1.

MORFOLOGI

1.1

DEFINISI MORFOLOGI

Morfologi adalah salah satu cabang linguistic yang merujuk kepada kajian tatakata yakni bagaimana kata dibentuk. Ia adalah bidang ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolong kata. Ia merupakan susunan bunyi ujaran atau lambang yang menjadi unit atatabahasa yang bermakna. Definisi Morfologi menurut Kamus Dewan Edisi 4, morfologi telah ditakrifkan sebagai satu kajian tentang pembentukkan kata dalam sesuatu bahasa. Kajian yang dimaksudkan ialah meliputi jenis pemgimbuhan, kata terbitan dan juga kata majmuk. engimbuhan adalah proses bagaimana suatu kata dasar diperluaskan dengan menambah satu atau lebih imbuhan. !entuk"bentuk imbuhan ialah imbuhan awalan, akhiran , apitan dan juga imbuhan sisipan. Kata terbitan ialah bentuk kata yang terdiri daripada kata dasar yang telah mengalami proses pengimbuhan dan berubah maksud nahunya. emajmukan pula bentuk kata yang wujud apabila dua kata dasar dirangkaikan menjadi satu kesatuan sintaksis yang bermakna. Menurut Kamarudin #j #usin dan rakan"rakannya $%&&'()*+ beliau mendefinisikan morfologi ialah disiplin ilmu yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolong kata. Manakala menurut ,bdullah #assan $-..'(%%'+ mendefinisikan morfologi sebagai bidang linguistic yang mengkaji bagaimana perkataan dibentuk. Kajian ini dilakukan terhadap unsur" unsur yang membentuk perkataan dan bentuk"bentuk perkataan ialah morfem dan kata. /ik 0afiah dan rakan"rakannya dalam buku 1atabahasa Dewan Edisi !aru $-..4+, mereka berpendapat bahawa morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata. Iaitu struktur kata dimaksudkan ialah susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang yang turut menjadi unit bahasa yang bermakna. Menurut Mulyana $-..'(2+, morfologi adalah kata yang diambil daripada bahasa inggeris Morphology iaitu cabang ilmu linguistic yang mempelajari tentang susunan atau bahagian"bahagian kata secara gramatikal. Dalam bahasa 3epun, Morfologi disebut sebagai keitairon manakala morfem disebut sebagai keitaiso. Morfem merupakan satuan bahasa yang paling kecil yang menghasilkan makna dan tidak boleh dipecahkan lagi kepada satuan makna yang lebih kecil. Koi4umi $%&&*()&+ menyatakan bahawa 5keitairon wa gokei no bunseki ga chuusin to naru6 yang maksudnya Morfologi adalah satu bidang ilmu yang meneliti pembentukan kata. Manakala ahli bahasa 7eonard !loomfield dalam bukunya 7anguage menyatakan bahawa 5morfologi adalah konstruksi yang mengandungi bentuk-bentuk terikat antara konsituen-konsituen6. 1

1.2

KONSEP MORFOLOGI

Dalam bidang morfologi, terdapat beberapa konsep yang harus difahami agar ilmu tentang kajian pembentukkan kata ini dapat memudahkan kita menguasai ilmu ini. 1.2.1 Morfem

Morf atau Morfem ialah unsure yang mewakili morfem yang bersangkutan dan mempunyai bentuk fonologi yang berlainan. Menurut ,bdullah #assan $-..2( %-.+ dalam bukunya yang bertajuk Linguistik Am Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu menyatakan setiap bentuk fonologi yang berlainan sebagai morf. !eliau memberikan contoh morfem 8me/"9 yang mempunyai enam morf. 0etiap morf itu diwakili dengan satu lambang, iaitu men" yang melambangkan me-, men-, mem-, meng-, menge- dan menye- Manakala menurut ,smah #j :mar $%&&*+, morfem ialah unit nahu yang terkecil yang mempunyai makna. /amun begitu 3wuan ;erhaan $-..2+ dalam bukunya, Pengantar Linguistik menyatakan morf sebagai salah satu bentuk alomorfemis dari suatu morfem, tetapi bentuk yang hendak dipilih dianggap mewakili secara konkrit morfem yang bersangkutan. Manakala <. Da=id Morley $-...+ dalam Synta! "n #unctional $rammar pula menjelaskan morf sebagai >the unit of grammatical form which reali%es a morpheme?. Ini menunjukkan bahawa morf itu ialah unsur yang mewakili morfem yang mempunyai bentuk fonologi yang berlainan. 1.2.2 Almorf

,lmorf ialah bentuk yang berlainan daripada satu morfem yang sama akibat daripada pengaruh bunyi awal kata dasar yang menerima imbuhan awal. Merujuk buku &atabahasa 'ewan (ilid )* Perkataan, /ik 0afiah Karim ada menyenaraikan enam alomorf bagi awalan pe/", iaitu pe", pem", pen", peng", penge" dan pel". Menurut beliau, penyebaran alomorf"alomorf tersebut ditentukan oleh faktor fonologi, iaitu jenis huruf pertama yang bercantum dengan awalan tersebut serta faktor perkembangan dan perancangan bahasa. Manakala 3os Daniel arera $%&&4+ dalam buku Morfologi Bahasa +disi ,edua pula menyatakan bahawa setiap perwakilan daripada sebuah morfem tertentu disebut alomorf. !eliau juga berpendapat bahawa alomorf ialah nama untuk bentuk"bentuk perwakilan daripada sebuah morfem berdasarkan linkungannya. !eliau ada memberikan contoh me---kan, mem---kan dan men---kan sebagai alomorf daripada morfem yang sama. Menurut <. Da=id Morley $-...+ dalam 0ynta@ In Aunctional <rammar turut menjelaskan alomorf itu sebagai >the .ariant possible morph of the one morpheme?. 2

1.2.3

Arkifonem

Konsep ,rkifonem dalam buku Linguistik Am Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu, ,bdullah #assan $-..2+ menyatakan arkifonem itu sebagai fonem yang melambangkan beberapa fonem seperti / dalam morfem 8me/"9. / ini berubah menjadi m, n, ny, ng dan nge apabila morfem tersebut bercantum dengan kata dasar berdasarkan huruf pangkal pada kata dasar tersebut dan / mewakili fonem"fonem tersebut. Menurut ,nton M. Moeliano $%&&B+ dalam bukunya Bahasawan /endekia* Seuntai ,ata 0ntuk Anton M Moeliana , arkifonem ialah unsur segmental dalam posisi lemah yang berbe4a dan ciri pembedanya bersesuaian dengan pertalian daripada dua unsur. .# Matthew $%&&'+ dalam 1!ford /oncise 'ictionary 1f Linguistics menjelaskan arkifonem sebagai >phonological unit characteri%ed by the distincti.e features which are common two or more?. 1.2.4 Morfofonem itsamai Intrachat $%&)'( -&+ menjelaskan fonem"fonem yang berlainan yang diubah daripada arkifonem disebut morfofonem kerana fonem"fonem itu adalah fonem"fonem ubahan daripada arkifonem dalam satu morfem. !eliau memberikan contoh arkifonem / dalam morfem 8me/"9 boleh diubah menjadi CDC, CnC, CmC, CC dan CEC bergantung pada lingkungannya. 3os Daniel arera $%&&4+ dalam Morfologi Bahasa +disi ,edua pula berpendapat morfofonem ialah fonem" fonem yang berlainan yang diubah daripada arkifonem. Manakala menurut pandangan .# Matthew $%&&'+ dalam 1!ford /oncise 'ictionary 1f Linguistics. !eliau menyatakan yang morfofonem ialah >Fthe basic unit recogni4ed in a morphophonemic le=el of analysis. It is usually symboli4ed by the use of a capital letter within brace brackets?. morfofonemik. 1.2.5 Morfem e!"# erkara utama yang dinyatakan oleh beliau ialah morfofonem itu sebagai unit asas dalam peringkat analisis

,bdullah #assan $-..2( %-.+ dalam bukunya, Linguistik Am Siri Pengajaran dan Pembelajaran Bahasa Melayu menjelaskan morfem bebas secara ringkas sebagai morfem yang boleh wujud bersendirian. !eliau ada memberikan contoh perkataan peluh yang boleh hadir secara bersendirian sebagai sebuah kata. 3wuan ;erhaan $-..2+ dalam buku Pengantar Linguistik 3

pula menegaskan morfem bebas dapat berdiri sendiri, iaitu boleh terdapat sebagai satu kata. Misalnya dalam bahasa Indonesia, kata cinta, makan dan satu adalah morfem bebas. Mark 0. 7etourneau $-..%+ dalam buku +nglish $rammar mentakrifkan morfem bebas yang disebut >free morphemes? dalam bahasa Inggeris sebagai >Fmorphemes that can occur by themsel=es in a phrase or sentence?. !eliau memberi contoh perkataan >write? yang boleh berdiri sendiri dalam rangkai kata atau ayat.

1.2.$ Morfem %erik"& ,bdullah #assan $-..2( %-.+ menegaskan morfem terikat mesti digunakan bersama sekurang" kurangnya satu morfem lain. !eliau memberikan contoh kata berpeluh daripada cantuman berdan peluh Imbuhan awalan ber- ialah morfem terikat kerana ber- tidak boleh berdiri sendiri dan memerlukan suatu bentuk lain dalam penggunannya. Menurut ,bdullah #assan $-..2+ lagi, kata akar seperti kata anai juga merupakan morfem terikat. Kata anai ini tidak boleh wujud bersendirian jika tidak digandakan menjadi anai-anai. 3wuan ;erhaan $%&&2+ turut menghuraikan morfem terikat sebagai morfem yang tidak terdapat sebagai kata tetapi selalu dirangkaikan dengan satu atau lebih morfem yang lain menjadi satu kata. Misalnya dalam bahasa Indonesia, ber- dalam bersatu dan memper- dalam mempersatu hanya merupakan bahagian kata dan morfem"morfem itu ialah morfem terikat. Dalam bahasa Inggeris pula, morfem terikat yang dikenali sebagai >bound morphemes? dijelaskan oleh Mark 0. 7etourneau $-..%+ sebagai >Fmorphemes that cannot occur by themsel=es?. !eliau ada memberi contoh morfem terikat -s, -er dan -ing yang perlu hadir bersama dengan morfem lain bagi membolehkan morfem jenis ini membentuk kata seperti dalam kata > writes?, >writer? dan >writing?. 1.2.' K"&" Ak"r

Menurut /ik 0afiah Karim dan rakan"rakannya $%&&'+ dalam &atabahasa 'ewan +disi Baharu, kata akar ialah bentuk morfem terikat yang bukan imbuhan. Mereka turut menggolongkan kata akar ini sebagai segelintir daripada kata dasar seperti kata akar tapa yang menjadi dasar bagi perkataan pertapaan dan nyala dalam perkataan nyalaan. oleh endapat kedua pula dikemukakan itsamai Intrachat $%&)'+ dalam bukunya, Sintaksis Predikat 'alam Bahasa Malaysia .

!eliau menyatakan kata akar ialah morfem terikat yang tidak boleh berdiri sendiri, misalnya tari yang perlu digabungkan dengan morfem lain seperti pe- menjadi penari Menurut teori 4

Aerdinand De 0aussure $%&&%( -4+ dalam buku Linguistic &heory &he 'iscourse 1f #undamental 2orks, kata akar disebut sebagai >the root $racine+ is the irreducible element common to all words of same family G the element in which the meaning common to all related words reaches the highest degree of abstraction and generality?. kecil. 1.2.( K"&" D"#"r erkara utama yang disentuh di sini ialah kata akar tidak boleh dikurangkan atau dipisahkan lagi kepada bentuk yang lebih

Menurut /ik 0afiah Karim dan rakan"rakannya $%&&'( B&+ dalam &atabahasa 'ewan +disi Baharu, kata dasar ialah bentuk morfem bebas yang dapat menerima imbuhan. Mereka menyatakan kata dasar ini turut terdiri daripada morfem terikat yang bukan imbuhan, iaitu kata akar. Hontohnya perkataan bernyala dan pekebun. Kata dasar bagi bernyala ialah nyala yang merupakan kata akar, manakala kata dasar bagi pekebun ialah kebun yang merupakan morfem bebas. Hh. ,. ;an :phuijsen $%&)*+ dala m buku &atabahasa Melayu yang diterjemah oleh 1.I Kamil daripada buku yang berjudul Maleiche Spraakkunst juga mentakrifkan kata dasar sebagai kata yang menurut peraturan bahasa yang berlaku sekarang, tidak dapat dipulangkan kepada bentuk yang lebih sederhana. !eliau menambah lagi kata dasar Melayu yang bersuku kata tunggal terdapat sedikit sahaja seperti kata mas, wang, moe dan koe. Konsep kata dasar ini turut dijelaskan oleh Aerdinand De 0aussure $%&&%( -4+ dalam Linguistic &heory &he 'iscourse 1f #undamental 2orks. !eliau menyatakan >1he radical is generally the common element in a series of related words and con=eys the idea common to e=ery word?. Daripada pendapat beliau ini, dapat dibuat kesimpulan bahawa kata dasar merupakan bentuk atau unsur utama yang menjadi dasar dalam kata dan membawa idea untuk setiap kata. 1.2.) K"&" %*n++"l Konsep kata tunggal ada dijelaskan oleh /ik 0afiah Karim dan rakan"rakannya $%&&'+ dalam &atabahasa 'ewan +disi Baharu. Mereka telah mentakrifkan kata tunggal sebagai bentuk kata yang terdiri daripada hanya satu bentuk dasar, yakni yang tidak menerima apa"apa bentuk imbuhan atau kata dasar yang lain. Mereka membahagikan kata tunggal kepada dua jenis. ertama, kata tunggal yang merupakan unit bebas dan boleh berdiri sendiri sebagai satu ayat seperti kata ini, pergi dan aku. Kedua, kata tunggal yang merupakan jenis kata tugas seperti di, untuk dan yang. Manakala menurut Drs. Jainuddin $%&&-+ dalam buku Materi Pokok Bahasa dan Sastra "ndonesia pula, kata tunggal ialah bentuk kata yang belum mendapatkan tambahan, belum diberi imbuhan atau belum mengalami perubahan bentuk. !eliau memberi contoh 5

perkataan tidur, pergi, tulis dan baca yang tidak menerima sebarang perubahan atau tambahan unsur"unsur lain. K.7 1rask menyebut kata tunggal sebagai >singular word?, iaitu > "n a language with the grammatical category of number, that form of a word 3most often a noun4 which is tipically used to talk about a single object such as dog, tree and idea?.

2.0

PROSES PEM EN%,KKAN KA%A MA-M,K

roses pembentukkan kata majmuk ialah satu proses yang menggabungkan dua kata dasar atau lebih untuk menghasilkan satu bentuk kata yang membawa makna atau maksud tertentu. Ini bermaksud ia akan memberi makna gabungan kata ini berbe4a daripada maksud asal kata tersebut. Kata majmuk tidak boleh menerima unsur penyisipan dalam binaannya dan haruslah dieja terpisah sebagai dua atau tiga kata. kiasan. embentukkan kata majmuk terbahagi kepada tiga iaitu pemajmukan rangkai kata bebas, pemajmukan istilah khusus dan pemajmukan bentuk

-..

K:0E0 EM!E/1LK,/ K,1, M,3MLK

roses pembentukan kata majmuk adalah salah satu proses morfologi. Definisi kata majmuk merujuk kepada kata yang wujud apabila dua kata dasar atau lebih dirangkaikan menjadi satu kesatuan sintaksis yang membawa makna tertentu. 1erdapat tiga jenis kata majmuk, iaitu( i. Kangkaian kata bebas

Hontoh( biru laut, jalan raya, ketua menteri ii. Istilah khusus

Hontoh( Model linear, telepon dail terus, pita suara iii. Kiasan

Hontoh( !uah hati, manis mulut, ringan tulang, berat tangan enjamakan kata majmuk hanya melibatkan perkataan yang pertama sahaja. 0ebagai contoh( alat tulis