.
"Ey Rabbim, u mbarek Beyt'in eref, hrmet, azamet, mehbet, ycelik ve gzelliini artr. Ey
Rabbim, ona hacc, umre gibi ibdetler yaparak (kurbanlar sunarak) ona tzim ve hrmet edenlerin
eref, itibar ve makamlarn ycelt, iyiliklerini artr. Ey Rabbim, sen selmsn, selmet sendendir.
Rabbimiz bizi selmet zere yaat. Bizi selmet yurdu olan cennetine koy. Ey cell ve ikram shibi
Rabbim, sen her eyden yce ve her varlktan stnsn!"1090

#
16
] :

. .[

afi'nin rivayeti keli parantez iindeki ksmdr. Devam, bir baka duann ilvesidir.
1089
1090
16. (1551)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ilerledi,
Mekke'ye girdi. (Doru Beytullah'a giderek) Haceru'l-Esved'e geldi, (ilk i) onu istilm buyurdu.
Sonra Beytullah' (yedi avtta) tavaf etti. (Tavaf tamamlannca) Saf tepesine geldi, oradan Beytullah'a
bakt. Ellerini kaldrp Allah' (tekbir, tehlil, tahmid ve tevhidlerle) zikretmeye balad ve Allah'n
zikretmesini dilediince zikretti, dua etti. Bu srada Ensr (radyallahu anhm) da onun aasnda
(ayn ekilde zikir ve duada bulunuyordu)." Ebu Dvud, Mensik 46, (1872).]1091
AIKLAMA:
1- stilm, Hacer-i Esved'i selmlamaktr. ki surette yaplr:
a) Yanamak mmknse, yaklap, Hacer'e yneldikten sonra, namaz vaziyetinde olduu zere elleri
kulak hizasna kadar kaldrp: "Bismillahi Allahu ekber" diyerek eller aralkl olarak Hacer'in zerine
konur, aradaki boluktan Hacer plr
b) Uzaktan istilm: Eer kalabalk sebebiyle yaklamak mmkn deilse, Hacer'l-Esved'in
bulunduu rknn karsna gelince -ki zeminde krmz mermerle izgi atlarak iretlenmitir- ellerin
i ksm Kbe'ye gelecek ekilde, yine kulaklarn hizasna kadar kaldrlp, zerine konuluyormu gibi
iaret edilerek "Bismillahi Allahu ekber" diyerek Hacer selmlanr ve sa elin ii plr."
2- avt: Beytullah'n Haceru'l-Esved kesinden balayarak, tekrar oraya gelmek suretiyle yaplan bir
turluk tavafa bir avt denir. Bir tavaf, yedi avttan meydana gelir.
3- rihler Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Saf ve Merve'de, "Allah'n dilediince zikir ve
dua etmesi"ni burada, duada kiinin serbest olduuna; diledii ekilde, iinden getii ekilde dua
edebileceine yorumlamlardr. mam Muhammed, hacc esnasnda muayyen yerlerde yaplacak
dualarn belirlenemeyeceine, dileyenin diledii ekilde dua edebileceine hkmetmitir. Ona gre
byle davranmak, kiiye huu verir.
bnu'l-Hmm da: "Bunlarn tesbiti kalpteki rikkati giderir, kii ezberindekilerini otomatik ekilde
tekrar eden bir vasta durumuna der, ancak snnette gelen (me'sur) dualarla teberrk ederse bu da
gzeldir" der.
Sanki her ikisi de, ne istediini bilerek, mnay fikren idrk ederek dua etmenin daha uygun olduunu,
bu kaytla me'sur dualarn tercih edilebileceini sylemektedirler.1092

. 17
:
]
. .[
17. (1552)- Nfi' (rahimehullah) anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm) Mekke'den (ayrlp
Medine'ye) ynelmiti. Kudeyd'e gelmiti ki, kendisine Medine'den bir haber ulat. Bunun zerine,
ihramsz olarak Mekke'ye dnd." [Muvatta, Hacc 248 (1, 423).]1093
AIKLAMA:
1- Abdurrezzak'n rivayetine gre bnu mer (radyallahu anhm)'in yar yoldan Mekke'ye
dnmesine sebep olan haber, Medine'de kan bir fitne ile ilgilidir. bnu mer (radyallahu anhm),
Ashab'tan fitneye bulamama hususunda gayret gsterenlerden biridir.
2- Bu rivayetle ihticc eden bnu ihb, Hasan Basr, Dvud-u Zhir ve etba Mekke'ye ihramsz
girmenin ciz olduuna hkmederler. Onlara gre, "hram gerektiren husus hacc veya umredir. Ne
Allah, ne de Resl bunlarn dnda ihram art klmamtr..."
Ancak Cumhur bu grte deildir. mam Mlik "Taif gibi yakn yerlerden meyve veya odun satmak
zere Mekke'ye gelenler ihramsz girebilir" demitir. Cumhur da byle hkmeder. Mekke'den
memleketine mteveccihen yola kp, yar yoldan dnenlerin de bnu mer rneinde olduu gibi,
Mekke'ye ihramsz girebileceini sylemilerdir. Ancak hriten Mekke'ye ticaret, ziyaret her ne
maksadla olursa olsun gelmek isteyen kimse ehre ihraml olarak girmelidir, zra Harem blgesine
1093
1091
1092
girmektedir. Bu hususu teyid eden bir hkm de udur: "Kii Mekke'ye yrmeye nezretmi olsa,
kendisine hacc veya umre niyetiyle ihram giymek vacib olur."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Fetih gn hri, her seferinde Mekke'ye ihraml olarak girmitir.
3- Kudeyd: Mekke yaknlarnda bir yer ismidir. Medine yolu zerindedir. 1094
ONNC BB
HACCDA NYBET
NYBET:
Bir ii bakasnn yerine yapmaktr. Buna veklet de denir. Dinimizde namaz, oru, itikaf gibi
mnhasran beden olan ibadetlerde niyabet ciz deildir. Bu ibadetleri ferdler bizzat yapmaldr.
Zekt, kurban, sadaka- ftr gibi srf mal olan ibadetlerde niyabet cizdir.
Hacc ise hem mal hem beden bir ibadettir. Bu sebeple mutlak olarak "ciz" veya "deil" denmemi,
baz artlarla ciz olduu kabul edilmitir. Bizzat yapabileceklerin kendileri yapmas gerekir. Amma
acz ve zaruret gibi artlar bulunduu takdirde, vekil, niybeten bir bakasnn haccn yapabilir; bu
cizdir.
Zenginlik sebebiyle hacc farz olduu halde yallk, hastalk gibi sebeplerle haccedemiyen kimsenin
yerine bedel gndermesi gerekir. Veya hacc farz olduu halde bu borcu ed etmemi olann, yerine
bedel gnderilmesini vasiyet ederek para ayrmas gerekir. len zengin vasiyet etmemise, vrisler
birini gndermekle mkellef tutulmaz. Ayrca vasiyet etse bile, parasnn te biri, bedel olarak
gidecek kimsenin hacc masraflarn karlamayacak miktarda ise, vrisler yine de bedel gndermekle
sorumlu tutulmazlar.1095
] :

#
1

#

.

:

:

.

.[
.

.
1. (1553)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Fadl bnu Abbs (radyallahu anhm),
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n terkisinde idi. Has'ame'den bir kadn bireyler sormak istiyordu.
Fadl, kadna, kadn da Fadl'a bakmaya balad. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) eliyle Fadl'n
ban br istikmete evirdi. Kadn:
"Ey Allah'n Resl, Allah'n kullarna yazd hacc farizas yal ve ihtiyar babama ulat. Ancak o,
binein zerinde durabilecek halde bile deil. Ben ona bedel hacc yapabilir miyim?" dedi. Reslullah
"Evet!" dedi. Bu hdise, Veda haccnda cereyan etti." [Buhr, Hacc 1, Cez-u's-Sayd 23, 24, isti'zn
2; Mslim, Hacc, 407, 408, (1334, 1335); Muvatta, Hacc 97, (1, 359); Tirmiz, Hacc 85, (928); Eb
Dvud, Mensik 26, (1809); Nes, Hacc 9, 11,12, (5, 117, 118).]1096
AIKLAMA:
1- Hadis, birok farkl tariklerden farkl ziyadelerle rivayet edilmitir. yle ki, soru soranlar bazen
erkek, bazan kadndr, bazan annesi, bazan babas, bazan da kardei namna hacc yapmann ciz olup
olmayaca sorulmutur. Bu farkllklar deerlendiren limler, bu mesele ile ilgili olarak Reslullah
1096
1094
1095
(aleyhissaltu vesselm)'a deiik kimselerin soru sormu olabileceine hkmetmitir. Erkeklerden

soru sahiplerinin ismi belli ise de kadnlardan kimin sorduu belirsizdir.
2- Hadis, bir kimsenin kadn bile olsa, hacc yapmaktan ciz olan bir bakasna bedel hacc yapmasnn
caiz olduunu ifade eder. Hanefler, fiiler, Ahmed bnu Hanbel, Sevr ve shak bnu Rhuye byle
hkmeder.
* mam Mlik, Leys ve Hasan bnu Slih'e gre hayatta olan bir kimseye bedel hacc yaplamaz, sadece
haccetmeden len kimsenin adna haccetmek ciz olur. Ancak mam Mlik'ten, bu mevzuda farkl
kavil daha rivayet edilmitir:
Birine gre; len nmna dahi bir bakas haccedemez. Dierine gre; lenin ocuklar onun adna
haccedebilir. ncye gre; lenin vasiyeti varsa onun adna bakas haccedebilir.
Cumhr-u ulemya gre, vasiyet olsun olmasn, len bir kimsenin adna onun farz veya vcib (nezir)
hacc varsa bakas tarafndan ed edilebilir. afiilere gre nfile hacca dahi bedel gnderilebilir.
Niyabeten yaplan hacc, kimin adna yaplmsa onu bortan kurtarr. mam Muhammed: "Bedel olan
hacc yapan kendisi hac olur, gnderen de masrafn ektii iin sevab kazanr" demitir.
bnu Battl'n beynna gre, hasta iken bedel gnderen kimse sonradan shhate kavuacak olsa hacc
borcundan kurtulup kurtulmad meselesinde ihtilf edilmitir. Kfe ulems ile mam fi ve Ebu
Sevr ve bu haccn saylmayacana hkmetmilerdir. yiletikten sonra tekrar haccetmesi farz olur.
Ahmed bnu Hanbel ve shak bnu Rhuye'ye gre bu hacc kfidir.
3- Baz limler, bu hadiste, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' in niyabeten hacc yapma iznini,
hayvana binemeyecek derecede yal ve ciz olan baba iin, onun evldna vermitir. stelik, aczi
sebebiyle mezkur babaya hacc farz deildir. nk hacc yapabilecek olana farzdr. yle ise buna
kyasla, bakas iin de niybeten hacc yaplabilir diye cevaz hkm umumletirilemez. Meseleyi
mam Mlik ve dier Mlik limler byle yorumlarlar. Onlara gre hacc beden ibadettir, beden
ibadette, tpk namazda olduu gibi, niybet caiz deildir.
4- Haccn farziyetinde gc yetme art da farkl yorumlara sebep olmutur. bnu Tn bunu:
"Beytullah'a ulaabilmeye muktedir olma" diye aklar. Bunda da kiinin kendi deti esastr.
Szgelimi, bir kimsenin deti yolculuu yayan yapmak ise, binek bulamasa bile yryerek gitmelidir.
Bakasndan dilenerek geinmeyi det eden kimse, dilenerek Mekke'ye varabilecekse, yiyecei olmasa
bile hacca gitmesi gerekir. Dilenmeyen ve sefere hep hayvanla giden kimseye, binecek hayvan
buluncaya kadar hacc farz olmaz.
bnu Battl, bu kavlin Abdullah bnu Zbeyr, krime ve Dahhk'n mezhepleri olduunu syler.
mam- zam ve mam fi'ye gre "muktedir olmak, zd ve rhile bulmaya baldr.
Zd, hacca gidip dnnceye kadar kendisine ve bakmakla mkellef olduu ailesine yetecek kadar
nafakadr.
Rhile de binecektir. Hasan Basr, Mchid, bnu'l-Mseyyeb, bnu Cbeyr, mam Ahmed, shk vs.
de bu grtedir.
Kurtub, Mliklerin, sadedinde olduumuz hadisi -yukarda belirttiimiz zere- niybet meselesinde
reddederken, "Allah iin, yoluna gc yetenlere Beytullah' haccetmek insanlarn boynuna bortur"
(l-i mrn 97) melindeki yete muhalif olduunu belirtir. Onlara gre g yetme meselesinde esas
olan beden kuvvetidir.
mam Mlik bu meselede Kur'n'n zhiriyle amel etmitir.
Ancak Cumhur, bu hususta Mliklere cevap vererek zd ve rhileden bahseden hadisin, yette geen
g yetme mefhumu ile ne kastedildiini aklam olduunu sylemilerdir.
5- Kendisi hacc yapmayan kimse bedel olarak hacca gidebilir mi? sorusuna Cumhur: "Evet!" diye
cevap vermitir. nk, buna cevaz veren, sadedinde olduumuz rivayet mutlaktr. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) niyabet iin izin isteyen kadna kendisinin hacc yapp yapmadn
sormamtr.
Ebu Hanife, mam Mlik, bir rivayette mam Ahmed'in gr budur.
Hasan Basr, Neh, Eyyub ve Cfer bnu Muhammed'den de ayn gr rivayet edilmitir.
Ancak Evz, shak ve fiye gre, kendisi haccetmemi bulunan bir kimse bakas adna hacca
gidemez. Giderse kendisi iin haccetmi olur. Ancak bunun, giden iin de btl olacan syleyen
olmutur. bnu Abbs (radyallahu anhm)tan bunu teyd eden bir gr rivyet edilmitir.
6- Bu hadisten, kadnn vekleten erkek adna hacca gidebileceine hkmedilmitir.
7- Hadisin bir dier hkmne gre evlad, anne ve babann borlarn demek, hizmetlerini yapmakla
mkelleftir.1097

: # ]:

2

:#

: .

. .[

"Bir adam Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a gelerek:
"Kzkardeim haccetmeye nezretti. Ancak bunu fa etmeden ld, (ne yapmak gerekmektedir?)" diye
sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):"
zerinde baka borcu var myd, sen bunu deyiverdin mi?" buyurdu. Adam:
"Evet!" deyince:
"yleyse Allah'a olan borcunu da deyiver. O, (celle nuhu) bor denmeye daha lyktr" dedi."
[Buhr, Eymn 30, Cezu's-Sayd 22, tism 12; Nes, Hacc 7, 8, (5, 116); Mslim, Nezr 1,
(1638).]1098
AIKLAMA:
1- Bu hadis, nezir borcu olduu halde ed etmeden len kimsenin nezrini, varislerinin yerine
getirebileceini ifade eder. Bu meselede bnu Abbs'tan iki farkl rivayet gelmitir. Birinde: "Kii
zerinde nezr borcu olduu halde lrse velisi bunu kaza eder" demitir.
Dier bir rivayette de bnu mer'le birlikte bunun aksine hkmettikleri belirtilmitir. Nitekim
Muvatta'da bnu mer'den, Nes'de bnu Abbs'tan:
" Kimse kimsenin yerine ne namaz klar, ne de oru tutar" dedikleri rivayet edilmitir.
bnu Hacer, bnu Abbs'n bu zt grlerini te'vil ederek unu syler: "Te'yid eden rivayet ller
hakkndadr, yani lenin nezri yerine getirilir. Reddeden rivayet, salar hakkndadr, yani hayatta
olann yerine oru tutulamaz, namaz klnamaz. Nitekim bu te'vili te'yid eden bir rivayet bnu Eb
eybe'den gelmitir: "lm bir kimsenin zerinde nezir borcu olursa ne yapmal?" diye bnu Abbs
(radyallahu anhm)'a sorulmutu: "Onun adna orucu tutulur" diye cevap verdi."
bnu'l-Mnir'in de u yorumu kayda deer: "Muhtemelen bnu mer, Kuba mescidinde namaz
klmaya nezredip klmadan len bir kadnn kz bu durumu sorunca, kadnn kzna: "Onun yerine sen
klver!" derken, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n u hadisiyle amel etmi olmay dnmtr:
"demolu lnce, ameli kesilir, ancak kii hri..." Bu meyanda evld da zikredilmitir. nk
evld kiinin kesbindendir. Bu sebeple evldn salih amelleri kiinin amel defterine de, evldnkinden eksiltme hsl etmeden- aynen yazlr. yle ise, "Onun yerine klver" sznn mnas:
"Senin namazn, kendi adna niyet etmi olsan dahi onun adna da yazlr." Bu szyle bnu'l-Mnir,
cevz evld' la snrlandrm, evld dndakilerin, len kimsenin yerine bor deyemeyeceini
sylemi olmaktadr. Mamafih mam Mlik, Ebu Mus'ab, bnu Vehb hep bu gr iltizam
etmilerdir.
bnu'l-Mnir bu yorumuyla, bnu Battl' da tenkid etmi olmaktadr. nk o: "Hi kimsenin, lm
veya hayatta hibir kimsenin yerine ne farz ne de snnet hibir namaz klamayaca hususunda icm
var" demitir.
Muhelleb de yle demitir: "Eer bu ciz olursa, bu (yani niyabet) btn bedeni ibadetlerde caiz olur,
ri' Hz.Peygamber (aleyhissaltu vesselm) dahi bunu ebeveyni iin yapmaya daha ok hak sahibi
bulunurdu ve amcas iin istifarda bulunmaktan menedilmezdi ve
"Gnahkr hi bir nefis dierinin (gnah) ykn tamaz" (En'm 164) yetinin mnas batl olurdu."
bnu Hacer bu mtlaann, bilhassa ri' (Reslullah) ile alkal ksmlarn tenkid etmenin ok kolay
olduunu syler. Unutmayalm ki ebeveyne, yaknlara yaplan hayrn ulamas, onlarn imanla gitmi
1097
1098

olmalarna baldr. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n amcasnn kfr zerine ldn

rivayetler te'yid eder.1099

#
: .
:
3
] :

: . :
: :
. .[
3. (1555)- Yine bnu Abbs (radyallahu anhm)'tan rivayet edildiine gre: "Reslullah
(aleyhissaltu vesselm), bir adamn:
"brme adna lebbeyk!" dediini iitir.
"brme de kim?" diye sorar. Adam:
"Bir kardeim veya bir yaknm!" diye cevap verir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Sen kendi hesabna hacc yapm msn?" diye sorar. "Hayr!" cevabn alnca:
"yleyse nce kendi adna hacc yap, sonra brme adna yaparsn!" der." [Ebu Dvud, Mensik 26,
(1811); bnu Mce, Mensik 9, (2903).] 1100
AIKLAMA:
Bu rivayet, kendi adna hacc yapmam olan kimsenin, muktedir olsun olmasn bir bakas adna hacc
yapamayacan ifade etmektedir. nk Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), brme adna
telbiye getiren kimse hakknda tafsilat aramad, bylece o, umum yerini tutmu olur.
1551 numaral hadisi aklarken mam fi'nin buna hkmettiini belirtmitik.
Sevr: "Kendi adna haccetmeyenin yapt hacc, bakas adna muteberdir" der. (Mtemmim bilgi iin
nceki iki hadise de bakn.) 1101
ONDRDNC BB - HACCLA LGL MTEFERRK HKMLER
Bu babta yedi fasl vardr

BRNC FASIL
TERK GNLERNDE TEKBR
*
KNC FASIL
MNA'DA HUTBE
*
NC FASIL
OCUGUN HACCETMES
*
DRDNC FASIL
ARTLI HACC
*
BENC FASIL
HAREM'DE SLAH TAIMAK
*
ALTINCI FASIL
ZEMZEM SUYU
*
YEDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER

1101
1099
1100
BRNC FASIL
TERK GNLERNDE TEKBR
Terik Gn (Eyym- Terik): Zilhicce'nin 11, 12 ve 13. gnlerine terik gnleri denir. Bu,
bayramn 2, 3 ve 4. gnlerine tekbl eder. Be vakit farz namazlarn arkasndan terik tekbirlerinin
getirildii arefe sabahndan bayramn drdnc gn akamna kadar olan 5 gne de terik gnleri
denir.1102

] : 1

.

. [
.
1. (1556)- Yahya bnu Said anlatyor: "Hz. mer (radyallahu anh) yevm-i nahrin sabahnda gndz
biraz ykselince kp tekbir getirdi. Onun tekbiriyle birlikte halk da tekbir getirdi. Ayn gn,
gndzn tamamen ykselmesinden sonra ikinci defa kp tekbir getirdi, halk da onunla birlikte
tekbir getirdi. Sonra gnein zeval vaktinde kp tekrar tekbir getirdi, halk da onunla birlikte tekbir
getirdi. (Getirilen) bu tekbir Mescid-i Haram'a kadar ulat ve halk: "Hz. mer tekbir getirdi" deyip
tekbir getirdiler." [Muvatta, Hacc 205, (1, 404).]1103

.[ ].
2
. : .
2. (1557)- bnu mer (radyallahu anhm)'den anlatldna gre, "O, adrnn iinde tekbir
getirirdi." [Buhr, ydeyn 12. (Tercme'de muallak olarak kaydeder. Ancak Buhr, bunu bnu mer'e
deil, Hz. mer'e nisbet eder.)] 1104

].

3
. .[
3. (1558)- Meymne (radyallahu anh)'dan anlatldna gre, "Yevm-i nahrde tekbir getirir, kadnlar
da Ebn bnu Osmn'n arkasndan tekbir getirirlerdi." [Buhr, ydeyn 12.]1105
AIKLAMA:
1- Kaydedilen bu hadis Mina'da haclarn getirecei terik tekbirleriyle ilgilidir. Birinci hadis, Hz.
mer'in yevm-i nahirde terik tekbirlerini ne zaman ve nasl balattn, halkn buna itirakini vs.
tantr. kinci hadise gre Hz. mer, adrnn iinde tekbir getirmekte, halk da dardan onu takip
etmektedir. nc hadiste, kadnlarn da yksek sesle tekbire itirak ettiini belirtmektedir.
2- kinci ve nc hadis, Buhr'de muallak olarak, ayn babn balnda baz ilve ve bilgilerle
beraberce kaydedilmitir:"
Hz. mer (radyallahu anh) Mina'da adrnda tekbir getirir, onun tekbirini mescidde olanlar,
sokaklarda olanlar iitir, onlar da tekbir getirirlerdi. (Hep birlikte getirilen bu tekbirlerin azametinden)
Mina sarslrd. bnu mer de o gnlerde tekbir getirirdi, namazlarn arkasnda, yatanda, adrnda,
otururken, yrrken (bu Mina) gnleri boyunca tekbir getirirdi. [Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
1104
1105
1102
1103
zevce-i pkleri] Meymne (radyallahu anh) de yevm-i nahrde tekbir getirirdi. Kadnlar da, (Emev
Halifesi Abdlmelik bnu Mervan zamannda Medine vlisi olan) Ebn bnu Osman bni Affn'n
arkasndan tekbir getirirlerdi. mer bnu Abdilaziz de terik gecelerinde erkeklerle mescidde tekbir
getirirdi."
Grld zere Buhr hazretleri, birka tane rivayeti muallak olarak bir arada sunmutur. bnu
Hacer, bunlarn mevsul olarak bulunduklar kaynaklar tantr.
Terik tekbirlerinin zaman, yeri, muhtevas gibi bir ksm teferruatta ulemnn ihtilf ettiini
belirterek ezcmle u bilgiyi sunar:
* Bu tekbirlerin yeri hususunda bzlar "namazlarn arkasnda" demi, bazlar, "nafilelerin arkasnda
deil, farzlarn arkasnda" demitir.
* Bazlar, "Bu tekbiri sadece erkekler getirir, kadnlar getirmez" der.
* Bazlar, "Terik tekbiri cemaatle getirilir, mnferiden getirilmez".
* Eda edilenlerde olur, kazaya kalanlarda olmaz.
* Mukime vacibtir, msafire deil.
* ehirde oturana gerekir, kyde oturanlara gerekmez, demitir. Buhr, btn bu ihtimallerin hepsine
yer verecek rivayetleri semitir.
Keza ulem, terik tekbirlerinin balama ve bitme zamanlarnda da ihtilf etmitir:
* Arefe gn sabahndan balar, diyen olmu;
* Arefe le namazyla balar, diyen olmu;
* kindi namazyla balar, diyen olmu;
* Yevm-i nahrin sabah namazyla balar, diyen olmu;
* Yevm-i nahrin lesinde balar, diyen olmu;
Bitecei zamanla ilgili olarak da:
* Yevm-i nahrin lesine kadardr, diyen olmu;
* Yevm-i nahrin ikindisine kadardr, diyen olmu;
* kinci gnn lesine kadardr, diyen olmu;
* Eyyam- terikin son gnnn sabah vaktine kadardr, diyen olmu;
* Eyyam- terikin son gnnn le vaktine kadardr, diyen olmu;
* Eyyam- terikin son gnnn ikindi vaktine kadardr diyen olmu.
Beyhak, bnu Mes'ud (radyallahu anh)'un ashabndan bunlar rivayet etmitir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'tan bu mevzuda hibir sbit rivayet mevcut deildir.
Bu hususta Ashab'tan gelen rivayetlerin en sahihi, Hz. Ali ve bnu Mes'ud (radyallahu anhm)'un
szleridir. Buna gre terik tekbirleri, arefe gn sabahndan eyyam- Mina'nn son gnne kadar
devam eder.
Tekbirin muhtevasna gelince, bu hususta en sahih rivayeti Abdurrezzak kaydetmitir. Ona gre tekbir
yledir:
* Allahu ekber, Allahu ekber, Allahu ekber kebiran.
* Baz rivayetlerde u ziyade vardr: Ve lillahi'lhamd.
* Baz rivayetlerde tekbire u ilve edilmitir: "L ilhe illallahu vahdehu l erke leh..." sonuna
kadar.
* Bazlarnda iki tekbirden sonra: "L ilahe illallahu vallahu ekber, Allahu ekber ve lillahi'lhamd" ilave
edilmitir.
Bu rivayet Hz. mer ve bnu mer'den gelmitir. 1106
KNC FASIL
MNA'DA HUTBE

#
] : 1

1106

. .[ : .
1. (1559)- Abdurrahman bnu Muz (radyallahu anh) anlatyor: "Biz Mina'da iken Reslullah
(aleyhissaltu vesselm) bize hitab etti. Kulaklarmz ylesine ald ki, sanki her ne sylese
bulunduumuz yerden (rahat) iitiyorduk. Bir ara, halka mensikini retmeye balad. Bylece
talama yerine kadar geldi. (Konuurken) ehdet ve orta parman (kulaklarna) koymutu. (Atlacak
talarn nohut byklndeki) frlatma ta olduunu syledi. Muhacirler'e emrederek Mescid'in n
ksmnda konaklamalarn, Ensar'a da Mescid'in arka ksmnda konaklamalarn syledi."
Rvi der ki: "te bundan sonradr ki herkes (bineklerinden inip) yerleti." [Ebu Dvud, Mensik 70,
(1951); Nes, Hacc 189, (5, 249).]1107

] :
#

2

. .[
2. (1560)- Rfi' bnu Amr el-Mzen (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu
vesselm)' Mina'da halka hitab ederken grdm. Vakit kaba kuluktu ve Efendimiz, boz bir dii
katrn zerindeydi. Hz. Ali (radyallahu anh) de, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n szlerini rahat
iitebilecei bir mesafede durup, eksiltip artrmadan halka tekrar ediyordu. Halkn kimisi ayakta idi,
kimisi de oturuyordu." [Ebu Dvud, Mensik 73, (1956).]1108
AIKLAMA:
1- ki rivayet, Mina'da Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n verdii hutbe hakknda bilgi
vermektedir:
1) Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kuluk vakti hitab etmitir.
2) Talama mahallinde hitab etmitir,
3) Hitabetini bir binek zerinde yapmtr.
4) Mina'da belli bal gruplarn yerlerini ayr ayr ta'yin etmi, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
bu ta'yininden sonra haclar yerlemilerdir.
5) Hac kfilesi, kendi sesini iitemeyecek kadar kalabalk olduu iin -Mirkat'ta kaydedilen rakama
gre 130 bin kadar- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) szlerini tekrar ederek uzaktakilere
ulatracak araclar kullanmtr. Hz. Ali bunlardan biridir.
6) Hutbe dinlerken halk serbesttir: steyen oturarar, isteyen ayakta dinlemektedir.
7) Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) atlacak talarn byklne varncaya kadar haccla ilgili
teferruat zerinde durmu, halka ta'lim etmitir.
2- Reslullah (aleyhissaltu vesselm) sesinin daha kuvvetli kmas, herkes tarafndan daha iyi
iitilmesi iin ellerini kulaklar hizasna kaldrp ikier parman kulaklarnn zerine koyduu
belirtiliyor. Mamafih rivayet metninde "kulak" kelimesi gemez ise de baz Eb Dvud nshalarnda
mevcuttur. Bilal-i Habe'nin de yle yapt rivayetlerde mevcuttur. Nitekim zamanmzda da
mezzinler ezan okurken bu snnete uymaktadrlar.
3- Birinci rivayette, hdisenin cereyan srasyla tasvir edilmeyip, takdim ve te'hirlerle, hatra gelen
hususlarn kesintiler halinde zikredildii rihlerce belirtilmitir. Mesel elini kulaklarna koyma
meselesi daha nce ifade edilebilirdi. Azimabd baz farkl yorumlara dikkat eker. Mesela
"(Atlacak talarn nohut byklndeki) frlatma ta olduunu syledi" eklinde yaptmz
tercmenin aslnda geen
olduunu,
1108
nin atmaktan istiare
(att) eklinde anlamak gerektiini kaydeder. Yani teklif edilen mna udur:
"Sonra ftlatma tan att." Halbuki

1107
(sonra syledi) ibaresindeki syledi
yi
ile te'vil tekellfldr. Reslullah (aleyhissaltu

vesselm)'n bu haccda mensiki ta'lim buyurduubizzat hadiste ifade edilmektedir. yle ise
ibaresini "frlatma ta (yani parmak ularyla frlatlan bakla veya nohut

byklnde akl) atacaksnz dedi" eklinde talim bir mnada anlamak daha muvafk dmektedir.
Mamafih br anlama da vak'aya ters gelmez, ibareye uzak der, ' yi
ya haml
tekellftr, tabi deildir.
4- Son olarak bir noktay daha belirtelim: limler, hacc srasnda hutbe verilmesi gereken yerler ve
vakitleri hususunda ihtilaf ederler:
Hanef ve Mlik ulems, yevm-i nahrde hutbe olmayaca kanaatindedir. Bu kaydedilen rivayetlerde
haber verilen konumalar, rviler tarafndan hutbe kelimesiyle ifade edilmi olsa da aslnda bunlar
hutbe deil, umum tavsiyeler mhiyetinde konumalardr, haccn iar mnasn tayan hutbe
deildir. Hatt bunlar yevm-i nahrde hutbenin meru olmayacan bile sylemilerdir. Bunlara gre,
haccda a) Zilhicce'nin 7'sinde, b) Arefe gn (Zilhicce'nin 9'u), c) Yevm-i nahrin ikinci gn
(Zilhicce'nin 11. gn) hutbeler mevcuttur.
Bu aklamaya muvfakat eden fi hazretleri -bir itirazda bulunarak- yevm-i nahrin ikinci gn
yerine "nc gn" der ve drdnc bir hutbe ilve eder: "yevm-i nahrdeki hutbe..." Der ki: "Halkn
o gn, yapaca mensiki bilmesi iin bu hutbeye ihtiyac vardr, nk o gn talama, kurban, tra,
tavaf gibi mensik mevcut." Bu hkme giderken sadedinde olduumuz hadislerle istidll eder.
Yukarda temas edildii zere, Tahv, mezkur hutbenin haccla dorudan ilgisi olmayan, umum
tavsiyeler olduunu syleyerek buna hutbe denemeyeceini belirtmi ve Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in bunlar hacc aydnlatmak kasdyla sylemi olduu hkmn karmtr. bnu'l-Kassr:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), sylemi bulunduu eyleri, uzak diyarlardan gelen kimselere
tebli etmek iin o davrana yer vermitir. Bunu grenler de, O'nun hutbe verdiini zannetmilerdir.
fi'nin, ihramdan kmay salayacak amellerin retilmesine insanlarn ihtiya duyduuna dair sz
kesin bir geree parmak basmaz, zra, o hususlar imamn Mekke'de veya Arafat'ta retmesi de
mmkndr" demitir.
Bu mtlaalara yle cevap verilmitir: "Yevm-i nahrde verildii belirtilen hutbelerle ilgili rivayetler,
o hutbede Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n yevm-i nahrin tzimine, Zilhicce'nin onunun
tzimine, haram belde'nin tazimine tenbihte bulunduu, Sahbe'nin de bu konumaya hutbe demekte
tereddt gstermedii ortada iken, bakasnn te'viline itibr edilmez. Bir ksm gerekli bilgilerin arefe
gn verilebileceine dair sylenene gelince, bu da tatminkr deildir. Zra, nahr gnndeki hutbeyi
inkr edenler, Arafat'a hareketten sonraki gnlerde yaplacak olan btn amelleri, terviye (8 Zilhicce)
gn retmek mmkn olduu halde, nahrin ertesi (ikinci) gnndeki hutbeyi meru grmektedirler.
yle ise, madem ki, her gnn, -dierinde bulunmayan- kendine has mensiki var, u halde sebeplerin
deimesine tbi olarak, her gnn ibadetlerini yeniden retmek merudur ve gereklidir. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n nahr gnndeki hutbesinde ihramdan kmaya mncer mensikten sz
etmediine dair Tahv'nin iddiasn, Amr bnu'l-As (radyallahu anh)'dan Buhr'nin kaydettii bir
rivayet reddeder. nk orada Amr bnu'l-s, yevm-i nahrde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
hutbesine hid olduunu, cemaatten bazlarnn mensikten bir ksmn dierine takdimle ilgili sual
sorup cevap aldn belirtir" (1461 numaral hadise bakn). 1109
NC FASIL
OCUUN HACCI
]:

#

1
.
. .[ : :

1. (1561)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Ravh'da
bir grup yolcuya rastlad. Onlardan bir kadn kendisine bir ocuu kaldrp:
1109
"Bunun iin de hacc ciz olur mu?" diye sordu. Reslullah (aleyhissaltu vesselm):
"Evet olur ve sana da sevab vardr" buyurdu." [Mslim, Hacc 409, (1336); Muvatta, Hacc 244, (1,
422); Ebu Dvud, Menasik 8, (1736).]1110
AIKLAMA:
1- Ravh, Medine'ye krk mil kadar uzaklkta bir yer addr.
2- Cumhur, bu hadise dayanarak ocuun hacc yapmasnn ciz olduunu sylemitir. fi, Mlik,
Ahmed bnu Hanbel (rahimehumullah) ve baka pekok lim, "ocuun hacc muteberdir, onunla
ocuk sevaba mazhar olur, ancak byynce farz olacak haccn yerine gemez, nfile bir hacc olarak
sahihtir" demilerdir.
3- Ebu Hanife "ocuun hacc sahih olmaz" demitir. Ebu Hanife'nin ashab da: "ocua temrin olsun,
hacca alsn diye hacca gtrmlerdir" demidir.
Kad yaz der ki: "ocuun hacc yapmasnn ciz olduu hususunda ulem ihtilf etmez. Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n fiili, Ashab'n fiili ve mmetin icm bunu te'yid eder. Eb Hanife'nin
muhalefeti de cevza taalluk etmez. Onun itiraz bu haccn mn'akid olup, buna hacc ahkmnn
uygulanp uygulanamayaca hususundadr." nk, hacc mn'akid oldu mu, ihram yasaklarn
iledii takdirde fidye gerekir, dem gerekir vs. tpk byklere gerekecei gibi. (Halbuki, umum
hukuk prensibine gre ocuktan haram kaldrlmtr, cezya ehil deildir ve velisi, ocuun maln
korumakla sorumludur, ocuun maln eksilten akid ve tasarruflara hukuken yetkili deildir.
Szgelimi ocua yaplan ba kabul eder ama, ocuun malndan ocuk adna sadaka veremez. u
halde haccn ahkmn ocua uygulamak, bu prensipler asndan muvafk deildir. Byle dnen
Ebu Hanife hazretleri: Hacc, ocua temrin olarak, onun retilmesi iin gerekir, normal bir hacc
olarak mn'akid olmaz, yle ise ihram yasaklarn ilerse fidye, kurban gerekmez, demek istemitir.
4- Nevev, ocuun haccnn, ocuktan, byynce hacc borcunu drmeyeceinde ulemnn icma
ettiini belirtir.
5- ocua hacc yaptrana sevab, onu tamak, ihram yasaklarndan korunmasn salamak, ihramlnn
yaptklarn ona yaptrmak gibi sebeplerden ileri gelir.
6- ocuk adna ihrama giren veliye gelince her veli buna yetkili deilir. Nevev der ki: "Ashabmz
(afiler) nezdinde sahih olan udur: "ocuun malna veli olma yetkisi bulunan baba veya dede veya
kd tarafndan tyin edilen kayyim veya vasi veya kd veya imam ocuk adna ihram giymeye
yetkilidir. Annenin ocuk adna ihrama girmesi ciz deildir. ayet anne vasiyyet yoluyla veya
kdnn kararyla ocua veli olmusa o zaman bu yetkiye sahiptir." Ancak, annenin veya velyet'l
ml yetkisi olmasa bile asabeden birinin ocuk adna ihrama girebileceini syleyen lim de olmutur.
Btn bu ahkm, ocuun temyiz hline ulamam yata olmasyla ilgilidir.1111 Eer temyiz yana
basmsa velisi, ocuun bizzat ihrama girmesine izin verebilir. Eer mmeyyiz ocuk, velisinin izni
olmadan ihram giyse veya velisi onun adna ihram giyse, esah olan kavle gre, bu hacc mn'akid
olmaz. Velinin, mmeyyiz olmayan ocuk adna ihrama girmesinin vasf, kalbinden, ocuu ihraml
kldm diye geirmesinden ibarettir."Dinimizin, ocuk adna ihrama girme hususunda velisine getirdii
snrlamalarn, kaytlarn sebebi, haccla ilgili btn masraflarn ocuun malndan kaca iindir.
Bylece ocuun malnn israf nlenmi olmaktadr.1112

] :
2

#
. .[

2. (1562)- Sib bnu Yezid (radyallahu anhm) anlatyor: "Babam (radyallahu anh) bana, Veda
hacc srasnda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'la birlikte hacc yaptrd. Ben o zaman yedi yanda
idim." [Buhr, Cezu's-Sayd 25; Tirmiz, Hacc 83, (925).]1113

Temyiz, ocuun sylenenleri tam olarak anlayp, doru olarak cevap verebilecek halde olmasdr. Yala kaytl deilse de ummiyetle
ocuklarn 6-7 yalarnda mmeyyiz saylaca kabul edilmitir.
1112
1113
1110
1111

: .[ ] :
3
.
3. (1563)- Hz. Cbir (radyallahu anh) diyor ki: "Biz, kadn ve ocuklara bedel, telbiye getiriyorduk."
[Tirmiz, Hacc 84, (927); bnu Mce, Mensik 68, (3038).]1114
lim adamlar, kadnn yerine bakasnn telbiye getiremeyecei hususunda icm etmilerdir.1115
AIKLAMA:
1- Bu rivayet Tirmiz'de
" Kadnlara bedel telbiye

eker, ocuklara bedel de talama yapardk" eklindedir.2- Tirmiz hadis hakknda u bilgiyi verir:
"Ehl-i ilim, kadnn yerine bakasnn telbiye getiremiyecei hususunda icma etmitir. O, kendisi iin
telbiye getirir. Onun telbiyede sesini ykseltmesi mekruhtur (telbiyeyi alak sesle getirmesi mekruh
deildir)." 1116
DRDNC FASIL
ARTLI HACC

] :

#

1

:

: :
: .

. .[
1. (1564)- Hz.Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Suba Binti'zZbeyr (radyallahu anh)'in yanna girdi:
"Herhalde sen hacc yapmak istiyorsun?" dedi. Suba:
"Vallahi kendimi hasta buluyorum" diye cevap verince:
"Hacca k, fakat art ko ve de ki: "Ya Rabbi, beni nerede hapsedersen oras (ihramdan kp hacc
brakma) yerimdir." [Buhr, Nikh 15; Mslim, Hacc 104, (1207); Nes, Hacc 60, (5, 168).]1117
AIKLAMA:
1- Burada ad geen Suba, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)' in amcasnn kzdr.
Anlald zere, hacc yapmak arzusundadr ve fakat kendisini hasta hissetmektedir. Durumu Hz.
Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e arzedip fetva isteyince, Reslullah (aleyhissaltu vesselm),
ibdet yapamayacak yerde ihramdan kma niyetiyle hacca karar vermesini tavsiye etmitir."
Mslim'in baz rivayetinde Suba (radyallahu anh)'nn hacca katlp, tamamlad tasrih edilir.
2- Ulem, byle bir artn ciz olup olmayaca hususunda ihtilf etmitir. Hz. mer, Hz. Osman, Hz.
Ali, Hz. bnu Mes'ud, Ammr ve bnu Abbas (radyallahu anhm ecmin) ile Tbiin'den Said bnu'lMseyyeb, Urve bnu Zbeyr, At, Alkame ve reyh (rahimehumullah) tecviz etmilerdir. fi'nin
mehur kavli de budur. Ahmed bnu Hanbel, shk ve Ebu Sevr de ayn grtedirler.
Baz limler byle bir artn btl olduunu sylerler. Ashab'tan Hz. Aie ve bnu mer (radyallahu
anhum) bu kanaattedir. mam- zam, mam Mlik, Neh, Tvus, Said bnu Cbeyr, Hakem ve
Sfyan Sevri'nin mezhepleri de budur.1118

1117
1118
1114
1115
1116

] : 2
:

: .[#
.

.

2. (1565)- Tirmiz de der ki: "bnu mer (radyallahu anhm), haccda art komay reddeder ve yle
derdi: "Size Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in snneti kifyet etmiyor mu?" Nes'nin
rivayetinde u ziyade yer alr: "O, hibir zaman art komamtr. Eer sizden biri bir mniden dolay
haccn tamamlayamazsa, Beytullah'a giderek tavaf etsin, Saf ve Merve arasnda sa'yetsin, sonra tra
olsun yahut san ksalttrsn. Bylece ihramdan km olur ve gelecek sene hacc yapncaya kadar her
ey kendisine helal olur."
rihler, bu hadisi bnu Abbs (radyallahu anhm)'tan rivayet eden Tvus ile Said bnu Cbeyr'in de
bununla amel etmediklerini belirtirler.
Essen hacc tamamlamaya mani bir engelle karlaacak olanlarn tbi olacaklar ihsr ahkm varken,
nceden koulan art, yeni bir hak getirmiyor. 1119
BENC FASIL
HAREM'DE SLAH TAIMA HAKKINDA

]: 1
: : .
:

: .

. .[
1. (1566)- bnu Creyc (rahimehullah) anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm)'n ayann
ukuruna, Mina'da mzran u demiri isbet etti. Haccc, bnu mer (radyallahu anhm)'e gemi
olsun ziyaretine geldi. bnu mer (radyallahu anhm)'e:"
Keke sana bunu isabet ettireni bilseydik (de cezalandrsaydk)" dedi. bnu mer:
"Bana onu sen isbet ettirdin" dedi. br:
"Nasl olur?" deyince, bnu mer:
"Silah tanmas yasak olan bir gnde sen silah tadn. Harem'e silah soktun. Halbuki Harem'e silah
sokulmaz" dedi." [Buhr, ydeyn 9.]1120
AIKLAMA:
1- Burada bnu mer (radyallahu anhm) Haccc- Zlim'i sulayp: "Bana bunu saplamalarn sen
emrettin" demek iin dorudan "sen isabet ettirdin" demektedir. Zra Halife Abdlmelik, Abdullah
bnu'z-Zbeyr'in ehid edilmesinden sonra, Hicz valisi olan Haccc'a mektup yazarak, Abdullah bnu
mer (radyallahu anhm)'e hibir hususta muhalefet etmemesini yazar. Bu emir Haccc'a ar gelir
ve bnu mer (radyallahu anhm)'in hayatna son vermeye azmeder. Bir adamna talimat vererek,
zehirli harbe saplayarak ldrmesini tenbihler. Kalabalk bir anda, memur Hz. bnu mer (devede
iken) ayandan yaralar.
Zehirin tesiriyle bnu mer derhal hasta der, bir mddet sonra da Hakk'n rahmetine kavuur
(radyallahu anh). Sene: 74.
2- u halde hadiste geen "sen silah tadn" ifadesi "silahn tanmasn sen emrettin" demektir.
3- Ashab'n "silah tanmas yasak olan bir gnde" eklinde failini zikretmeden yapt beyanlar ref'e
yani hadisin merfu (Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in snneti) olduuna hamledilmitir.
Binaenaleyh bayram gn silah tama yasann Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) tarafndan
konduu kabul edilmitir. Mamafih Abdurrezzak'ta mrsel olarak gelen bir rivayette: "Bayram gn
1119
1120

silahla kmay Reslullah (aleyhissaltu vesselm) yasaklad" denmektedir. bnu Mce'den gelen bir
baka rivayette: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm), iki bayramda da slm memleketlerinde,
dmanla kar karya olmadka silah tamay yasaklad" denmektedir. Mslim'in bir rivayetinde
ise: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Mekke'de silah tamay yasaklad" denmektedir.1121

#
]:
2

. .[

2. (1567)- Ber bnu zib (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Hudeybiye'de Mekkelilerle, "ehre, silahn sdece clbbnndan yani iindekileriyle daarcktan
baka bir ey sokmamak artyla anlatlar." [Buhr, Sulh 6, Umre 3, Cezu's-Sayd 17, Cizye 19,
Megz 43; Mslim, Cihd 90, (1783); Ebu Dvud, Mensik 33, (1832).]1122
AIKLAMA:
1- Bu rivayet Hudeybiye Antlamas'nn bir maddesine temas eden bir zetlemedir. Vak'a deiik
rivayetlerde az ok farkl ekillerde gelmitir. Ebu Dvud'un rivayeti daha vsh olarak yle:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Hudeybiye'de sulh yapt zaman mriklerle u esasta anlatlar:
"(O yl umre yaplmayacak, gelecek yl yaplacak. Umre srasnda ehirde gnden fazla
kalmayacaklar. Ayrca, umre srasnda) Mslmanlar ehre sadece silah clbbn ile gireceklerdi.
Ben silah clbbn nedir? diye sordum. Dedi ki: "indekileriyle birlikte daarck."
Ayn clbbnn deriden mmul bir klf olduunu, ierisine knyla birlikte kln, ok, yay gibi
silahlarn ve hatta azk gibi yolcunun temel ihtiya maddelerinin konduunu, daha ziyade hayvann
srtnda tandn, ierisine kam da konduunu belirtir. Bu aklamaya gre clbbn bizde
kullanlan heybenin bir nev'i olmaktadr. nk yolcu, saylan eyalar heybeye koyar. Tek gzl
olduu takdirde, deriden mmul ise daarck denir.
2- Aslnda umre srasnda silaha gerek yoktur. Ancak Reslullah (aleyhissaltu vesselm) mriklerin
antlamaya tamamyla sadkat gsterecek sulh iinde umrelerini yapacaklarndan emin olmad iin
bu art antlamaya koydurmutur. Mekkeliler de, herhangi bir fitne ve atma hlinde silahlar
ekilecek olursa Mslmanlar geciksinler diye silahlar knlar ierisinde daarckta tama artnda
srar etmi olmaldrlar.
3- bnu Battl der ki: "mam Mlik ve fi (rahimehumallah) hacc ve umre srasnda ihramlnn silah
tamasna cevaz tanrlar, Hasan Basr ise bunu mekruh addeder. 1123
ALTINCI FASIL
ZEMZEM SUYU HAKKINDA

] :
.[
#
1
.
1. (1568)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a zemzem
suyu verdim, ayakta iti." [Buhr, Hacc 76, Eribe 16; Mslim, Eribe 117, (2027); Tirmiz, Eribe
12, (1883).]1124
AIKLAMA:

1123
1124
1121
1122
1- Baz limler zemzem imeyi, haccn snnetlerinden biri olarak deerlendirmilerdir.

2- Zemzemin ayakta iilmesine kar kanlar da olmutur, nk ayakta su imek baz rivayetlerde
yasaklanmtr. Ancak, Hz. Ali'den kaydedilen bir Buhr hadisinde:

" Reslullah (aleyhissaltu vesselm) ayakta su iti" denmektedir.
Bu rivayetler, ayakta imenin ciz olduuna hamledilmitir.1125

.
#
]

2

: .[
.
.
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) (Hudeybiye Antlamas) srasnda bir Kureyliye, Hudeybiye'ye
zemzem suyu getirmesini syledi. Adam getirdi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) onu Medine'ye
gtrd." [Rezn'in ilvesidir.]1126
AIKLAMA:
Bu rivayet zemzemin faziletine dellet edenlerden biridir. Ayrca haclarn, hacc veya umre dn,
beraberlerinde zemzem suyu getirme detinin Nebev bir snnet olduunu da gstermitir.
Muhibbu't-Taber'nin el-Kr li-Ksd mmi'l-Kur adl kitabnda bnu Eb Hseyn'den kaydettii u
rivayet de bu hadisi te'yid eder: Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Sheyl bnu Amr'a unu yazd:
"Bu mektubum sana geceleyin gelirse sabah bekleme, gndz gelirse akam bekleme, bana derhal
zemzem suyu gnder..." 1127
YEDNC FASIL
MTEFERRK HADSLER
:

]
1
. .[
. :

1. (1570)- Hz.Aie (radyallahu anh) anlatyor: "Ey Allah'n Resl, Mina'da, seni gnee kar
glgeleyecek bir bina yapmayalm m?" demitim, bana:
"Hayr! dedi. Oras oraya gelenlere develerini hdrma yeridir!" [Ebu Dvud, Mensik 90, (2019);
Tirmiz, Hacc 51, (881); bnu Mce, Mensik 52, (3006, 3007).]1128
AIKLAMA:
Hadiste , Hz. Aie (radyallahu anh)'nin Mina'da gnee kar Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
ikmet etmesi iin bir bina yaplmasn teklif ettii grlmektedir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
bunu reddeder. Tb hadisi yle aklar: Mnas udur. "Hz.Aie: "Oturman iin sana bir bina
yapmamza izin ver" dedi. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) bundan menetti ve sebebini de aklad.
Buna gre, Mina, kurban talama, tra gibi hacc mensikinin ed edilecei yerdir. Bu mensike herkes
mtereken itirak eder. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) orada bir bina yapacak olsayd, herkes
ona uyarak pekok binalar yapard. Bu ise, orann daralmasna ve haclara sknt vermesine sebep
1127
1128
1125
1126
olurdu. Caddeler ve sokaklarda oturulacak yerler de byledir (kimsenin oralar daraltmaya hakk
yoktur). Ebu Hanife'ye gre Harem blgesi vakfedilmi arzidir. Zra Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) Mekke'yi zorla fethetmitir ve Harem blgesini vakfetmitir. Kimsenin oradan mlk
edinmesi ciz deildir.1129

] :
:

2
#
. .[
.
2. (1571)- Ebu Vkid el-Leys (radyallahu anh) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'
dinledim. Veda haccnda zevcelerine yle demitir:
"Size bu (farznz!) bundan sonra hasrlarn arkalar!" [Ebu Dvud, Mensik 1, (1722).]1130
AIKLAMA:
1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, bu hadisle Veda hacc srasnda, zevcelerine: "Bu haccnzla
farz olan borcunuzu demi oldunuz. Bundan sonra artk ikinci sefer hacca gelmeniz vacib deildir,
sizlere evlerinizde oturmak gereklidir" demek istedii belirtilmitir.
2- Bu hadisten, haccn bir kere farz olduu hkm de karlmtr. Nitekim Ebu Dvud, hadisi, bu
yn sebebiyle hacc bahsinin, Haccn Farziyeti adn tayan ilk babnda kaydetmitir.
3- Hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcelerine, Veda haccndan sonra hacc yapmalarnn
ciz olmadna da delil addedilmitir. Nitekim bir baka hadiste:
(" Kadnlar iin) cihdn en faziletli ve en gzeli hacc- mebrur, sonra
da hasrlardan ayrlmamaktr" buyurulmutur. Bu da kadnlarn evlerinden ayrlmamalarn teri eder.

Hemen belirtelim ki, bu hkme iki nokta-i nazardan itiraz edilmitir:
a) Her eyden nce, hadisin bu mnada sarih ve yasak koymada vzh olmad sylenmi, ayrca
Buhr'nin Hz. Aie'den kaydettii bir baka hadis gsterilmitir. Hadiste Hz. Aie, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'a: "Ey Allah'n Resl, sizlerle biz de gazveye kp cihad etmeyelim mi?"
diye sorar. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n cevab udur:
"Ancak cihadn en iyisi ve en gzeli haccdr, Hacc- mebrurdur"

Hz. Aie der ki: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan bunu iittikten sonra hacc hi brakmadm."
bnu Mce'deki rivayette, Hz. Aie (radyallahu anh)'nin sorusuna Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm) u cevab vermitir:
"Evet var, iinde ktal olmayan bir cihad var: Hacc ve umre."
mm Atiyye'den gelen bir rivayet de kadnlarn cihada katldn, hastalar tedavi ettiklerini te'yid
eder. u halde Hz. Aie, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hacc iin yapt bu teviklerden tekrar
tekrar hacca gitmenin kendileri hakknda da mbah olduu hkmn karm olmaldr. Tpk
erkeklere tekrar tekrar cihada gitmek mbah olduu gibi...
Hz. mer (radyallahu anh), bu meselede tevakkuf ederek, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
zevcelerine hacc izni vermemi ise de, Hz. Aie'nin delilindeki kuvveti sonradan grm olmal ki,
hilfetinin sonunda hacc izni vermitir. Hz. mer'den sonra Hz. Osman (radyallahu anhm),
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcelerini hacca gtrmtr.
Beyhak der ki: "Hz. Aie'nin bu hadisinde, Eb Vkid'in hadisinde kastedilen murad haccn bir kereye
mahsus vacib olduunu beyandr, erkekler gibi onlarn da fazla yapmasnda bir vebal yoktur. Keza bu
hadiste, evde kalmalar iin gelen emrin vcub ifade eden bir emir olmadna da delil vardr."
3- Ebu Vkid'in hadisindeki asl gye Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in zevcelerini Veda
haccndan sonra haccdan menetmek deil, hacc terketmelerine cevazdr. Zra, Reslullah
1129
1130

(aleyhissaltu vesselm)' tan sonra haccetmeleri fiilen sbittir. Buhr'den gelen bir rivayet, Hz.
mer'in yapt son hacc srasnda onlara da izin verdiini, beraberlerinde Hz. Osman ve Hz.
Abdurrahman (radyallahu anhm)' gnderdiini belirtir. bnu Sa'd'dan gelen bir rivayette mm
Ma'bed, bu hacc heyetine Kadd'de konaklama nnda rastladn, yanlarna gittiinde onlar sekiz
kadn olarak grdn belirtir. Keza bnu Sa'd'n kaydettii bir rivayette Ebu shk es-Sebi, Mugre
bnu u'be'nin (Kfe valilii) zamannda Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in zevcelerini
"zerinde taylasan rtl hevdecler1131 ierisinde hacc yaparken grdn" beyan eder ki bu hicr 50.
yllara rastlar.
bnu Sa'd'n, Hz. Aie'den kaydettii bir baka rivayetine gre, mmhtu'lm'minn, Hz. Osman'a
hacc iin mracaat ederler. O: "Ben de hacca gideceim, sizin haccnz ben yaptraym" der. Vefat
etmi bulunan Zeyneb (radyallahu anh) ile Sevde (radyallahu anh) hari, hep beraber hacca
giderler. Sevde vlidemiz, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan sonra vefat edinceye kadar evinden
ayrlmamay tercih etmitir.
Ebu Hreyre'nin -bnu Sa'd'daki- bir rivayeti de Hz. Zeyneb ve Hz. Sevde dnda dier Zevct-
Thirt (radyallahu anhnne)'n hacc yaptklarn; o ikisinin: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'tan
sonra bizi binek tamayacak" diyerek evlerinden ayrlmadklarn belirtir.
bnu Sa'd'n kaydettii bir rivayette Hz. Aie (radyallahu anh):

" Hz. mer (radyallahu anh) hacc ve umre yapmay bize yasaklamt,
son senesinde izin verdi" der.

u halde Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n vefatndan sonra mmhtu'lm'minn'in hacc
yaptklarn te'yid eden rivayetler mevcuttur.1132

: 3
#
]

.[

: . : .

.
:.
3. (1572)- brahim (rahimehullah) babas tarikiyle dedesinden rivayet ediyor:
"Hz. mer (radyallahu anh), yat en son haccnda Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n zevcelerine
izin verdi. Onlarla birlikte Abdurrahman bnu Avf ve Osman bnu Affn (radyallahu anhm)'
gnderdi." [Buhr, Cezu's-Sayd 26.]
Berkn der ki: "(Hadisi rivayet eden) brahim'den maksad: brahim bnu Abdirrahman bni Avf'tr."
Humeyd ise: "Bu aklama isabetli gzkmyor. Derim ki: O, brahim bnu Abdirrahman bni
Abdillah bni Eb Reba el-Mahzm'dir." Doruyu Allah bilir.1133
AIKLAMA:
nceki hadiste yapld.
] :

: #
.
4
.[ : . :

.
.

.

.

.

"Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'a: "Gerek hac kimdir?" diye soruldu da u cevab verdi:
Hevdec: Develerin srtnda tanan, kadnlara mahsus kk hcre, mahfe.
1133
1131
1132
"San dzenleyip ykamay ve koku srnmeyi oktan terketmi kimsedir.."

Kendisine tekrar:
"Hangi hacc efdaldir?" diye sorulunca:
"Yksek sesle telbiye getirilen ve kurban kesilen" dedi."
(Haccla ilgili yette geen) sebil nedir?" diye soruldu.
"Zd (nafaka) ve rhile (binek)dir" cevabn verdi." [Tirmiz, Tefsir, l-i mrn, (3001); bnu Mce,
Mensik 6, (2896).]1134
AIKLAMA:
1- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) hacy tarif ederken mmtaz iki vasfn sylyor: Salarn
karkl ve koku srnmekten uzaklk. Bunlar, ihramlnn riayet etmesi gereken balca yasaklar
arasnda yer alr.
2- Hacc tarif ederken telbiye ve kurban zikretmesi haccn balangc ile sonucunu hatrlatma
olmaktadr.Bylece bu ikisi arasnda mevcut olan vcib, nfile nev'inden hereyin kastedildiine
hkmetmitir.
3- Son olarak Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'e haccn farziyetini beyan eden:
"Ona
bir yol bulabilenlerin (gc yetenlerin) Beyt'i hacc (ve ziyaret) etmesi Allah'n
insanlar zerindeki bir hakkdr..." (l-i mrn 97) yetinde geen "sebil"den soruluyor.
Sebil, kelime olarak "yol" demektir. Yol bulmak, muktedir olmak, imkan bulmak gibi farkl
kelimelerle karlamak mmkn. Hatt burada "sebil"i imkn olarak anlamak daha uygundur.
yleyse Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) hacc farz klan imkn' iki eyle izah etmitir:
1- Zd, yani nafaka. Bu sadece hacnn gidi dn yol srasndaki madd ihtiyalarn ihtiv etmez.
Bakmakla ykml olduu kimselerin kendi yolculuu srasndaki her eit madd imknlarn da
ihtiva eder. Ancak bunun miktar, hacnn hayat seviyesine gre hesaplanrsa da vasat duruma gre
hesaplanmas uygun grlmtr.
2- Rhile, binek demek ise de, yol arkada, yol emniyeti gibi hususlar bu maddeye dolayl olarak da
olsa dhil edilebilir.1135

.
]
:

5
. .[ : .
5. (1574)- Hz. Ebu Hreyre (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adam:
"Ey Allah'n Resl! Bana hacc farz oldu. Borcum da var (nce hangisini deyeyim?)" diye sordu.
"nce borcunu de!" dedi." [Rezn ilvesidir.]1136

#
] : 6

. .[
.
6. (1575)- Smme (rahimehumullah) anlatyor:
"Hz.Enes (radyallahu anh), cimri olmad halde havdl bir devenin zerinde haccn yapt." (Hz.
Enes (radyallahu anh): "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) da yol eyasn ykledii havdl bir deve
zerinde hacc yapt" demitir. [Buhr, Hacc 3 (Muallak senetsiz olarak kaydetmi.)]1137
AIKLAMA:

1136
1137
1134
1135
Hadiste ifade edilmek istenen husus, Hz. Enes (radyallahu anh)'in yokluk veya cimrilik sebebiyle
deil, tevzu dncesiyle, snnete uyma endiesiyle yk devesi zerinde hacc yaptdr. Rahl,
devenin zerine vurulan semerdir. Daha husus tbiriyle havd.
Hz. Enes (radyallahu anh), Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n mal ve evld bolluuna kavumas
iin husus dusna mazhar olmu, bu sebeple zenginler arasnda yer almt. Ancak Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n snnetine ittibaen hibir konforu haiz olmayan havdl deveye binmitir.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n da ayn ekilde havdl deveye bindiini belirten Enes
(radyallahu anh), ilve eder: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n binei, eyalarn da tayordu."
Araplar yk tayan deveye zmile derler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bindii deve hem
rhile (binek), hem de zmile imi.
uras aka anlalyor ki, imkn sahipleri yklerini zmileye ykletirler, kendileri rhileye
binerlerdi. Bu bir konfor ve rahatlktr. Konforun daha ilerisi rhilenin stnde glge iin, rahatsz
edici d artlardan korunmak iin mahmil denen husus hcreler mevcuttur. mkn sahipleri onlar
ierisinde seyahatini, haccn srdrr.
u halde sadedinde olduumuz rivayet Hz. Enes'in ve Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in hacc
srasnda bu eit konfora yer vermediini belirtmektedir.
bnu Hacer, hadisi aklarken u bilgiyi dermeyn eder: "Halk, haccn yaparken, azklarn
ykledikleri develere binerdi. Azk vs. yklenmemi bir binek zerinde ilk hacc yapan Osman bnu
Affn (radyallahu anh)'dr."1138

:
]: 7

: : .

#
: .

.

#
.

.
#

.

#
.[
.
: .
7. (1576)- Ubeyd bnu Creyc anlatyor: "bnu mer (radyallahu anhm)'e:
"Seni drt ey yaparken gryorum. Bunlar arkadalarndan bir bakasnn yaptn grmedim"
dedim. Bana:
"Ey bnu Creyc, onlar nedir?" diye sordu. Ben de saydm: "Sen K be'nin rknlerinden sadece iki
Yeman rkne (rkn-i Yemn ve rkn-i Hacer) temasta bulunuyor, dierlerine temas etmiyorsun.
Keza senin tysz deriden ma'mul naln giydiini gryorum. Keza senin (sa ve sakaln) sarya
boyadn gryorum. Keza seni Mekke'de grdm, herkes (Zilhicce) hillini grnce ihrama
girdikleri halde sen terviye gn (8 Zilhicce) ihrama girdin!" Bana u aklamay yapt:"
Rknlere temasa gelince; ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' n, sadece iki rkne temas ettiini
grdm. Ty yolunmu nalna gelince; ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n nalnlarnda hi
ty grmedim. Ayaklar onlarn iinde iken abdest alrd. Ben onu giymeyi seviyorum. Sarya gelince;
ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n onunla boyandn grdm. Ben onunla boyanmay
seviyorum. hrama girmeye gelince, ben Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n devesi, onu yola
koyuncaya kadar telbiye ektiini grmedim." [Buhr, Vd' 30; Mslim, Hacc 25, (1187); Muvatta,
Hacc 31, (1, 333); Ebu Dvud, Mensik 21, (1772).]1139
AIKLAMA:
1138
1139

1- Bu rivayet Buhar'de abdestle ilgili bahiste yer alr ve abdeste mteallik baz teferruata yer verilir.
Bu meseleye Kitabu't-Tahret'te "Mest zerine meshetmek" babnn 11. hadisinde yer vereceiz.
2- ki Yemn rknden maksad (1340. hadiste akland zere) Hacer'l-Esved'in bulunduu rkn
ile ondan bir evvelki rkndr. Asl rkn-i Yemn, Hacer rknnden ncekidir, Yemen cihetine bakt
iin bu isim verilmitir. Talib tarikiyle ikisine birden Rkn-i Yemnn denmitir. Bu iki ke, Hz.
brahim (aleyhisselam)'in att temellere oturduu iin Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n her
ikisini de istilm ettii bz rivayetlerde gelmitir.
3- Tysz deri diye tercme ettiimiz Septiyye, debalalanarak tyleri dklm sr derisidir.
Araplar o zaman ayakkablarn, tyleri dklmemi derilerden yaparlard. Taif gibi sanayinin
ilerledii yerlerde deri ilenir, ty alnr, yumuatlr ve sonra ayakkab yaplrd. Bu eit ayakkablar
pahal olduu iin herkes giyemezdi.
4- Sarya boyama meselesine, rihler elbise de olabilir, sa da olabilir demilerdir. Her iki hususa
mln ifade eden delil mevcuttur. Ashab ve Tabiin'den salarn ve elbiselerini sarya boyayanlar
olmutur. limler bu hususta bz ihtilfa dmlerdir. Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n da
elbise ve sarn sarya boyad rivayetlerde gelmitir.
5- hram meselesi: Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm), Veda haccnda, Mekke'ye gelince,
beraberinde kurbanl olmayanlara Hacc- temettuyu emretmi, ihramdan kan Ashab, terviye gn
(8 Zilhicce) Mina'ya hareket edecei zaman yeniden hacc iin ihrama girmiti. te Hz. bnu mer
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n o tatbikatn esas alm, devesine binip Mina'ya ynelir
ynelmez telbiye getirmeyi det edinmitir.
8- Zilhicce'ye terviye denmesi, Mina'da su bulunmad iin, Mina'ya gideceklerin oka su imeleri
ve su tedariki yapmalarndan dolaydr. Terviye, bol bol su imek mnasna gelir. Ancak terviye bir
de dnmek mnasndadr. Rivayete gre Hz. brahim (aleyhisselam) olu smail'i kesmesi iin
ryasnda emir alnca ertesi gn, bu eytan mi, Rahmn mi diye dnm, bu sebeple o gn,
terviye adn almtr. Ancak ertesi akam ayn ryay tekrar grnce, Rahman olduunu anlam, bu
sebeple ertesi gne de arefe denmitir. 1140
ONBENC BB
HZ. PEYGAMBER'N HACC VE UMRES

#

1
] :

.
#

.[

.
1. (1577)- Hz. Cbir (radyallahu anh) anlatyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), ( kere hacc yapt. yle ki): "Hicret etmezden nce iki,
hicretten sonra da bir hacc ve bununla birlikte bir umre yapt. Bu hacc srasnda (Medine'den) altm
deve sevketti. O srada Hz. Ali (radyallahu anh) Yemen'den geldi, [berberinde, Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n kestii kurbanlarn] geri ksm da vard. Bunlar arasnda (Ebu Cehl'e ait
olup Bedir Sava'nda ganimet olarak alnan) burnunda gm halka bulunan deve de vard.
Reslullah (aleyhissaltu vesselm) hepsini kesti. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) her deveden bir
para alnmasn emretti. Bunlar (bir kapta) piirildi. Efendimiz suyundan iti." [Tirmiz, Hacc 6,
(815).]1141
AIKLAMA:
1140
1141

1- Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n hicretten sonra yapt hacc, Veda haccdr. Bu hacc srasnda
yz deve kesmitir. 1319 numaral hadiste getii zere bunlardan bir ksmn Hz.Ali (radyallahu anh)
Yemen'den getirmitir. Sadedinde olduumuz rivayette geen bakiyye (geri ksm) diye geen budur.
2- Ebu Cehl'e ait olduu belirtilen burnunda gm halka takl deve hakknda 1520 numaral hadiste
aklama gemitir.
3- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in, her kurbandan alnan paralarn piirilmi olduu sudan
imesinde u nkte vardr: Bylece her kurbandan az bile olsa bir miktar yemi olmaktadr. Halbuki
etten yese, bzlarna sra gelmezdi. Suya ise, hepsinden mterek bireylerin gemi olmas
kesindir.1142

] : 2

.

.
:
#
:
.
.
:
:
#
:

!

.
. .[
2. (1578)- Urve bnu Zbeyr (rahimehullah) anlatyor:
"Ben ve bnu mer (radyallahu anhm), Hz. Aie'nin hcresine dayanmtk, (o ierde dilerini
misvaklyordu. Bu esnada) misvaktan kan sesleri iitiyordum. Ben, bnu mer'e:
"Ey Ebu Abdirrahmn! Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Receb aynda umre yapt m?) diye
sordum.
"Evet!" dedi. Ben de, Hz. Aie (radyallahu anh)'ye seslendim:
"Ey anneciim, Ebu Abdirrahman' dinliyor musun ne sylyor?"
"Ne syyor?" dedi.
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Receb'te umre yapt diyor" dedim. Hz. Aie (radyallahu anh):
"Ebu Abdirrahman'a Allah mafiret etsin. mrm hakk iin, Receb'de umre yapmad. [Hem O, nasl
olur da yanlr, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n] yapt her umrede o da hazr bulunmutu"
dedi. bnu mer, Hz. Aie (radyallahu anh)'nin bu szlerini iittii halde ne "evet!" ne de "hayr!"
demedi, skt etti." [Buhr, Umre 3; Mslim, Hacc 219, (1255); Tirmiz,Hacc 93, (936, 97); Ebu
Dvud, Mensik 80, (1991, 1992).] 1143
AIKLAMA:
1- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in ka defa umre yapt hususunda Ashab (radyallahu
anhm) arasnda baz ihtilflar olmutur. Mteakiben kaydedilecek hadislerde grlecei zere, bnu
Abbas ve bnu mer (radyallahu anhm) bata, baz sahabiler, drt umreden bahsederken ounluk
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n umresinden sz eder. ki umreden bahseden de olmutur. Bu
meseleye, 1581 numaral hadiste tekrar dneceiz.
2- Eb Abdirrahman, Abdullah bnu mer (radyallahu anhm)'in knyesidir. Arap rfnde kiiye
knyesi ile hitap ta'zim ve tekrim ifade eder.
3- Hz. Aie'nin
" mrm hakk iin!" diye yemin etmesi, bu eit yemin edilebileceinin
caiz olduunu gsterir. Ulem, "Yemin, e'ninde kymet ve hrmet olan eye yaplr, onun
dndakilere yaplmaz" mnasndaki prensibi esas alarak umumiyetle, "dinen mukaddes olmayan
eylere yemin edilmez" demi ve mekruh addetmitir.
4- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Receb aynda umre yapp yapmad da bir baka ihtilaf
mevzuudur. Burada grld zere Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n drt umre yaptn
syleyen bnu mer, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Recep aynda da umre yaptn
sylemitir. Ancak Hz. Aie'nin itiraz karsnda susmutur. Onun susmasn ulem, bu meselede bnu
1142
1143

mer'in kartrm ve unutmu veya ekke dm olabileceine hamletmitir. Aksi takdirde

Hz.Aie'ye itiraz etmesi gerekirdi. Kurtub: "Bu onun vehme dtne, Hz. Aie'nin aklamas ile
rcu ettiine delildir" der. bnu mer'in "Receb aynda umre yapt" szyle Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n hicretten nceki bir umresini kastedmi olabileceini syleyen olmusa da,
taraftar bulamamtr, nk rivayete dayanmyor.1144

: #
3
] :

. .[
3. (1579)- bnu Abbs (radyallahu anhm) anlatyor: "Reslullah (aleyhissaltu vesselm) drt umre
yapt: 1- Hudeybiye umresi, 2- Mteakip sene Zilkade aynda yapt umret'lkad, 3- Cirrne'den
yapt umre, 4- (Veda hacc srasnda) hacc ederken yapt umre." [Tirmiz, Hacc 7, (816); Ebu
Dvud, Mensik 80, (1993); bnu Mce, Mensik 50, (3003).]1145
] : 4

#

. .[
4. (1580)- Hz.Urve (rahimehullah) demitir ki:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) umre yapt: Biri evvl aynda, ikisi de Zilkade ayndadr."
[Muvatta, Hacc 56, (1, 342).]1146

]. 5
:#

. [
5. (1581)- mam Mlik'e ulatna gre: "Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) sefer umre
yapmtr: 1- Hudeybiye senesinde, 2- (Hudeybiye yln takip eden) kaz senesinde, 3-Cirrne
senesinde" [Muvatta, Hacc 5, (1, 342).]1147
AIKLAMA:
1- Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in yapt umrelerin says ile ilgili ihtilf, yukardaki
rivayetler gznne alnnca, te'lifi kolay bir ihtilftr. Zra drt diyenler, diyenlerden fazla olarak
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Veda hacc srasnda, hacc- krana niyyet ederek haccdan
nce yapt umreyi kastederler. Bu umre dierleri gibi mstakil deildir, haccdan nce yaplmtr. u
halde diyenler, hacc dahil olan bu umreyi sayya dhil etmemi oluyorlar.
Buhr'nin Hz. Ber (radyallahu anh)'dan kaydettii bir rivayette, Hz. Peygamber (aleyhissaltu
vesselm)'in iki kere umre yapmas sz konusudur. bnu Hacer bunun te'lifini yle yapar: "...Ber,
Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'in Veda hacc srasnda hacc- kranla yapt umre ile
Hudeybiye'de engellenen umreyi saymamtr. Veya onu saymtr da, Ci'rane'de yapt -kendisine
gizli kalan- umreyi saymamtr. Nitekim bu umreyi Reslullah (aleyhissaltu vesselm) geceleyin
yapm ve bakalarna da gizli tutmutur.
Ancak, Hudeybiye Seferi'ni Cumhur ittifakla umreden saymlardr. Bata Reslullah (aleyhissaltu
vesselm) btn Ashb ihram giymi, sulh antlamas yapldktan sonra, tavaf ve sa'y yaplmam olsa
bile, kurbanlar kesilmi, tra olunmu ve ihramdan klmtr. Yani bu, tam bir umre addedilmi,
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n umreleri mevzubahis olunca hep sayya girmitir.
Bu hususta tereddd edenler, mtekip sene yaplan umreye umretu'lkaz denmesini gstermilerdir.
Yani, "Hudeybiye senesi yaplmayan umre mtekip sene kaza edilmitir, onun iin de umretu'lkaz
denmitir" derler. Daha nce de getii zere burada kaz, "mukza" yni antlama, karlkl hkm
1146
1147
1144
1145
koyma mnasna gelir. nk "O yl Mekke'ye girilmeyecek, mtekip yl umre iin gelinip gn
Mekke'de kalnacak" diye antlamaya madde konmutu. u halde umret'lkaz, "antlama umresi"
demektir. Bu, ncekinin kazas olsayd, ikisi bir saylrd ve sahbeler bunlar ayr ayr umre olarak
ifade etmezdi.
2- Rivayetlere gre, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm) haccla birlikte olan hri, dier
umrelerini Zilkade aynda yapmtr. Bu o ayn faziletinden olduu gibi, bir baka sebebe daha
dayanr: Cahiliye Araplar o ayda umreyi ho karlamazlar, irkin addederlerdi. Cumhur senenin her
aynda ve hatta her gnnde umreyi ciz addeder.1148
3- Baz Hkmler
BAZI HKMLER
1- Hacc aylarnda umre yapmak -cahiliye Araplarnn inanlarnn aksine olarak cizdir.
2- Hz.bnu mer gibi ok hadis rivayet eden, Hz. Peygamber (aleyhissaltu vesselm)'den
ayrlmamay kendine ir edinen kadri yce bir sahabiye bile, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n
bir ksm ahvli gizli kalabilmekte, bildiklerine vehim, nisyn (unutma), ekk karabilmektedir, zra
onlar gayr- msumdurlar.
3- Ulem birbirlerini baz meselelerde reddedebilmektedir.
4- Ulem reddederken edebe, iyi davranmaya riayet etmektedir.
5- Hakkn ortaya kmas iin sul sorarken, mltefit ve nezketli olmak gereklidir.
6- Hakk grnce en azndan sktla kabul etmek gerekir. bnu mer skt etmekle hatasn itiraf
etmi oldu.1149

] :
#
6

:
.

.

.
: . :

.[
.

.
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) aramzda olduu halde biz Veda haccndan bahsederdik ve Veda
haccnn ne olduunu bilmezdik. (Veda haccnda Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Allah'a hamd ve
sena edip sonra da Mesih Deccl' mevzubahis etmiti, sz onun hakknda epeyce uzatp unlar da
sylemiti:
"Allah'n gnderdii her peygamber, mmetini onunla korkuttu. Hz. Nuh (aleyhisselam) ve ondan
sonra gelen btn peygamberler onunla korkuttular. Bilesiniz o, aranzdan kacaktr. Onun e'ninden
(yapaca icraatler) hi bir ey size gizli kalmayacak. nk sizlere gizlemez. Rabbinizin gz kr
deildir. Halbuki onun sa gz krdr. Onun gz pertlek bir zm gibidir.
Haberiniz olsun! Allah sizlere birbirinizin kann, maln haram kld, bunlar u gnlerinizin, u
beldenizdeki haraml gibi haramdr.
Acaba tebli ettim mi?" (Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n bu sorusuna cemaat hep bir azdan:
"Evet" diye cevap verdi. Bunun zerine sefer:
"Ya Rab hid ol! Ya Rab hid ol! Ya Rab hid ol!" dedi ve tekrar cemaate ynelerek:
"Vah size! -veya eyvah size!- Benden sonda dnp birbirlerinizin boyunlarn vuran kfirler olmayn!"
dedi." [Buhar, Hacc 132, Edeb 43, 95, Hudud 9, Diyt 2, Fiten 8; Mslim, mn 119, (66).] 1150
1150
1148
1149
AIKLAMA:
1- Bu rivayet, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, Veda hacc srasnda yapt konumalardan
birini aksettirmektedir. hir zamanda kp dini tahrip edecek ve insanla byk zarar verecek olan
ahslardan biri hakknda Reslullah (aleyhissaltu vesselm), Veda hacc gibi byk bir kalabaln
bir araya geldii frsatta bilgi vermektedir.
2- Deccl yalanc demektir. u halde en byk vasf, icraatn yalana ve aldatmacaya dayandrmasdr.
Uzun olan insanlk trihi iinde en byk tahribat o yapaca iin Hz. Nuh (aleyhisselam)'tan itibaren
her peygamber, mmetini onun hakknda uyarm, onun dehetli icraatiyle korkutmutur. Belki de bu
sebeptendir, hemen hemen btn dinlerde buna mbih inanlara rastlanmtr. Bilhassa kitab
dinlerde bu, pek brizdir. Yahudilik ve Hristiyanlkta Antechrist diye isimlendirilir.
3- Geni aklamay Kyametle ilgili blmn Deccal'la ilgili ksmnda yapacamz Deccl, bir
bakma her devirde, her blgede kacak kt ahslarn mterek ismi ve hem de vasfdr. Rivayetler,
Deccal bilgisinin Sahabe devrinden beri mahalle mekteplerindeki ocuklara bile retildiini
gstermektedir. Bu sanki her Mslmann bilmesi gereken temel slm kltrn bir paras
klnmtr.
4- Deccal'la ilgili bir ksm tavsirleri, yoruma muhta mtebiht kabul etmek gerekir. Szgelimi sa
gznn kr olmas, onun mneviyat kr, hireti gremez, sdece dnyaya, maddeye kymet verir
olmasdr. Aksi takdirde bir ksm tasvirleri aynen fiil ekilde aramak hem safdillik olur, hem de
hurfeye inanmak nev'inden samalklara dlebilir.
5- Hadisin sonunda ifade edilen, "Benden sonra dnp birbirlerinizin boyunlarn vuran kfirler
olayn!" cmlesinden, Nevev'nin kaydna gre, yedi farkl hkm karlmtr:
1- Mslmann kann haksz yere hell addeden Mslman, kfir olur.
2- Bundan maksad nimet ve slm'n hakkna kar nankrlktr, kadr u kymetini tanmamaktr.
3- Bu hal (m'minin, m'mini ldrmesi) kfre yakn bir ameldir ve kfre gtrr.
4- Bu, kfirlerinkine benzer bir fiildir. nk normalde m'mini kfirden bakas ldremez.
5- Bundan murad kfrn hakikatidir, yani mnas yledir: Sakn kfre dnmeyin, Mslman olmaya
devam edin!
6- Bu mnay Hattb ve bakalar hikye etmilerdir: Buradaki "kafirler"den (kffar) murd, silah
kuananlardr. Araplar,

derler. Yni silhn kuand. "Kuand" kelimesini
tekeffr etti diyerek, kfr kknden bir kelime kullanarak ifade ederler. el-Ezher, Tehzb'l-Lga adl
kitabnda silah kuanan, silah tayan mnasna kfir kelimesini kullanmtr.
7- Hattb de u mnay anlamtr: "Birbirinizi tekfir etmeyin, sonra birbirinizi ldrmeyi hell
addedersiniz."
Nevev bu aklamalardan sonra szn yle noktalar: "Bunlardan en muvafk olan drdnc
maddede sylenendir. Kad Iyaz (rahimehullah) da bunu tercih etmitir."1151

#
]:
7

.

.[

.
: .
1151

"Reslullah (aleyhissaltu vesselm), salarn tarayp yaladktan, rida ve izrn giydikten sonra
Medine'den ashabyla birlikte ayrld. Rida ve izr eitlerinden, vcudun cildine boyas geen
za'feranla boyanm olanlar dnda hi bir eyi yasaklamad. Bylece Zlhuleyfe'ye geldi. Orada
devesine bindi. Devesi onu Beyd srtna karnca O (aleyhissaltu vesselm) da, Ashab' (radyallahu
anhm) da telbiye getirdiler. Reslullah (aleyhissaltu vesselm) kurbanlna taksn takp nianlad.
Bu i, Zilkade aynn sondan beinci gnnde cereyan etmiti. Mekke'ye Zilhicce'nin drdnde indi.
(lk i) Beytullah' tavaf etti, Saf ve Merve arasnda sa'yde bulundu. Kurbanl sebebiyle ihramdan
kmad. nk ona (kurbanlk almeti olan taky) takmt. Sonra Mekke'nin Hacn yanndaki en
yksek yerine indi. Artk hacc iin telbiye getiriyordu. Kbe'ye, onu tavaf ettikten sonra, Arafat'tan
dnnceye kadar hi yaklamad. Ashabna ise, Kbe'yi tavaf etmelerini, Saf ile Merve arasnda
sa'yetmelerini emretti, sonra salarn ksaltarak ihramdan kmalarn emretti. Btn bu emirler,
berberinde kurbanlk olarak taklanm devesi olmayanlar iindi. Berberinde hanm bulunanlara,
hanmlar da helaldi. Keza koku ve elbise de helldi." [Buhr, Hacc 21, 70, 128.]1152
AIKLAMA:
Bu hadis, Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n Veda haccnn baz safhalarn anlatmaktadr:
Zlhuleyfe'de ihrama giri, Mekke'ye gelince kurbanl olmayanlara, hacc iin giydikleri ihram
umreye evirmelerini emretmesi, kurbanl olanlarn hacc- kran yapmak zere ihramdan
kmamalar vs. Bu meseleler daha nce aklanmtr. Bilhassa u numaralarda bulunmaldr: 1288,
1292,1293, 1301.1153
] :

: #

.

. : .
: .

.

: . .

: .

:
:

:

:

.

:

:

: . :

: .

. .[
8. (1584)- Hz. Ali (radyallahu anh) anlatyor:
"Reslullah (aleyhissaltu vesselm) Arafat'ta vakfe yapt ve: "Buras Arafat'tr, vakfe yeridir,
Arafat'n her yeri vakfe yeridir" dedi.
Sonra gne batar batmaz ifza yapt. (Arafat' terketti). Devesinin terkisine sme bnu Zeyd
(radyallahu anhm)'i bindirdi. Efendimiz (aleyhissaltu vesselm), -halk sanda ve solunda
(develere tella vururlarken) onlara dnp bakmadan- her zamanki skun ve rfk hlini koruyarak
eliyle iaret edip: "Ey insanlar! Sakin olun" diyordu.
1152
1153

Sonra Cem'e (Mzdelife'ye) geldi. Orada iki namaz da (akam ve yats) beraberce kldrd. Sabah
olunca Kuzah tepesine gelip zerinde vakfe yapt."
Buras Kuzeh'dir, vakfe yeridir. Cem'in tamam vakfe yeridir!" dedi. Sonra oradan ayrld, Muhassr
vdisine geldi. Devesine vurdu. Deve drt nala koarak vdiyi geti. Orada durup, amcas Abbs
(radyallahu anh)'n olu Fazl' devesinin terkisine ald.
Oradan Cemretu'l-Akabe'ye geldi ve talama yapt. Sonra menhara (kesim yerine) geldi:
"Buras menhardr (kurbanlarmz keseceimiz yer), Mina'nn her taraf menhardr" buyurdu. Has'am
kabilesinden gen bir kadn gelerek:
"Ey Allah'n Resl! Babam yalanm bir ihtiyardr, Allah'n hacc farizas kendisine terettp
etmektedir. Ben ona bedel hacc yapabilir miyim?" diye bir sul sordu. Reslullah (aleyhissaltu
vesselm):
"Babana bedel hacc yap!" cevabn verdi. Bu srada eliyle, devenin terkisinde bulunan Fazl'n ban
bkt. Amcas Abbs (radyallahu anh):
"Ey Allah'n Resl! Amcann olu Fazl'n ban niye bktn?" diye sordu.
"kisini de birer gen gryorum. Onlar hakknda eytann errinden emin deilim!" dedi. Derken bir
adam daha gelip:
"Ey Allah'n Resl, ben tra olmazdan nce ifza tavafn yaptm!" dedi.
"Tra da ol, bunda mahzur yok!" cevabn ald. Derken bir bakas daha gelip:
"Ey Allah'n Resl, ben talama yapmazdan nce kurbanm kesmi bulundum!" dedi.
"Talarn da at, bunda bir mahzur yok!" cevabn ald. Sonra Reslullah (aleyhissaltu vesselm)
Beytullah'a geldi, onu tavaf etti, sonra zemzem'e geldi ve:
"Ey Abdulmuttaliboullar, eer halk size bunun zerine galebe etmeyecek olsa mutlaka ekerdim"
dedi." [Tirmiz, Hacc 54, (885).]1154
AIKLAMA:
1- Bu hadiste geen:
* Arafat vakfesi,
* Oradan ifza,
* Cem (Mzdelife) vakfesi, mddeti vs.
* Mzdelife ile ilgili aklamalar: (Cem', Kuzeh, Muhassr vs.)
* Mina'ya geli, Mina'da talamalar,
* Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' a orada soru soranlar, aldklar cevaplar,
* fza ziyreti, gibi bir ok hususlar daha nce akland (u hadislere baklsn: 1422, 1428, 1431,
1461, 1553.
2- Bu hadiste izaha muhta ibre, hadisin son cmlesinde Abdlmuttaliboullar'na Reslullah
(aleyhissaltu vesselm)'n sylemi olduu szdr. Bu szden Nevev'ye gre iki farkl mna
karlmtr:
1- "nsanlarn bunu hacc mensikinden zannederek (aynen yapmaya kalkp) zemzemin etrafnda
izdihama sebep olarak sizi itekleyip, haclar sulama hizmetinize mani olacaklarndan korkmasaydm,
faziletinin bykl sebebiyle sizinle birlikte zemzem verme hizmetine ben de katlrdm."
2- Baz limler u mnay da anlamlar: "Bana ittiba iin halk size galebe almayacak olsa zemzem
kuyusundan ben de su ekip, sizin yaptnz ekilde haclara, ben de su verirdim."
Reslullah (aleyhissaltu vesselm)'n, bu sz onlar haclara su verme hizmetinde sebat etmeye
tevik iin syledii, ayrca belirtilmitir. 1155
1154
1155


Kutubu Sitte 05. Cilt

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kutubu Sitte 05. Cilt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LM TEMENN BLM ................................................................................................

1) HRAMA MKATTA GRMEK ART MI? ............................................................ 175

BRNC FASIL ................................................................................................................. 313

HASTALIK VE EZ SEBEBYLE MAHSUR KALANLAR ......................................... 362

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/5.

"Rabbim!... Rahmetinle beni iyi kullarnn arasna koy" (Neml 19).

"M'min kiinin mr, onu hayrca ziyadeletirir.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/5-7.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/11.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/12-13.

Bu blmde bab vardr.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/14-15.

CHAD VE MCAHDLERN FAZLET

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/17.

diye balarken, bazlarnda

diye balar. Mnada ciddi bir deiiklik mevzubahis deildir. Ayn

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/23-24.

" Allah, kimin kendi yolunda cihad

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/24-25.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/27-29.

eklinde mehul okuyup: "Allah ad

"korumak" kknden gelir. Yani dman gzetleyerek, nbet bekleyerek sabahlayan

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/33.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/35.

harf-i cerri ile mteaddi

klnmas, memnuniyet ifadesi olarak gleryzle birine ynelmek mnasna gelmektedir.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/37.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/38-39.

kelimesi ma'rifedir, bu sebeple istirku'lcins ifade

eder, yani btn zorluklar iine alr. Bylece birinci

ikinciyi de iine alr ve ikisi bir saylr.

nekredir. Bu sebeple birinci

ki: "Bize iki iyiden, gazilik ve ehidlikten baka bireyin gelmesini mi

EHADET VE EHDN FAZLET

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/44.

4. (1013)- Ebu Katde (radyallahu anh) anlatyor: "Bir adam sordu:

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/47.

insanlar, gazveden nce slih amel ileyin, zra, sizler amellerinizle

muktele etmektesiniz" eklinde olduunu, baka kaynaklarda byle geldiini belirtir.

"ldrlnceye kadar Allah'a sadk kald" tbiri dikkat

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/51-52.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/52-53.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/56.

CHAD VE CHADA MTEALLK MESELELER

CHADIN VACB OLUU VE CHADA TEVK EDEN HADSLER

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/61.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/61-62.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/65.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/67-68.

Bu yetle ayn mealde bir hadis de yle:

"Ben mrikler arasnda yaamaya devam eden her Mslmandan uzam."

"M'minin niyeti amelinden hayrldr" hadisi bir kere daha hatrlanabilir.

olup kretmeyi, imtihanda olup sabretmeye tercih ederim" demitir.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/71.

"Dmanla karlamay temenni etmeyin, bilemezsiniz, belki de onlarla musibete urayacaksnzdr."

"Cenet kllarn parlts altndadr" denmitir.

"Bulutlar yrten" ibaresiyle Allah'n dileine uygun olarak, bulutlarn bzan

"Ahzb' (mttefikleri) hezimete uratan" ibaresiyle gemi nimetleri zikrederek

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/71-74.

brahim Canan, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar:5/75-76.

4. (1036)- Mhelleb bnu Eb Sufre (rahimehullah) Reslullah (aleyhissaltu vesselm)' dinleyen

olmaldr: "Vallahi onlar yardm grmeyecekler!"

eklinde cevap cmlesi olmaktadr.Aliyy'l-Kr, hadis zerine geni aklamalar sunar.113