fakultet

u Rijeci
Kolegij Hidromehanika
3. godina- smjer
Skriptu izradili: prof.dr. Nevenka ..
mr.sc. Barbara Karleua,
Elvis ic,
U Rijeci, dana 20 srpnja 2005.
SADRAJ:
1. POJMOVI FLUIDA
1.1. Definicije i razdiobe
1.2. Agregatna stanja i razlike njima
1.3. Masa, volumen, tlak
1.4. Fizikalna svojstva fluida
1.5. Naprezanja fluida - normalna i tangencijalna naprezanja
1.6. Viskoznost
1.7. Ostala svojstva kapljevine
1.8. IshlapUivanje i isparavanje fluida
1.9. Upotreba oznaka i jedinica SI sustava u hidromehanici
DODATAK:
1.1 O. podaci vode pri temperaturi od T=20C
1.11. podaci vode pri temperaturi od T=5C
1.12. Tablica za materijale
1.13. topiina za materijale
l.14. Tablica toplinskog koriaukfiviteta-za materijale
1.15. Upotreba sustava elemenata na Internetu
2. DIMENZIJSKA ANALIZA
2.1. Dimenzijska analiza- teorija
2.2. Rjeeni zadaci
3. HIDROSTATIKA-STATIKA FLUIDA
3 .1. Hidrostatski tlak
32. Sila tlaka na ravne povrine
3.3. Sila tlaka na zakrivljene povrine
3.4. Principi mjerenja tlaka, ubrzanja i kutne brzine
3 .4.1. Barometar - mjerenje apsolutnog tlaka
35. Spojne posude - princip zidarske vage
3.6. Ravnotea atmosfere
DODATAK:
3.7. Teita ravninskih tijela
37.1. Primjer teita sloenih tijela
3.7.2 Primjer ravninske plohe parabolom
37.3. Primjer te.ita sloenih ravninskih ploha
3.7.4 .. Primjer teita sloenih ravninskih linija
3.8. Momenti tromosti (inercije)
3.8.1. Momenti tromosti nekih ravninskih likova
3.8.2. Primjer momenta tromosti
3.9. Rjeeni zadaci iz hidrostatike
3.1 O Relativno mirovanje fluida
3 .10.1. Promjena tlaka pri relativnom mirovanju
3 10.2. relativnog mirovanja pri translacij i
3.10.3. relativnog mirovanja pri rotaciji
3 .I 0.4. Rjeeni zadaci
311. Sile uzgona - Arhimedov zakon
3 ..11. L Sila uzgona na granici dvaju fluida
3.11.2. Stabilnost tijela u vodi
1.11.3 .. Rjeeni zadaci sa primjenom sile uzgona
3 .11.4 .. Plutanje tijela i njihova stabilnost - rjeeni zadaci
4. HIDRODINAMIKA
4 .. 1 .. Djelovanje sila na kapljevinu
4..2. Osnovne jednadbe strujanja kapljevine
4.J. otpori - otpor povrine, otpor oblika
4.4.. sila- rjeeni zadaci
4.5. HIDROKINEMATIKA
4.S. l. Jednadba neprekidnosti - jednadba kontinuiteta
45.2 .. Rjeeni zadaci
4.6.. Idealna primjena Be!nullijeve jednadbe - rjeeni zadaci
4.7.. Realna primjena Bernullijeve jednadbe - rjeeni zadaci
5. HIDRAULIKA OTVORENIH TO KOV A
5 .. 1. Hidraulika otvorenih kanala (korita)
5.1 .. 1. StrujarJe sa slobodnom povrinom
5.1.2. energija presjeka .. Mimo, i silovito strujanje
5..1.J. Ustaijeno strujanje
5.1..3.1. Jednoliko ustaljeno strujanje
5 .1.3 .2. Ustaljeno nejednoliko strujanje u koritima
5.1.3.3. Ustaljeno nejednoliko strujanje u koritima
5 .. I .4. Rjeeni zadaci
5 . .2 .. Istjecanje preko preljeva i ispod zapomica
5.2 .. 1 .. Istjecanje preko preljeva
5.2.1.1. Istjecanje preko preljeva profila krivolinijskih obrisa
5 . .2.1.2 Istjecanje preko preljeva sa irokim pragom
5 .2 .2. Istjecanje ispod zapomica
5.2.2.L Nepotopljeno ispod zapomica
5.2.2.2. Potopljeno istjecanje ispod zapomica
5.2.J. Istjecanje preko preljeva- rjeeni zadaci
5 .2 .4.. Istjecanje ispod zapomica - rjeeni zadaci
5 J .. (vodni) skok
5.J 1 .. skok
5.J.2. Spregnute dubine
5 J.J. Visina i dubina skoka
5 J .4. Spajanje vodnih razina
5.3..5. Rjeeni zadaci
6. HIDRAULIKA (STRUJANJE) PODZEMNE VODE
6 .. 1 .. Osnovni pojmovi i predpostavke
6..2.. Zakon laminamog - Darcyev zakon
63 .. Strujanje podzemne vode prema vodozahvatima
6.J .. 1. Strujanje podzemne vode prema galeriji
632.. Strujanje podzemne vode prema zdencima
6.3.2 .. L Strujanje podzemne vode prema zdencu - zdenac sa
slobodnim vodnim licem
6.J.2.2. Strujanje podzemne vode prema artekom i subartekom
zdencu - zdenci pod tlakom
6.4 .. Potencijalno (bezvrtlono) strujanje, Darcyev zakon - rjeeni zadaci
II
u
11
6.5 Strujanje podzemne vode prema vodozahvatima - rjeeni zadaci
7. OTPORI - OTPORI TIJELA
7 .1. otpori povrine
7.2. otpori oblika
7.3. otpori valova
7.4. Otpori zraka pri gibanju tijela
7.5. Rjeeni zadaci
8. FIZIKALNO MODELIRANJE - UVJETI
8.1. Faze fizikalnog modeliranja
8.2. Uvjeti
8.3 Rjeeni zadaci
III
I
PREDGOVOR
Ova skripta zadataka je nastala kao dopuna predavanjima iz kolegija
Hidromehanika koja se slua na 3. godini fakulteta u Rijeci.
Osnovna nakana ove skripte bila je pribliiti studentima osnovne pojmove iz
mehanike fluida, kako teoretski tako i eksperimentalno preko zadataka. Obrazloene su
osnovne fizikalne osobine osnovni pojmovi iz hidrostatike, kinematike i dinamike
fluida. Pored toga, izneseni su i osnovni zakoni dinamike i kinematike, kao i primjena
Bemullijeve jednadbe na idealnu i realnu (stvarnu) kapljevinu. Skripta sadri i osnovna
pod tlakom (vodoopskrbne cijevi, zdenci pod tlakom itd.) i sa
slobodnim vodnim licem (korita, kanali, preljevi, istjecanja ispod ustav.a, vodni skok itd.).. U
okviru izlaganja o strujanju sa slobodnim vodnim licem (slobodnom povrinom) objanjeni su
pojnovi energije vodotoka, te mimo, i silovito strujanje. Pored
toga, danje teorijski prikaz pojave vodnog skoka i u svezi s time spajanja vodnih razina
u ovisnosti o visini i obliku objekta, te nizvodnim uvjetima u koritu. Vrlo dio ove
skripte upotpunjuju osnowi pojmQvi o liidraulici podzemne vode. Stoga je na
samom ovog poglavlja iznesen Darcyev zakon laminarnog oqjaiijeiia
Dupuiteova hipoteza, te analizirano strujanje podzemne vode prema vodozahvatima
(galerijama i zdencima (pod tlakom i sa slobodnim vodnim licem, potpunim i nepotpunim,
artekim i subartekim)). U predposljednjem dijelu skripte izvrena je grupacija
otpora koji nastaju pri gibanju pojedinog tijela kroz medije (zrak,
vodu, morsku vodu itd.). Posljednje poglavlje ove skripte se bavi fizikalnim modeliranjem u
kojem su opisane faze fizikalnog modeliranja i dani osnovni uvjeti (geometrijska,
i
Vano je napomenuti da je skripta s namjerom da se studentu na samom
pojedinog poglavlja daju osnovne smjernice kako bi on samostalno s
razumjevanjem) stekao osnovna iskustva i rutinu u rjeavanju zadataka.
Kako je kolegij Hidromehanika sloena cjelina, a skripta daje samo osnovne
temeljne iz pojedinih student se na dodatnu literaturu s kojom
moe proiriti znanje:
1. I.I. Agroskin: Hidraulika, knjiga Zagreb, Zagreb, 1969
2. M. mehanika fluida, kolska knjiga Zagreb, Zagreb, 1989.
3 G. Hajdin: Mehanika fluida - u hidrauliku, druga knjiga,
fakultet u Beogradu, Beograd, 2002.
4 Z. Virag: Mehanika fluida, odabrana poglavlja, primjeri i zadaci, Fakultet
strojarstva i brodogradnje u Zagrebu, Zagreb, 2002 ..
5 M. A. Soro: Hidraulika bunara - teorija i praksa, knjiga,
Beograd, 1990.
6. S. P. Parker: Fluid mechanics source book, McGraw-Hill book Company, 1988 ..
7. D. N. Roy: Applied fluid mechanics, Bengal Engineering College, Howrah,
India, 1988.
Svaku dobronamjernu primjedbu i sugestiju sa strane studenata i profesora primamo sa

Autori
U Rijeci, 20. srpnja 2005
IV
I
POVIJESNI RAZVOJ MEHANIKE FLUIDA
Arheoloki nalazi, rijetki izvorni crtei i stare legende
dokazuju da je u prethistorijsko doba iskustvom
pronalazio 1jeenja brojnih problema mehanike
fluida .. Izumio je splav, i brod, te veslo i jedro za
pogon tih plovila, gradnjom kanala i nasipa
kontrolirati vodene tokove, navodnjavati i odvodnjavati
zemlju, te poplave, izumio je strelicu s repnim
stabilizatorom, mijeh, primitivno kolo,
primitivnu itd.
gradnje vodoopskrbnih objekata povezi-je s
razvojem prvih stambenih naselja.. Poznati su podaci o
izgradnji vodovoda oko <-3000 godine .. U starom Egiptu
kopani su zdenci promjera 3 - 4 m i dubine vie od 200m.
Dizanje vod s velike dubine bilo je poznato u starom Egiptu,
Babilonu i Kini. Upotrebljavani su s vedrima i vitlima,
a za siuiie su drvene ili olovne cijevi..
U Jeruzalemu -su saeuvani ostaci -vodovoda <- .
1000 godine
Izgradnja vodovoda posebno se razvila u i rimskoj civilizaciji. U to su tuneli i mostovi za
vode. Poznat je vodovodni tunel duljine 1 km za opskrbu grada Samosa <-550 .. Piva zapisana
nekih pojava mehanike
fluida od filozofa
starog vijeka. U jednoj se od svojih
rasprava Aristotel (<-384 do
<322) bavi gibanjem tijela kroz
vodu i zrak i daje otpor
koji medij prua gibanju tijela
proporcionalan medija.
Arhimed iz Sirakuze ( -287.. do +-
212) smatia se
hidrostatike.. On je postavio tii
osnovna o uzgonu i istisnini tijela koje pluta na povrini vode ili je uronjeno u vodu, te teoriju
stabilnosti sfemog segmenta koji pluta. Ktesibije iz Aleksandrije (krajem -III St.) izumio je vodeni sat,
orgulje, puku i vauogasnu dvostapnu c1pku .. Heron iz Aleksandrije <-250 .. i*-
150) ostavio je zapise o pnewnatici, razradio teo1iju sifona, prvi
opisao mlazni pogon vodene pare i prikazao postupak kojim
se moe vode koja kroz cijev .. Filon iz
Bizanta (<-II st.) bavio se pneumatikom i primjenom sifona za
odravanje konstantne razine u komorama ..
Znanje o mehanici fluida Rimljani su preuzeli od Grka, ali nisu
doprinijeli daljem razvoju te znanosti Rimljani su dodue izgradili
velike vodovodne sustave i kanalizaciju u gradovima, te poboljali
oblik brodskog trupa, ali to su sve bile samo primjene
spoznaja i teorija .. Poznat je akvadukt preko rijeka Gard u Francuskoj
visine 48, 77 m Jedini vaniji pisani radovi s mehanike
fluida iz rimskog vremena od Marka Vitruvija Poliona (<-I
st), koji je kompilirao tadanja znanja o hidraulici, i Seksta
Julija Frontinia (40-103), koji je opisao metode raspodjele vode .. U
nas je krajem III i IV rimski vodovod za opskrbu Dioklecijanove u
dananjem Splitu .. Akvadulct i tuneli rimskog vodovoda i danas se upotrebljavaju za opskrbu Splita vodom.
Nakon propasti Rimskog Carstva u
Evropi znanost je skoro godina stagnirala, ili
i nazadovala. su spoznaje o mehanici
fluida zaboravljene, a velike su rimske hidrogradnje
zaputene ili unitene. U arapskom je svijetu
nastavljen razvoj strojeva i naprava;
usavreno je kolo i izumljeni
su neki novi automati.. poboljani su
vodovodni itd.. Neke od tih pronalazaka
Mauri su donijeli u panjolsku, a neke su, kao npr ..
usavri:ifno kolo kriati prenijeli u Evropu ..
U srednjem vijeku nastaje zastoj u izgradnji
vodoopskrbe. izgradnje vodovoda u
evropskim gradovima zabiljeeni su krajem XII i
XIII U naim krajevima
je izgradaja vodovoda u Dubrovniku. Vodovod od
izvora uinet do grada duljine oko 10 km je
1436 godine. Nakon vodovoda je velika u sreditu-Dubrovnika ..
U XV st renesansa je oslobodila umjetnost i znanost od
stega, pa se i mehanika fluida ponovno razvijati. Na osnovi
promatranja prirode i fizikalnih pokusa opisllje u svojim radovima
mnoge pojave hidrostatike, hidrodinamike i mehanike leta.. Prvi je
postavio princip zakona kontinuiteta, a priblino je
relativno gibanje, prirodu valova na povrini vode, putanju slobodnog
mlaza kapljevine, raspodjelu brzina u vrtlonom strujanju, protjecanje
vode u otvorenim kanalima, stvaranje virova u odjeljivanja
strojnica itd .. Otlaio je strujni oblik :tijela i izradio nacrte
strojeva, medu njima i centrifugalne pumpe, a kao veliki
zagovornik eksperimentalnih metoda istraivanja predloio je postupke
i mjerne instrumente za istraivanja u mehanici fluida ..
Od renesanse do polovice XVII st gotovo svi radovi o mehanici fluida
zasnivali su se na pokusima i
neposrednom promatranju pojava ..
Galileo Galilei {I 564--1642)
,;., bavio se hidrostatikom, te je
naslutio da i kapljevine imaju a slobodni
pad tijela je da otpor zraka gibanju tijela raste s brzinom
tijela i medija .. Evangelista Tonicelli (1608-1647),
barometra, postavio je zakon istjecanja vodenog mlaza iz
posude, a Domenico Guglielmini (1655-1710), koji se smatra
talijanske hidraulike, napisao je dvije knjige o strujanju
vode u rijekama i otvorenim kanalima, i prijenos
sedimenta. U Nizozemskoj je i Simon Stevin
(1548-1620) prvi odredio tlak kojim kapljevina djeluje na
ravnu podlogu i tzv .. hidrostatski paradoks da tlak
kapljevine na dno posude ne ovisi o obliku posude nego jedino o visini
kapljevine u posudi .. Na temelju eksperimenata u Francuskoj je Edme
Mariotte (1620-1684) objavio radove o zraka i gibanju
fluida, na potpuno nov svojstva fluida i sile kojima fluid u gibanju djeluje na
stjenke cijevi
Mehanika fluida ipak se nije mogla dalje razvijati samo na osnovi eksperimenata i zapaanja,
osnovne pojmove opisna i bez jasne medu-sobne veze Za kvantitativni i kvalitativni opis pojava i njihove
bile su potrebne nove spoznaje bolje poznavanje osnovnih zakona fizike; taj je
napredak ostvaren tokom XVII st Rene Descartes ( 1596--1650) postavio je osnove geometrije,
I </
l Wallis (1616-1703) i G. W. Leibniz (1646-1716) razvili su
infinitezimalni a Blaise Pascal (1623-1662), osim znatnog
doprinosa razvoju matematike, dokazao je da u mirnom fluidu tlak
djeluje jednako u svim ptavcima (Pasca/ov princip).. Neovisno o
Leibnizu, Isaac Newton (1642-1727) doao je do osnovnih pravila
infinitezimalnog i integralnog i primijenio ih za
opis pojava. Newton je uveo pojam fluida kao
kontinuuma, pojam viskomosti fluida, analizirao gibanje fluida
principa gibanja, ispitao otpor fluida djelovanju
inercijskih, viskoznih i gravitatjjskih sila, otktio kontrakciju
slobodnog mlaza kapljevine i dokazao da se b1zina vala na povrini
vode mijenja s dmgim korijenom duljine vala. vicarac Johann
Bernoulli (1667-1748) definirao je pojam unutranjeg tlaka u
mehanici fluida ..
Potkraj XVII st. matematika se toliko razvila da je mogla
posluiti za opis osnovnih zakona gibanja fluida, Sto je bio
preduvjet da se u XVIII st. postave temelji modeme
hidrodinamike. KQv@ij;U_ vicarac
Daniel Bemoulli (1700-1782) u svom djelu HydrodynalliiC3,
sive de viribus et motibus fluidorum commentarii (1738), ali se
modeme hidrodinamike smatra Leonhard Euler
( 1707-1783). On je napisao vise originalnih radova o mehanici
fluida i primjeni analize, te je prvi
djelovanje tlaka u fluidu koji se giba, formulirao osnovne
jednadbe gibanja fluida, uveo pojam kavitacije i razjasnio princip
rada centrifugalnih strojeva i reakcijske turbine .. Vrlo vane
doprinose opisu gibanja fluida dali su i Eulerovi
suvremenici Jean Le Rond d'Alembert (1717-1783), Joseph
Louis Lagrange (1736-1813) i Franz Joseph von Gerstner
(1756--1832).. Tada postavljene teorije i 1azvijeni postupci
analize gibanja fluida i danas su osnove
hidrodinamike .. u to su vrijeme inenjeri znali vrlo malo matematike da bi razumjeli te teorije, pa
ih nisu ni prihvatili, nego su nastavili rjeavati probleme, uglavnom pokusa i opaanja ..
Tako su se hidraulika i hidrodinamika kroz gotovo dva razvijale neovisno jedna o drugoj;
hidraulika je postajala sve korisnije inenje1sko a hidrodinamika sve elegantnija
disciplina.
Tokom XVIII i XIX st. je golem napredak u eksperimentalnoj
hidromehanici. H. Pitot (1695--1771) izumio je instrument za mjerenje
brzine strujanja fluida (Pitotova cijev); P L G.. Du Buat (1734--1809)
uveo je pojam virtualne mase tijela koje se giba u kapljevini,
je otpor tijela u vodi, izumio je piezometar za mjerenje tlaka u
kapljevini; R. Woltrnan (l 757- 1837) izumio je hidromettijsko kolo za
mjerenje btzine toka vode; G. B.. Venturi (1746-1822) bavio se
otporom strujanja vode u cijevima, izumio je instrument za mjerenje
protoka (Venturijeva cijev}. U to doba .. razvijena je tehnika ispitivanja
modela u smanjenom mje1ilu i pod konttoliranim uvjetima. W. Frnude
(1810--1879) izgradio je (1872) prvi moderni bazen za ispitivanja
brodskih modela, L l Fargue (1827-1910) proveo je prva ispitivanja
(1875) na modelu rijeke i time postavio temelje modernog
laboratorija, a H. F.. Phillips (1845-1912) konstruirao je p1vi aerotunel
(1884). usavrena mjerna tehnika i brojni mjerni podaci
su ispravke i poboljanja formula za
rjeavanje inenjerskih problema .. l A. Eytelwein (1764--1848), G.
Bidone (1781-1839), J. R Belanger (1789-1874), G. G. de Coriolis
(1792-1843), A J. C. B.. de Saint-Venant (1797-1886), A. J. E.. J. Dupuit (1804-1866), J. A C. Bresse
(1822-1883), E.. J. Boudin (1820--1893), P. F. D.. du Boys (1847-1924), H. E.. Bazin (1829-1917) i R.
Manning (1816--1897) dali su na osnovi mjerenja i pokusa
ispravljene i nove formule za strujanje vode u
otvorenim kanalima i rijekama. Nove izraze za
strujanje kapljevine u cijevima dali su R de Prony (1755-18.39),
G. H. L Hagen (1797-1884), J. L Poiseuille (1799-1869) i H
P G. Darcy (180.3-1858) .. U radovima o otporu tijela koje se giba
u kapljevini C. A. de Coulomb (17.36-1806), .. M Beaufoy
(1764-1814), J. C. Russell (4808-1882) i W. Froude objavili su
podatke o ovisnosti otpora o obliku tijela, te pokazali da otpor
zbog stvaranja valova ovisi o sili gravitacije, a otpor trenja o
viskoznosti kapljevine.. U drugoj polovici XIX st su i
istraivanja u vezi s prvim, letjelicama -
jedrilicama. O .. Lilienthal (1848-1896) bavio se aerodinamikom i
gradnjom jedrilica, a F. W. Lanchester (1868-1946) postavio je
na osnovi pokusa kvantitativne izraz& za uzgon na aeroprofilima
U XIX st. teorijska hidrodinamika je mnogo napredovala ..
L M. H. Navier (! 785---1836) modificirao je Euierove jednadbe
gibanja. fluida, u obzir i djelovanje molekularnih- sila .. Taj su- raanastavi.Ii C de- Catichy
(1789--1857) i S .. D. Poisson (1781--1840), da bi G. G. Stokes (1819-1903) uveo u Navierove
jednadbe dinamiku viskoznost i tako dobio dananje Navier-
Stokesove jednadbe za gibanje viskoznog fluida. Dokazano je da
otpor trenja viskoznog fluida ovisi o reimu strujanja. O .. Reynolds
(1842-1912) uveo je parametre za viskozno strujanje i jednadbu
turbulentnog strujanja .. H. L. F. von Helmholtz (1821- 1894), W.
Thomson (Kelvin of Largs 1824-1907), l. W. Strutt (Lord
Rayleigh, 1842-1919), J.. Boussinesq (1842- 1929) i drugi
objavili su radove s novim izrazima za reime
i tipove strujanja fluida, za kavitaciju, za valove na i
dubini i irini vode, za strujanja
itd ..
Na prijelazu u XX st. postalo
je da treba ukloniti jaz
teorijske
hidrodinamike i inerijerske
hidraulike ako se eli dalji
napredak znanosti o fluidima ..
To je da se teorija
mora povezati s fizikalnim koje su
eksperimentima i neposrednim mjerenjima.. Tako je
ujedinjavanje i eksperimentalnih istraivanja, pa je nastala
znanstvena disciplina nazvana mehanikom fluida .. dananje
mehanike fluida smatra se L Prandtl (1875-195.3), poznat po teoriji
sloja. Od XX st. pa do danas mehanika fluida
postigla je golem napredak Nove su spoznaje o fluidima
brzi razvoj znanstvenih i disciplina u kojima je fluid jedan od
utjecajnih faktora ..
u
n
1.. pojmovi
1.1. Definicije i razdioba
't--
Mehanika fluida jest nauka o silama i gibanju kapljevina i plinova koje za-
imenom zovemo - fluid. Sam naziv, koji u svakodnevnom ivotu moe
imati u fizici je definiran. Okoli u kojem se zbiva neka_fj?;i-
kalna promjena_nazivamo medijem) a giba li se taj medij, zovemo ga fluidom*.
Ji . . 1- , .'\
- - te1'.uC1,,1._ _ _ _ _ _
Premda nema apsolutno fluida) tl mehanici fluida se preipos- -
tavlja da je fluid (nestiljiv: inkompresibilan). Nauku koja se bavi samo
fluidom zovemo hidromehaJ!ika._ Naziv .od
rnwe (hydor)- nije vie ispravan jer se danas ta
ne primjenjuje samo na vodu. se
kapljevine u i plinovi do stanovite granice (kad se fenome_!l
vie ne _m<>_e je, dakle) nauka o gibanju i
silama fluida na osnovi teorije) a strogih metoda.
se za hidromehaniku naziv hidraulika, to nije ispravno jer je
hidraulika primijenjena hidromehanika na temelju eksperimentalnih podataka.
1.2. Agregatna stanja i razlika njima
.Od davnine su poznata tri agregatna stanja: kruto, i plinovito. Danas
dodajemo jo i tzv. plazmu, koju neki smatraju agregatnim stanjem.
Pod plazmom u fizikalnom smislu razumijevamo materiju u plinovitom stanju,
a pod tako visokim temperaturama da je nastupila disocijacija i ionizacija. Prema
tome se plazma sastoji od slobodnih elektrona. (negativno nabijenih elementarnih
i od iona (atoma ili molekula koji nisu neutralni zbog_ manjka ili
elektrona). Pojave u vezi s plazmom spadaju u aero-termokemije
pa se njima baviti.
Razlika krutinom i fluidom je u tome to krutina zadrava svoj oblik,
a fluid poprima oblik posude u kojoj se nalazi. Drugim kod promjene ob-
lika krutine nailazimo na otpor pa moramo upotrijebiti stanovitu silu, dok se oblik
zapremine fluida moe po volji mijenjati. U dovoljno sporoj promjeni oblika otpor
tj. fluid bilo kojeg viskoziteta uklonit se i najmanjoj sili. Ako mijenjamo
oblik krutine vanjskom silom) sile naprezanja susjednim nastoje
vratiti krutinu u njezin prijanji oblik. Kod mijenjanja oblika fluida nastaju
sile otpora deformaciji, koje su "proporcionalne brzini deformacije. One se smanjuju
* Zastarjeli naziv za fluid bio je (u irem smislu).
..10
1, OPCI POJMOVI
kad se brzina deformacije pribliava nuli. Kad prestane gibanje, nestaju i sile otpora,
ali se fluid ne u prvotni oblik.
Otru granicu krutinom i fluidom ne moemo samim za-
grijavanjem prelaze mnoga tijela iz krutog stanja u a zatim i u plinovito
(ili direktno-sublimacija!). No, bez obzira na zagrijavanje, ima krutina,
koje mijenjaju svoj oblik, a, s druge strane, postoje vrlo viskozne koje ne
teku. Poznato je npr. da asfalt ima pri normalnoj temperaturi svojstva krutine jer ga
moemo razbijati No, nakon dueg vremena on poprimiti oblik posude
u kojoj se nalazi; komad eljeza s njegove povrine dospjet do dna, a
kroz otvor na dnu posude asfalt - dodue polako - i istjecati. To se sve zbiva
pri istoj temperaturi kod koje ga moemo razbijati
Spomenuli smo da krutina teko mijenja oblik i zapreminu. K.od fluida raz-
likujemo ?pljevinu od plina ba na taj to ona lako mijenja oblik, a teko
preminu, aok plin mijenja oboje lako. To da ih razlikujemo po
(kompresibilnosti). Kapljevine su Kohezija (sila
ticama istog tijela), premda slaba, dri molekule kapljevine na okupu. Zato kaplje-
vina tvori, i bez ikakva pritiska (ako izuzmen;io pritisak njezinih para!), slobodnu
povrinu. Plinovi su, naprotiv, veoma Umjesto kohezije, plin_je pod\LTgnut
ekspanziji. Plin je samo tad u ra"vnotei kada je potpuno zatvoren. To da
on potpuno ispunja posudu u kojoj se nalazi. Svaki plin moemo, dodue, pretvoriti
u kapljevinu, no zato je potrebna veoma velika promjena temperature i tlaka (kri-
tlak; temperatura).
Pare su plinovite tvari. je para plin koji i kod najmanje
promjene temperature i tlaka prelazi u kapljevinu, dok je kod pregrijane pare po-
trebna promjena stanja. Visoko pregrijane pare i plinovi gotovo se i ne razlikuju
po svojstvima, tako da ni tu nema otre razlike. -
Razmatramo li fizikalne promjene plina (pare), kod koje valja uzeti u obzir
utjecaj tlaka i temperature, ne moemo govoriti o fluida pa tad prela-
zim.o iz mehanike fluida u termodinamike, koja se
- kako vidimo -
1.3. Masa, volumen, tlak
da je, u skladu s JUS-om, u knjizi upotrijebljen internacionalni sustav
mjernih jedinica (SI), to je osnovna jedinica za masu 1 kg. Ona je neovisna o gravi-
taciji pa je potpuno jednaka na svim planetima i bilo gdje u svemiru*.
Promatramo li vrlo mali. volumen (zapreminu) fluida L1 V, mase L1m, u kojem
se nalazi M, tad vrijednost kvocijenta mase i volumena - ako
smanjujemo L1 V tako da tei nuli, ali da M ostane unutar tog volumena - biti
masa ili fluida u M
I
* Strogo uzevi, ni masa nije konstantna, se po Einsteinovoj teoriji mijenja s brzinom.
da te.le pri e.lcstremno velikim brzinama (bliskima brzini svjetlosti) masa osjetnije
rasti, a naa se razmatranja nalaze u znatno nianjih brzina, moemo je smatrati
konstantnom.
"' -
L
l i
1.4. FIZIKALNA SVOJSTVA FLUIDA
mase m, volwnena V, je razlomkom
-----
= m/V, /
------ - --- J
tj. je masa jedinice volumena, izraena u kg/rn
3

volumen je volumen jedinice mase
I -I
I v = V/m = lfo (m
3
/kg). I
17
tlak (pritisak) (vidi odjeljak 2.1) kYocijent 'ie sile koE _ _Qj_eluje
okomito na ravnu plohu i njezine povrine

/ p = F/A (Pa = N/m
2
). I
L ---- --'
-- - r-;J_rJl.-,.L
} r 0 =- /f -
1.48 Fizikalna svojstva fluida
A io .:>Y A/ ;foo fN/w.
2
C:=- I o { E..
Premda su sva tjelcsa upljikava, pretpostavljamo da je materija neprekidno ras-
tj. da masa potpuno zauzima prostor koji zaprema. Zato i fluid sma-
tramo takvim - smatramo ga kao kontinuum. To moemo a da time ne
u sukob s modernim teorijama o molekularnom sastavu materije jer,
fluid sadri tako velik broj molekula da moemo smatrati kako u njemu
nema praznina. Na primjer, u I cm
3
zraka, atmosferskog tlaka i
2,7 10
19
molekula (Avogadrov ili Loschmidtov broj); ono to nazivamo
jest kocka sa stranicom od oko 0,0 I nun, a u tom se volumenu nalaziti oko
2,7 10
10
molekula.
Homogenost i izotropija. U mehanici fluida pretpostavljamo da je fluid
homogen, tj. da su fizikalna svojstva svake, pa i najmanje ista u cijelome
fluidnom prostoru. To da je homogen onaj fluid u kojem nema drugih fluida
(smjese), drugih primjesa (rastopine), ni drugih agregatnih stanja (npr. led, para
itd.). Izotropan je onaj fluid kojemu se svojstva ne mijenjaju ni u kojem smjeru.
fluidne Pod fluidnom razumijevamo izvanredno
malu fluida, tzv. elementarni volumen, tako da je potpuno svejedno koji
oblik ona ima. Masa 'Ostaje uvijek istom, a volumen i oblik se mogu mijenjati.
Otpor protiv rastezanja je malen - kohezija je neznatna - tako
da ga uvijek zanemarujemo.
Utjecaj topline. Pod utjecajem topline mijenja fluid svoj volumen, dakle i
zato u mehanici fluida ne moemo zanemariti topline kao to to
kod hidromehanike.
(kompresibilnost). smo upotrijebili kao kriterij za razli-
kovanje kapljevina od plinova. Svi su fluidi no kapljevine su u tako neznatnoj
mjeri da ih moemo smatrati to da je neo-
visna o tlaku. Osim toga, kapljevina smanjuje se s porastom tlaka i tem-
peratura. plinova, naprotiv, veoma je velika (sl. I. I).
!
!
I.
I
I
I
I
I
-----------n
kapljevina
1 1

1
, .
............_ ! _ nes 1aov
l r fluid
' !
\!
---,---------
1
Slika 1.1.
r-
l. OPCI PO.JMOVI
P= _!!!_
-1 V
Ako smo nekom volumenu V promijenili tlak za dp, pr9mijenit vo-
lumen za dV. Izraz dV/V nazivamo relativnom promjenom volumena, a njezina
za jedinicu tlaka iznosi -
I
/3 = "= _ d;:p 1-
---'
pa se naziva koeficijentom Znak minus pokazuje da tlaka od:-
govara smanjenje volumena, i obratno. vrijednost koeficijenta
ti nazivamo modulom
/ E = 1/x = -J_T dp/dv. )
, /
fa?ti./d

t.-:/ C'-Vr111e
Dimenzija modula jednaka je dimenziji tlaka, a ga izraa-
vamo u barima. Za vodu pod tlakom od 1000 bar i pri temperaturi od 20C izno-
si E = 28 800 bara, tj. volumen vode kod tog tlaka smanjuje se jedva 3,5%. Zato,
osim rijetkih (npr. udar) smatramo vodu Module
E za vodu ovisno o temperaturi i tlaku daje tablica 1.1.
Tablica 1.1.
[
. . E \ :?i I I
Modul za vodu E 10-
3
bar tv-jt' .. O novo. .-.:.
Tlak Temperatura C
bar o 20 49 93 150
1 20,5 22,5 2.3,3 21, 7
100 21,1 23,2 24,1 22,4 17,4
300 22,2 24,5 25,4 23,8 19,0
1 000 26, 7 28,8 30,0 28,5 24,6
I plinove smatramo tj. pri malim brzinama strujanja kao npr.
u ventilacijskim Promatramo li, plin ili parti koji struje veli-
kom brzinom, to da je pad tlaka tako velik da promjenu vie
zanemariti. Za zrakoplov kod brzine od 400 km/h smatramo zrak jo uvijek
Pribliavamo li se brzini zvuka (oko 1200 kmfh), treba zra-
1.4. FIZIKALNA SVO.JSTVA FLUIDA
19
ka uzeti u obzir. Tako je _npr. atmosferski zrak pri normalnom tlak.u ( 1 Q}co
17 000 puta od
Za idealne se plinove izraz za modul pojednostavnjuje - (vidi jednad-
bu 1.5).
Pod idealnim (savrenim, potpunim, perfektnimj plinovima razumijevamo O!!e
koji se pokoravaju .. .Qec_ifi9Ju _ To su
plinovi, ali zrak i ostale realne (stvarne) plinove, kad su daleko od kaplje-
vitog stanja, moemo - barem priblino - smatrati idealnima. Za
s realnim plinovima valja upotrijebiti korigirane jednadbe stanja plina (rt1Pr. van
der Waalsovu jednadbu), a za svrhe (npr. za tlakove od 30 bar)
upotrebljavamo jednostavniju korekciju, naime
--_ I
- Tu je korekcijski faktor y = f (p, T).
{o
0
. Iz fizike su poznati zakoni kojima se pokoravaju idealni plinovi. To je Boyle-
-Mariotteov zakon
[ p V= konst.,-,
to da je pri konstantnoj temperaturi promjena stanja) omjer
i krajnjeg volumena obratno proporcionalan omjeru tlako".a.
Gay-Lussacov zakon vrijedi za promjenu temperature pri konstantnom tlaku
(izobarska promiena) j
To da se volumen mijenja proporcionalno apsolutnoj temperaturi. Spajanjem
ovih dvaju zakona dobiva se tzv. jednadba stanja plina, koja glasi:
za m kg plina
za 1 kg plina
za 1 kmol plina
pV=mRT
p v = R T (odnosno p = e R T)
pvM = 8315 T.
Pri tome su:
p - tlak u Pa;
V - volumen u m
3
;
m - masa u kg;
R - individualna plinska konstanta u J/kg K;
T - apsolutna temperatura u K;
M - masa jednog kilomola u kgfkmol.
(Broj 8315 je plinska konstanta u JfkmolK.)
se upotrebljava jednadba stanja plina u diferencijalnom obliku
dp/p + dv/v = dT/T.
(1.2)
U rjeavanju problema s plinovima nailazimo gdjekad na pojam n;iormalno*
stanje. Pod tim se razwnijeva redukcija na neko odabra.'10 sta..11je, to ga
* Ispravnije bi bilo tnormativnm (normirana) stanje.
..GU
1. OPCI POJMOVI
redovno odabiremo pri tlaku od 1,01325 bar i temperaturi od O C. Jedan normalni
metar kubni plina je zapravo masa plina koja pri tom stanju zauzima volumen od
1 m
3
, a je jednaka njegovoj se s m!, iako to
nije dogovoreno, niti je u naim zakonima, spomenuto.
2 !?akol'J. Drugi osnovni zakon kojemu se pokoravaju idealni plinovi glasi (zakon poli-
troptl_
(1.3)
S tim smo se zakonom upoznali, ako je eksponent n = 1 ; to je Boyle-Ma-
riotteov zakon za izotermu .. Diferenciramo li jednadbu (1.3), dobivamo
odnosno
= -npdvfvj
Uvrstimo li taj izraz u izraz ( 1.1) ..za modul izlazi da je modul
plinove - - -
l E = np. l
---- - --- - -
I (1.4)
da je za vodu od O C i p I bar modul E 20 000 bar, to vidimo
da je kod procesa (n = I) za zrak, pod istim uvjetima, E 1 bar,
dakle je zrak oko 20 000 puta od (hladne) vode.
1.5. Naprezanja
da fluid ne podEosi _u
kao normalna naprezanja koja djeluju okomito na plohe fluidne
(i to te (Qdrezna) naprezanja kao
zanja koja djeluju u plohi, a u proizvoljnom smjeru. Na slici 1.2. prikaza-
ne su obje- vrste naprezanja. -
FJtJjd g_ kQiem p9javljuju a to je svaki fluid u
prirodi.i nazivamo realnim -me-
hanici fluida, zamiljamo hipotetski (imaginarni) fluid, u kojem ne-
ma tangencijalnih naprezanja, dakle potpuno neviskozni fluid. Takav se nevis-
kozni fluid u velikom dijelu literature naziva fluidom. No taj naziv dovodi
do i to iz dva razloga. Prvo, 'ic!ea1nit fluid nije .defj:-
niran. Dok jedni zahtijevaju da idealni fluid -bude-ujedno i nekompresibilan,
drugi doputaju da ima i 1idealnih plinova, dakako u oba bez viskoznosti.
J?!!J:gO,_!!_ J?aziv koji
tva (vidi po taj_ idealii_! moe biti i viskozan. Da ne do za-
buna, zadrat za fluid u kojem nema trenja naziv neviskozni fluid.
Upotreba neviskoznog fluida u mehanici fluida je opravdana jer je to gdjekad
doputeno (npr. kod fluida u mirovanju jer se sile trenja pojavljuju samo pri gi-
banju!), a gdjekad pojednostavnjujemo probleme i dolazimo do koji se
* M., Sto razumijevamo pod nazivom titkalni plint, Tehnika 11/1981.
! i
1.5. NAPREZANJA
21
tako malo razlikuju od stvarnosti da to moemo dopustiti. S druge strane, tretiranje
nekih problema s neviskoznim fluidom dovelo bi nas kadikad do apsurda: ventila-
tor npr. ne bi mogao pri okretanju transportirati takav fluid.
(J
Si. 1..2.
- Kod realnog fluida __ __
po __To (ilavost, ljeplj!v_ost). _ _l?ojam
nialeviskoznosti jest itkost - pojam koji se u mena.iiici fluida ali u
ivotu- - - -
1.6. Viskoznost
Viskoznost protiv tangencijalni!;_J!i kutnih
deformac11a ceStlca .. Da bismo definirali viskoznost, razriiotnteeriio-Sl1ku
lazi li se fluid dvije dovoljno velike (teorijski (tako, da
nema utjecaja rubova), kojih razmak J'd nije pretjerano velik, bit za pomicanje
gornje brzinom cd u smjeru dastite ravnine potrebna sila F. fluida
tik uz gibat se i,stom brzinom kao i jer uz nju prianjaju (ad-
Miruje Ii donja mirovat i uz nju, dok uz gornju
putovati brzinon:i cd. Promjena brzine u nacrtanom primjeru
od O do cd Sloj fluida, debljine yd, izgleda kao da je sastavljen od niza tan--
kih slojeva koji kliu jedan po drugome malom relativnom brzinom. Pokusi su po-
__ da fluida vrijedi Newtonov zakon: tj. da je SiTaF-pr:6por-
ciona1na povrini A, br?.in1 CJ i. razmaKa .Yd
-- ---- l! <X. A cdfyd* l --
y
[
/
/
/
SL i..3
*' Znak <x: upotrijebljen je za proporcionalnost.
I
l. OPCI POJMOVI
Iz slike razabiremo da se, zbog trokuta, kvocijent cd/yd moe zamijeniti
prirastom brzine (gradijentom brzine) dc,,Jdy. .lLio i kodicijenLpJQpor-
cionaliteta u, tangencijalno naprezanje dvaju susjednih
sT01eva-fiilici; - - -- -- - - -
l
FIA
I
d
/d
-1. -h,7. ("/JC"j.:;,_i/J't='. (I. 5)
1: = = Y) cd Yd = r7 Cx Y_. /_
'
Jednadba (1.5) vrijedi sasvim ako se brzina i ne mijenja linearno, kako je
to prikazano na slici 1.4.
()
Sl. 1.4.
Iz {15) definiramo koeficijrnt__p_t.QQ-9.Iciopa_liteta 17_, __ koU_
fotnom ili
r i'
17 =---
dcxfdy
!------
idealna fBinghamova)
plasfJina kru/ina
elostiim
kru fina
realna
tvar
njulonski fluid
f 1J = kansl)
dilalanlni fluid
L
1.6. VISKOZNOST
23
Karakter k9efi!:ijen.rn __ 1J . najbolje upoznati 1z reolokog
dijagrama (sl. 1.5) koja upravo izvedenu ovisnost (1.5), jo i u uspo-
redbi s krutinom.
Na slici I . .5. su povrh apscise dcx/d.y - a to je tzv. brzina deformacije - na-
nesene krivulje tangencijalnog naprezanja za razne tvari:
- e I a sti a krutina napregnuta je proporcionalno deformacije (propor-
cionalno sili), ali neovisno o brzini deformacije;
- idealna (Binghamova) tvar (to je stadij tvari krutine i kap-:
ljevine, kao to je npr. u dobrom zubna ne ispunjava uvje-
te fluida jer je potrebno neko naprezanje prije negoli tangt!lcija]no napreza-
nje postane funkcija brzine deformacije, tj. r = f (dc,Jdy), a to vrijedi i za realne
tvari, npr. za suspenzije u uljnom firnisu, mulj otpadnih voda i sl.),
masti za podmazivanje, kit itd., u takav ubrajaju se i tzv. visokoelas-
tvari*;
- fluidi (npr. emulz!je,_ imaju promjenljivi wk. tan-
genCijainog naprezanja ovisno o brzini defoffi1acije (tek se pri brzinama
deformacije tok stabilizira), a viskoznost im pada s porastom brzine deformacije
dT
----- = tan a;
d (dcx/dy)
- d il atan tni fluidi (npr. uljene boje, tiskarsko crnilo) imaju promjenljivi
tok tangencijalnog naprezanja ovisno o brzini deformacije, no njima viskoznost
raste (tan a) s brzinom deformacije. se pri velikim brzinama deformacije ovi
fluidi i skrutnu.
Fluide s promjenljivom nazivamo nenjutnovskim fluidima,
a one kod kojih je zavisnost po formuli (1.5) linearna_,_ dakle s 'YJ= konst.,
fjyiC!im?. -
imam<) liniju neviskoznog fluida ('YJ =O) koja je s apscis-
nom osi (r =O).
Grubo se moe da plinovi i rijetke kapljevine naginju njutnovskim fluidi-
n1a, a guste kapljevine mogu biti nenjutnovske.
Fluide bismo mogli - orijentacijski - podijeliti na kako je to prikazano
u shemi na str. 24.
Mi pri problema u mehanici fluida vazda pretpostavljati
ili njutnovski ili neviskozni fluid.
_J viskoznosti se definicijom da je to
fluida koji struji Iaminarno,-aii kojem paralelfl-a -sloja na razmaku
od I m;pff-razlici brzina strujanja od I _m/s, tangencijaJno naprezanje od
I -Pa{paskalaf.""Dimenzija_ paska!-sekunda -- -
I 1 Pa s ( = N s/m
2
)."}
je viskoznost - osim pri ekstremno visokim tlakovima -
ncmisna o tlaku (u granicama upotrebljivosti u tehnici).
* primjer slui tzv. kit (bounci'ng . .Bacimo Ji kuglu tog kita o zi<l,
.:c poput lopte (kratkotrajno Ostavimo Ji ga da dulje lei na ravnoj plohi, raspuzat
po njoj pod utjecajem y)astite teine (dugotrajno
I
1. OPCI POJMOVI

Temperatura na viskoznost: s njezinim porastom pada
viskoznost kapljevina, a raste viskoznost plinova (sl. I .6).
;{ue "/ ';14, VJgto 2 /JOSP
Sl. 1.6.
?D
realni (viskozni), tluid '
nekompresibilni
fluid
"T=O
e=konsf.
kompresib17ni
fluid
0
T::O
Q
idealni plin

ep konsf.
c, .s konst
T/0
---l---
kompresibilni
lluid
T/0
e 1konst
realni plin
pv/RT
17 kod plinova obavlja se po Sutherlandovoj eksperimentalnoj for-
muli, koja glasi
(
T)
312
273 + C
171
= 'YJo 273 T + C .
(1.6)
Tu je 11
0
(poznata) viskoznost pri O (C); 17
1
je (traena) viskoznost kod T (K);
a C (K) je Sutherlandova konstanta, dana u tablici 1.2.
1.6. VISKOZNOST
Tablica 1.2.
Sutherlandoa konstanta C (K)
Zrak
Duik Ni
Kisik 02
Vodik Hz
Ugljik-monoksid CO
124
10.3
138
83
101
Ugljik-dioksid C02
Acetilen C2H2
Amonijak NH3
Vodena para H20
Solna kiselina HCI
274
198
626
673
360
2!>
nost podijeljena _ ,
f
-- lvlnogo vanija od je viskoznost, a to je viskoz-;-
' / v = rifr! (mi/s). I
U tabiici 1.3. nalaze se za neke upotrebljavane fluide podaci za f!'
(kg/m
3
)_ i viskoznpst_ J0v

pri te111peraturi t (C)_.r

a vrijede kod tlaka od I bar
Tablica 1.3.
Fluid t (C) (! (kg/m
3
) t0t>v(m
2
/s)
Voda O
Voda 20
Voda 100
Zrak O
Zrak 20
Zrak 100
Glicerin 20
2ha 20
Terpentinska ulje 1.5
Ricinusovo ulje 1.5
999,8
998,2
958,4
1,2.50
1,165
0,915
1 26.3,0
1.3 546,0
875,0
970,0
1,108 } h,Pr<'naa. )
1,007 V7S ,/,,.u10.ff
0,294 I
13,8 J . / V . L I)
15,5 r/J (;o re;e H'S,-<oZnoJ/1
23,8
l 200,0
0,115
1,86
1 480,0
Treba li izraziti viskoznost smjese plinova, sluimo se aproksima-
tivnim formulama, kao npr. Mannovom formulom
( 1. 7)
u kojoj su ri volumenski postoci pojedinog sastojka u smjesi, a v
1
su njihove kinema-
viskoznosti.
Kao mjera za viskoznost (osobito ulja) upotrebljava se u Srednjoj
Evropi stupanj Englera (
0
E); u Velikoj Britaniji sekunda po Redwoodu ("R); u
SAD sekunde po Sayboltu ("S)*. To dolazi otuda to viskoznost ustanovljujemo
istjecanjem iz posude (npr. Englerov viskozimetar) kroz posebno oblikovanu
sapnicu. Omjer vremena istjecanja vode i mjerenog fluida daje
stupnjeve Englera, odnosno sekunde po Redwoodu ili Sayboltu.
Englerove stupnjeve pretvaramo u jedinice uz raznih formula.
* Sekunde, i3.kv \Tcmenske, su kao
1. OPCI POJMOVI
U praksi se redovno upotrebljava priblina Ubbelohdeova formula
6,31 2
10
6
Y = 7,31 E - -y (m /s).
Od 1 O
0
E dalje vrijedi omjer
1 E 7,6 10-
6
m
2
/s
1. 7. Ostala svojstva kapljevina
Kohezija i adhezija uzrokom su povrinske napetosrt i kapilariteta. Povrinska
je napetost posljedica kohezije na vanjskim
Povrinske se dodirnih povrina fluidii-KoJI se ne mije-
aju i fluida. Poznato je da vrhom puna ima is-
i da u nju moemo oprezno dodati jo nekoliko kapi, te da
prije negoli se prolije, nad n1bo_m _ _(menisk} hiti pI"iiirne-
J ednak:o tako moemo na povrinu vode oprezno poloiti iglu, a da ona ne
potone. Kapljice vode tvore na ravnoj povrini (osobito pranoj!) oblik kugle, a
na ugrijanoj (npr. tednjaku) one i poskakuju, dok im u unutranjosti razvije-
na vodena para ne probije povrinu pa one prsnu.
Kapilaritet zbog kojega u vrlo uskim cijevima ne vrijedi
zakon o spoJen1m Povdl.na kapljevine u kapilari je ili nia od vanjske
povrlnel<apljevine. Prevladava li adhezija, kapljevina _djevi
i popeti se uz nju nad doo1rnu __ U
prevladale kohezije b!t u kapilari spustit se pod
d!ra=-tO]e oba prikazana su na s11karria 1. 7. I 1.8.
Na-slici 1. 7. Te-kap-ifarna -depresija kod ive, a na slici 1.8. prikazana je
kapilarna elevacija kod vode. Visinska razlika h ovisna je o povrinskoj napetosti,
zakrivljenosti na dnu (Ih vrhu)memsl<a-l:_e
i_ pod nfiill._Za nel<e'J<apl1evme navedene su te visine u tablici 1.4 .

d
Sl. 1.7.
Tablica 1.4.
):?; u1e
(kod cooe)
-- - ----
-- - --- -----
Sl. 1.8.
Visina kapilarne elevacije h ovisno o promjeru cijevi d (mm)
Voda
Alkohol
ToluoJ (C
7
Ha)
h (mm)
30/d
11/d
13/d
1.8. ISHLAPLlIVANJE I !SPARIVANJE
27
Sve kapljevine tee to molekule u
prostor nad svojom slobodnom Ako je taj prostor parcijal-
ni tlak molekula kapljevine raste do onoga pri kojem se molekule opet u
kapljevinu. Taj se tlak - fs.r._ - naziva tJ!lkom
Pri temperaturi raste ta molekulama aktivnost, ali s tlak
nja. To da se u prostoru nac! ne moe nikad _ a2solutni
vakuum jer su tu uvijek njezine pare .. To je osobito vano kod sisanja lako hlapljivih
kapljevina. U tablici 1.5. dani su tlakovi pri temperaturi od ol<o .;w
0
c,
u apsolutnim barima.
Tablica 1.5.
Tlakovi pri oko 20C u bar (aps.).
2iva
Voda
Alkohol (etilni)
Gazolin
o,ooo ool 76 M2q .ey.rL va ku/nU')
0,023 8 ,
0,138
0,311
Iz tablice razabiremo veliku vrijednost punjenja barometra ivom: niski tlak nje-
zinih para veoma se pribliava apsolutnom vakuumu.
* Pod isparivanjem smatramo pojavu koja se zbiva u prisutnosti samog fluida koji isparuje,
dok se ishlapljivanje zbiva u prisutnosti i drugih fluida (npr. zrak + vodena para + voda)
Upotrijebljene oznake i jedinice SI
S im boi
,Q
a
A
b
c
'
'
C,
d
D
t
t
Eu
f
Fr
g
G
h. H
ii
I
I
k
k
K
K
i, L
La
m
Ili
M
Ma
n
li
o
p
Q
r, R
r
R
Rt
s
Sr
I
T
T
u
ti
V
v
Jedinica
m/s'
m/s
m'
m
m/s
m/s
m/s
J/(kg K)
J/(kg K)
m
m
m
J/kg
m1s'
N
m
Jjkg
m
N
m
kgm/s
m
kg
kg/s
Nm
l /s
m
Pa
J/kg
m
J/kg
J/(kg K)
m
m
oc
K
Nm
m/s
m'/kg
ml
m'/s

akceleracija
brzina zvuka
povrina
irina
brzina ni to)
brzina
brzina tangencijalnog naprezanja
1zobarski toplinski kapacitet
izohorski toplinski kapacitet
dijametar (promjer); detiljina
dijametar
apsolutna visina neravnina (hrapavost povrine)
energija za jedirucu mase
Euierova
faktor (koeficijent)
Froudeova
akceieraciia sile tee
teina
v1S1na
cntalpiia za Jedinicu mase
moment inercije
impulsni protok (sekundni impuls)
koeficijent
apsolutna visina ekvivalentne hrapavosti
gibanja
kavitacijski broj
duljina
Lavalova
masa
maseni protok u sekundi
moment
Machova
eksponent politropc
brzina vrtn)e
opseg
tlak
topline za jedirucu mase
radijus (polumJer)
radn1a tren1a za jedirucu mase
individualna plinska konstanta
Reynoldsova
razmak, udalienost
s trouhalova
vrijeme
korak
temperatura
apsolutna temperatura
zakretni moment
obodna brzina
volumen (volumen 1edinice mase)
volumen (obujam, zaprerruna)
volumenski protok
Simb:oi Jedinica
ru m/s
ru J/kg
x,y,z m
a
u
/i
i'
F.
{}
I:
ry Pa s
t} co;,)
%
J.
).
/!
m'/s
<J kg/m
3
,., Pa
rp
'//
Pa
w rad/s
J' rn
2
/s
lnde
1
ksi
a atmosfersko
aps apsolutno
radijalno
tangencijalne
n normalno

relativna hrzma
rad (energija) za iedinicu mase
udaljenost po koordinatnim osima
1<.ut apsolutne 1 obodne brzine
koeficijent istjecanja
kut reiauvne l obodne brzine
kut niza (kaskade)
kut klizania
upadni kut
koeficijent otpora
koeficijent otpora nosive povrine
koeficijent uzgona nosive povrine
viskoznost
korisnost
eksponent izentrope
koeficijent trenja u cijevi
vitkost krila
koeficijent kontrakcije
viskoznost
koeficijent (faktor)
masa)
normalno naprezan1e
tangencijalno naprezanje
koeficijent gubitka
koeficijent (faktor)
kutna brzina
cirkulacija
u pri mirovanju (c = O)
s, st,1 stat
kin
d, diln
t, tot totalno (ukupno)
h .
X otporno
y uzgonske
R
I
rezultantno
Xi y, z u smjerovima koordinatnih osi
J, 2-r' niz struJni tok
o:J nesmetani struim tok
ul ulazno
lZ izlazno
kr
L Lavalovo
max 1 maksimalno
m1n minimalno
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
SUSTAV MJERNIH JEDINICA
,.) Osnovne SI jedinice
li
Naziv Oznaka
li
Duljina metar m
Masa kilogram kg
Vrijeme sekunda s
Jakost struje amper (ampere) A
1--
temperatura kelvin K
tvari mol mol
li-
l
-li
kandela fcarrdela) -
-1
cd
Definicije nekih osnovnih jedinica
Metar - metar (m) je osnovna SI jedinica za duljinu. Metar je duljina koja odgovara putu to
ga svjetlost u vakuumu za vrijeme od 11299 792 4.58 s, odnosno duljina jednaka
1650763, 73 valne duljine u vakumu koje odgovara prijelazu razine 2p
10
i .5d
5
atoma kriptona 86 .. Ova definicija, na Generalnoj konferenciji za mjere i utege u
listopadu 1983 .. , zamijenila je definiciju iz 1967. temeljenu na kriptonovoj lampi.
Masa - masa (m) materije je sadrana u ili tUelu bez obzira na njegovu
lokaciju u svemiru.. Masa je stalna, dok te.ina ovisi o udaljenost tijela od centra Zemlje (ili
drugog planeta).. SI jedinica za masu je kilogram. U skladu s Einsteinovom jednadbom E
=mc
2
svi oblici energije posjeduju maseni ekvivalent.
Kilogram - kilogram (kg) je osnovna SI jedinica za masu i jednak je masi
prototipa kilograma .. Prototip je valjak visine 39 mm i promjera 39 mm, od legure
platine (90 % ) i iridij a (1 O % ), a se u Bureau International des Poids et Mesures u
Sevresu pokraj Pariza, Francuska.. Omjer dviju masa se s vage. Postupak
vaganja, koji definira masu, sastoji se u u brojanju tijela malih (infinitezimalnih)
jednakih masa (utega) koja dovodi do ravnote.e vage ..
Sekunda - sekunda (s) je SI jedinica za vrijeme. To je trajanje 9 192 631 770 perioda
koje odgovara prijelazu dvaju hiperfinih nivoa (F = 4, mF = O to F = 3, mF = O)
osnovnog stanja atoma cezija 133 (1
33
Cs). Periodu definiramo kao vrijeme potrebno da
svjetlost prevali put koji odgovara jednoj valnoj duljini.
Amper - amper (A) je osnovna SI jedinica za jakost struje .. Amper je jakost stalne
struje koja se odrava u dvama paralelnim, ravnim,
zanemarivo malog krunog presjeka, koji se nalaze u vakuumu i su razmaknuti za

.,
:

.
i
r
l
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
I metar, i u tim uvjetima uzrokuju silu koja iznosi 2x 10-
7
njutna po metru
duljine ..
Kelvin - kelvin (K) je osnovna SI jedinica za temperaturu. To je
temperatura koja je jednaka 1/273.16 temperature trojne
vode. Trojna vode je ona vrijednost temperature i tlaka kod koje voda moe
postojati u sva tri agregatna stanja .. Ime je dobila po engleskom znanstveniku sir W.
Thompsonu, Lord Kelvin (1824. -1907.).
Mol - mol (mol) je osnovna SI jedinica za (mnoinu) tvari. Mol je tvari onog
sustava koji sadri toliko elementarnih jedinki tvari koliko ima atoma u 0.012 kg izotopa
ugljika 12 (
12
C}. ElementJID1e jedinke uvijek moraju biti specificirane i mogu biti atomi,
molekule, ioni, elektroni, neke druge ili grupe U jednom molu
(0.012 kg) izotopa ugljika 12 ima 6.022045x10
23
atoma (Avogadrov broj). Avogadrov zakon
- jednaki volumeni svih plinova sadre, uz iste uvjete temperature i tlaka, isti broj molekula,
odnosno istu (n) plina. Avogadrova konstanta (Lili NA) je odnos broja jedinki (1\1) i
tvari (n), odnosno vrijedi L = NI n .. _ MjerePJem difrakcije rendgenskih zraka na
kristalima je da Avogadrova konstanta (L) ima vrijednost L = (6.022 045 0 .. 000 031)
X } 0
23
mor
1
.
Kandela - kandela (cd) je osnovna SI jedinica za svjetlosnu jakost Kandela je svjetlosna
jakost, u danom smjeru, koju emitira izvor monokromatskog frekvencije 540x 10
12
Hz i intenzitet u tom smjeru iznosi 1/683 vati po steradijanu ..
.,, Dopunske SI jedinice
li
Naziv Oznaka Definicija
Radijanje kut dva polumjera koji na
Kut radijan rad krunici odrezuju luk je duljina jednaka
polumjeru
Steradijan je prostorni kut se vrh nalazi u
Prostorni kut steradijan sr sreditu kugle, a na njenoj plohi
povrinu jednaku kvadratu polumjera kugle
li
I
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
!.J Izvedene SI jedinice s posebnim imenom
li

li
Naziv
li
Oznaka
li
Definicija
li
li Frekvencija
li
herc (hertz)
li
Hz
li
S-I
li
li Sila
li
njutn (newton)
li
N
li
m kg s-
2
li
li Tlak
li
paskal (pascal)
li
Pa
li
Nm-
2
li
Energija
I
dul (joule)
li
J
li
Nm
li
11
I li li
J S-I
li
Snaga vat (watt) w
li elektriciteta
li
kulon ( coulomb)
li
c
li
s A
li
li napon
)f
volt
li
V
li
w A-I
li
I[
fl
farad
I!-
F
li
c y-!
lf
1
li
li otpor
li
om(ohm)
li
Q
li
V A-
1
li
li vodljivost
li
simens (siemens)
li
s
li
A y-1
li
ll Magnetski tok
li
veber (weber)
li
Wb
li
Vs
li
li Magnetska indukcija
li
tesla
li
T
11
Wbm
-2
li
li lnduktivnost
li
herni (herny)
li
H
li
WbA-
1
li
li Celsiusova temperatura
li
Celsiusov
li
oc
11
K
li
li Svjetlosni tok
ll
lumen
li
lm
li
cd sr
li
li Osvijetljenost
li
luks (lux)
li
lx
li
lm m-
2
li
li Aktivnost radionuklida
li
bekerel (bequerel)
li
Bq
li
S-I
li
li Apsorpcijska doza
li
grej (gray)
li
Gy
li
J kg-I
li
li Ekvivalentna doza
li
sievert
li
Sv
li
J kg-I
li
Definicije nekih izvedenih SI jedinice s posebnim imenom
Njutn - njutn (N) je izvedena SI jedinica sile. Definiran je silom koja tijelo mase jednog
kilograma ubrza za jedan metar u sekundi na kvadrat (N = kg m s-2). Ime je dobila po
engleskom znanstveniku sir Isaac Newtonu ( 1642.-1727 .. )..
Pascal - Paskal (Pa) je izvedena SI jedinica tlaka. Definirana je tlakom to ga proizvodi
jednoliko sila jednog njutna koja okomito ravnu plohu plotine jedan
l
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
metar (Pa = N/m
2
). Ime je dobila po francuskom i filozofu
Blaise Pascal (1623.-1662.).
Dul - dul (J), je izvedena SI jedinica rada, energije i topline. Definiran je umnokom sile
jednog njutna i puta jednog metra za koji se pomakne hvatite sile u smjeru sile (J = N m}.
Imeje dobila po engleskom James Prescott Joule (1818-1889.).
Vat - vat (W) je izvedena SI jedinica snage. Definirana je snagom kojom se u jednoj sekundi
obavi rad jednog dula (W = J/s). Ime je dobila u kotskog inenjera Jamesa Watta
(1736.-1819.)
Celsiusova temperaturna skala - za nulu u Celsiusovoj temperaturnoj skali uze'.ro-je ledite
vode pri 101 325 Pa. Vrelite vode pri 101 325 Pa je uzeto kao druga referentna Taj
raspon podijeljen je na 100 jednakih dijelova, a svaki dio odgovara 1 C. Jedinice Celsiusove
temperaturne skale (C) i temperaturne skale (K) su odnosno 1 C
=lK.
Izvedene SI jedinice
li

li
Naziv
li
Oznaka
li Povrina
li
ili kvadratni metar
li
1 m
2
= lm* lm
li Volumen
li
metar
li
m
3
= lm* lm* lm
li Brzina
li
metar u sekundi
li
m s-
1
li Ubrzanje
li
metar u sekundi na kvadrat
li
ms
-2
li Volumna masa -
li
kilogram po metru
11
kg m-
3
= mN
I! volumen
!!
metar po kilogramu
li
m
3
kg-
1
li struje
li
amper po kvadratnom metru
li
Am-
2
ll Jakost magnetskog polja
li
amper po metru
li
Am-
1
li Koncentracija
li
mol po metru
li
mol m-
3
li
li
li
li
li
li
li
li
li
li
li Luminancija
ll
kandela po kvadratnom metru
li
d -2
c m
li
li viskozitet
li
paskal sekunda
li
Pa s
li
li Moment sile
li
njutn metar
li
Nm
li
li Povrinska napetost
li
njutn po metru
li
Nm-
1
li
li toplinskog toka
li
vat po kvadratnom metru
li
wm-
2
li
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
li Toplinski kapacitet
li
dul po kelvinu
li
JK1
li toplinski kapacitet
li
dul po kilogramu i kelvinu
li
J kg-I K-1
I! Jakost polja
li
volt po metru
li
vm-
1
li Molarna energija
li
dul po molu
li
Jmor
1
li Molami toplinski kapacitet
li
dul po molu i kelvinu
li
J mor
1
K-
1
li Apsorbirana doza
li
grej po sekundi
I
Gy s-
1
li Kutna brzina
li
radijan po sekundi thli s-
1
li Kutna akceleracija
li
radijan po sekundi na kvadrat
!
rad s-
2
Doputene jedinice izvan SI
I

li
Naziv
li
Oznaka
li
Definicija
li
li
Duljina
li
morska milja
li
-
li
1852 m
li
li
Masa
li
karat
/)
-
li
0 .. 0002 kg
li
li li
tona
11
t
li
1000 kg
li
li
Volumen
li
litra
li
l, L
li
1 .. 000028 dm
3
li
li
Vrijeme
li
sat
li
h
li
3 600 s
li
li li
minuta
li
mm
li
60 s
li
li
Brzina
li

li
-
li
milja h-
1
li
li
Tlak
li
bar
li
bar
li
100 000 Pa
li
li
Energija
li
elektron volt
li
eV
li
160xI0-
19
1
li
Definicije nekih doputenih jedinica izvan SI sustava
Morska milja - morska milja (ili milja) je iznimno doputenja jedinica duljine
izvan SI koja se koristi u pomorskom, i prometu. Morska milja je jednaka
duljini luka jedne minute na povrini Zemlje mjereno kod geografske irine N45 i iznosi
1852 m.
li
li
li
li
li
li
li
li
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
Thlli!. - tona (t) je
3
iznimno doputena jedinica mase .. Definirana je kao poseban naziv za
kilograma (t = 1 O kg).
Litra - litra (I, L) je iznimno doputena jedinica obujma, definirana je kao poseban naziv za
decimetar (L=dm\ Njezini su niekratnici centilitra (ci, cL) i mililitra (ml,
mL).
Bar - bar (bar) je jedinica tlaka i jednaka je 10
5
Pa. U meteorologiji se upotrebljava
milibar (100 Pa}. Bar je iznimno doputena jedinica izvan SI (SI - Internacionalni sustav).
Prefiksi SI jedinica
I
Muitiple (viestruke)
I
jedinice
I
.jedinice
I Faktor 11 Prefiks J I Oznaka 111111 Faktor 11 Prefiks j j Oznaka j
I
1018

E
111r
10-I
li
deci

I
1015
! [peta
l/r

10-
2
li
centi
I I
c
l
I
1012
leteNJI
T
111111
10-
3
li
mili
l I
m
I

G
111111
10-6
li mikro 11

I
I
106
li mega li
M
Ilir
10-
9
JI
nano


kilo ][ k
111111
I o-12
11
piko
11
p
I
I
10
2
11 hekto 11
h
.1111
I o-15
j j femto I CCJ
I
10

111111
1018

a
I
Web stranice za pretraivanje:.
http://www.ktf-split.hr/periodni/abc/jedinice.html => za SI sustav mjernih jedinica
http://www.ktf-split.hr/periodni/abc/index.html => kemijskih pojmova
http://www.ktf-split.hr/periodni/abc/prilozi.html =>za priloge i tablice
http://www.ktf-split.hr/periodni/abc/konstante.html =>za fizikalne i astronomske konstante
http://www.ktf-split.hr/periodni/index.html =>za periodni sustav kemijskih elemenata
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
FIZIKALNE I ASTRONOMSKE KONSTANTE
Q Fizikalne konstante
li
Naziv
li
Vrijednost
li
Jedinica
li
li Apsolutna nula
li
-273.16
ll
oc
li
li Ubrzanje slobodnog pada
li
9.80665
li
m s
2
li
li A vogadrova konstanta
li
6.0221367 E23
li
1 mor
1
I!
li Baza prirodnog logaritma
ll
2.718281828
li li
li Bohrov magneton
li
9.2740154 E-24
li
Jr1
li
li Bohrov radijus
li
5.29177249 E-11
li
m
111
li Boltzmannova konstanta
f[
- - -
I[
- -J K ~
-
-111
1.380658 E-23
li Radijus elektrona
li
2.81794092 E-15
li
m
li
li Diracova konstanta
li
1.0545887 E-34
li
J s
li
li Naboj elektrona
li
1.60217733 E-19
li
c
li
li Masa elektrona
li
9.1093897 E-31
li
kg
li
li Odnos mase elektrona i protona
li
5..44617013 E-4
li li
li Elektronvolt _
li
1.6021892 E-19
li
J
li
li Faradayeva konstanta
li
96485.309
li
Cmor
1
li
li Feigenbaumova konstanta
li
4.669210609102990
li li
li Konstanta fine strukture
li
729735308 E-3
li li
li Prva radijacijska konstanta
li
3.7417749 E-16
li
Wm
2
li
li Gravitacijska konstanta
li
6 .. 67259 E-11
li
N m
2
kg-
2
ll
li Rydbergov broj za vodik
li
1.0967758 E7
li
-1
ll
m
li Josephsonov koeficijent
li
4.8359767 El4
li
Hzv
1
li
li Loschrnidtova konstanta
li
2.686763 E25
li
m
-3
li
li Kvant magnetskog toka
li
2. 06783461 E-15
li
Wb
li
li O p a plinska konstanta
li
8.314510
li
J mor
1
K-
1
li
li Planckova konstanta
lf
3.99031323 E-1 O
li
J s mor
1
li
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
li Molarni volumen idealnog plina 0.02241410
li
m
3
mor
1
li
li Normalni tlak
li
101325
I!
Pa
li
li Nuklearni magneton
li
.5.0507866 E-27
li
1r1
li
li Permeabilitet vakuma
li
12..566370614 E-7
ll
N A-
2
I!
li Permitivitet vakuma
li
8.854187817 E-12
li
Fm-
1
I!
li Pi
li
3.141.5926.535897932
li
li
li Planckova konstanta
ll'f
6.6260755 E-34
li
Js
li
li Rydbergova konstanta
li
10973 731.534
JI
-I
li
m
li Druga radijacijska konstanta
li
0 .. 01438769
ll
mK
li
ji Solarna konstanta
li
1400
lf
wm-
2
li
li Brzina svjetlosti u vakumu
li
299792458
li
m s-
1
li
li Brzina zvuka u zraku
li
340
I!
ms
1
li
li Stefan-Boltzmarmova konstanta
li
5.67051 E-8
ll
W m-
2
K
4
li
"' Astronomske konstante
li
Naziv
li
Vrijednost
li
Jedinica
li
ll Astronomska jedinica
li
I 4959787 E 11
li
m
li
li Svjetlosna godina
li
9 .. .5 EI.5
li
m
li
li
Sunce li Proizvodnja energije
li
3.90 E26
li
w
li
I Masa
li
1.99 E30
li
kg
li
I udaljenost od Zemlje
li
1.495 El I
li
m
li
I radijus
li
6.960 E8
li
m
li
li
Zemlja li
li
5.517
li
kgm-
3
ll
I Radijus na ekvatoru
li
6378160
li
m
li
I Radijus na polu
li
6356180
li
m
ll
I radijus
li
637 E6
li
m
li
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
I Masa
li
5.972,E24
li
kg
I
I Obujam na ekvatoru
li
4.0070368 E7
li
m
li
I Jedan stupanj na ekvatoru
li
111306,6
li
m
li
I Povrina
li
5.09950714 E14
li
m2
li
I Volumen
li
1.08284132 E21
li
m3
li
li
Mjesec li Gravitacijsko ubrzanje
li
1.619
li
m s-
2
li
I
IJt-
3330
li
kgm-
3
li
j udaljenost od Zemlje
li
3.844 E8
li
m
li
I Masa
li
7.33 E22
li
kg
li
I- -
- - - - - 'l radiju_s
li
173_80QO
fl
m
-- - -
li I
I
Odnosi mjernih jedinica
TLAKOVI-NAPREZANJA
kp/cm
2
Mp/m
2
Pa kPa Mpa N/m
2
kN/m
2
bar
kp/cm
2
I 10 98130 98,13 0,0981 98130 98, 13 0,981
Mp/m
2
O, I I 9813 9,81 0,00981 9813 9,81 0,0981
Pa
I ,O 19* 10-
5
1,019*10-4 I 0,001
1*10-6
I 0,001 I* I o-'
kPa 0,01019 0,1019 1000 I 0,001 1000 I 0,01

I *10
6
Mpa 10,19 101,93 1000 I 1*10
6
1000 10
N/m
2
1,019*10_, 1,019*10-4 1 0,001
I *10-
6
I 0,001 1 *10-
5
kN/m
2
0,01019 0,1019 1000 1 0,001 1000 I 0,01
bar 1,019 10,19 1*10' 100 0,1 I *10
5
100 I
SILA
p kp Mp N kN
p I 0,001
]* 10-6
0,00981 9,81 *10-6
kp 1000 I 0,001 9,81 0,00981
Mp
1 *10 1000 I 9813 9,81
N
101,936 0,1019 1,019* 10-4 I 0,001
kN
1,019*10
5
101,936 0,1019 1000 I
2
3
4
5
6
7
Skripta zadataka iz kolegija Hidromehanika SI sustav mjernih jedinica
VOLUMENSKE S1tE
p/cm
3
kp/m
3
Mp/m
3
kN/m
3
p/cm
3
1 1000 l 9,81
kp/mj 0,001 1 0,001 0,00981
Mp/roj l 1000 1 9,81
kN/m
3
0,1019 101,93 0,1019 1
l.oiPERIODNI SUSTAV
18
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 7l
Lantanoidi La Ce Pr Nd Sm Eu Gd Tb !ly Ho Er Trn Yb Lu
13891 14012 14091 14424 (145) 15036 15196 15725 15893 16250 16493 16726 16893 17304 17497
g9;:: 90 9F,:
0
92 93 94 95 96:-> 97 :.>, :98: ..1o_-,\_ .'.'_,_:
Tti P-a'.'''u .. ',' .- ... .,
Akti no idi (227) 232'04 23'i"Q4 238'03 (237} (244) (243) (247) ' (247): \1s1) ': (252)'r(2?'; (258)ih(25dj i (262)
100 "C 101 kPa
Napomena: Relativne atomske mase izraene su s pet znamenki Za preciznije vrijednosti
pogledati vrijednosti uz svaki element Za elemente koji nemaju stabilnih nuklida u zagradama je dan
maseni broj najdue izotopa Izuzetak su !Qlli, protaktinij i uranij koji imaju
izotopski sastav na Zemlji (Atomic Weights of the Elements 1999, Pure Appl Chem, Vol. 73, No. 4
(2001) 667-683).

li'
11
odaci \'Ode ri tcrn craturi od T=20"C
Plin
- Pritisak
Unutarnja
Entalpija Entrnpija
Izohorski Izobarski
(bar) (kg/m.3)
energija
(k.J/kg} (J/g*K)
topi. koef. topL koef.
(k.J/kg} Cv (J/g*K) Cp (J/g*K)
0.00000 0.00000 24034 2538 7 26.716 L4017 18632
0 .. 023393 0.017314 24023 2537..4 8.6660 1.4359 19059