NGUYN CHNH T

Khoa Ton, i Hc S Phm Hu

Gio trnh in t
L THUYT M RNG TRNG V
GALOIS
Hu 12-2006
D

C TNH KY

THUA

T
C the

tra cu

u de

n tu`

ng pha
`
n cu

a gio trnh ba
`
ng cch click vo Bookmarks
bn le
`
tri cu

a Acrobat Reader.
C siu kin ke

t tham kha

o cho v tham chie

u de

n cc ti lie

u tham kha

o
(305).
C siu lin ke

t de

tra cu

u cc thua

t ngu

hoa

c no

i dung cu

the

ba
`
ng Ch

mu

c
(307) o

cuo

i gio trnh.
C the

lin ke

t vo

i trang web ch

ra.
C siu lin ke

t de

tham kha

o nhanh hu

ng da

n gia

i cu

a tu`

ng bi ta

p (250).
C the

do

c trn ma

ng, download hoa

c nhanh chng in thnh gio trnh do

c.
C the

dng de

trnh chie

u vo

i chu

c na ng View|Full Screen.
ii
MU

C LU

C
LO
`
I NI D

`
U ix
HU

NG DA

N SU

DU

NG xiii
VI NT VE

`
LI

CH SU

1
a) Li

ch su

gia

i phu

ng trnh da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
b) Cuo

c do`

i cu

a Evariste Galois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Chu

ng 0 KIE

N THU

C CHUA

N BI

21
0.1 Tru

o`

ng. D

c so

cu

a tru

o`

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
0.2 Vnh da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
iii
0.3 Mo

t so

nhm hu

u ha

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
0.4 Hm Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Chu

ng 1 MO

RO

NG TRU

O
`

NG 45
1 Mo

ro

ng tru

o`

ng. Ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . 45
1.1 Mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1.2 Ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2 Mo

ro

ng do

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1 Vnh con v tru

o`

ng con sinh ra bo

i mo

t ta

p . . . . . . . . . 53
2.2 Ca

u trc cu

a mo

ro

ng do

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3 Mo

ro

ng hu

u ha

n v mo

ro

ng da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.1 Tnh cha

t cu

a mo

ro

ng hu

u ha

n v mo

ro

ng da

i so

. . . . . 69
iv
3.2 Tru

o`

ng con cc pha
`
n tu

da

i so

. Tru

o`

ng dng da

i so

. Bao dng
da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4 Du

ng hnh ba
`
ng thu

c ke

v compa . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.1 Ba bi ton du

ng hnh co

die

n . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.2 D

ie
`
u kie

n ca
`
n de

da gic de
`
u p ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c
ke

v compa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5 Tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c. D

a thu

c tch du

c . . . . . . . 91
5.1 Tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.2 D

a thu

c tch du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Chu

ng 2 L THUYE

T GALOIS 109
6 Tu

da

ng ca

u v tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . 109
6.1 Nhm cc tu

da

ng ca

u cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . 110
v
6.2 Tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . . . 114
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
7 Mo

ro

ng tch du

c, chua

n ta

c v Galois . . . . . . . . . . . . . . 124
7.1 Mo

ro

ng tch du

c v di

nh l pha
`
n tu

nguyn thu

y . . . . . 124
7.2 Tiu chua

n cu

a mo

ro

ng Galois v chua

n ta

c . . . . . . . . 127
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
8 D

nh l co

ba

n cu

a L thuye

t Galois . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
9 Mo

t so

ng du

ng cu

a L thuye

t Galois . . . . . . . . . . . . . . . 156
9.1 Tru

o`

ng hu

u ha

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
9.2 Tru

o`

ng v da thu

c chia du

o`

ng trn . . . . . . . . . . . . . . 160
9.3 D

a gic de
`
u du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa . . . . . . . 169
9.4 D

nh l co

ba

n cu

a da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
10 Nhm Galois cu

a da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
10.1 Bie

t thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
vi
10.2 Nhm Galois cu

a da thu

c ba

c 3 . . . . . . . . . . . . . . . . 181
10.3 D

a thu

c ba

c 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
10.4 D

a thu

c to

ng qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
11 Tiu chua

n gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c cu

a da thu

c . . . . . . . . . 201
11.1 Mo

ro

ng ca n v tiu chua

n gia

i du

c . . . . . . . . . . . . . 201
11.2 Tnh khng gia

i du

c cu

a da thu

c c ba

c lo

n ho

n bo

n . . . . 211
11.3 Nghie

m ca n thu

c cu

a cc da thu

c to

ng qut c ba

c khng qu 4213
Bi ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
PHU

LU

C 223
A Nhm gia

i du

c v nhm do

n . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
B D

nh l Sylow v D

nh l Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . 239
C Bao dng da

i so

cu

a mo

t tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . 242
D So

lu

c ve
`
Maple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
HU

NG DA

N GIA

I BI TA

P 250
vii
BA

NG K HIE

U V QUY U

C 302
TI LIE

U THAM KHA

O 305
CHI

MU

C 307
viii
LO
`
I NI D

`
U
L thuye

t Galois l mo

t trong nhu

ng l thuye

t de

p de nha

t cu

a da

i so

, ta

p ho

p
nhie
`
u kie

n thu

c v phu

ng php cu

a cc l nh vu

c ton ho

c khc nhau, nha

`
m gia

i
quye

t cc bi ton co

die

n v nhu

ng va

n de
`
quan tro

ng khc cu

a da

i so

hie

n da

i.
Mo

t trong nhu

ng u

ng du

ng chu

ye

u cu

a L thuye

t Galois l gia

i quye

t bi ton
tm nghie

m ca n thu

c cu

a phu

ng trnh da thu

c, da

c bie

t ch

ra ra
`
ng phu

ng trnh
ba

c lo

n ho

n bo

n khng the

gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c. Ma

t khc, L thuye

t Galois cho
php xc di

nh da gic de
`
u n ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa. Bn ca

nh
d, chng ta nha

n du

c tu`

L thuye

t Galois lo`

i gia

i cho ba bi ton du

ng hnh co

die

n, d l khng the

(ba
`
ng thu

c ke

v compa) chia ba mo

t gc, ga

p di hnh la

p
phu

ng hoa

c ca
`
u phu

ng du

o`

ng trn.
Do ta
`
m quan tro

ng cu

a L thuye

t Tru

o`

ng v Galois m tu`

na m 1986, mn ho

c
ny d du

c Bo

Gio du

c v do ta

o du

a vo trong chu

ng trnh chnh thu

c cu

a
khoa Ton cc tru

o`

ng D

i ho

c v Cao da

ng, da

c bie

t l cho khoa Ton cc Tru

o`

ng
Su

pha

m. Ho

n the

, L thuye

t Galois cu ng du

c gia

ng da

y cho cc lo

p Cao Ho

c, xem
nhu

kie

n thu

c co

ba

n de

tu`

d mo

ro

ng cho nhu

ng nghin cu

u l thuye

t v u

ng
du

ng su sa

c ho

n.
ix
Gio trnh ny ra do`

i trn co

so

bi gia

ng cu

a tc gia

cho sinh vin Khoa Ton,

Tru

o`

ng D

i ho

c su

pha

m Hue

suo

t ho

n 10 na m tru

c tie

p gia

ng da

y mn ho

c ny.
Trong qu trnh d, ba

n tha

o du

c ch

nh su

a v bo

sung sao cho vu`

a ph ho

p vo

i
chu

ng trnh cu

a Bo

Gio du

c v D

o ta

o, vu`

a dp u

ng nhu ca
`
u su

du

ng cc cng
cu

mo

i cu

a da

i so

tnh ton, vu`

a bo

sung nhu

ng kie

n thu

c lin quan kh c the

tm du

trong mo

t vi quye

n sch tham kha

o. V the

, gio trnh ra do`

i, tru

c he

t,
nha
`
m dp u

ng nhu ca
`
u su

du

ng cu

a sinh vin da

i ho

c, cao da

ng v ho

c vin cao
ho

c ngnh ton. Bn ca

nh d, gio trnh c the

l mo

t ti lie

u tham kha

o bo

ch cho
gio vin pho

thng trung ho

c v ho

c sinh gio

i. Ho

c the

tm tha

y trong gio trnh

ny co

so

ton ho

c cha

t che cho vie

c tm nghie

m ca n thu

c cu

a phu

ng trnh da
thu

c, cu

a cc bi ton du

ng hnh ba
`
ng thu

c ke

v compa, nhu

ng kie

n thu

c ve
`
li

ch
su

ton ho

c lin quan. Ngoi ra, gio trnh so

lu

c gio

i thie

u ve
`
Maple, mo

t trong
nhu

ng he

tho

ng tnh ton da

i so

ma

nh me v pho

bie

n nha

t hie

n nay. Thng qua

nhu

ng v du

minh ho

a, gio trnh ch

ra kha

na ng tnh ton ma

nh me cu

a Maple
cu ng nhu

vie

c ho

tro

da

c lu

c cu

a pha
`
n me
`
m ny cho cc gio vin pho

thng, cho
sinh vin v ho

c sinh trong hoa

t do

ng gia

ng da

y, nghin cu

u v ho

c ta

p ton.
x
Gio trnh du

c bin soa

n trn nguyn ta

c da

m ba

o da
`
y du

v cha

t che cu

a kie

n
thu

c. D

lm vie

c vo

i gio trnh ny, do

c gia

ch

ca
`
n mo

t so

kie

n thu

c co

so

cu

a da

i
so

tuye

n tnh, lgic, da

i so

da

i cu

ng nhu

d ho

c trong na m thu

nha

t v thu

hai
cu

a D

i ho

c hoa

c Cao da

ng. Ngoi nhu

ng kie

n thu

c d, nhu

ng khi nie

m mo

i du

c
di

nh ngh a v nhu

ng ke

t qua

mo

i de
`
u du

c chu

ng minh da
`
y du

. Pha
`
n kie

n thu

c
bo

sung, ne

u chu

a du

c ho

c trong nhu

ng na m da
`
u tin cu

a chu

ng trnh D

i ho

c,
Cao da

ng, se du

c gio

i thie

u chi tie

t trong Phu

lu

c. Cuo

i mo

i tie

t (), gio trnh

cung ca

p mo

t he

tho

ng phong ph cc bi ta

p tu`

de

de

n kh, ba

t da
`
u tu`

bi tra

c
nghie

m l thuye

t nha
`
m gip do

c gia

na

m mo

t cch cha

c cha

n nhu

ng khi nie

m v
ke

t qua

chu

ye

u. Ga
`
n 150 bi ta

p trong gio trnh de

`
u c pha
`
n hu

ng da

n gia

i da
`
y
du

trong no

lu

c gip do

c gia

c the

tu

ho

c. Qua thu

c te

gia

ng da

y, tc gia

cho ra
`
ng
vie

c da

y-ho

c ton hie

n nay ni chung, o

da

i ho

c ni ring, ngu

o`

i da

y v ngu

o`

i ho

c
ca
`
n khai thc su

ho

tro

hie

u qua

cu

a cc pha
`
n me
`
m ton ho

c. C su

ho

tro

ny,
vie

c da

y-ho

c c nhu

ng thay do

i tch cu

c v cha

t lu

ng gio du

c du

c ca

i thie

n r
re

t. Cng vo

i vie

c na

m vu

ng kie

n thu

c l thuye

t, c kha

na ng gia

i quye

t cc bi
ton u

ng du

ng, ngu

o`

i ho

c ca
`
n bie

t su

du

ng cc pha
`
n me
`
m ho

tro

cho cc mu

c dch
xi
tnh ton cu

the

. C nhie
`
u tnh ton ra

t kh v phu

c ta

p tru

c dy nay tro

nn
v cng do

n gia

n vo

i su

tro

gip cu

a cc pha
`
n me
`
m ton ho

c. Trn tinh tha

`
n d,
o

nhu

ng vi

tr thch ho

p, tc gia

bo

sung cc le

nh v v du

minh ho

a cho vie

c su

du

ng Maple.
D

hon thnh gio trnh ny, tc gia

d nha

n du

c su

ho

tro

cu

a nhie
`
u the

he

sinh vin v ho

c vin cao ho

c trong vie

c pht hie

n, su

a chu

a sai st trong gio

trnh. Nhie
`
u tha
`
y c, do
`
ng nghie

p v ba

n b cu ng d dng gp nhie
`
u kie

n qu
bu trong qu trnh bin soa

n. Nhn di

p gio trnh ny ra do`

i, tc gia

, mo

t la
`
n
nu

a, go

i lo`

i ca

m o

n su sa

c de

n cc tha
`
y c, do
`
ng nghie

p, ba

n b v sinh vin ve
`
nhu

ng gip do

v gi trn.
Ma

c d d co

ga

ng, gio trnh ny khng the

trnh kho

i nhu

ng thie

u st. Tc
gia

v cng bie

t o

n ne

u nha

n du

c nhu

ng kie

n dng gp, bnh lua

n v nhu

ng
pht hie

n lo

i trong gio trnh ny cu

a do

c gia

ga
`
n xa. Mo

i kie

n dng gp, trao do

i
xin gu

i ve
`
di

a ch

: TS. Nguye

n Chnh T, Khoa Ton, Tru

o`

ng D

i ho

c su

pha

m
Hue

, 32 L Lo

i, Thnh pho

Hue

, email: nctu2000@yahoo.com.
Hue

ngy 25 thng 4 na m 2007.

xii
HU

NG DA

N SU

DU

NG
L thuye

t Galois c nhie
`
u cch tie

p ca

n khc nhau. Mo

t cch tie

p ca

n c nhie
`
u
u

u die

m l trnh by L thuye

t Galois trn co

so

L thuye

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Quan
die

m d cu

a Bo

Gio du

c v do ta

o du

c chng ti tho

ng nha

t trong vie

c bin
soa

n gio trnh ny. Gio trnh c 2 chu

ng, u

ng vo

i L thuye

t mo

ro

ng tru

o`

ng v
L thuye

t Galois. Mo

i chu

ng du

c chia ra thnh cc tie

t () tu

ng u

ng vo

i 4-5 gio`

ho

c ta

p trn lo

p. Ngoi ra, gio trnh c bo

sung pha
`
n Kie

n thu

c chua

n bi

(Chu

ng
0), nha
`
m nha

c la

i nhu

ng kie

n thu

c cu chu

ye

u c lin quan sau ny. Gio trnh co

ga

ng trnh by theo thu

tu

ho

p l nha

t cu

a vie

c gia

ng da

y-ho

c ta

p mn ho

c. Tuy
nhin ty theo mu

c dch m do

c gia

c the

su

du

ng theo mo

t thu

tu

ph ho

p khc.
Sau khi do

c xong pha
`
n l thuye

t cu

a tie

t, do

c gia

ca
`
n tu

mnh gia

i quye

t cc bi
ta

p cuo

i tie

t v tra

lo`

i bi ta

p tra

c nghie

m (c the

tham kha

o pha
`
n hu

ng da

n, ne

u
ca
`
n). Cc bi ta

p du

c sa

p xe

p tu`

de

de

n kh ; nhu

ng bi ta

p (*) di ho

i su

tu

duy
cao ho

n. Nhu

d trnh by, ne

u c die
`
u kie

n, do

c gia

nn khai thc su

du

ng Maple
thng qua cc v du

v no

i dung cu

the

trong gio trnh.

Tu`

( 8), gio trnh su

du

ng thm cc kie

n thu

c su sa

c ho

n cu

a da

i so

da

i cu

ng.
xiii
Nhu

ng kie

n thu

c ny du

c trnh by chi tie

t trong Phu

lu

c.
Cc di

nh l, me

nh de
`
, he

qua

, bo

de
`
du

c dnh so

theo tu`

ng tie

t, v du

Me

nh de
`
2.3 na
`
m trong 2 v du

c trch da

n l Me

nh de
`
2.3 hoa

c go

n ho

n l 2.3. Cc
cng thu

c hoa

c phu

ng trnh du

c dnh so

tu`

da
`
u de

n cuo

i gio trnh ve
`
bn pha

i,
v du

D
f
= 4p
3
27q
2
(1)
du

c trch da

n l (1). Ring pha

`
n Phu

lu

c, mo

i di

nh l, me

nh de
`
,...du

c dnh so

vo

i mo

t chu

ci du

ng tru

c, v du

Me

nh de
`
A.2. du

c trch da

n l Me

nh de
`
A.2.
hay do

n gia

n l A.2.. Gio trnh c ba

ng cc k hie

u su

du

ng trong gio trnh v

pha
`
n Ch

Mu

c (307) (Index) nha

`
m gip do

c gia

de

dng tra cu

u du

c no

i dung khi
nie

m hoa

c kie

n thu

c ca
`
n thie

t.
xiv
VI NT VE

`
LI

CH SU

1
A) LI

CH SU

GIA

I PHU

NG TRNH D

A THU

C
Ngy nay, ngu

o`

i ta tin ra
`
ng, vie

c gia

i phu

ng trnh da thu

c ba

c hai d du

c cc
nh ton ho

c co

da

i Babilon quan tm cch dy ga

`
n 4000 na m. Nhu

ng ta

m da

t st
c nin da

i 1600 BC du

c tm tha

y cu

a ne
`
n va n minh Babilon cn ghi la

i vie

c tm
nghie

m cu

a nhu

ng phu

ng trnh ba

c hai cu

the

. Tuy nhin, nhu

ng lo`

i gia

i trn
du

c m ta

ba
`
ng phu

ng php hnh ho

c v do d ch

lin quan de

n nhu

ng phu

ng
trnh ba

c hai c he

so

lo

n ho

n 0.
Nhu

ng phu

ng php hnh ho

c de

gia

i phu

ng trnh ba

c hai tie

p tu

c du

c nh
ton ho

c v da

i Hy La

p Euclid (325 BC-265 BC) de

`
ca

p de

n. Mi de

n the

thu

7,
nh ton ho

c A

n D

Brahmagupta (598-665), mo

i trnh by mo

t cch gia

i phu

ng
trnh ba

c hai c su

du

ng so

m v cc k hie

u, dnh da

u su

pht trie

n cu

a da

i so

.
Vie

c xt mo

t cch da
`
y du

nghie

m cu

a phu

ng trnh ba

c hai ba
`
ng phu

ng php
da

i so

ch

du

c thu

c hie

n bo

i cc nh ton ho

c Arab, tiu bie

u l al-Khwarizmi
1
Thng tin trong pha
`
n ny duo

c tham kha o chu ye

u tu`
[5] v [7].
2 Vi nt ve
`
li

ch su

(780-880). Tuy nhin, cc nh ton ho

c Arab la

i chu

a bie

t de

n so

m, do d trong
cuo

n sch cu

a mnh c tn Hisabal-jabrwal-muqaba, al-Khwarizmi d phn

thnh 6 loa

i phu

ng trnh ba

c hai, u

ng vo

i 6 chu

ng trong cuo

n sch v trnh
by cch gia

i cho tu`

ng loa

i. D

y duo

c xem l cuo

n sch da
`
u tin ve
`
da

i so

v tu`

Algebra (da

i so

) ra do`

i tu`

tn cu

a cuo

n sch ny. D

n na m 1145, cuo

n sch no

i
tie

ng cu

a nh ton ho

c Ty Ban Nha, Abraham bar Hiyya Ha-Nasi (1070-1136)

du

c xua

t ba

n o

chu u c tn Latinh l Liber ambadorum cu ng trnh by da

`
y
du

nghie

m cu

a cc phu

ng trnh ba

c hai.
Tru

o`

ng phi ton ho

c Italy kho

i da
`
u khoa

ng na m 1500 vo

i cuo

n sch cu

a Luca
Pacioli (1445-1517) xua

t ba

n na m 1494, du

c bie

t de

n vo

i tn vie

t ta

t l Suma,
trong d lo`

i gia

i cu

a phu

ng trnh ba

c hai du

c trnh by chi tie

t ba
`
ng ngn ngu

da

i
so

hie

n da

i. Pacioli khng de
`
ca

p de

n vie

c gia

i phu

ng trnh da thu

c ba

c ba nhu

ng
ng la

i nha

c de

n vie

c gia

i phu

ng trnh da thu

c ba

c bo

n. ng vie

t, theo ngn ngu

cu

a da

i so

ngy nay, phu

ng trnh ba

c bo

n x
4
= a + bx
2
gia

i du

c ba
`
ng phu

ng
php nhu

do

i vo

i phu

ng trnh ba

c hai, nhu

ng cc phu

ng trnh x
4
+ax
2
= b v
x
4
+a = bx
2
th khng the

gia

i du

c.
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

3
Ngu

o`

i da
`
u tin tm du

c nghie

m cu

a phu

ng trnh da thu

c ba

c ba l Scipione
del Ferro (1465-1526), mo

t gio su

no

i tie

ng cu

a D

i ho

c Bologna, Italy. Ferro tm

du

c nghie

m ca n thu

c cu

a phu

ng trnh x
3
+ mx = n. Ta

t nhin, ne

u bie

t su

du

ng khi nie

m so

m cu

a cc nh ton ho

c A

n D

, th cng thu

c nghie

m d l
du

de

gia

i ta

t ca

cc da

ng cu

a phu

ng trnh ba

c ba. Tuy nhin, lc ba

y gio`

, Ferro
khng bie

t die
`
u d. Ferro gia

i du

c phu

ng trnh ba

c ba nu trn vo na m 1515,
nhu

ng giu

b ma

t cho de

n tru

c lc qua do`

i na m 1526 mo

i tie

t lo

cho mo

t ngu

o`

i ho

c
tr cu

a mnh l Antonio Fior. Fior l mo

t ngu

o`

i ho

c ton bnh thu

o`

ng v ngay la

p
tu

c lm r r

lo`

i gia

i cu

a tha
`
y mnh ra ngoi. Tin do
`
n ve
`
lo`

i gia

i cu

a phu

ng trnh
ba

c ba lan ro

ng kha

p Bologna v cc vng ln ca

n, kch thch nh ton ho

c nghie

p
du

Niccolo Fontana(1499-1557) tm ra lo`

i gia

i cu

a phu

ng trnh x
3
+ mx
2
= n
khng lu sau d. N. Fontana (du

c bie

t de

n vo

i tn Tartaglia) quye

t di

nh cng
bo

thnh cng cu

a mnh. Mo

t cuo

c thch do

khoa ho

c no

ra giu

a Tartaglia v Fior
na m 1535. Lua

t cu

a cuo

c thi do

n gia

n l mo

i ngu

o`

i se du

a ra 30 phu

ng trnh ba

c
ba cho do

i thu

, he

n trong 50 ngy, ai gia

i du

c nhie
`
u ho

n th tha

ng. Ta

t ca

cc
phu

ng trnh m Fior du

a ra cho Tartaglia de
`
u c da

ng x
3
+ mx = b v Fior tin
Nguyen Chnh T
4 Vi nt ve
`
li

ch su

Hnh 1: Chn dung Tartaglia

cha

c l Tartaglia khng the

gia

i du

c. Tru

c tho`

i ha

n cuo

i cng 8 ngy, Tatarlia

d tm du

c phu

ng php to

ng qut gia

i ta

t ca

phu

ng trnh ba

c ba. Tru

c cng
chng, Tartaglia du

a ra lo`

i gia

i cu

a 30 bi ton trong vng 2 gio`

v du

c cng nha

n
l ngu

o`

i tha

ng cuo

c. Tuy nhin, ng khng cng bo

lo`

i gia

i chi tie

t.
Chie

n tha

ng cu

a Tartaglia lan de

n Milan, kch thch mo

t nh ton ho

c nghie

p
du

khc, bc s Girolamo Cardano (1501-1576). Cardano la

p tu

c mo`

i Tartaglia
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

5
de

n tha m Milan vo na m 1539 v tm cch thuye

t phu

c Tartaglia tie

t lo

lo`

i gia

i
phu

ng trnh ba

c ba cho mnh. Tartaglia do

`
ng vo

i giao u

c Cardano pha

i giu

b ma

t ve
`
lo`

i gia

i cho de

n khi Tartaglia tu

mnh xua

t ba

n cng trnh d. Nhu

ng
Cardano khng giu

giao u

c, lo`

i gia

i cu

a phu

ng trnh ba

c ba v ba

c bo

n d du

c
xua

t hie

n chi tie

t trong quye

n sch Ars Magna no

i tie

ng cu

a Cardano, xua

t ba

n
na m 1545. Tartaglia v cng tu

c gia

n v trong mo

t bi bo cu

a mnh xua

t ba

n sau
d, Tartaglia kha

ng di

nh la

i cng lao cu

a mnh v ln n su

pha

n bo

i cu

a Cardano.
Trong Ars Magna, cuo

n sch tie

ng Latinh da
`
u tin trn the

gio

i ve
`
da

i so

,
Cardano c de
`
ca

p de

n cng lao cu

a Tartaglia chnh l tc gia

cu

a cng thu

c
nghie

m cu

a phu

ng trnh ba

c ba, nhu

ng ng cu ng gia

i thch thm ra
`
ng vie

c chu

ng
minh cng thu

c cu ng nhu

trnh by lo`

i gia

i chi tie

t l cu

a ng cng cc ho

c tr cu

a
mnh. D

c bie

t, cuo

n sch cu

a Cardano la
`
n da
`
u tin trnh by lo`

i gia

i cho 20 loa

i
phu

ng trnh da thu

c ba

c bo

n. Cc lo`

i gia

i ny de
`
u c chung phu

ng php l tm
nghie

m cu

a mo

t phu

ng trnh phu

ba

c ba (ngy nay ta go

i l gia

i thu

c ba

c ba),
ro
`
i su

du

ng n de

gia

i phu

ng trnh ba

c bo

n d cho. Tc gia

cu

a ke

t qua

ny l
Nguyen Chnh T
6 Vi nt ve
`
li

ch su

Hnh 2: Chn dung G. Cardano

Lodovico Ferari (1522-1565), mo

t trong nhu

ng ho

c tr xua

t sa

c nha

t cu

a Cardano.
Mo

t l do nu

a de

gia

i thch cho quye

t di

nh cu

a Cardano l ng pht hie

n ra ra
`
ng
Ferro l ngu

o`

i d gia

i du

c cc phu

ng trnh ba

c ba tru

c d 30 na m.
Su

ra do`

i cu

a Ars Magna truye

`
n ca

m hu

ng cho nhie
`
u nh ton ho

c trn the

gio

i tie

p tu

c nghin cu

u ve
`
phu

ng trnh da thu

c nhu

Bombelli (1526-1572, Italy),

Vite (1540-1603, Php), Descartes (1596-1650, Php), Harriot (1560-1621, Anh),
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

7
Hnh 3: Chn dung N. Abel
Tschirnhaus (1651-1708, D

c), Euler (1707-1783, Thu

y S ), Bezout (1730-1783,
Php). Sau khi gia

i du

c phu

ng trnh da thu

c ba

c ba v bo

n, va

n de
`
tm nghie

m
ca n thu

c cho phu

ng trnh da thu

c ba

c na m du

c da

t ra mo

t cch tu

nhin v thu
ht su

quan tm cu

a nhie
`
u nh ton ho

c trong mo

t tho`

i gian di. Euler tha

t ba

i
trong no

lu

c cu

a mnh nhu

ng da

t du

c mo

t phu

ng php mo

i gia

i phu

ng trnh
ba

c bo

n. Lagrange (1736-1813), mo

t nh ton ho

c Italy-Php, d da

t du

c bu

c
Nguyen Chnh T
8 Vi nt ve
`
li

ch su

tie

n quan tro

ng trong vie

c nghin cu

u ba

n cha

t qu trnh tm nghie

m cu

a phu

ng
trnh ba

c nho

ho

n na m ; qu trnh d phu

thuo

c vo vie

c xc di

nh cc hm nghie

m
m chng khng do

i du

i tc do

ng cu

a cc hon vi

da

c bie

t trn ta

p nghie

m cu

a
da thu

c ; ng cu ng d ch

ra ra
`
ng qu trnh d khng the

thu

c hie

n du

c do

i vo

i da
thu

c ba

c na m. Tu`

d, gia

thuye

t ve
`
vie

c khng the

gia

i du

c phu

ng trnh ba

c na m
ba
`
ng ca n thu

c tro

thnh mo

t thch thu

c cho cc nh ton ho

c. Na m 1813, Ruffini
(1765-1822, Italy) d co

ga

ng du

a ra mo

t chu

ng minh cho gia

thuye

t trn, ra

t tie

c
chu

ng minh cu

a ng cn nhie
`
u die

m khng chnh xc. Va

n de
`
ch

du

c gia

i quye

t
tro

n ve

n bo

i tha
`
n do
`
ng ton ho

c ngu

o`

i Na Uy, Niels Henrik Abel (1802-1829) vo

na m 1824. Abel chu

a ki

p gia

i quye

t bi ton to

ng qut ho

n l khi no mo

t phu

ng
trnh da thu

c ba

c n c the

gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c th ng qua do`

i lc chu

a trn
27 tuo

i. Cng trnh cu

a Abel ch

du

c cng nha

n v xua

t ba

n sau d, na m 1830.
Ba na m sau, mo

t bi ki

ch tu

ng tu

cu ng xa

y ra vo

i Evariste Galois (1811-1832),

mo

t tha
`
n do
`
ng ton ho

c khc. Su

ra di do

t ngo

t cu

a ng d khng ki

p cho the

gio

i
ton ho

c nha

n ra mo

t trong nhu

ng l thuye

t de

p de nha

t cu

a da

i so

, m tu`

d de

dng c cu tra

lo`

i cho bi ton to

ng qut trn. Pha

i do

i de

n na m 1843, mu

o`

i mo

t
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

9
Hnh 4: Chn dung Galois lc 15 tuo

i
na m sau ngy ng qua do`

i, nhu

ng tuyn bo

sau cu

a nh ton ho

c Php Joseph
Liouville (1809-1882) trong bu

c thu

gu

i cho Vie

n Hn Lm Khoa Ho

c Php mo

i
dnh da

u su

thu`

a nha

n chnh thu

c cu

a co

ng do
`
ng ton ho

c dnh cho E. Galois.

Liouville vie

t :
Hy vo

ng ti se mang de

n cho Vie

n Hn Lm mo

t su

quan tm da

c bie

t ba
`
ng
vie

c cng bo

ra
`
ng ti d pht hie

n du

c trong cc cng trnh cu

a Evariste
Nguyen Chnh T
10 Vi nt ve
`
li

ch su

Galois lo`

i gia

i hon ha

o v su sa

c cho bi ton no

i tie

ng: khi no th
phu

ng trnh da thu

c gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c.
Abel v Galois, hai so

pha

n ba

t ha

nh vo

i nhie
`
u die

m tu

ng do
`
ng k la

, xua

t hie

n
v bie

n ma

t nhu

hai ve

t sao ba ng sng chi trn ba

`
u tro`

i ton ho

c. Su

to
`
n ta

i nga

n
ngu

i cu

a ho

d de

la

i nhu

ng di sa

n v da

i cho va n ha nhn loa

i. Cng trnh cu

a
Abel v Galois khp la

i mo

t chu

ng cu

a li

ch su

gia

i phu

ng trnh da thu

c v mo

ra nhie
`
u chu

ng mo

i cu

a da

i so

hie

n da

i, kho

i nguo
`
n cho nhu

ng l thuye

t de

p de
cng nhie
`
u u

ng du

ng quan tro

ng khc.
B) CUO

C D

O
`

I CU

A EVARISTE GALOIS
Evariste Galois sinh ngy 25 thng 10 na m 1811 ta

i Bourg-la-Reine, mo

t vng
ngoa

i cu

athu

d Paris nu

c Php, trong mo

t gia dnh tr thu

c. Bo

Galois l mo

t
ngu

o`

i no

i tie

ng, nhie
`
u na m l thi

tru

ng cu

a Bourg-la-Reine. Me

ng am hie

u
nhie
`
u l nh vu

c nhu

trie

t ho

c, ngn ngu

, tha
`
n ho

c. Galois du

c me

da

y tie

ng Hy
la

p, Latinh, tha
`
n ho

c cho de

n na m 12 tuo

i.
Thng 10 na m 1823, Galois ba

t da
`
u de

n tru

o`

ng v vo ho

c lo

p 4, Tru

o`

ng Louis-
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

11
le-Grand. Ta

i dy, Galois so

m chu

ng kie

n su

no

i da

y cu

a ho

c sinh hu

ng u

ng cuo

c
cch ma

ng cho

ng la

i vua Louis XVIII v sau d l vua Charles X. Ga

`
n 40 ho

c sinh
cu

a tru

o`

ng bi

duo

i ho

c trong na m ho

c da
`
u tin cu

a Galois. Vie

c ho

c cu

a Galois
trong na m ho

c da
`
u tin die

n ra thua

n lo

i. Galois da

t die

m so

to

t v nha

n du

c ho

c
bo

ng. Tuy nhin, vie

c ho

c trn lo

p ngy cng tro

nn km ha

p da

n v Galois pha

i
lu

u ban vo na m 1826 do thie

u die

m mn tu tu`

ho

c.
Na m 1827, Galois tham gia kha ho

c ton da
`
u tin vo

i gio su

M. Vernier, v
so

m say m mn ho

c ny. Na m 1828, Galois thi vo tru

o`

ng cole Polytechnique,
tru

o`

ng da

i ho

c danh gi hng da
`
u cu

a Php nhu

ng khng do

. Quay tro

ve
`
Louis-
le-Grand, anh tham gia kha ho

c ton vo

i gio su

Louis Richard (1795-1849) v

ba

t da
`
u nghin cu

u nhu

ng de
`
ti ring bie

t cu

a mnh. Galois tm do

c cc gio trnh
ton cao ca

p nhu

Hnh ho

c cu

a Legendre, l thuye

t Langrange...Richard vie

t ve
`
Galois Sinh vin ny ch

quan tm de

n nhu

ng lnh vu

c kh nha

t cu

a ton ho

c.
Su

c ht cu

a ton ho

c lm anh che

nh ma

ng ho

n vo

i vie

c ho

c trn lo

p. Phie

u nha

n
xt ve
`
Galois nhu

ng na m d de
`
u m ta

anh l mo

t ho

c sinh khc thu

o`

ng, la

p
di

, do

c do v khp kn. Thng 4 na m 1829, Galois c cng trnh ton da

`
u tin
Nguyen Chnh T
12 Vi nt ve
`
li

ch su

Hnh 5: Chn dung Galois du

c anh trai ve la

i na m 1848
xua

t ba

n trn ta

p ch Annales de Mathmatiques ve
`
lin phn so

. Cuo

i thng 5 v
da
`
u thng 6, Galois gu

i cho Vie

n hn lm khoa ho

c Php cc ke

t qua

nghin cu

u
ve
`
nghie

m cu

a phu

ng trnh da

i so

. Cauchy (1789-1857) l ngu

o`

i du

c phn cng
pha

n bie

n v ng d bc bo

cc ke

t qua

ny.
Tha

m ki

ch ba

t da
`
u xa

y ra vo

i Galois khi cha anh tu

tu

tu`

mo

t su

vu co c hie

m
cu

a vi

tha
`
y te

vng Bourg-la-Reine. Cha cu

a Galois l mo

t chnh khch theo phi

Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

13
co

ng ha. Nhu

ng xung do

t chnh tri

phu

c ta

p tho`

i ba

y gio`

giu

a phi co

ng ha v
ba

o hong d li cuo

n v gp pha
`
n da

y de

n nhu

ng bi ki

ch lin tie

p cho Galois
v gia dnh anh. Ci che

t cu

a cha gy so

c ma

nh me v tc do

ng lo

n de

n cuo

c do`

i
Galois sau ny.
Ch

vi tua
`
n sau ci che

t cu

a cha, Galois pha

i tra

i qua la
`
n thi thu

hai vo Tru

o`

ng
cole Polytechnique. V Galois la

i ro

t ! Khng na

n ch, thng 12 na m 1829, Galois

thi v do

vo tru

o`

ng cole Normal. Trong k thi d, vi

gim kha

o mn ton d c
nha

n xt ve
`
Galois nhu

sau :
Ho

c sinh ny nhie
`
u khi die

n ta

mo

t cch ro

i ra

m tu

ng cu

a mnh nhu

ng
l mo

t ho

c sinh thng minh v c kha

na ng da

c bie

t trong nghin cu

u.
Cn nhu

ng nha

n xt cu

a vi

gim kha

o mn va n ho

c l :
D

y l ho

c sinh duy nha

t tra

lo`

i ra

t to
`
i cu ho

i cu

a ti v to

ra khng bie

t
g ca

. Tru

c dy, nhie
`
u ngu

o`

i ni vo

i ti ra
`
ng ho

c sinh ny c na ng khie

u
da

c bie

t ve
`
ton ho

c. Ti tha

t su

nga

c nhin ve
`
dnh gi d v sau k thi
ny, ti cho ra
`
ng anh ta khng thng minh la

m.
Nguyen Chnh T
14 Vi nt ve
`
li

ch su

Cuo

i na m 1829, Galois la

i gu

i mo

t cng trnh khc ve

`
l thuye

t phu

ng trnh cho
Cauchy. Mo

t la
`
n nu

a Cauchy khng thu`

a nha

n ke

t qua

cu

a Galois. Thng 2 na m
1830, Galois gu

i cng trnh Ve
`
die
`
u kie

n mo

t phu

ng trnh gia

i du

c ba
`
ng ca n
thu

c cho Vie

n hn lm khoa ho

c Php de

tham du

gia

i thu

ng ton ho

c cu

a Vie

n.
Thu

k Vie

n, gio su

no

i tie

ng J. Fourier (1768-1830), l ngu

o`

i pha

n bie

n cng
trnh cu

a Galois. Nhu

ng Fourier qua do`

i do

t ngo

t vo thng 4 na m 1830. V cng

trnh cu

a Galois khng bao gio`

du

c tm tha

y nu

a. Khoa

ng tho`

i gian ny, Galois

bie

t ra
`
ng mo

t bi bo cu

a nh ton ho

c qu co

Abel du

c xua

t ba

n trn Bulletin
de Frussac c mo

t pha
`
n ke

t qua

gio

ng cu

a mnh. Sau khi tm do

c cc bi bo cu

a
Abel v Jacobi (1804-1851, D

c), Galois d hon thnh cc nghin cu

u ve
`
cc hm
elliptic v tch phn aben. Galois d da ng 3 cng trnh trn Bulletin de Frussac
trong thng 4 na m 1830. Trong thng 6, Galois bie

t tin gia

i thu

ng ton ho

c cu

a
Vie

n hn lm d du

c trao do
`
ng tho`

i cho Abel v Jacobi.

Thng 6 na m 1830, nu

c Php su

c si vo

i nhu

ng xung do

t giu

a phe co

ng ha
v ba

o hong. Vua Charles X bi

tru

c xua

t kho

i Php, nhu

o`

ng ngai vng cho vua

Louis-Phillipe. Cc cuo

c bie

u tnh, ba

o loa

n, dn p tie

p tu

c xa

y ra thu

o`

ng xuyn
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

15
trn cc du

o`

ng pho

Paris. Hie

u tru

ng tru

o`

ng cole Normal, GS. M. Guigniault,

nho

t ho

c sinh trong tru

o`

ng de

trnh khng cho ho

c sinh tham gia xuo

ng du

o`

ng.
Tro tu

o`

ng ra ngoi khng thnh, Galois vie

t mo

t bi bo da ng trn Gazette des

coles de

pha

n do

i vie

c kha cu

a nho

t ho

c sinh trong tru

o`

ng cu

a hie

u tru

ng.
Galois bi

duo

i ho

c v tham gia vo pho binh, mo

t binh chu

ng trong qun do

i
hong gia. Tuy nhin, de

n thng 12 na m 1830, pho binh bi

gia

i tn bo

i sa

c le

nh
cu

a nh vua do lo so

binh chu

ng ny l mo

i de do

a cho ngai vng.

Galois co

ga

ng quay tro

la

i lm ton. Anh mo

mo

t lo

p ho

c ve
`
da

i so

cao ca

p thu
ht khoa

ng 40 sinh vin. Nhu

ng sau buo

i ho

c da
`
u tin, so

sinh vin gia

m mo

t cch
nhanh chng v cuo

i cng lo

p ho

c tan r. Nhu

ng cng trnh cuo

i cng trong do`

i
Galois l 2 bi bo nho

da ng trn Annales de Gergonne (thng 12 na m 1830) v

trn Gazette des coles (thng 1 na m 1831).
Thng 1 na m 1831, theo go

i cu

a vie

n s Vie

n hm lm khoa ho

c Php Poisson
(1781-1840), la
`
n thu

ba, Galois gu

i cng trnh nghin cu

u ve
`
phu

ng trnh cu

a
mnh cho Vie

n hn lm.
Chnh su

nu

c Php la

i li cuo

n Galois, ngu

o`

i dang mang tm tra

ng na

ng ne
`
Nguyen Chnh T
16 Vi nt ve
`
li

ch su

khi pha

i do

i ma

t vo

i nhu

ng ba

t ha

nh do
`
n da

p. Ngu

o`

i thanh nin ny lin tie

p ro

i
vo vng xoy cu

a nhu

ng ngh v hnh do

ng tiu cu

c. Cuo

i na m 1830, mu

o`

i chn
s quan pho binh bi

ba

t ve
`
to

i m lu

u la

t do

ngai vng, nhu

ng du

c tha bo

ng sau
d. Ngy 9 thng 5 na m 1831, nhu

ng ngu

o`

i co

ng ha to

chu

c mo

t bu

a tie

c cho
mu`

ng su

kie

n ny v ph tru

ng thanh the

. Pha

n khch tu`

khng kh cu

a bu

a
tie

c, Galois deo knh, tay ca

`
m dao ga m ku go

i mo

i ngu

o`

i cho

ng la

i nh vua. Sau
bu

a tie

c, Galois bi

ba

t giam o

nh t Sainte-Plagie. Ra ta, Galois du

c tha bo

ng
vo ngy 15 thng 6 na m 1831. Ngy 14 thng 7, k

nie

m su

kie

n ngu

c Bastille,
Galois la

i xua

t hie

n o

hng da
`
u trong cuo

c bie

u tnh ra
`
m ro

cu

a nhu

ng ngu

o`

i co

ng
ha, vo

i trang phu

c pho binh, tay ca

`
m sng v kie

m. Galois la

i bi

to

ng giam vo
Sainte-Plagie. La
`
n ny Galois bi

ke

t n 6 thng t giam. Trong t, Galois nha

n
du

c tin ve
`
so

pha

n ha

m hiu cu

a cng trnh khoa ho

c m anh gu

i la
`
n thu

3 cho
Vie

n hn lm khoa ho

c Php. Poisson nha

n xt ve
`
cng trnh cu

a Galois :
Chng ti d co

ga

ng de

hie

u chu

ng minh cu

a Galois. Ra

t tie

c, la

p lua

n
cu

a tc gia

khng r rng v nhu

ng ke

t qua

da

t du

c chu

a du

de

chng ti
kha

ng di

nh du

c tnh dng da

n cu

a cng trnh...Ti cho ra

`
ng tc gia

nn
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

17
bin soa

n la

i ton bo

ke

t qua

cu

a mnh trong mo

t cng trnh tho

ng nha

t de

c tnh thuye

t phu

c lo

n ho

n.
Thng 3 na m 1832, di

ch ta

honh hnh o

Paris. Galois cng cc t nhn du

c
chuye

n de

n nh an du

ng Sieur Faultrier. Ta

i dy, mo

t co

n gi mt tu

ng chu`

ng
c the

lm di

u di nhu

ng dau buo
`
n v ta

n trong lng ngu

o`

i t tre

. Galois dem lng

yu Stephanie-Felice du Motel, con gi cu

a mo

t nh va

t l trong vng. Ba

t ha

nh
thay, da

y l mo

t mo

i tnh do

n phu

ng v la

i l kho

i da
`
u cho bi ki

ch lo

n nha

t cu

a
Galois. Sau khi du

c tu

do vo ngy 29 thng 4 na m 1832, Galois tie

p tu

c theo
duo

i c gi no

, nhu

ng c lun tm cch tu`

cho

i tnh ca

m cu

a anh.
Trong tho`

i gian ny, nghe theo lo`

i khuyn cu

a Poisson, Galois la

ng le xu chuo

i
la

i nhu

ng pht minh cu

a mnh ba
`
ng nhu

ng trang vie

t vo

i vng (Hnh 6).

The

ro
`
i, Galois bi

li vo cuo

c da

u sng di

nh me

nh vo ngy 30 thng 5 na m
1832 vo

i Perscheux dHerbinville. Nguyn nhn cu

a cuo

c da

u sng va

n chu

a thu

c
su

r rng nhu

ng cha

c cha

n l c lin quan tru

c tie

p de

n Stephanie-Felice du
Motel. Nhu

tin don du

c ke

t cu

c, dm 29 thng 5, Galois thu

c tro

n de

vie

t bu

c
thu

cuo

i cng cho ngu

o`

i ba

n Auguste Chevalier, tm ta

t la

i ton bo

pht minh
Nguyen Chnh T
18 Vi nt ve
`
li

ch su

Hnh 6: Mo

t trang ba n tha o cu a Galois

cu

a mnh. Ra

t nhie
`
u doa

n trong bu

c thu

bi

bi xa nhie
`
u la
`
n vo

i ch thch ti
khng c du

tho`

i gian. Sng hm sau, Galois bu

c chn de

n da

u tru

o`

ng v ke

t cu

c
tin lie

u d xa

y ra. Cuo

i ngy, mo

t ngu

o`

i nng dn trong vng pht hie

n Galois
bi

tro

ng thu

ng na
`
m trn cnh do
`
ng v du

a anh vo be

nh vie

n. Ngy 31 thng 5
na m 1832, Galois trt ho

i tho

cuo

i cng ta

i be

nh vie

n Cochin v du

c an tng ta

i
Nguyen Chnh T
Vi nt ve
`
li

ch su

19
Montparnasse 2 ngy sau d.
Anh cu

a Galois v Chavalier gu

i bu

c thu

cng ton bo

nhu

ng ba

n tha

o dang
do

cu

a Galois cho Gauss (1777-1855, D

c) v Jacobi nhu

di chc cu

a anh. Khng
hie

u v l do g, khng c mo

t pha

n u

ng hoa

c kie

n no tu`

Gauss v Jacobi. May

ma

n l sau d, cng trnh cu

a Galois de

n du

c tay Liouville. Mu

o`

i mo

t na m sau,
Liouville d vie

t thu

thng bo cho Vie

n hn lm Php ve
`
su

dng da

n v su sa

c
trong ke

t qua

cu

a Galois ; ng d cho xua

t ba

n nhu

ng pht minh cu

a Galois trn
ta

p ch Revue Encyclopdia cu

a mnh vo na m 1846.
Galois ke

t thc bu

c thu

di

nh me

nh cu

a mnh ba
`
ng nhu

ng dng :
Xin gu

i cho Gauss v Jacobi de

ho

dnh gi cng khai, khng pha

i ve
`
tnh
dng da

n m l ta
`
m quan tro

ng cu

a nhu

ng di

nh l ny. Ti hi vo

ng ha

u
the

se c ngu

o`

i tha

y du

c su

su sa

c cu

a chng cu ng nhu

gia

i m du

c ta

t
ca

nhu

ng b a

n hie

n tho`

i.
Pht minh m Galois dem la

i cho khoa ho

c de

tu`

d ha

u the

d, dang v se tie

p
tu

c gia

i m l l thuye

t mang tn ng : L thuye

t Galois.
Nguyen Chnh T
20 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

Nguyen Chnh T
Chu

ng 0
KIE

N THU

C CHUA

N BI

"""
Trong pha
`
n Kie

n thu

c chua

n bi

, ta nha

c la

i cc kie

n thu

c co

ba

n nha

t cu

a da

i
so

da

i cu

ng se du

c su

du

ng trong cuo

n sch ny. Chu

ng minh cu

a cc ke

t qua

ny de

dng tm tha

y trong cc gio trnh da

i so

Cao da

ng v D

i ho

c. Cc kie

n
thu

c su sa

c ho

n ve
`
L thuye

t nhm ca
`
n thie

t se du

c trnh by chi tie

t trong Pha
`
n
Phu

lu

c. D

c bie

t, vie

c gia

i quye

t cc bi ta

p cuo

i tie

t ny ta

o die
`
u kie

n cho do

c gia

na

m to

t ho

n cc tnh cha

t v phu

ng php co

ba

n su

du

ng trong L thuye

t tru

o`

ng
v vnh da thu

c.
21
22 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

0.1 TRU

O
`

NG. D

C SO

CU

A TRU

O
`

NG.
D

nh ngha.
Tru

o`

ng l mo

t vnh giao hon c do

n vi

khc 0 v mo

i pha
`
n tu

khc 0 de
`
u kha

nghi

ch.
Nha

n xt 0.1. Tru

o`

ng l mo

t mie
`
n nguyn, da

c bie

t tru

o`

ng khng c u

c cu

a 0.
V du

1. l tru

o`

ng cc so

hu

u t

vo

i cc php ton co

ng v nhn thng thu

o`

ng.
Tu

ng tu

, ta c tru

o`

ng R cc so

thu

c v tru

o`

ng cc so

phu

c C.
V du

2. Vnh thu

ng Z
n
= Z/nZ l mo

t tru

o`

ng khi v ch

khi n nguyn to

.
Tru

o`

ng Z
p
vo

i p nguyn to

l tru

o`

ng hu

u ha

n c p pha
`
n tu

.
D

nh ngha.
Mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng l mo

t do
`
ng ca

u vnh bie

n do

n vi

thnh do

n
vi

. Tu

ng tu

nhu

vnh, ta c khi nie

m do

n ca

u, ton ca

u v da

ng
ca

u tru

o`

ng.
Cho F l mo

t tru

o`

ng. Mo

t do
`
ng ca

u (da

ng ca

u) tru

o`

ng tu`

F vo F go

i l mo

t tu

do
`
ng ca

u (tu

da

ng ca

u) tru

o`

ng. Ta

p ta

t ca

cc tu

da

ng ca

u tru

o`

ng vo

i php ton
tch cc nh xa

ta

o thnh mo

t nhm, k hie

u Aut(F).
Nha

n xt 0.2. Mo

i do
`
ng ca

u tru

o`

ng de
`
u l do

n ca

u.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

23
D

nh ngha.
Mo

t vnh con A chu

a pha
`
n tu

1 cu

a tru

o`

ng F du

c go

i l tru

o`

ng
con ne

u A o

n di

nh vo

i php la

y pha
`
n tu

nghi

ch da

o.
Nha

n xt 0.3.
(i) Mo

t tru

o`

ng con cu

a F l mo

t tru

o`

ng vo

i cc php ton ca

m sinh.
(ii) Giao cu

a mo

t ho

khc ro

ng cc tru

o`

ng con l mo

t tru

o`

ng con.
Cho F l mo

t tru

o`

ng. Xt nh xa

: Z F
m m1
F
.
De

dng chu

ng minh ra
`
ng l mo

t do
`
ng ca

u vnh. Xt Ker(), ta c cc tru

o`

ng
ho

p sau:
Ker() = 0. Do Z l mie
`
n nguyn chnh, ta c Ker() = (p) vo

i p > 0 l so

nguyn du

ng nho

nha

t tho

a p 1
F
= 0. R rng p l mo

t so

nguyn to

. Suy ra
ca

m sinh mo

t do

n ca

u tu`

Z
p
vo F, do d F chu

a mo

t tru

o`

ng con da

ng ca

u
vo

i Z
p
. Tru

o`

ng con ny chu

a trong ta

t ca

cc tru

o`

ng con cu

a F. So

nguyn to

p du

c go

i l da

c so

cu

a tru

o`

ng F.
Nguyen Chnh T
24 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

Ker() = 0, tu

c l 0 l so

nguyn duy nha

t de

m1
F
= 0. Khi d mo

ro

ng duy
nha

t thnh mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng tu`

vo F di

nh bo

i
m/n (m)(n)
1
. Do d F chu

a mo

t tru

o`

ng con da

ng ca

u vo

i v
tru

o`

ng con ny chu

a trong ta

t ca

cc tru

o`

ng con cu

a F. Khi d ta ni F l
tru

o`

ng c da

c so

0.
D

nh ngha.
Cho F l mo

t tru

o`

ng. Giao cu

a ta

t ca

cc tru

o`

ng con cu

a F go

i l
tru

o`

ng con nguyn to

cu

a F.
Tu`

ke

t qua

trn, ta c:
Me

nh de
`
0.4. Mo

t tru

o`

ng da

c so

p c tru

o`

ng con nguyn to

da

ng ca

u vo

i Z
p
xc
di

nh bo

i m m1
F
. Mo

t tru

o`

ng da

c so

0 c tru

o`

ng con nguyn to

da

ng ca

u vo

i
xc di

nh bo

i
m
n
(m1
F
)(n1
F
)
1
.
Nha

n xt 0.5. Ch ra
`
ng ch

c duy nha

t mo

t do
`
ng ca

u tu`

hay Z
p
vo mo

t
tru

o`

ng cho tru

c F v do
`
ng ca

u d xc di

nh nhu

trong me

nh de
`
trn. Tha

t va

y, gia

su

F c da

c so

0 v : F l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Khi d m N,
(m) = (1 + + 1) = m(1) = m1
F
.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

25
Ho

n nu

a, (m) = (m) = (m1

F
) = (m)1
F
. Hay
(m) = m1
F
, m Z.
Do d
(m/n) = (m1
F
)(n1
F
)
1
vo

i mo

i m/n .
Tu

ng tu

vo

i tru

o`

ng ho

p F c da

c so

p v : Z
p
F l mo

t do
`
ng ca

u, ta lun
c (m) = m1
F
.
0.2 VNH D

A THU

C
Cho A l mo

t vnh giao hon c do

n vi

1 = 0. K hie

u A[x] l vnh cc da thu

c
bie

n x siu vie

t c he

tu

trong A. Mo

t da thu

c
f = a
0
+a
1
x + +a
n
x
n
A[x], a
n
= 0
go

i l c ba

c n, k hie

u deg(f). Khi d vnh Achu

a trong A[x] nhu

mo

t vnh con.
Me

nh de
`
0.6 (Tnh pho

du

ng cu

a vnh da thu

c). Cho vnh da thu

c A[x] v
R l mo

t vnh giao hon v R. Khi d mo

i do
`
ng ca

u vnh : A R mo

Nguyen Chnh T
26 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

ro

ng duy nha

t thnh do
`
ng ca

u vnh tu`

A[x] vo R tho

a
(x) = v (a) = (a), a A.
Me

nh de
`
0.7. Cho f, g A[x] v g = 0 c he

tu

da

n da
`
u kha

nghi

ch. Khi d, to
`
n
ta

i duy nha

t q, r D[x] sao cho f = gq + r vo

i r = 0 hay deg(r) < deg(g). D

a
thu

c q (tu

ng u

ng r) go

i l thu

ng (tu

ng u

ng du

) cu

a php chia (Euclide) f cho g.

Vnh da thu

c trn tru

o`

ng dng mo

t vai tr da

c bie

t quan tro

ng trong L thuye

t
mo

ro

ng tru

o`

ng v Galois. Suo

t trong cuo

n sch ny, ta k hie

u F l mo

t tru

o`

ng
ne

u khng c gia

i thch khc.
He

qua

0.8. Mo

i idan cu

a F[x] de
`
u l idan chnh. Ho

n the

idan (f) F[x] l

to

i da

i khi v ch

khi f ba

t kha

quy.
Thua

t ton Euclide cho php ta tm u

c chung lo

n nha

t cu

a 2 da thu

c cho tru

c
v ho

n the

, cho php ta tm cc da thu

c s, t trong he

qua

sau:
He

qua

0.9. Cho f, g F[x]. K hie

u d = (f, g). Khi d to

`
n ta

i cc da thu

c
s, t F[x] sao cho sf +tg = d.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

27
Vo

i Maple, cc thua

t ton trn trong [x] du

c cho bo

i cc le

nh the

hie

n trong
v du

sau:
Su

du

ng Maple 1. D

tnh du

v thu

ng cu

a php chia da thu

c
f = x
5
+ 2 x
4
+x
3
+x 1
cho g = x
3
x + 3, ta c the

dng le

nh rem hoa

c quo:
> rem(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,q);
7 3 x x
2
> q;
x
2
+ 2 x + 2
Nhu

the

khi chia f cho g ta du

c thu

ng l x
2
+ 2x + 2 v du

l
7 3x x
2
.
D

tnh u

c chung lo

n nha

t trong [x], ta dng le

nh
> gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x);
1
Nguyen Chnh T
28 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

Le

nh trn cu ng cho ta tnh du

c da thu

c s, t sao cho sf +tg = d nhu

v du

sau
dy.
> gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,s,t);
1
> s,t;

64
511
+
24
511
x
1
511
x
2
,
149
511
+
18
511
x
2
+
79
511
x
22
511
x
3
+
1
511
x
4
Tnh ton trong vnh Z
p
[x], ta dng le

nh Rem v Gcdex tu

ng u

ng.
Me

nh de
`
0.10. Cho f Z[x] ba

t kha

quy trn Z. Khi d f ba

t kha

quy trn .
D

nh ngha.
Cho D l mo

t mie
`
n nguyn Gauss. Mo

t da thu

c thuo

c vnh D[x]
go

i l chua

n ta

c ne

u he

tu

da

n da
`
u cu

a f ba
`
ng 1.
Me

nh de
`
0.11. Cho f Z[x] l mo

t da thu

c chua

n ta

c. Ne

u g [x] l mo

t u

c
chua

n ta

c cu

a f trong [x] th g Z[x].

Chu

ng minh. Xem BT 0. 14.

Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

29
Me

nh de
`
0.12 (Tiu chua

n ba

t kha

quy cu

a Eisenstein).
Cho f = a
n
x
n
+ + a
0
Z[x]. Ne

u to
`
n ta

i mo

t so

nguyn to

p sao cho:
p a
n
, p|a
i
, i = 0, . . . , n 1 v p
2
a
0
th f ba

t kha

quy trong Q[x].

Me

nh de
`
0.13. Cho f = a
0
+ + a
n
x
n
Q[x]. Ne

u pha
`
n tu

r
s
Q, vo

i
(r, s) = 1, l nghie

m cu

a f th r | a
0
v s | a
n
.
Su

du

ng Maple 2. Maple c the

tm da

ng nhn tu

ha cu

a mo

t da thu

c khc 0
ba

t ky` trong Q[x] hay Z

p
[x] ba
`
ng le

nh factor hay Factor.

> factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5);
(2 x
2
+ 1) (x
2
+ 2 x + 5)
> Factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5) mod 13;
2 (x + 4) (x
2
+ 7) (x + 11)
Xt vnh thu

ng Z
m
. Ton ca

u chnh ta

c Z Z
m
mo

ro

ng ta
`
m thu

o`

ng thnh
ton ca

u vnh Z[x] Z
m
[x] bie

n f = a
n
x
n
+ +a
0
thnh f := a
n
x
n
+ +a
0
.
Nguyen Chnh T
30 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

Me

nh de
`
0.14. Cho f Z[x]. Ne

u to
`
n ta

i mo

t so

nguyn to

p khng chia he

t he

tu

cao nha

t cu

a f v f ba

t kha

quy trong Z
p
[x] th f ba

t kha

quy trong [x].

Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 0. 8.
Ch ra
`
ng, me

nh de
`
trn ch

cho mo

t die
`
u kie

n du

. C nhu

ng da thu

c ba

t kha

quy trong [x] nhu

ng a

nh cu

a n trong Z
p
[x] l kha

quy vo

i mo

i so

nguyn to

p,
xem Bi ta

p 0. 6.
0.3 MO

T SO

NHM HU

U HA

N
Ca

p cu

a mo

t nhm (nhn) hu

u ha

n Gl so

pha
`
n tu

cu

a nhm, k hie

u (G : 1) hay
|G|. Ca

p cu

a mo

t pha
`
n tu

a G l ca

p cu

a nhm con cyclic sinh ra bo

i a. Ta gio

i
thie

u mo

t so

nhm hu

u ha

n quan tro

ng se ga

p trong no

i dung cu

a cuo

n sch ny.
a) Nhm dihedral D
2n
Nhm dihedral D
2n
cn go

i l nhm cc php do

i xu

ng cu

a da gic de
`
u n ca

nh
P
n
, tu

c l nhm cc php bie

n do

i da

ng cu

cu

a ma

t pha

ng bie

n P
n
thnh chnh n.
Go

i l php quay c tm l tm cu

a P
n
v gc quay l 2/n (gc di

nh hu

ng).
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

31
R rng c ca

p n. Go

i l php do

i xu

ng tru

c vo

i tru

c do

i xu

ng di qua mo

t d

nh
cho

n tru

c cu

a P
n
. Ca

p cu

a ba
`
ng 2. Khi d
D
2n
= {
i

j
| i = 0, 1 ; j = 1, . . . , n}
c ca

p ba
`
ng 2n.
De

dng ch

ra ra
`
ng
D
2n
=< , |
n
=
2
= 1, =
1
> .
b) Nhm do

i xu

ng S
n
Nhm do

i xu

ng S
n
l nhm cc php hon vi

n pha
`
n tu

cu

a ta

p
= {1, . . . , n}, c ca

p ba
`
ng n!. Mo

i pha
`
n tu

cu

a S
n
go

i l mo

t php the

. Nhm
do

i xu

ng S
n
vo

i n 3 l mo

t nhm khng giao hon.

Mo

t vng xch = (a
1
a
2
. . . a
m
) go
`
m cc so

tu

nhin phn bie

t cu

a bie

u die

n
mo

t php the

cu

a S
n
di

nh bo

i (a
i
) = a
i+1
vo

i 1 i m 1, (a
m
) = a
1
v
giu

nguyn cc pha
`
n tu

cn la

i cu

a .
Vng xch go

i l c do

di m ne

u n chu

a m pha
`
n tu

. Hai vng xch go

i l do

c
la

p ne

u chng khng c pha

`
n tu

chung. Tch cu

a 2 vng xch do

c la

p c tnh giao
Nguyen Chnh T
32 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

hon. C the

chu

ng minh de

dng ke

t qua

sau.
Me

nh de
`
0.15. Mo

i php the

de
`
u c the

bie

u die

n mo

t cch duy nha

t (sai khc thu

tu

) du

i da

ng tch cu

a cc vng xch do

c la

p. Bie

u die

n ny du

c go

i l bie

u die

n
vng xch cu

a php the

.
V du

3. Trong S
12
, cho php the

di

nh bo

i:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
12 2 3 1 11 9 5 10 6 4 7 8
Ta c = (1 12 8 10 4)(5 11 7)(6 9).
Khi du

c bie

u die

n ba
`
ng tch cu

a cc vng xch do

c la

p, nghi

ch da

o cu

a php the

du

c xc di

nhmo

t cchde

dng ba
`
ng cchvie

t da

o ngu

c cc pha
`
ntu

trong cc vng
xch do

c la

p cu

a n. V du

, vo

i php the

trn, ta c

1
= (4 10 8 12 1)(7 11 5)(6 9).
Ta cu ng de

dng chu

ng minh du

c ke

t qua

sau.
Me

nh de
`
0.16. Ca

p cu

a php the

ba
`
ng bo

i chung nho

nha

t cu

a do

di cu

a cc
vng xch trong bie

u die

n vng xch cu

a .
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

33
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 0. 16.
Mo

t vng xch c do

di ba
`
ng 2 go

i l mo

t php chuye

n tr. Mo

i vng xch de
`
u
du

c bie

u die

n (khng duy nha

t) ba
`
ng tch cu

a cc php chuye

n tr, cha

ng ha

n :
= (a
1
a
2
. . . a
m
) = (a
1
a
m
) (a
1
a
3
)(a
1
a
2
). (1)
Tu`

d suy ra :
Me

nh de
`
0.17. Mo

i php the

de
`
u bie

u die

n du

c du

i da

ng tch cu

a cc php
chuye

n tr.
Nhu

the

ta

p ho

p T ta

t ca

cc php chuye

n tr cu

a S
n
sinh ra S
n
. Ke

t qua

sau
cu ng du

c su

du

ng sau ny.
Me

nh de
`
0.18. Nhm do

i xu

ng S
n
du

c sinh bo

i vng xch (1 2 . . . n) v php

chuye

n tr (1 2).
Chu

ng minh. Cho c = (1 2 . . . n) v t = (1 2). Go

i G l nhm con sinh bo

i t v
c. Khi d G chu

a pha
`
n tu

c tc
1
= (2 3), nn chu

a
c(2 3)c
1
= (3 4), . . .
Nguyen Chnh T
34 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

v do d chu

a cc php chuye

n tr da

ng (m m+ 1). Suy ra G chu

a cc pha
`
n tu

(1 2)(2 3)(1 2) = (1 3) ; (1 3)(3 4)(1 3) = (1 4) ; ...

nhu

the

G chu

a cc php chuye

n tr da

ng (1 m). Do d G chu

a cc pha
`
n tu

da

ng
(1 m)(1 r)(1 m) = (mr) vo

i mo

i m, r {1, . . . , n}. Ta

t ca

cc php chuye

n tr
sinh ra S
n
nhu

d tha

y o

me

nh de
`
trn. Do d G = S
n
.
Ta nha

c la

i khi nie

m da

u cu

a php the

v gio

i thie

u nhm thay phin A

n
.
D

n
=

1i<jn
(x
i
x
j
).
Vo

i S
n
, tc do

ng cu

a trn
n
di

nh bo

i:
(
n
) =

1i<jn
_
x
(i)
x
(j)
_
.
Do l mo

t song nh, mo

i nhn tu

(x
i
x
j
) cu

a
n
xua

t hie

n dng mo

t la
`
n vo

i
da

u + hay trong (
n
). Nhu

the

, ta c (
n
) =
n
.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

35
D

t
sign() =
(
n
)

n
{1}
go

i l da

u cu

a php the

.
D

nh ngha.
Php the

go

i l php the

cha

n ne

u sign() = 1, l php the

le

ne

u sign() = 1.
Me

nh de
`
0.19. nh xa

sign : S
n
{1} l mo

t ton ca

u nhm.
Chu

ng minh. Ta c
sign() =

1i<jn
_
x
(i)
x
(j)
_

1i<jn
_
x
(i)(j)
_

1i<jn
_
x
(i)
x
(j)
_

1i<jn
(x
i
x
i
)
= sign() sign().
De

tha

y ra
`
ng sign l mo

t ton nh v a

nh cu

a php chuye

n tr (1 2) ba
`
ng 1. Nhu

the

sign l mo

t ton ca

u nhm.
He

qua

0.20. Ta

p ho

p ta

t ca

cc php the

cha

n trong S
n
l mo

t nhm con chua

n
ta

c cu

a S
n
c ch

so

ba
`
ng 2, go

i l nhm thay phin (trn n pha

`
n tu

), k hie

u A
n
.
Nguyen Chnh T
36 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

V du

4. Ta tnh da

u cu

a php chuye

n tr ty (i j). Ta d bie

t php chuye

n tr
(1 2) l mo

t php the

le

. Go

i = (1 i)(2 j) l php the

hon vi

1 cho i v 2 cho j.
Khi d ta c (i j) = (1 2). V sign l do
`
ng ca

u nhm, ta c
sign(i j) = (1) sign()
2
= 1.
Va

y php chuye

n tr l php the

le

.
Me

nh de
`
0.21. Mo

t vng xch do

di ml php the

le

khi v ch

khi ml so

cha

n.
Suy ra, mo

t php the

l le

khi v ch

khi so

cc vng xch do

di cha

n trong bie

u
die

n vng xch cu

a l mo

t so

le

.
Chu

ng minh. Mo

t vng xch do

di m c the

bie

u die

n nhu

tch cu

a m1 php
chuye

n tr (xem(1)). Do mo

i php chuye

n tr l le

, suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
c) Nhm quaternion
Nhm quaternion Q
8
l nhm c 8 pha
`
n tu

, xc di

nh nhu

sau. Cho
Q
8
= {1, 1, i, i, j, j, k, k},
vo

i php nhn di

nh bo

i:
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

37
1a = a1 = a vo

i mo

i a Q
8
;
(1)(1) = 1 ; (1)a = a(1) = a vo

i mo

i a Q
8
;
ii = jj = kk = 1 ;
ij = k ; ji = k ;
jk = i ; kj = i ;
ki = j ; ik = j.
De

dng kie

m tra ta

t ca

cc tin de
`
cu

a nhm de
`
u tho

a mn.
0.4 HM EULER
Ta nha

c la

i khi nie

m hm Euler v mo

t so

tnh cha

t quan tro

ng cu

a n. Pha
`
n
chu

ng minh cc tnh cha

t ny du

c thu

c hie

n trong pha
`
n Bi ta

p.
Nguyen Chnh T
38 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

nh ngha.
Hm Euler l mo

t nh xa

tu`

vo N

di

nh bo

i
(n) = #{m N | m n, (m, n) = 1}.
Ngh a l (n) l so

cc so

tu

nhin khng lo

n ho

n n v nguyn
to

cng nhau vo

i n.
Mo

t so

tnh cha

t cu

a hm Euler du

c pht bie

u trong me

nh de
`
sau.
Me

nh de
`
0.22. K hie

u l hm Euler. Khi d:
(i) (p) = p 1 vo

i p l so

nguyn to

;
(ii) (p
m
) = (p 1)p
m1
;
(iii) (ab) = (a)(b) vo

i mo

i (a, b) = 1 ;
(iv) Ne

u a = p
m
1
1
p
m
r
r
th
(a) = a(1
1
p
1
) (1
1
p
r
) ;
(v)

d|n
(d) = n.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

39
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 0. 17.
Bi ta

p
0. 1. Cho

n dng (D

), sai (S) cho cc me

nh de
`
sau:
a) Hai da thu

c ba

t ky` cu

a F[x] de
`
u to
`
n ta

i u

c chung lo

n nha

t.
b) Tu

ng u

ng tu`

F[x] vo Z cho bo

i f deg(f) l mo

t do
`
ng ca

u vnh.
c) Mo

i tru

o`

ng de
`
u da

ng ca

u vo

i tru

o`

ng cc thu

ng cu

a n.
d) Vnh Z
n
l mo

t mie
`
n nguyn khi v ch

khi n l mo

t tru

o`

ng.
e) Mo

i da thu

c trn tru

o`

ng F de
`
u c mo

t nghie

m trong F.
f) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy trn de
`
u ba

t kha

quy trn Z.
g) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy trn th ba

t kha

quy trn R.
h) C v ha

n cc da thu

c ba

t kha

quy ba

c n trn (trn R, trn C).

i) Nhu

ng da thu

c nguyn to

cng nhau th c ba

c khc nhau. (Xem HD 250)

Nguyen Chnh T
40 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

0. 2. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p > 0. Xt nh xa

: F F
a a
p
.
go

i l nh xa

Frobenius. Chu

ng minh ra
`
ng l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Suy ra
ne

u F l tru

o`

ng hu

u ha

n th l mo

t tu

da

ng ca

u. (Xem HD 250)
0. 3. Cho D l mie
`
n nguyn v F
D
l tru

o`

ng cc thu

ng cu

a n. Cho K l mo

t
tru

o`

ng v : D K l mo

t do

n ca

u vnh. Chu

ng minh ra
`
ng to
`
n ta

i duy
nha

t mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng : F
D
K sao cho (a) = (a), a D. Suy
ra tnh duy nha

t cu

a tru

o`

ng cc thu

ng cu

a D. (Xem HD 250)
0. 4. Xc di

nh cc tu

do
`
ng ca

u cu

a tru

o`

ng cc so

hu

u ty

. Tu

ng tu

, xc di

nh cc tu

do
`
ng ca

u cu

a Z
p
; suy ra cng thu

c Fermat a
p
a mod p vi mo

i a Z. (Xem
HD 251)
0. 5. Chu

ng minh ra
`
ng mo

t tru

o`

ng F c da

c so

0 (tu

ng u

ng p nguyn to

) khi v
ch

khi to
`
n ta

i mo

t do
`
ng ca

u (do

n ca

u) tru

o`

ng tu`

(tu

ng u

ng Z
p
) vo F. Ho

n
nu

a, do
`
ng ca

u tru

o`

ng d l duy nha

t.
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

41
(Xem HD 252)
0. 6. Cho f = x
4
10x
2
+1 Z[x]. Chu

ng minh ra
`
ng f ba

t kha

quy trn Z nhu

ng
kha

quy khi xt nhu

mo

t da thu

c trong Z
p
[x] vo

i mo

i p nguyn to

.
(Xem HD 252)
0. 7. Chu

ng minh He

qua

0.8. (Xem HD 252)

0. 8. Chu

ng minh Me

nh de
`
0.14. (Xem HD 253)
0. 9. Tmd = (f, g) vo

i f, g Z
11
[x] cho bo

i f = x
5
+2x
4
+3x
3
+3x
2
5x+2, g =
2x
3
+7x
2
+5x2. Tms, t Z
11
[x] sao cho sf +tg = d. Nn su

du

ng Maple.
(Xem HD 253)
0. 10. Chu

ng minh da

ng to

ng qut cu

a MD

. 0.10: cho D l mie

`
n nguyn Gauss v
F
D
l tru

o`

ng cc thu

ng cu

a D. Ne

u f D[x] ba

t kha

quy trn D th ba

t kha

quy trn F
D
. (Xem HD 253)
0. 11. Xc di

nh tnh ba

t kha

quy cu

a cc da thu

c sau dy. Trong tru

o`

ng ho

p kha

quy,
tm da

ng nhn tu

ha cu

a da thu

c trn tru

o`

ng ch

ra.
Nguyen Chnh T
42 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

a) x
4
+ 1 trn .
b) x
4
+ 1 trn R.
c) x
7
+ 11x
3
33x + 22 trn .
d) x
4
+x
3
+x
2
+x + 1 trn .
e) x
3
7x
2
+ 3x + 3 trn .
f) x
4
+ 15x
3
+ 7 trn .
g) x
4
+ 7 trn Z
17
.
h) x
3
5 trn Z
11
. (Xem HD 253)
0. 12. Tm nghie

m cu

a cc da thu

c sau dy (tru

c tin trong sau d trong R, C).

a) x
3
+ 1.
b) x
3
6x
2
+ 11x 6.
c) x
5
+x + 1.
d) x
2
+ 1.
e) x
4
+x
3
+x
2
+x + 1.
f) x
4
6x
2
+ 11.
(Xem HD 254)
0. 13. Tm ta

t ca

cc da thu

c chua

n ta

c x
2
+ bx + c Z
5
[x]. D

a thu

c no ba

t kha

quy ? Trong mo

i tru

o`

ng ho

p, tnh := b
2
4c. Du

don v chu

ng minh tiu
chua

n ba

t kha

quy theo . (Xem HD 254)

0. 14. Chu

ng minh Me

nh de
`
0.11. (Xem HD 254)
Nguyen Chnh T
Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

43
0. 15. Cho p l mo

t so

nguyn to

. Chu

ng minh ra
`
ng trong Z
p
[x] c dng
p
2
p
2
da
thu

c chua

n ta

c ba

t kha

quy ba

c 2. (Xem HD 255)
0. 16. Chu

ng minh Me

nh de
`
0.16 ba
`
ng cch chu

ng minh cc kha

ng di

nh sau.
Ne

u = (a
1
a
2
. . . a
m
) th vo

i mo

i i {1, 2, . . . , m}, ta c
i
(a
k
) = a
k+i
vo

i k +i du

c la

y tha

ng du

theo modulo m.
Trong mo

t nhm nhn G, cho a, b l 2 pha

`
n tu

giao hon du

c, khi d
(ab)
n
= a
n
b
n
vo

i mo

i n Z.
0. 17. Cho l hm Euler. Chu

ng minh ra
`
ng
a) ne

u q | n th (qn) = q(n) ;
b) ne

u (p, n) = 1 v p nguyn to

th (pn) = (p 1)(n) ;
c) suy ra ne

u p nguyn to

v (p, n) = 1 th
(p
m
n) = (p 1)p
m1
(n) ;
d) suy ra (ab) = (a)(b), (a, b) = 1 ;
Nguyen Chnh T
44 Chuong 0. KIE

N THU

C CHUA

N BI

e)

d|n
(d) = n. (Xem HD 255)
* 0. 18. Cho F l mo

t tru

o`

ng. Chu

ng minh ra
`
ng mo

i nhm con hu

u ha

n cu

a nhm
nhn F

= F {0} l mo

t nhm cyclic. Suy ra ne

u F l tru

o`

ng hu

u ha

n th
F

l nhm cyclic. (Xem HD 256)

* 0. 19. Xc di

nh ta

p cc tu

do
`
ng ca

u cu

a tru

o`

ng R. (Xem HD 257)
Nguyen Chnh T
Chu

ng 1
MO

RO

NG TRU

O
`

NG
"""
1 MO

RO

NG TRU

O
`
NG. BA

C CU

A MO

RO

NG TRU

O
`
NG
1.1 MO

RO

NG TRU

O
`

NG
D

nh ngha.
Cho tru

o`

ng K v F l mo

t tru

o`

ng con cu

a K. Khi d F K go

i
l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v K du

c go

i l mo

t mo

ro

ng (tru

o`

ng) cu

a
F. Mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng F K cn du

c k hie

u l K : F hay
K/F.
45
46 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Nha

n xt 1.1. (i) Mo

i tru

o`

ng de
`
u l mo

ro

ng cu

a tru

o`

ng con nguyn to

cu

a n.
(ii) Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Khi d tru

o`

ng con nguyn to

cu

a chng
trng nhau.
V du

5. R, C, R C l cc mo

ro

ng tru

o`

ng.
V du

6. Cho F l mo

t tru

o`

ng v F(x) l tru

o`

ng cc phn thu

c hu

u ty

bie

n x siu
vie

t trn F. D

o
`
ng nha

t F vo

i cc phn thu

c ha
`
ng, ta c F F(x) l mo

t mo

ro

ng
tru

o`

ng.
D

nh ngha.
Cho K : F v L : F l cc mo

ro

ng tru

o`

ng cu

a F. Mo

t do
`
ng ca

u
(da

ng ca

u) tru

o`

ng : K L tho

a (a) = a, a F go

i l
F-do
`
ng ca

u (F-da

ng ca

u). Mo

ro

ng K : F du

c go

i l F-da

ng ca

u
vo

i mo

ro

ng L : F ne

u to
`
n ta

i mo

t F-da

ng ca

u tu`

K vo L, k
hie

u K

=
F
L. Ne

u K = L th cc F-do
`
ng ca

u (F-da

ng ca

u) go

i
l F-tu

do
`
ng ca

u (F-tu

da

ng ca

u).
To

ng qut ho

n, ta c:
Nguyen Chnh T
1. Mo

ro

ng truo`ng. Ba

c cu

a mo

ro

ng truo`ng 47
D

nh ngha.
Cho F K v E L l cc mo

ro

ng tru

o`

ng, cho
: F E l mo

t do
`
ng ca

u (da

ng ca

u) tru

o`

ng. D

o
`
ng ca

u
(da

ng ca

u) : K L go

i l mo

t mo

ro

ng cu

a ne

u
(a) = (a), a F.
D

nh ngha.
Mo

ro

ng F K go

i l da

ng ca

u vo

i mo

ro

ng E L ne

u to
`
n ta

i
cc da

ng ca

u i : F E v mo

t mo

ro

ng cu

a n j : K L,
ngh a l j(a) = i(a), a F.
Nha

n xt 1.2. Quan he

da

ng ca

u cu

a cc mo

ro

ng tru

o`

ng l mo

t quan he

tu

ng
du

ng. D

c bie

t, quan he

=
F
l mo

t quan he

tu

ng du

ng.
Me

nh de
`
1.3. Cho K : F v L : F l cc mo

ro

ng tru

o`

ng, cho : K L l mo

t
F-do
`
ng ca

u. Cho K l mo

t nghie

m cu

a f F[x]. Khi d () L l mo

t
nghie

m cu

a f.
Chu

ng minh. Go

i f = a
n
x
n
+ +a
0
. Ta c
f() = a
n

n
+ +a
0
= 0.
Nguyen Chnh T
48 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Suy ra
0 = (f()) = a
n
()
n
+ +a
0
= f(()).
Ngh a l () l mo

t nghie

m cu

a f.
Ta c da

ng to

ng qut cu

a me

nh de
`
trn, xem Bi ta

p 1. 8.
1.2 BA

C CU

A MO

RO

NG TRU

O
`

NG
Cho K : F l mo

t mo

ro

ngtru

o`

ng. Khi d K c ca

u trc cu

a mo

t khng gian vc
to

trn F vo

i php nhn v hu

ng l php nhn trn K. Mo

t co

so

cu

a Fkhng
gian vc to

K cu ng du

c go

i l co

so

cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng K : F.
D

nh ngha.
Ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng K : F l chie
`
u cu

a Fkhng gian vc to

K, k hie

u [K : F]. Ne

u [K : F] hu

u ha

n th ta go

i K : F l mo

t
mo

ro

ng hu

u ha

n. Ne

u mo

ro

ng K : F khng hu

u ha

n th go

i l
mo

ro

ng v ha

n.
V du

7. Xt mo

ro

ng tru

o`

ng C : R. Ta bie

t mo

i pha
`
n tu

cu

a C du

c vie

t mo

t cch
duy nha

t du

i da

ng a + bi vo

i a, b R. Do d {1, i} l mo

t co

so

cu

a C : R. Suy
ra [C : R] = 2.
Nguyen Chnh T
1. Mo

ro

ng truo`ng. Ba

c cu

a mo

ro

ng truo`ng 49
V du

8. Cc mo

ro

ng tru

o`

ng R/, C/, K(x)/K l cc mo

ro

ng v ha

n.
Nha

n xt 1.4. Ba

c cu

a mo

ro

ng F K ba
`
ng 1 khi v ch

khi F = K. Ni cch
khc ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng ba
`
ng 1 khi v ch

khi mo

ro

ng l ta
`
m thu

o`

ng. Tha

t
va

y, ne

u K = F. th 1 = a, ko theo = a
1
F. Do d F = K.
D

nh l 1.5. Cho K : F v L : K l cc mo

ro

ng tru

o`

ng. Khi d L : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v
[L : F] = [L : K][K : F].
Ho

n the

ne

u {e
i
}
iI
v {f
j
}
jJ
la
`
n lu

t l co

so

cu

a K : F v L : K th
{e
i
f
j
}
iI,jJ
l mo

t co

so

cu

a L : F.
Chu

ng minh.
K hie

u E = {e
i
}
iI
, S = {f
j
}
jJ
v ES = {e
i
f
j
}
iI,jJ
. Cho u L. Khi d
u =

a
j
f
j
vo

i a
j
K. Do a
j
bie

u thi

tuye

n tnh qua E nn thay a

j
trong bie

u
die

n cu

a u bo

i cc to

ho

p tuye

n tnh cu

a S , ta c bie

u die

n tuye

n tnh cu

a u qua
ES. Do d ES l he

sinh cu

a khng gian vc to

L trn F.
Ta chu

ng minh ra
`
ng ES do

c la

p tuye

n tnh. Xt mo

t to

ho

p tuye

n tnh trong L
cho bo

i,j
a
ij
e
i
f
j
= 0 vo

i a
ij
F. Ta vie

j
(

i
a
ij
e
i
)f
j
= 0 nhu

mo

t quan he

Nguyen Chnh T
50 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
tuye

n tnh ta
`
m thu

o`

ng cu

a S. Do S do

c la

p tuye

n tnh, ta c

i
a
ij
e
i
= 0 vo

i mo

i
j. Ma

t khc, do E do

c la

p tuye

n tnh, ta c a
ij
= 0 vo

i mo

i i, j. Va

y ES do

c la

p
tuye

n tnh.
Nha

n xt 1.6. D

nh l trn cho tha

y ra
`
ng L : F l mo

ro

ng hu

u ha

n khi v ch

khi L : K v K : F l cc mo

ro

ng hu

u ha

n.
Bi ta

p
1. 1. Trong cc tru

o`

ng ho

p sau, du l mo

ro

ng tru

o`

ng ?
a) A := {a +b

2 | a, b } ;
b) B := {a +b

| a, b } vo

i N ;
c) C := {a +b
3

2 | a, b } ;
d) D := {a +bi | a, b } ? (Xem HD 257)
1. 2. Xc di

nh ba

c cu

a cc mo

ro

ng tru

o`

ng tm du

c trong bi ta

p trn. (Xem HD
257)
Nguyen Chnh T
1. Mo

ro

ng truo`ng. Ba

c cu

a mo

ro

ng truo`ng 51
1. 3. Chu

ng minh ra
`
ng [

3] := {a + b

3 | a, b } v
[

5] := {a + b

5 | a, b } de
`
u l cc mo

ro

ng tru

o`

ng ba

c 2 cu

a
nhu

ng khng da

ng ca

u vo

i nhau. (Xem HD 257)

1. 4. Chu

ng minh ra
`
ng mo

ro

ng R : l v ha

n. (Xem HD 258)
1. 5. Chu

ng minh ra
`
ng mo

i tu

do
`
ng ca

u tru

o`

ng : K K de
`
u l Ptu

do
`
ng
ca

u vo

i P l tru

o`

ng con nguyn to

cu

a K. (Xem HD 258)
1. 6. Chu

ng minh ra
`
ng quan he

da

ng ca

u cu

a cc mo

ro

ng tru

o`

ng l mo

t quan he

tu

ng du

ng.
1. 7. Cho F K l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Mo

t tru

o`

ng E tho

a F E K du

c
go

i l tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng F K. Chu

ng minh ra
`
ng mo

i mo

ro

ng
tru

o`

ng ba

c nguyn to

khng c tru

o`

ng trung gian no khc F v K. (Xem HD

258)
1. 8. a) Cho : F E l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Khi d mo

ro

ng thnh mo

t do

n
Nguyen Chnh T
52 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
ca

u vnh

: F[x] E[x] di

nh bo

i:

(a
0
+ +a
n
x
n
) = (a
0
) + +(a
n
)x
n
.
D

c bie

t, ch

ra ra
`
ng ne

u l da

ng ca

u tru

o`

ng th

l da

ng ca

u vnh v
khi d, ne

u f F[x] ba

t kha

quy trn F th

(f) ba

t kha

quy trn E. D

do

n gia

n, ta thu

o`

ng vie

f thay cho

(f).
b) Cho F K v E L l cc mo

ro

ng tru

o`

ng; cho : F E l mo

t do
`
ng
ca

u tru

o`

ng v : K L l mo

t mo

ro

ng cu

a . Chu

ng minh ra
`
ng ne

u
K l nghie

m cu

a f F[x] th () L l nghie

m cu

f.
(Xem HD 258)
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 53
2 MO

RO

NG D

N
2.1 VNH CON V TRU

O
`

NG CON SINH RA BO

I MO

T TA

P
D

nh ngha.
Cho K l mo

t tru

o`

ng v S l mo

t ta

p con cu

a K. Giao cu

a ta

t ca

cc vnh con (tru

o`

ng con) cu

a K chu

a S l mo

t vnh con (tru

o`

ng
con) cu

a K, go

i l vnh con (tru

o`

ng con) sinh ra bo

i S. Vnh con
(tru

o`

ng con) sinh ra bo

i S l vnh con (tru

o`

ng con) nho

nha

t cu

a
K chu

a S.
D

nh ngha.
Cho F K l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng, cho S l mo

t ta

p con cu

a K.
Vnh con (tru

o`

ng con) sinh ra bo

i F S trong K du

c go

i l vnh
con (tru

o`

ng con) sinh ra bo

i S trn F, k hie

u F[S]
_
tu

ng u

ng
F(S)
_
.
Ne

u S = {s
1
, . . . , s
n
} th ta k hie

u F[s
1
, . . . , s
n
] cho F[S]. Tu

ng tu

k hie

u
F(s
1
, . . . , s
n
) cho F(S).
Nha

n xt 2.1.
(i) Ta c F(s
1
, . . . , s
n
) = F(s
1
, . . . , s
n1
)(s
n
), n 2.
Nguyen Chnh T
54 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
(ii) Ne

u S F, da

c bie

t khi S = th F[S] = F(S) = F. Trong tru

o`

ng ho

p
S = ta c ke

t qua

sau:
Me

nh de
`
2.2. Cho mo

ro

ng tru

o`

ng F K v = S l mo

t ta

p con cu

a K. Khi d
(i) F[S] =
_

hu

u ha

n
a
i
1
i
n
s
i
1
1
s
i
n
n
| a
i
1
i
n
F, s
j
S, n N
_
vo

i quy u

c
s
0
= 1, s S ;
(ii) F(S) =
_
f
g
:= fg
1
| f, g F[S], g = 0
_
. Ni cch khc, ta

p F(S) l
tru

o`

ng cc thu

ng cu

a F[S].
Chu

ng minh. (i) D

t
E =
_

hu

u ha

n
a
i
1
i
n
s
i
1
1
s
i
n
n
| a
i
1
i
n
F, s
j
S, n N
_
.
Ta chu

ng minh ra
`
ng E l vnh con nho

nha

t chu

a F S. R rng F E do
quy u

c trn. Ta

p E l mo

t vnh con v n l mo

t nhm con v dng kn vo

i
php nhn. Cuo

i cng mo

i vnh con cu

a K chu

a F S de
`
u chu

a cc pha
`
n tu

cu

a E.
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 55
(ii) Hie

n nhin do tnh nho

nha

t cu

a tru

o`

ng cc thu

ng.
V du

9. C = R[i] = R(i). Tu

ng tu

, ta c [

2] = (

2).
2.2 CA

U TRC CU

A MO

RO

NG D

N
D

nh ngha.
Mo

ro

ng tru

o`

ng F K go

i l mo

ro

ng do

n ne

u to
`
n ta

i K
sao cho K = F(). Pha
`
n tu

go

i l pha
`
n tu

nguyn thu

y cu

a
mo

ro

ng do

n. Ch ra
`
ng mo

t mo

ro

ng do

n c the

c nhie
`
u pha
`
n
tu

nguyn thu

y khc nhau.
V du

10. Cc mo

ro

ng R C, (), (i), F F(x) l cc mo

ro

ng
do

n.
D

nh ngha.
Cho K : F l mo

ro

ng tru

o`

ng. Pha
`
n tu

u K du

c go

i l da

i so

trn F ne

u n l nghie

m cu

a mo

t da thu

c f khc 0 trong F[x].

Mo

t pha
`
n tu

u K khng da

i so

trn F du

c go

i l siu vie

t trn
F.
Nguyen Chnh T
56 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
D

nh ngha.
Mo

ro

ng K : F du

c go

i l mo

ro

ng da

i so

ne

u mo

i pha
`
n tu

cu

a
K de
`
u da

i so

trn F.
V du

11. Cc pha
`
n tu

i,

2,

2 +
3

5 de
`
u da

i so

trn .
Nha

n xt 2.3. Na m 1844, Liouville (1809-1882, Php) chu

ng minh su

to
`
n ta

i cu

a
so

siu vie

t (trn ). Na m 1873, Hermite (1822-1901, Php) chu

ng minh so

e siu
vie

t. Sau d, so

siu vie

t du

c Lindemann (1852-1939, D

c) chu

ng minh na m
1882. Na m 1874, Cantor (1845-1918, Php) chu

ng minh ra
`
ng ta

p cc so

da

i so

trn l de

m du

c v ta

p cc so

thu

c R l khng de

m du

c. Nhu

the

, so

cc so

thu

c siu vie

t l nhie
`
u ho

n so

cc so

thu

c da

i so

. Tuy nhin, ni chung, ra

t kh
de

chu

ng minh mo

t so

thu

c cu

the

l siu vie

t.
Na m 1934, Gelfond (1906-1968, Nga) v Schneider do

c la

p chu

ng minh bi ton
thu

7 no

i tie

ng cu

a Hilbert (1862-1943), ra
`
ng cc so

l siu vie

t, trong d ,
da

i so

trn , = 0, 1 v / .
By gio`

, chng ta se phn tch su ho

n ve
`
ca

u trc cu

a cc mo

ro

ng do

n F(u)
u

ng vo

i cc tru

o`

ng ho

p u da

i so

hoa

c siu vie

t trn F.
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 57
Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u K. Xt do
`
ng ca

u vnh :
: F[x] F[u]
f f(u).
R rng l mo

t ton ca

u. Xt Ker(), c 2 tru

o`

ng ho

p nhu

sau :
Ker() = 0. Ngh a l u siu vie

t trn F. Khi d l mo

t da

ng ca

u, do d
F(x)

= F(u).
Ker() = 0. Ngh a l u da

i so

trn F. Do F[x] l mie

`
n nguyn chnh nn
Ker() = (f), vo

i 0 = f F[x]. Khi d f chnh l da thu

c c ba

c nho

nha

t nha

n u lm nghie

m. Suy ra f ba

t kha

quy v do d Ker() l idan to

i
da

i (xem 0.8). Theo di

nh l do
`
ng ca

u vnh, ta c F[x]/Ker()

= F[u]. Do
F[x]/Ker() l mo

t tru

o`

ng nn F[u] = F(u).
Nhu

the

, ta d chu

ng minh ke

t qua

sau dy :
Me

nh de
`
2.4. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u K.
(i) Ne

u u siu vie

t trn F th F(u)

=
F
F(x), tru

o`

ng cc phn thu

c hu

u ty

trn F.
Nguyen Chnh T
58 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
(ii) Ne

u u da

i so

trn F th
F(u) = F[u]

=
F
F[x]/(f)
vo

i f = 0 l mo

t da thu

c c ba

c nho

nha

t nha

n u lm nghie

m.
Nha

n xt 2.5. Cho K : F l mo

ro

ng tru

o`

ng v u K da

i so

trn F. Khi d :
(i) D

a thu

c 0 = f F[x] c ba

c nho

nha

t nha

n u lm nghie

m khi v ch

khi f
ba

t kha

quy nha

n u lm nghie

m. D

ie
`
u d tu

ng du

ng vo

i f(u) = 0 v f chia
he

t mo

i da thu

c nha

n u lm nghie

m.
(ii) Ne

u f v g l 2 da thu

c cu

a F[x] c ba

c nho

nha

t nha

n u lm nghie

m th
deg(f) = deg(g) v ho

n the

f g. Trong cc da thu

c c ba

c nho

nha

t nha

n
u lm nghie

m, to
`
n ta

i duy nha

t mo

t da thu

c c he

tu

da

n da
`
u ba
`
ng 1, da thu

c
d du

c go

i l da thu

c to

i tie

u cu

a u. Ba

c cu

a f du

c go

i l ba

c cu

a u (trn F).
He

qua

2.6. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u K da

i so

trn F c ba

c n.
Khi d mo

i pha
`
n tu

cu

a F(u) du

c vie

t duy nha

t du

i da

ng
a
0
+a
1
u + +a
n1
u
n1
, a
i
F
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 59
vo

i mo

i i = 0, . . . , n 1. Ni cch khc ta

p {1, u, , u
n1
} l mo

t co

so

cu

a
F(u) : F. Suy ra mo

ro

ng do

n F(u) : F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n.
Chu

ng minh. Go

i f l da thu

c to

i tie

u cu

a u. Cho F(u). Go

i
= b
0
+b
1
u + +b
m
u
m
. Xt g = b
0
+b
1
x + +b
m
x
m
. To
`
n ta

i q, r F[x]
sao cho g = fq +r vo

i r = a
0
+a
1
x + +a
t
x
t
, vo

i t < n. R rng
= g(u) = r(u) = a
0
+a
1
u + +a
t
u
t
.
Ho

n nu

a, ne

u c 2 bie

u die

n
= a
0
+a
1
u + +a
n1
u
n1
= c
0
+c
1
u + +c
n1
u
n1
,
th chng trng nhau, ngh a l a
i
= c
i
, i = 0, . . . , n 1. Tha

t va

y, ne

u khng
th 0 = (a
0
c
0
) + + (a
n1
c
n1
)u
n1
tri vo

i gia

thie

t u c ba

c n.
Mo

i mo

ro

ng do

n da

i so

de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n. D

ie
`
u ngu

c la

i ni chung khng
dng. Sau ny, ta se xc di

nh die
`
u kie

n de

mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n l mo

ro

ng do

n
da

i so

.
Nguyen Chnh T
60 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
He

qua

2.7. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u, v K da

i so

trn F. Ne

u
u v v c cng mo

t da thu

c to

i tie

u th to
`
n ta

i duy nha

t mo

t F-da

ng ca

u tru

o`

ng
: F(u) F(v) sao cho (u) = v.
Chu

ng minh. Tha

t va

y cc mo

ro

ng do

n F(u) v F(v) de
`
u da

ng ca

u vo

i F[x]/(f)
vo

i f l da thu

c to

i tie

u cu

a u v v.
Ta tha

y ra
`
ng, u

ng vo

i mo

t mo

ro

ng do

n da

i so

trn F c mo

t lo

p cc da thu

c ba

t
kha

quy lin ke

t vo

i nhau trn F nha

n u lm nghie

m. Ngu

c la

i, ta chu

ng minh
ra
`
ng :
Me

nh de
`
2.8. Cho F l mo

t tru

o`

ng v f F[x] l mo

t da thu

c ba

t kha

quy. Khi
d to
`
n ta

i mo

t mo

ro

ng do

n da

i so

F() : F sao cho l mo

t nghie

m cu

a f.
Chu

ng minh. D

t K := F[x]/(f). Theo (0.8), nha

t a F vo

i a K, ta c K : F
l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. D

t = x. R rng f() = f = 0 v K = F().

Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 61
Bi ta

p
2. 1. Xc di

nh tnh dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i tru

o`

ng de
`
u c mo

t mo

ro

ng khng ta
`
m thu

o`

ng.
b) Mo

i tru

o`

ng de
`
u c mo

t mo

ro

ng da

i so

khng ta
`
m thu

o`

ng.
c) Mo

i mo

ro

ng do

n de
`
u l mo

ro

ng da

i so

.
d) Mo

i mo

ro

ng tru

o`

ng de
`
u l mo

ro

ng do

n.
e) Mo

i mo

ro

ng do

n da

i so

de
`
u da

ng ca

u.
f) Mo

i mo

ro

ng do

n siu vie

t cu

a mo

t tru

o`

ng cho tru

c de
`
u da

ng ca

u.
g) Mo

i da thu

c to

i tie

u de
`
u ba

t kha

quy.
h) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy thuo

c F[x] nha

n u K F lm nghie

m de
`
u c
cng ba

c.
i) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy thuo

c F[x] nha

n u K F lm nghie

m de
`
u l
da thu

c to

i tie

u cu

a u.
Nguyen Chnh T
62 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
j) Ba

c cu

a da thu

c ba

t kha

quy thuo

c F[x] nha

n u K F lm nghie

m go

i
l ba

c cu

a u. (Xem HD 258)
2. 2. Cho K = [] vo

i C l nghie

m cu

a da thu

c x
3
x
2
+ x + 2. Bie

u die

n
cc pha
`
n tu

(
2
+ + 1)(
2
) v ( 1)
1
cu

a K nhu

cc da thu

c theo
c ba

c khng qu 2. (Xem HD 258)

2. 3. M ta

cc mo

ro

ng do

n F() vo

i l mo

t nghie

m cu

a cc da thu

c sau trn
tru

o`

ng ch

ra :
a) x
2
5 [x] ;
b) x
4
+x
3
+x
2
+x + 1 [x] ;
c) x
2
+x + 1 Z
2
[x] ;
d) x
3
+ 2 [x]. (Xem HD 259)
2. 4. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n v f F[x] l mo

t da thu

c ba

t kha

quy
c deg(f) > 1. Chu

ng minh ra
`
ng ne

u [K : F] v deg(f) nguyn to

cng nhau
th f khng c nghie

m trong K. (Xem HD 259)

Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 63
2. 5. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v [K : F] = n. Cho f F[x] l da thu

c
ba

t kha

quy ba

c mtho

a (m, n) = 1. Chu

ng minh ra
`
ng f ba

t kha

quy trn K.
(Xem HD 259)
2. 6. Xc di

nh ba

c v ch

ra mo

t co

so

cu

a cc mo

ro

ng tru

o`

ng :
a) (

2, i) ; b) (
3

5,

2) ;
c) (

18,
3

2) ; d) (

27, 3 +

12) ;
e) (

18,
4

2) ; f) (u,
3

2) vo

i u l
nghie

m cu

a x
4
+ 6x
2
+ 3.
(Xem HD 260)
2. 7. Xc di

nh ta

t ca

tu

do
`
ng ca

u cu

a cc tru

o`

ng (i), (
3

2). (Xem HD 260)

2. 8. Chu

ng minh ra
`
ng (

a,

b) = (

a +

b), a, b N. (Xem HD 260)

2. 9. Bie

u die

n cc tru

o`

ng con sau cu

a Z
2
(x) :
a) Z
2
(x
2
) ;
b) Z
2
(x + 1). (Xem HD 260)
Nguyen Chnh T
64 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
2. 10. Tm da thu

c to

i tie

u cu

a cc pha
`
n tu

sau dy trn tru

o`

ng ch

ra :
a)

5 + 1
2
trn ;
b)
i

3 1
2
trn ;
c) Z
3
(t)() vo

i tho

a
2
= t + 1 trn Z
3
(t) ;
d)
4

5 +

5 trn ;
e)
3

2 +
3

4 trn ;
f) u
2
+u vo

i u l nghie

m cu

a x
3
+ 3x
2
3 ;
g) +
6
vo

i = e
2i/7
trn ;
h) +
2
+
4
vo

i = e
2i/7
trn ;
i)
2
+
5
vo

i = e
2i/7
trn . (Xem HD 260)
2. 11. Cho v la
`
n lu

t l nghie

m cu

a x
2
2 v x
2
4x + 2 thuo

c [x]. Chu

ng
minh ra
`
ng ()

=

(). (Xem HD 261)

2. 12. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

khc 2 v f l mo

t da thu

c ba

c 2 c he

tu

trong
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 65
F. Chu

ng minh ra
`
ng ca

2 nghie

m cu

a f de
`
u thuo

c mo

t mo

ro

ng do

n F(u) vo

i
u
2
F. Suy ra tnh cha

t mo

i da thu

c ba

c 2 de
`
u gia

i du

c trn mo

ro

ng tru

o`

ng
cu

a F nha

n du

c ba
`
ng cch ghp vo cc ca n ba

c 2 cu

a cc pha
`
n tu

cu

a F.
Chu

ng to

ra
`
ng tnh cha

t d khng dng vo

i tru

o`

ng c da

c so

2. (Xem HD 261)
2. 13. a) Chu

ng minh ra
`
ng mo

i mo

ro

ng ba

c 2 trn de
`
u da

ng ca

u vo

i (

d) vo

i
d Z l mo

t so

khng chnh phu

ng.
b) Chu

ng minh ra
`
ng mo

i mo

ro

ng ba

c 2 trn R de
`
u da

ng ca

u vo

i C.
(Xem HD 262)
2. 14. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v [K : F] = n. Chu

ng minh ra
`
ng ba

c cu

a
pha
`
n tu

u K l mo

t u

c cu

a n. Suy ra ne

u n nguyn to

th K = F(u) vo

i
mo

i u K \ F. (Xem HD 262)
2. 15. Tm ta

t ca

cc da thu

c ba

t kha

quy ba

c 2 trn Z
3
. M ta

cc mo

ro

ng do

n ba

c 2
trn Z
3
. Chu

ng minh ta

t ca

cc mo

ro

ng do

n d l da

ng ca

u vo

i nhau.
(Xem HD 262)
Nguyen Chnh T
66 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
2. 16. Cho E = F() l mo

t mo

ro

ng thu

c su

cu

a F vo

i l nghie

m chung cu

a x
3
1
v x
4
+x
2
+ 1. Xc di

nh da thu

c to

i tie

u cu

a . (Xem HD 262)
2. 17. Cho i : F E l mo

t da

ng ca

u tru

o`

ng. Go

i l nghie

m cu

a mo

t da thu

c
f = a
0
+a
1
x + +a
n
x
n
F[x] ba

t kha

quy. Go

i l mo

t nghie

m cu

a da
thu

c
i

f := i(a
0
) +i(a
1
)x + +i(a
n
)x
n
E[x].
Chu

ng minh to
`
n ta

i mo

t mo

ro

ng j : F() E() cu

a i sao cho j() = .

Ke

t qua

trn mo

ro

ng cho He

qua

2.7. (Xem HD 262)

2. 18. Cho mo

ro

ng do

n da

i so

F() vo

i f F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . Cho K : F
l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Chu

ng minh ra
`
ng
a) Ne

u : F() K l mo

t F-do
`
ng ca

u th () l mo

t nghie

m cu

a f.
b) nh xa

() xc di

nh mo

t song nh giu

a ta

p cc F-do
`
ng ca

u tu`

F()
vo K v ta

p cc nghie

m cu

a f trong K. Suy ra so

cc F-do
`
ng ca

u ba
`
ng so

nghie

m phn bie

t cu

a f trong K. (Xem HD 262)

2. 19. Cho mo

ro

ng do

n da

i so

F() vo

i f F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . Cho
Nguyen Chnh T
2. Mo

ro

ng don 67
: F K l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Chu

ng minh:
a) Ne

u : F() K l mo

t mo

ro

ng cu

a th () l mo

t nghie

m cu

f trong K. Xem Bi ta

p 1. 8 ve
`
di

nh ngh a cu

f.
b) nh xa

() l mo

t song nh giu

a ta

p cc mo

ro

ng cu

a vo

i ta

p cc
nghie

m phn bie

t cu

f trong K.
Bi ta

p ny l da

ng to

ng qut cu

a bi ta

p trn. (Xem HD 263)

* 2. 20. Chu

ng minh cc mo

ro

ng R v C de
`
u khng pha

i l cc mo

ro

ng do

n.
(Xem HD 263)
* 2. 21. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

khc 2 v cho E : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng c ba

c
ba
`
ng 2. D

t
S(E) = {a F

| a = b
2
, vo

i b E}.
Chu

ng minh ra
`
ng:
a) S(E) l mo

t nhm con cu

a F

chu

a (F

)
2
;
Nguyen Chnh T
68 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
b) Hai mo

ro

ng ba

c hai E, E

cu

a F l F-da

ng ca

u khi v ch

khi S(E) =
S(E

);
c) To
`
n ta

i v ha

n cc mo

ro

ng ba

c hai E
1
, E
2
. . . cu

a sao cho
E
i
E
j
, i = j.
d) To
`
n ta

i duy nha

t (sai khc da

ng ca

u) mo

t tru

o`

ng c dng p
2
pha
`
n tu

.
(Xem HD 264)
Nguyen Chnh T
3. Mo

ro

ng huu ha

n v mo

ro

ng da

i so

69
3 MO

RO

NG HU

U HA

N V MO

RO

NG D

I SO

3.1 TNH CHA

T CU

A MO

RO

NG HU

U HA

N V MO

RO

NG D

I SO

Ta bie

t ra
`
ng mo

t mo

ro

ng do

n da

i so

l mo

ro

ng hu

u ha

n. Ta c ke

t qua

to

ng qut
ho

n sau dy :
Me

nh de
`
3.1. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u
1
, . . . , u
n
K sao cho u
1
da

i
so

trn F v u
j
da

i so

trn F(u
1
, . . . , u
j1
), j = 2, . . . , n. Khi d F(u
1
, . . . , u
n
)
l mo

ro

ng hu

u ha

n trn F.
Chu

ng minh. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn n. Vo

i n = 1 ta c mo

ro

ng do

n
da

i so

nn l mo

ro

ng hu

u ha

n. Gia

thie

t ke

t qua

dng cho k. D

t
E = F(u
1
, . . . , u
k
). Ta c
[F(u
1
, . . . , u
k+1
) : F] = [F(u
1
, . . . , u
k+1
) : E][E : F].
Theo gia

thie

t quy na

p, ta c [E : F] hu

u ha

n. Ma

t khc, ta c mo

ro

ng
F(u
1
, . . . , u
k+1
) : E = E(u
k+1
) : E c u
k+1
da

i so

trn E nn l mo

ro

ng
hu

u ha

n. Suy ra F(u
1
, . . . , u
k+1
) : F l mo

ro

ng hu

u ha

n.
Nguyen Chnh T
70 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Me

nh de
`
3.2. Mo

i pha
`
n tu

cu

a mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n ba

c n de
`
u da

i so

v c ba

c
l mo

t u

c cu

a n.
Chu

ng minh. Cho K : F l mo

ro

ng hu

u ha

n v da

t n = [K : F]. Xt u K.
Ta

p ho

p {1, u, . . . , u
n
} l mo

t ta

p go
`
mn+1 pha
`
n tu

trong K nn phu

thuo

c tuye

n
tnh. Do d to
`
n ta

i quan he

tuye

n tnh khng ta
`
mthu

o`

ng a
0
+a
1
u+ +a
n
u
n
= 0.
Ni cch khc u l nghie

m cu

a da thu

c f = a
0
+ a
1
x + + a
n
x
n
F[x] khc
0. Do d u da

i so

trn F. Ma

t khc, ta c
[K : F] = [K : F(u)][F(u) : F] = n.
Do d [F(u) : F] | n. Va

y ba

c cu

a u l u

c cu

a n.
Sau ny (xem 3.6) ta se ch

ra ra
`
ng to
`
n ta

i cc mo

ro

ng da

i so

khng hu

u ha

n.
He

qua

3.3. Mo

t mo

ro

ng K : F l mo

ro

ng hu

u ha

n khi v ch

khi to
`
n ta

i
u
1
, . . . , u
n
K da

i so

trn F sao cho K = F(u

1
, . . . , u
n
).
Chu

ng minh. Gia

su

[K : F] = n. Go

i {u
1
, . . . , u
n
} l mo

t co

so

cu

a mo

ro

ng
K : F. Theo me

nh de
`
trn u
1
, . . . , u
n
da

i so

trn F. R rng K = F(u

1
, . . . , u
n
).
D

ie
`
u kie

n du

c du

c do Me

nh de
`
3.1.
Nguyen Chnh T
3. Mo

ro

ng huu ha

n v mo

ro

ng da

i so

71
Me

nh de
`
3.4. Cho F K L l cc mo

ro

ng tru

o`

ng. Khi d L : F l mo

ro

ng
da

i so

khi v ch

khi L : K v K : F l cc mo

ro

ng da

i so

.
Chu

ng minh. Ne

u L : F da

i so

th r rng cc mo

ro

ng L : K v K : F da

i so

.
Ngu

c la

i, gia

su

L : K v K : F da

i so

. Xt u L. Do u da

i so

trn K nn ta
c b
0
+ b
1
u + + b
n
u
n
= 0 vo

i b
i
K khng do
`
ng tho`

i ba
`
ng 0. Xt mo

ro

ng
F(b
0
, . . . , b
n
, u) : F, theo Me

nh de
`
3.1, d l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n. Do d u da

i
so

trn F.
3.2 TRU

O
`

NGCONCCPHA

`
NTU

I SO

. TRU

O
`

NGD

NGD

I SO

. BAO
D

NG D

I SO

.
Me

nh de
`
3.5. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Ta

p ho

p
E = {u K | u da

i so

trn F}
l mo

t tru

o`

ng con cu

a K chu

a F, go

i l tru

o`

ng con cc pha
`
n tu

da

i so

cu

a K trn
F. Suy ra E : F l mo

t mo

ro

ng da

i so

.
Chu

ng minh. V mo

i pha
`
n tu

thuo

c F de
`
u da

i so

trn F nn F E. Cho
Nguyen Chnh T
72 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
u, v E. Xt mo

ro

ng F(u, v) : F. Theo (3.1) v (3.2), ta c F(u, v) l da

i so

trn
F. Suy ra F(u, v) E. Suy ra u v, uv F(u, v) E v ne

u u = 0 ta c
u
1
F(u, v) E. Va

y E l tru

o`

ng.
Nha

n xt 3.6. Tru

o`

ng con E cc pha
`
n tu

da

i so

cu

a R trn l mo

t mo

ro

ng v
ha

n trn . Tha

t va

y, ne

u [E : ] = n th de

dng ch

ra mo

t pha
`
n tu

da

i so

thuo

c
R c ba

c lo

n ho

n n. D

ie
`
u ny mu thua

n vo

i Me

nh de
`
3.2.
D

nh ngha.
Mo

t tru

o`

ng K du

c go

i l dng da

i so

ne

u mo

i da thu

c ba

c lo

n
ho

n 0 de
`
u c t nha

t mo

t nghie

m trong K.
V du

12. Tru

o`

ng cc so

phu

c C l mo

t tru

o`

ng dng da

i so

. D

y l mo

t ke

t qua

co

die

n thu

o`

ng du

c go

i l D

nh l co

ba

n cu

a da

i so

. Ta se du

a ra mo

t chu

ng minh
cu

a di

nh l ny trong 9.
Nha

n xt 3.7. Cho K l mo

t tru

o`

ng. Cc me

nh de
`
sau l tu

ng du

ng :
(i) K dng da

i so

;
(ii) mo

i da thu

c thuo

c K[x] c ba

c lo

n ho

n khng de
`
u phn tch thnh tch cc
nhn tu

ba

c nha

t ;
Nguyen Chnh T
3. Mo

ro

ng huu ha

n v mo

ro

ng da

i so

73
(iii) mo

i da thu

c ba

t kha

quy trong K[x] de

`
u l da thu

c ba

c nha

t ;
(iv) mo

i mo

ro

ng da

i so

cu

a K de
`
u trng vo

i K.
D

nh ngha.
Cho mo

ro

ng tru

o`

ng K : F. Tru

o`

ng K du

c go

i l bao dng da

i
so

cu

a F ne

u K dng da

i so

v K : F l mo

ro

ng da

i so

.
V du

13. Tru

o`

ng C l bao dng da

i so

cu

a R nhu

ng khng pha

i l bao dng da

i so

cu

a .
Me

nh de
`
3.8. Cho K : F l mo

ro

ng tru

o`

ng, trong d K dng da

i so

. K hie

u E l
tru

o`

ng con cc pha
`
n tu

da

i so

cu

a K : F. Khi d E l mo

t bao dng da

i so

cu

a F.
Chu

ng minh. Ta d bie

t F E l mo

ro

ng da

i so

. Cho
f = a
0
+a
1
x + +a
n
x
n
E[x]
l mo

t da thu

c ba

c lo

n ho

n 0. Do K dng da

i so

, da thu

c f c nghie

m u K. R
rng F(a
0
, . . . , a
n
, u) : F l mo

t mo

ro

ng da

i so

(Me

nh de
`
3.1) nn u da

i so

trn
F. Suy ra u E. Va

y E dng da

i so

.
Nha

n xt 3.9. Mo

i tru

o`

ng con cu

a C de
`
u to
`
n ta

i mo

t bao dng da

i so

.Sau ny ta se
ch

ra ra
`
ng mo

i tru

o`

ng de
`
u to
`
n ta

i mo

t bao dng da

i so

, xem (C.1) trong Phu

lu

c.
Nguyen Chnh T
74 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Bi ta

p
3. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n cng ba

c de
`
u da

ng ca

u.
b) Cc mo

ro

ng trn cng mo

t tru

o`

ng F v F-da

ng ca

u vo

i nhau th c cng
ba

c.
c) Mo

i mo

ro

ng da

i so

de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
d) Mo

i mo

ro

ng siu vie

t de
`
u l mo

ro

ng v ha

n.
e) Mo

i pha
`
n tu

cu

a C de
`
u da

i so

trn R.
f) Mo

i mo

ro

ng cu

a R de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
g) Mo

i mo

ro

ng da

i so

cu

a de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
h) Tru

o`

ng con A cc pha
`
n tu

da

i so

cu

a C trn l tru

o`

ng con lo

n nha

t cu

a C
sao cho n l mo

ro

ng da

i so

cu

a . (Xem HD 264)
3. 2. Chu

ng minh ra
`
ng mo

i mo

ro

ng da

i so

cu

a R de
`
u da

ng ca

u vo

i R hoa

c vo

i C.
(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T
3. Mo

ro

ng huu ha

n v mo

ro

ng da

i so

75
3. 3. Xt mo

ro

ng tru

o`

ng F F(x) vo

i bie

n x siu vie

t trn F. Cho mo

ro

ng
M F(x) vo

i M chu

a F nhu

mo

t tru

o`

ng con thu

c su

. Chu

ng minh ra
`
ng
M F(x) l mo

t mo

ro

ng da

i so

. (Xem HD 265)
3. 4. Xt tnh ba

t kha

quy cc da thu

c sau trn tru

o`

ng du

c ch

ra :
a) x
3
+ 4 trn Q(

11) ;
b) x
2
+ 1 trn Q(

2) ;
c) x
5
+ 5x
2
25x 5 trn (

2,

3, 1 i). (Xem HD 265)

3. 5. Trong mo

i tru

o`

ng ho

p sau, xt xemu c sinh ra mo

ro

ng du

c ch

ra cu

a tru

o`

ng
hay khng ?
a) u =

2 +

5 trong (

2,

5) ;
b) u =
2
3
+
3

3 trong (
3

3) ;
c) u =

2 1
1 +

2
trong (

2) ;
d) u = v
2
+v + 1 trong (v), vo

i v l nghie

m cu

a f = x
3
+ 5x 5.
(Xem HD 265)
Nguyen Chnh T
76 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
3. 6. Cho F K l mo

ro

ng da

i so

v f K[x] l mo

t da thu

c khc 0. Chu

ng minh
ra
`
ng to
`
n ta

i g F[x] khc 0 sao cho f l u

c cu

a g.
(Xem HD 265)
3. 7. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng da

i so

. Chu

ng minh ra
`
ng E l bao dng da

i so

cu

a
F ne

u mo

i da thu

c f F[x] c ba

c lo

n ho

n 0 de
`
u phn r trong E.
(Xem HD 266)
* 3. 8. Cho K : F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n vo

i F l tru

o`

ng v ha

n. Chu

ng minh ra
`
ng
K : F l mo

ro

ng do

n khi v ch

khi K ch

c hu

u ha

n cc tru

o`

ng con chu

a F.
(Xem HD 266)
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 77
4 DU

NG HNH BA

`
NG THU

C KE

V COMPA
Ta se u

ng du

ng l thuye

t ve
`
mo

ro

ng tru

o`

ng de

tm cu tra

lo`

i cho 3 bi ton
du

ng hnh xua

t hie

n tho`

i Hy La

p co

da

i v xt bi ton du

ngda gic de
`
u n-ca

nh
ba
`
ng thu

c ke

v compa.
4.1 BA BI TON DU

NG HNH CO

IE

N
Ba bi ton du

ng hnh co

die

n l: dng thu

c ke

v compa de

chia 3 mo

t gc cho tru

c ;
ga

p di mo

t hnh la

p phu

ng, tu

c l du

ng mo

t hnh la

p phu

ng c the

tch
ga

p di the

tch mo

t hnh la

p phu

ng cho tru

c ;
ca
`
u phu

ng du

o`

ng trn, tu

c l du

ng mo

t hnh vung c die

n tch ba
`
ng die

n
tch cu

a mo

t hnh trn cho tru

c.
Ta xy du

ng cc khi nie

m co

ba

n ve
`
die

m v so

du

ng du

c.
Nguyen Chnh T
78 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
D

nh ngha.
Trong ma

t pha

ng R
2
, cho 2 die

m P
0
= (0, 0),
P
1
= (1, 0). Mo

t die

m P R
2
du

c go

i l du

ng du

c
(ba
`
ng thu

c ke

v compa) ne

u to
`
n ta

i dy hu

u ha

n P
0
, P
1
, . . . , P
n
sao cho P = P
n
v vo

i mo

i j 2, die

m P
j
xc di

nh tu`

S
j1
:= {P
0
, P
1
, . . . , P
j1
} bo

i mo

t trong 3 php du

ng sau :
giao cu

a 2 du

o`

ng tha

ng phn bie

t, trong d mo

i du

o`

ng tha

ng
di qua 2 die

m ba

t ky` cu

a S
j1
;
giao cu

a mo

t du

o`

ng tha

ng qua 2 die

m cu

a S
j1
v mo

t du

o`

ng
trn c tmta

i mo

t die

mcu

a S
j1
v c bn knh ba
`
ng khoa

ng
cch giu

a 2 die

m trong S
j1
;
giao cu

a 2 du

o`

ng trn phn bie

t, trong d mo

i du

o`

ng trn c
tm ta

i mo

t die

m cu

a S
j1
v c bn knh ba
`
ng khoa

ng cch
giu

a 2 die

m trong S
j1
.
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 79
D

nh ngha.
Mo

t du

o`

ng tha

ng go

i l du

ng du

c ne

u n di qua 2 die

m du

ng
du

c. Mo

t doa

n tha

ng go

i l du

ng du

c ne

u 2 die

m mt du

ng
du

c. Mo

t du

o`

ng trn go

i l du

ng du

c ne

u c tm l mo

t die

m
du

ng du

c v c bn knh ba
`
ng khoa

ng cch giu

a 2 die

m du

ng
du

c.
D

nh ngha.
Mo

t so

thu

c x du

c go

i l du

ng du

c (ba
`
ng thu

c ke

v compa)
ne

u die

m (x, 0) R
2
du

ng du

c. R rng, do

di cu

a mo

t doa

n
tha

ng du

ng du

c l mo

t so

thu

c du

ng du

c.
D

nh ngha.
Mo

t gc go

i l du

ng du

c ne

u cos (tu

ng du

ng sin ) l so

thu

c du

ng du

c.
D

nh l 4.1. Cho P = (, ) R
2
l mo

t die

m du

ng du

c. Khi d
[(, ) : ] = 2
r
vo

i r N.
Chu

ng minh. Cho P
0
, P
1
, . . . , P
n
= P l mo

t dy hu

u ha

n nhu

trong di

nh ngh a
cu

a die

m du

ng du

c . D

t K
0
= K
1
= v K
j
= K
j1
(
j
,
j
) vo

i 2 j n
v P
j
= (
j
,
j
). De

dng tha

y ra
`
ng cc so

thu

c
j
,
j
l nghie

m cu

a mo

t da thu

c
Nguyen Chnh T
80 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
ba

c 1 hoa

c ba

c 2 c he

tu

trong K
j1
. Do d [K
j
: K
j1
] = 2
t
vo

i t N. Suy ra
[K
n
: ] = [K
n
: (, )][(, ) : ] = 2
m
vo

i m N. Do d [(, ) : ] = 2
r
vo

i r N.
He

qua

4.2. Khng the

chia ba gc /3 ba
`
ng thu

c ke

v compa.
Chu

ng minh. D

ie

m (1/2,

3/2) =
_
cos(/3), sin(/3)
_
l du

ng du

c. D

t
u = cos(/9), v = sin(/9). Chia ba gc /3 tu

ng du

ng vo

i vie

c die

m (u, v)
du

ng du

c. Ta c
cos(/3) = cos(3./9) = 4 cos
3
(/9) 3 cos(/9).
Hay 1/2 = 4u
3
3u. Suy ra 8u
3
6u 1 = 0. D

a thu

c 8x
3
6x 1 ba

t kha

quy trn nn [(u) : ] = 3. Tu`

nh l 4.1, suy ra (u, v) khng du

ng du

c. Ni
cch khc khng the

chia ba gc /3 ba
`
ng thu

c ke

v compa.
Dng phu

ng php tu

ng tu

, ta c cc ke

t qua

sau dy :
He

qua

4.3. Khng the

du

ng du

c die

m (
3

2, 0). Ni cch khc khng the

ga

p di
hnh la

p phu

ng c ca

nh ba
`
ng 1.
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 81
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 4. 4.
He

qua

4.4. Khng the

du

ng du

c die

m (

, 0). Ni cch khc khng the

du

ng
du

c hnh vung c die

n tch ba
`
ng die

n tch hnh trn bn knh 1.

Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 4. 5.
4.2 D

IE

`
U KIE

N CA

`
N D

A GIC D

`
U P CA

NH DU

NG D

C BA

`
NG
THU

C KE

V COMPA
Ta nha

c la

i cc ke

t qua

so

ca

p quen thuo

c trong du

ng hnh.
Bo

de
`
4.5.
(i) Trung die

m cu

a doa

n tha

ng du

ng du

c l du

ng du

c.
(ii) Ne

u 3 d

nh cu

a mo

t hnh bnh hnh du

ng du

c th d

nh cn la

i du

ng du

c
(tu

ng du

ng vo

i php du

ng du

o`

ng tha

ng song song vo

i mo

t du

o`

ng tha

ng cho
tru

c qua mo

t die

m cho tru

c).
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 4. 6
Nguyen Chnh T
82 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Bo

de
`
4.6. Ne

u (a, 0) l die

m du

ng du

c th (0, a) v (a, 0) l die

m du

ng du

c.
Chu

ng minh. Tru

c tin ta du

ng tru

c tung. D

ie

m (1, 0) du

ng du

c v n l giao
cu

a tru

c honh vo

i du

o`

ng trn tm (0, 0) v di qua (1, 0). Tru

c tung l du

o`

ng
tha

ng di qua giao die

m cu

a 2 du

o`

ng trn la
`
n lu

t c tm (1, 0) v (1, 0) bn knh

ba
`
ng 2.
D

ie

m (0, a) du

ng du

c v n l mo

t trong 2 giao die

m cu

a tru

c tung vo

i du

o`

ng
trn tm (0, 0) di qua (a, 0). Ngoi ra du

o`

ng trn ny ca

t tru

c honh ta

i die

m
(a, 0) nn die

m (a, 0) du

ng du

c.
Me

nh de
`
4.7. D

ie

m (a, b) du

ng du

c khi v ch

khi a v b du

ng du

c.
Chu

ng minh. Ne

u a v b du

ng du

c, tu

c l cc die

m (a, 0) v (b, 0) du

ng du

c.
Suy ra die

m (0, b) du

ng du

c. D

ie

m (a, b) du

ng du

c v n l die

m thu

tu

cu

a hnh
bnh hnh c 3 die

m (0, 0), (a, 0) v (0, b) du

ng du

c.
Ngu

c la

i, ne

u (a, b) l die

m du

ng du

c. Xt 2 du

o`

ng trn tm (0, 0) v (1, 0) di

qua (a, b). Giao die

m cu

a chng l (a, b) v (a, b). D

o`

ng tha

ng di qua 2 die

m
ny ca

t tru

c honh ta

i (a, 0) nn (a, 0) du

ng du

c. D

ie

m (0, b) du

ng du

c v n
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 83
l die

m thu

tu

cu

a hnh bnh hnh c 3 die

m (0, 0), (a, 0) v (a, b) du

ng du

c.
D

n lu

t die

m (b, 0) du

ng du

c v n l mo

t trong cc giao die

m cu

a tru

c honh
v du

o`

ng trn tm (0, 0) di qua (b, 0).

D

nh l 4.8. Ta

p ta

t ca

cc so

du

ng du

c l mo

t tru

o`

ng con cu

a R. Ho

n nu

a, ne

u c
du

ng du

c v c > 0 th

c du

ng du

c.
Chu

ng minh. Go

i E l ta

p ta

t ca

cc so

du

ng du

c. Cho a, b E. Ta d chu

ng
minh a E. Do (a, 0) v (b, 0) du

ng du

c, die

m giu

a Q =
_
a+b
2
, 0
_
du

ng du

c.
Giao die

m cu

a tru

c honh v du

o`

ng trn tm Q qua (0, 0) l (a + b, 0). Do d

a +b du

ng du

c.
D

chu

ng minh ab E, ta ch

ca
`
n xt tru

o`

ng ho

p ab = 0 v b = 1. Do (b 1)
du

ng du

c nn die

m (0, b 1) du

ng du

c. Theo Bo

de
`
4.5, die

m (a, b 1) du

ng
du

c. Giao die

m cu

a du

o`

ng tha

ng qua (0, b) v (a, b 1) vo

i tru

c honh l die

m
(ab, 0). Va

y ab du

ng du

c.
Ta chu

ng minh ra
`
ng a
1
E ne

u a = 0. Do a E, ta c 1 a E, hay die

m
(0, 1a) du

ng du

c. Theo Bo

de
`
4.5, die

m (1, 1a) du

ng du

c. D

o`

ng tha

ng qua
(0, 1) v (1, 1 a) ca

t tru

c honh ta

i (a
1
, 0). Va

y a
1
E.
Nguyen Chnh T
84 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Cho c E v c > 0. Do
1
2
(1 c) du

ng du

c, die

m Q = (0,
1c
2
) du

ng du

c.
D

o`

ng trn tm Q qua die

m (0, 1) ca

t tru

c honh ta

i 2 die

m c to

a do

(u, 0) v
(u, 0) vo

i u > 0. Theo D

nh l Pythagore, ta c u
2
+
1
4
(1 c)
2
=
1
4
(1 +c)
2
. Suy
ra u
2
= c, do d u =

c. Va

c du

ng du

c.
Ta xt bi ton du

ng da gic de
`
u n ca

nh. R rng da gic de

`
u n ca

nh du

ng du

c
ngh a l die

m
_
cos(
2
n
), sin(
2
n
)
_
du

ng du

c. D

ie
`
u d tu

ng du

ng vo

i cos(
2
n
) l
mo

t so

du

ng du

c. Trong pha
`
n ny ta ch

du

a ra die
`
u kie

n ca
`
n cu

a bi ton cho
tru

o`

ng ho

p n = p nguyn to

. Ke

t qua

da
`
y du

se du

c xt trong pha
`
n sau (xem 9).
Ta bie

t ra
`
ng vo

i p nguyn to

, da thu

c x
p1
+ +x+1 ba

t kha

quy trn . Do
d n l da thu

c to

i tie

u cu

a e
2i/p
= cos(
2
p
) + i sin(
2
p
). Xt cc mo

ro

ng tru

o`

ng

_
cos(
2
p
)
_
(e
2i/p
). Ta c
[(e
2i/p
) :
_
cos(2/p)
_
].[
_
cos(2/p)
_
: ] = [(e
2i/p
) : ]
= p 1.
Do cos(
2
p
) =
1
2
(e
2i/p
+e
2i/p
), ta c
2 cos(2/p)e
2i/p
= (e
2i/p
)
2
+ 1.
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 85
Ngh a l ba

c cu

a e
2i/p
trn
_
cos(
2
p
)
_
ba
`
ng 2. Do d
[(e
2i
p
) :
_
cos(2/p)
_
] = 2.
Suy ra [
_
cos(
2
p
)
_
: ] =
p1
2
. Do cos(
2
p
) du

ng du

c, ta c p = 2
t
+ 1. Ho

n the

,
ne

u t c mo

t u

c le

r > 1 th
p = 2
t
+ 1 = 2
rt
1
+ 1 = (2
t
1
+ 1)(2
t
1
(r1)
2
t
1
(r2)
+ + 1).
Do d t c da

ng 2
m
. Va

y p = 2
2
m
+ 1 vo

i m N. So

nguyn to

c da

ng ny go

i l
so

nguyn to

Fermat
1
.
Nhu

the

ta d chu

ng minh ke

t qua

sau:
Me

nh de
`
4.9. Ne

u da gic de
`
u p ca

nh (p nguyn to

) du

ng du

c th p l so

nguyn
to

Fermat.
Nha

n xt 4.10. Na m 19 tuo

i, Gauss (1777-1855) chu

ng minh ra
`
ng da gic de
`
u 17
1
Na m 1640, Fermat (1601-1665) cho ra
`
ng ta

t ca nhung so

c da

ng F
m
:= 2
2
m
+1 vo
i m N de
`
u nguyn to

. Tuy nhin hon 100 na m sau,

Euler (1707-1783) ch ra ra
`
ng F
5
= 2
32
+ 1 = 641.6700417. C the

de

dng kie

m tra ke

t qua d vo
i Maple. Thu

c ra ta

t ca nhung so

F
m
vo
i
5 m 16 de
`
u l ho

p so

. Cc so

F
20
, F
22
, F
24
cu ng l cc ho

p so

(F
24
l ho

p so

duo

c chu
ng minh bo
i Crandall na m 1999). Cho de

n nay,
chng ta va

n chua bie

t nhung so

nguyn to

Fermat no u
ng vo
i m > 4.
Nguyen Chnh T
86 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
ca

nh du

ng du

c ba
`
ng cch ch

ra cng thu

c:
cos
_2
17
_
=
1
16
+
1
16

17 +
1
16
_
34 2

17 +
1
8
_
17 + 3

17
_
34 2

17 2
_
34 + 2

17.
Bi ta

p
4. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) So

khng the

du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa;
b) Gc khng the

chia 3 ba
`
ng thu

c ke

v compa;
c) Khng the

ga

p 3 mo

t hnh la

p phu

ng ba
`
ng thu

c ke

v compa.
d) Ne

u die

m (0, ) R
2
khng the

du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa th
siu vie

t trn .
e) To

a do

cu

a mo

t die

m du

ng du

c na
`
m trong tru

o`

ng con cu

a R v c ba

c trn
l mo

t lu y thu`

a cu

a 2.
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 87
f) Mo

t doa

n tha

ng do

di khng the

du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
g) Ne

u da gic de
`
u n ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa th n l so

nguyn to

.
h) Ne

u da gic de
`
u p (nguyn to

) ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa th
p l so

nguyn to

Fermat.
i) D

a gic de
`
u 65537 ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
(Xem HD 267)
4. 2. Chu

ng to

ra
`
ng trong chu

ng minh D

nh l 4.1, ta c [K
j
: K
j1
] 2. Suy
ra ne

u (, ) l die

m du

ng du

c th , (

1
, . . . ,

n1
) vo

i
j

(

1
, . . . ,

j1
), j = 1, . . . , n 1. (Xem HD 267)
4. 3. Dng D

nh l 4.8 de

chu

ng minh chie
`
u ngu

c la

i cu

a pht bie

u trn: ne

u ,
(

1
, . . . ,

n1
) trong d
j
(

1
, . . . ,

j1
), vo

i mo

i 1 j n1
th (, ) l die

m du

ng du

c. (Xem HD 269)
4. 4. Chu

ng minh Bo

de
`
4.3. (Xem HD 269)
Nguyen Chnh T
88 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
4. 5. Chu

ng minh Bo

de
`
4.4. (Xem HD 269)
4. 6. Chu

ng minh Bo

de
`
4.5. (Xem HD 269)
4. 7. Chu

ng minh ra
`
ng tru

o`

ng cc so

du

ng du

c l mo

t mo

ro

ng da

i so

trn nhu

ng
khng pha

i l mo

ro

ng hu

u ha

n. (Xem HD 269)
4. 8. Chu

ng minh ra
`
ng da gic de
`
u na m ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
(Xem HD 270)
4. 9. Chu

ng minh ra
`
ng c the

chia 3 gc
2
5
ba
`
ng thu

c ke

v compa.
(Xem HD 270)
4. 10. Chu

ng minh ra
`
ng khng the

du

ng da gic de
`
u 18 ca

nh ba
`
ng thu

c ke

v compa.
4. 11. Chu

ng minh ra
`
ng khng the

du

ng da gic de
`
u 9 ca

nh ba
`
ng thu

c ke

v compa.
4. 12. Cho l mo

t gc du

ng du

c. Chu

ng minh ra
`
ng gc c the

chia 3 ba
`
ng thu

c
ke

v compa khi v ch

khi da thu

c 4x
3
3x cos kha

quy trn tru

o`

ng
(cos ). (Xem HD 270)
Nguyen Chnh T
4. Du

ng hnh ba
`
ng thuoc ke

v compa 89
4. 13. Chu

ng minh ra
`
ng ta c the

chia 3 mo

t gc cho tru

c ba
`
ng compa v mo

t thu

c
dnh da

u nhu

sau (xem Hnh 1).

O

/3

B
A
M
N
D
Hnh 1: Chia 3 mo

t gc ba
`
ng compa v thu

c dnh da

u
Gia

su

trn thu

c, ta dnh da

u 2 die

m N, D c do

di ba
`
ng r.
Du

ng gc

AOB ba
`
ng .
Du

ng du

o`

ng trn tm O bn knh ba
`
ng r, ca

t OA ta

i M.
Nguyen Chnh T
90 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
D

t thu

c ke

di qua M, sao cho 1 die

m dnh da

u D na
`
m trn BO, die

m
dnh da

u cn la

i N na
`
m trn du

o`

ng trn. Gc

ODN chnh l gc ca
`
n du

ng.
(Xem HD 271)
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 91
5 TRU

O
`
NG PHN R CU

A MO

T D

A THU

C. D

A THU

C TCH D

C
5.1 TRU

O
`

NG PHN R CU

A MO

T D

A THU

C
D

nh ngha.
Cho f F[x] v K l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng cu

a F. Ta ni
f phn r trong K hay K phn r f ne

u f c the

vie

t
du

c du

i da

ng f = a(x u
1
) (x u
n
) vo

i a, u
i
K,
i = 1, . . . , n.
V du

14. Ne

u K l mo

t bao dng da

i so

cu

a F th K phn r mo

i da thu

c cu

a
F[x].
V du

15. Cho f = x
3
2 [x]. Ba nghie

m cu

a f trong C l
3

2,
3

2 v
2
3

2
vo

i = e
2
3
=
1
2
+i

3
2
(ch ra
`
ng
3
= 1). R rng ta

t ca

cc tru

o`

ng con cu

a C
chu

a 3 nghie

m cu

a f de
`
u phn r f. D

c bie

t (
3

2,
3

2,
2
3

2) = (
3

2, ) l
tru

o`

ng nho

nha

t phn r f. Ta c di

nh ngh a :
Nguyen Chnh T
92 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
D

nh ngha.
Cho 0 = f F[x]. Mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng K cu

a F du

c go

i l
tru

o`

ng phn r (hay tru

o`

ng nghie

m) cu

a f trn F ne

u K phn
r f v f khng phn r trong ba

t ky` tru

o`

ng con thu

c su

no cu

a
K.
Nha

n xt 5.1.
(i) Cho f = a(x u
1
) (x u
n
) vo

i a, u
i
K. Khi d K l tru

o`

ng phn r
cu

a f ne

u K = F(u
1
, . . . , u
n
).
(ii) Tru

o`

ng phn r E
f
cu

a da thu

c f trn F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n cu

a F. Ni
ring, mo

i pha
`
n tu

cu

a E
f
de
`
u da

i so

trn F.
V du

16. Ta xy du

ng tru

o`

ng phn r cu

a f = x
2
+x+1 trn Z
2
. Trong tru

o`

ng ho

p
ny ta khng the

dng nghie

m trong C nhu

trong V du

15. R rng f ba

t kha

quy
trn Z
2
. Go

i Z
2
() l mo

ro

ng do

n sao cho l mo

t nghie

mcu

a f. Khi d Z
2
() c 4
pha
`
n tu

0, 1, v 1+. Ta c
2
++1 = 0. R rng (1+)
2
+(1+) +1 = 0,
nn f c 2 nghie

m trong Z
2
(), do d f phn r trong Z
2
(). Suy ra Z
2
() l
tru

o`

ng phn r cu

a f trn Z
2
.
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 93
V du

17. Nhie
`
u da thu

c khc nhau c the

c cng mo

t tru

o`

ng phn r. Cho
f = (x
2
3)(x
3
+ 1) [x]. Ta

p nghie

m cu

a f trong C l {1,

3, ,
2
}, vo

i
= (1 +

3i)/2. Do d mo

t tru

o`

ng phn r cu

a f trn l (

3, i). De

dng
tha

y ra
`
ng (

3, i) cu ng l tru

o`

ng phn r cu

a g = (x
2
2x2)(x
2
+1) trn .
Me

nh de
`
5.2. Cho da thu

c f F[x] ba

c n. To
`
n ta

i mo

t tru

o`

ng phn r E
f
cu

a f
trn F sao cho [E
f
: F] l u

c cu

a n!.
Chu

ng minh. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p theo n. Vo

i n = 1, ke

t qua

l hie

n
nhin. Gia

su

ke

t qua

dng vo

i mo

i da thu

c c ba

c nho

ho

n n.
Ne

u f khng ba

t kha

quy, ta vie

t f = gh vo

i deg(g) = m < n v
deg(h) = n m. Theo gia

thie

t quy na

p, ta c [E
g
: F]|m!, vo

i E
g
l tru

o`

ng
phn r cu

a g trn F. Go

i E
h
l tru

o`

ng phn r cu

a h trn E
g
v c [E
h
:
E
g
]|(n m)!. Khi d E
h
cu ng l tru

o`

ng phn r cu

a f = gh trn F. Ho

n the

[E
h
: F] = [E
g
: F][E
h
: E
g
] l u

c cu

a m!(n m)!, do d [E
h
: F] l u

c cu

a n!.
Xt tru

o`

ng ho

p f ba

t kha

quy. Go

i l mo

t nghie

m cu

a f. D

t F
1
= F(). Ta
vie

t f = (x )f
1
vo

i f
1
F
1
[x]. Do deg(f
1
) = n 1 nn theo gia

thie

t quy
na

p, to
`
n ta

i tru

o`

ng phn r E
f
1
cu

a f
1
trn F
1
v [E
f
1
: F
1
]|(n 1)!. R rng E
f
1
Nguyen Chnh T
94 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Ho

n nu

a,
[E
f
1
: F] = [E
f
1
: F
1
][F
1
: F]|(n 1)!n = n!.
Su

du

ng Maple 3. Maple cho php phn tch mo

t da thu

c trn mo

t mo

ro

ng hu

u
ha

n cu

a hay Z
p
. Do d, c the

tm du

c tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c trn
hay Z
p
.
V du

18. Cho da thu

c f = x
3
+ 3x
2
+ 3x + 4 [x].
> f:=x^3+3*x^2+3*x+4;
f := x
3
+ 3 x
2
+ 3 x + 4
Ta xc di

nh da

ng nhn tu

ha cu

a f trn .
> factor(f);
x
3
+ 3 x
2
+ 3 x + 4
Nhu

the

f ba

t kha

quy. Go

i l mo

t nghie

m cu

a f. Phn tch f trong vnh

()[x] nhu

trong chu

ng minh cu

a me

nh de
`
trn.
> alias(alpha=RootOf(f,x)):
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 95
> factor(f,alpha);
(x ) (x
2
+ 3 x +x + 3 + 3 +
2
)
D

l da

ng nhn tu

ha cu

a f trong ()[x], tie

p tu

c go

i l mo

t nghie

m cu

a
nhn tu

thu

hai trong bie

u die

n trn. Sau d phn tch f trong (, )[x].

> g:=factor(f/(x-alpha));
g := x
2
+ 3 x +x + 3 + 3 +
2
> alias(beta=RootOf(g,x)):
> factor(f,{alpha,beta});
(x ) (x + 3 + +) (x )
V du

19. Xt da thu

c h = x
4
+x
2
+ 2 Z
3
[x].
> h:=x^4+x^2+2;
h := x
4
+x
2
+ 2
Ta xc di

nh da

ng nhn tu

ha cu

a h trong Z
3
[x].
> Factor(h) mod 3;
x
4
+x
2
+ 2
Nguyen Chnh T
96 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Nhu

the

h ba

t kha

quy trn Z
3
. Go

i l mo

t nghie

m cu

a h v tm da

ng nhn
tu

ha cu

a h trog Z
3
()[x]
> alias(gamma=RootOf(h,x) mod 3):
> Factor(h,gamma)mod 3;
(x + 2 ) (x +) (x +
3
) (x + 2
3
)
Va

y h phn r trong Z
3
(), nn tru

o`

ng phn r cu

a h trn Z
3
l Z
3
().
Tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c trn mo

t tru

o`

ng l duy nha

t, sai khc da

ng
ca

u, nhu

du

c the

hie

n sau dy.
Me

nh de
`
5.3. Cho : F
1
F
2
l mo

t da

ng ca

u tru

o`

ng v f F
1
[x]. Go

i K
1
v
K
2
tu

ng u

ng l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F
1
v cu

f = (a
n
)x
n
+ + (a
0
) F
2
[x] trn F
2
. Khi d mo

ro

ng thnh mo

t
da

ng ca

u : K
1
K
2
, ngha l (a) = (a), a F
1
.
Chu

ng minh. Ta chu

ng minh quy na

p theo ba

c cu

a f. Ke

t qua

l hie

n nhin ne

u
deg(f) = 1. Gia

thie

t deg(f) = n v me

nh de
`
dng vo

i da thu

c c ba

c nho

ho

n n.
Go

i K
1
l mo

t nghie

m cu

a f v k hie

u m F
1
[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a .
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 97
R rng

m ba

t kha

quy trn F
2
[x]. Go

i K
2
l mo

t nghie

m cu

m. D

ng
ca

u F
1
[x] F
2
[x], theo di

nh l phn tch do
`
ng ca

u, mo

ro

ng thnh da

ng ca

u
: F
1
() = F
1
[x]/(m) F
2
[x]/(

m) = F
2
()
tho

a (a) = (a), a F
1
. Go

i f = (x
1
)f
1
vo

i f
1
F
1
()[x] c ba

c n 1.
Ta c K
1
, K
2
la
`
n lu

t l tru

o`

ng phn r cu

a f
1
v

f
1
trn cc tru

o`

ng tu

ng u

ng
F
1
() v F
2
(). Theo gia

thie

t quy na

p, to
`
n ta

i da

ng ca

u : K
1
K
2
tho

a
(b) = (b), b F
1
(). D

c bie

t (a) = (a) = (a), a F

1
.
Nha

n xt 5.4. Ne

u F
1
= F
2
v l php do
`
ng nha

t th me

nh de
`
trn c ngh a l
tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c trn F
1
l duy nha

t sai khc bo

i F
1
-da

ng ca

u.
He

qua

5.5. Cho f F[x] v K l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Cho , K.
To
`
n ta

i mo

t F-tu

da

ng ca

u cu

a K bie

n thnh khi v ch

khi v c cng
mo

t da thu

c to

i tie

u trn F.
Chu

ng minh. Ne

u c : K K l F-tu

da

ng ca

u. Go

i g F[x] l da thu

c to

i
tie

u cu

a . Khi d () = cu ng l nghie

m cu

a g nn g cu ng chnh l da thu

c
Nguyen Chnh T
98 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
to

i tie

u cu

a . Ngu

c la

i ne

u v de
`
u c chung da thu

c to

i tie

u g F[x]. Khi
d to
`
n ta

i F-da

ng ca

u tu`

F() vo F() tho

a () = (). Khi d K chnh

l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F() v F(). Theo me

nh de
`
trn, da

ng ca

u mo

ro

ng thnh F-tu

da

ng ca

u cu

a K, bie

n thnh .
5.2 D

A THU

C TCH D

C
Bo

de
`
5.6. Cho F K l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v f, g F[x]. Go

i d
1
= (f, g)
trong F[x] v d
2
= (f, g) trong K[x]. Khi dd
1
d
2
trong K[x], tu

c l d
1
= ad
2
vo

i a K. Suy ra ne

u f v g nguyn to

cng nhau trong F[x] th chng khng c

nghie

m chung trong ba

t cu

mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng no cu

a F.
Chu

ng minh. R rng d
1
|d
2
trong K[x]. Ma

t khc, to
`
n ta

i k, h F[x] sao cho

fh +gk = d
1
. Suy ra d
2
|d
1
trong K[x].
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 99
D

nh ngha.
Cho f F[x] v f = a
n
i=1
(x u
i
)
m
i
vo

i u
i
= u
j
, m
i
1
trong mo

t tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Do cc tru

o`

ng phn r
cu

a f trn F l da

ng ca

u, ta

p cc so

mu {m
1
, . . . , m
n
} khng
phu

thuo

c vo tru

o`

ng phn r. So

mu m
i
du

c go

i l so

bo

i cu

a
nghie

m u
i
.
D

nh ngha.
D

a thu

c f go

i l c nghie

m bo

i ne

u to
`
n ta

i m
i
> 1. Nghie

m u
i
u

ng vo

i m
i
> 1 go

i l nghie

m bo

i cu

a f. Nghie

m u

ng vo

i m
i
= 1
go

i l nghie

m do

n.
V du

20. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p v a F tho

a die
`
u kie

n khng c ca n ba

c
p trong F (v du

a = t trong tru

o`

ng cc phn thu

c hu

u t

Z
p
(t)). Ta c da thu

c
f = x
p
a ba

t kha

quy (Bi ta

p 5. 10) trong F[x]. Go

i b l mo

t nghie

m cu

a f.
Khi d,
x
p
a = x
p
b
p
= (x b)
p
trong tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Nhu

the

mo

t da thu

c ba

t kha

quy c the

c
nghie

m bo

i.
Nguyen Chnh T
100 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
D

nh ngha.
Cho f = a
n
x
n
+ +a
1
x +a
0
F[x]. D

o hm hnh thu

c cu

a
f, k hie

u f

, l da thu

c di

nh bo

i
f = na
n
x
n1
+ +a
1
F[x].
Ch ra
`
ng tu`

di

nh ngh a trn, de

dng suy ra cc cng thu

c tnh da

o hm cu

a
da thu

c to

ng v tch quen thuo

c
(f +g)

= f

+g

; (fg)

= f

g +fg

.
Bo

de
`
5.7. D

a thu

c f c nghie

m bo

i khi v ch

khi (f, f

) = 1.
Chu

ng minh. Ne

u f c nghie

m bo

i trong tru

o`

ng phn r K cu

a n, th de

dng
tha

y ra
`
ng cu ng l nghie

m cu

a f

. Do d (f, f

) = 1 (xem 5.6). Ngu

c la

i, ne

u
(f, f

) = 1 th f v f

c nghie

m chung trong tru

o`

ng phn r cu

a f. Ne

u
l nghie

m do

n th de

dng chu

ng minh ra
`
ng khng pha

i l nghie

m cu

a f

. V
l.
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 101
Me

nh de
`
5.8. Cho f F[x] l mo

t da thu

c ba

t kha

quy. Cc pht bie

u sau l
tu

ng du

ng :
(i) f c nghie

m bo

i ;
(ii) (f, f

) = 1 ;
(iii) F c da

c so

p > 0 v f l mo

t da thu

c cu

a x
p
;
(iv) mo

i nghie

m cu

a f de
`
u l nghie

m bo

i.
Chu

ng minh. (i) = (ii) Xem (5.7).

(ii) = (iii) V f ba

t kha

quy v (f, f

) = 1 ta c f

= 0. Do d F c da

c so

p > 0 v f l mo

t da thu

c cu

a x
p
.
(iii) = (iv) Ta c f(x) = g(x
p
) vo

i g(x) F[x]. D

t
g(x) = (x u
i
)
m
i
, m
i
1.
Khi d
f(x) = g(x
p
) = (x
p
u
i
)
m
i
= (x
i
)
pm
i
,
Nguyen Chnh T
102 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
vo

i
p
i
= u
i
. Do pm
i
> 1 nn ta

t ca

cc nghie

m cu

a f de
`
u l nghie

m bo

i.
(iv) = (i) Hie

n nhin.
D

nh ngha.
Mo

t da thu

c f F[x] go

i l tch du

c trn F ne

u mo

i nhn tu

ba

t kha

quy cu

a f de
`
u khng c nghie

m bo

i. Mo

t tru

o`

ng F go

i l
hon ch

nh ne

u mo

i da thu

c c he

tu

trong F de
`
u tch du

c.
Me

nh de
`
5.9. Mo

t tru

o`

ng c da

c so

0 l hon ch

nh. Mo

t tru

o`

ng c da

c so

p l
hon ch

nh khi v ch

khi mo

i pha
`
n tu

cu

a F de
`
u c ca n ba

c p trong F.
Chu

ng minh. Ke

t qua

hie

n nhin cho tru

o`

ng c da

c so

0 (xem 5.8). Xt tru

o`

ng
ho

p F c da

c so

p. Ne

u to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

a F khng c ca n ba

c p trong F. Khi
d da thu

c x
p
a khng tch du

c. Ngu

c la

i, gia

thie

t mo

i pha
`
n tu

cu

a F de
`
u c
ca n ba

c p. Ne

u to
`
n ta

i mo

t da thu

c ba

t kha

quy f khng tch du

c th
f =

a
i
(x
p
)
i
=

b
p
i
(x
p
)
i
= (

b
i
x
i
)
p
.
Nhu

va

y f khng ba

t kha

quy. Mu thua

n ny ko theo F hon ch

nh.
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 103
V du

21. Mo

i tru

o`

ng hu

u ha

n de
`
u l tru

o`

ng hon ch

nh. Tha

t va

y, tu

do
`
ng ca

u
Frobenius:
: F F
a a
p
l mo

t da

ng ca

u v n l mo

t do

n ca

u. Do d mo

i pha
`
n tu

cu

a F de
`
u c ca n ba

c p
trong F.
V du

22. Mo

i tru

o`

ng dng da

i so

de
`
u hon ch

nh.
Bi ta

p
5. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i da thu

c de
`
u phn r trong mo

t mo

ro

ng no d.
b) Mo

i da thu

c c he

tu

thuo

c mo

t trong cc tru

o`

ng , R, C de
`
u tch du

c.
c) Mo

i da thu

c c he

tu

thuo

c Z
p
de
`
u tch du

c.
d) Mo

t da thu

c c nghie

m bo

i th khng tch du

c.
Nguyen Chnh T
104 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
e) Mo

i da thu

c trn tru

o`

ng c da

c so

p de
`
u khng tch du

c.
f) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy de
`
u tch du

c.
g) Mo

t da thu

c ba

t kha

quy f F[x] khng tch du

c th F c da

c so

p.
h) Mo

t da thu

c ba

t kha

quy f F[x] khng tch du

c khi v ch

khi F c da

c
so

p v f l mo

t da thu

c cu

a x
p
.
i) Mo

i nghie

m cu

a mo

t da thu

c trn mo

t tru

o`

ng cho tru

c de
`
u c cng so

bo

i.
j) Mo

i nghie

m cu

a mo

t da thu

c ba

t kha

quy trn mo

t tru

o`

ng cho tru

c de
`
u c
cng so

bo

i.
k) D

a thu

c (x
3
+ 5)
2
tch du

c trn Z
7
.
l) Tru

o`

ng phn r xc di

nh duy nha

t sai khc da

ng ca

u.
(Xem HD 271)
5. 2. Cho f F[x] c deg(f) = n > 0 v E = F(
1
, . . . ,
r
) vo

i
1
, . . . ,
r
l
nghie

m cu

a f vo

i r n. Cho K l mo

t tru

o`

ng phn r f. Chu

ng minh ra
`
ng :
a) To
`
n ta

i mo

t F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K.
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 105
b) So

cc F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K khng vu

t qu [E : F] v ba
`
ng vo

i [E : F]
ne

u f c n nghie

m phn bie

t trong K.
c) Suy ra tnh duy nha

t cu

a tru

o`

ng phn r cu

a f F[x] trn F.
(Xem HD 271)
5. 3. Chu

ng minh ra
`
ng ne

u mo

t tru

o`

ng vie

t du

c nhu

ho

p cu

a cc tru

o`

ng hon ch

nh
l mo

t tru

o`

ng hon ch

nh. Suy ra mo

i mo

ro

ng da

i so

trn Z
p
l mo

t tru

o`

ng
hon ch

nh. (Xem HD 272)

5. 4. Xy du

ng tru

o`

ng phn r cu

a cc da thu

c
x
3
1, x
4
+ 5x
2
+ 6, x
6
8, x
5
2
trn v tnh ba

c cu

a cc mo

ro

ng tu

ng u

ng trn .
5. 5. Xy du

ng tru

o`

ng phn r cu

a cc da thu

c x
3
+2x +1 v x
3
+x
2
+x +2 trn
Z
3
. Chng c da

ng ca

u vo

i nhau khng ? (Xem HD 272)

5. 6. Cho F K L trong d L l tru

o`

ng phn r cu

a f F[x] trn F. Chu

ng
minh ra
`
ng L cu ng l tru

o`

ng phn r cu

a f trn K.
Nguyen Chnh T
106 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
5. 7. a) Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p v a F. Chu

ng minh ra
`
ng ne

u da thu

c
x
p
x a kha

quy trong F[x] th phn r trong F.

b) Vo

i mo

i so

nguyn to

p, chu

ng minh ra
`
ng da thu

c x
p
x 1 ba

t kha

quy
trn . (Xem HD 272)
5. 8. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

0, cho f, g F[x] v d = (f, g). Chu

ng minh ra
`
ng
ta

p nghie

m cu

a f v h = f/d l trng nhau. (Xem HD 273)

5. 9. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p v f F[x] ba

t kha

quy. Chu

ng minh ra
`
ng
f = g(x
p
e
) vo

i e 0 v g F[x] l da thu

c ba

t kha

quy, tch du

c. Suy ra,
mo

i nghie

m cu

a f de
`
u c chung so

bo

i trong tru

o`

ng phn r cu

a f.
(Xem HD 273)
5. 10. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p v a F khng c ca n ba

c p trong F. Chu

ng minh
ra
`
ng f = x
p
a ba

t kha

quy trn F. (Xem HD 274)

* 5. 11. (To

ng qut cu

a Bi ta

p 5. 2) Cho : F K l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Cho
E = F(
1
, . . . ,
r
) vo

i
1
, . . . ,
r
l cc nghie

m cu

a f F[x] c ba

c n r.
Nguyen Chnh T
5. Truo`ng phn r cu

a mo

t da thuc. D

a thuc tch duo

c 107
Chu

ng minh ra
`
ng :
{ : E K | l F-do
`
ng ca

u,
|F
= } [E : F]
v da

ng thu

c xa

y ra khi K chu

a n nghie

m phn bie

t cu

f.
(Xem HD 274)
Nguyen Chnh T
108 Chuong 1. MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Nguyen Chnh T
Chu

ng 2
L THUYE

T GALOIS
"""
6 TU

NG CA

U V TRU

O
`
NG TRUNG GIAN CU

A MO

RO

NG TRU

O
`
NG
Trong bi ny, ta nghin cu

u nhm Aut(E/F) cc tu

da

ng ca

u cu

a mo

ro

ng
tru

o`

ng E : F, da

c bie

t vo

i tru

o`

ng ho

p cu

a tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c trn F.
D

o
`
ng tho`

i, ta nghin cu

u tu

ng u

ng giu

a ta

p cc nhm con cu

a Aut(E/F) v ta

p
cc tru

o`

ng con cu

a E chu

a F, go

i l cc tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng E : F.
109
110 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
6.1 NHM CC TU

NG CA

U CU

A MO

RO

NG TRU

O
`

NG
Ta ba

t da
`
u ba
`
ng mo

t so

bo

de
`
do

n gia

n sau dy :
Bo

de
`
6.1. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng. Ta

p ta

t ca

cc F-tu

da

ng ca

u cu

a E
l nhm con cu

a nhm Aut(E), go

i l nhm cc F-tu

da

ng ca

u cu

a E : F, k hie

u
Aut(E/F).
Chu

ng minh. Ta

p Aut(E/F) = do chu

a php do
`
ng nha

t. Tch cu

a hai F-da

ng
ca

u v nghi

ch da

o cu

a F-da

ng ca

u l F-da

ng ca

u. Do d Aut(E/F) l nhm con

cu

a Aut(E).
Bo

de
`
6.2. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v u E da

i so

trn F. Go

i m F[x]
l da thu

c to

i tie

u cu

a u. Cho : E E l mo

t Fdo
`
ng ca

u. Khi d (u) cu ng
l nghie

m cu

a m.
Chu

ng minh. D

y ch

l tru

o`

ng ho

p da

c bie

t cu

a Me

nh de
`
1.3.
Bo

de
`
6.3. Cho f F[x] c deg(f) = n > 0 v E = F(
1
, . . . ,
r
) vo

i
1
, . . . ,
r
l cc nghie

m cu

a f. Cho K l mo

t tru

o`

ng phn r f. Khi d to
`
n ta

i mo

t F-do
`
ng
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 111
ca

u tu`

E vo K ; so

cc F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K khng vu

t qu [E : F] v ba
`
ng
vo

i [E : F] ne

u f c n nghie

m phn bie

t trong K.
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 5. 2.
Ta mo

ro

ng ke

t qua

trn ba
`
ng bo

de
`
sau dy.
Bo

de
`
6.4. Cho : F K l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Cho E = F(
1
, . . . ,
r
) vo

1
, . . . ,
r
l cc nghie

m cu

a f F[x] c ba

c n r. Khi d
{ : E K | l F-do
`
ng ca

u,
|F
= } [E : F]
v da

ng thu

c xa

y ra khi K chu

a n nghie

m phn bie

t cu

f.
Chu

ng minh. Xem Bi ta

p 5. 11.
V du

23. Cho G = Aut((

2)/). Ne

u G th (

2) =

2 hay (

2) =

2. Tru

o`

ng ho

p thu

nha

t ko theo (a +b

2) = a +b

2 hay = id. Tru

o`

ng
ho

p thu

2 to
`
n ta

i do

2 de
`
u c cng mo

t da thu

c to

i tie

u v cc mo

ro

ng do

n cu

a
chng trn chnh l (

2).
Nguyen Chnh T
112 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
V du

24. Cho G = Aut((

3

2)/). D

a thu

c to

i tie

u cu

a
3

2 l f = x
3
2. Cc
nghie

m cn la

i cu

a f l
3

2 v
2
3

2, vo

i = e
2i
3
, de
`
u khng thuo

c (
3

2). Do
d G = 1.
Nha

n xt 6.5.
(i) Cho E = F(u
1
, . . . , u
r
) vo

i u
i
da

i so

trn F. Khi d mo

i F-tu

do
`
ng ca

u bie

n
u
i
thnh mo

t nghie

m cu

a da thu

c to

i tie

u cu

a u
i
. D

c bie

t, Aut(E/F) l mo

t
nhm hu

u ha

n. Ho

n the

, mo

t F-tu

do
`
ng ca

u hon ton xc di

nh khi bie

t ta

p
a

nh cu

a u
1
, . . . , u
r
.
(ii) D

c bie

t, khi E l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c f F[x] c deg(f) = n
th mo

i F-tu

do
`
ng ca

u se ca

m sinh mo

t hon vi

cu

a cc nghie

m cu

a f. Do d
Aut(E/F) l mo

t nhm con cu

a nhm do

i xu

ng S
n
.
Me

nh de
`
6.6. Cho E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f F[x]. Khi d
(Aut(E
f
/F) : 1) [E
f
: F].
Da

u = xa

y ra khi f tch du

c.
Ch , ta k hie

u (G : 1) hay |G| cho ca

p cu

a mo

t nhm nhn hu

u ha

n G.
Nguyen Chnh T
6. Tu

ng ca

u v trU

o`ng trung gian cu

a mo

ro

ng trU

o`ng 113
Chu

ng minh. Ch ra
`
ng mo

i F-tu

do
`
ng ca

u cu

a E
f
cu ng l F-tu

da

ng ca

u v
hon vi

cc nghie

m cu

a f trong K nn bie

n co

so

cu

a E
f
: F thnh co

so

. Ma

t
khc, ne

u f = f
m
1
1
f
m
r
r
l da

ng nhn tu

ha cu

a f th tru

o`

ng phn r cu

a f
trn F cu ng chnh l tru

o`

ng phn r cu

a g := f
1
f
r
trn F. Do d, tu`

Bo

de
`
6.3, ta c (Aut(E
f
/F) : 1) [E
f
: F] v da

u = xa

y ra khi f tch du

c.
Me

nh de
`
6.7. Cho E : F v L : F l cc mo

ro

ng tru

o`

ng vo

i E hu

u ha

n trn F.
Khi d
(i) So

F-do
`
ng ca

u tu`

E vo L khng vu

t qu [E : F]. D

c bie

t
(Aut(E/F) : 1) [E : F].
(ii) To
`
n ta

i mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n K trn L v mo

t F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K.
Chu

ng minh. Go

i E = F(u
1
, . . . , u
n
) vo

i u
1
, . . . , u
n
da

i so

trn F. Go

i
m
1
, . . . , m
n
F[x] tu

ng u

ng l cc da thu

c to

i tie

u cu

a u
1
, . . . , u
n
. D

t
f = m
1
m
n
v go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a f trn L. Theo Bo

de
`
6.3, to
`
n
ta

i mo

t F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K v so

F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K khng qu [E : F].
D

c bie

t, so

cc F-do
`
ng ca

u tu`

E vo L K khng qu [E : F].
Nguyen Chnh T
114 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
6.2 TRU

O
`

NG TRUNG GIAN CU

A MO

RO

NG TRU

O
`

NG
D

nh ngha.
Cho E : F l mo

ro

ng tru

o`

ng. Cc tru

o`

ng con cu

a E chu

a F go

i
l cc tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng E : F. K hie

u F l ta

p ta

t
ca

cc tru

o`

ng trung gian cu

a E : F.
Bo

de
`
6.8. Cho = H Aut(E/F). Ta

p
T (H) = {b E| (b) = b, H}
l mo

t tru

o`

ng trung gian cu

a E : F, go

i l tru

o`

ng trung gian co

di

nh bo

i H.
Chu

ng minh. R rng F T (H). Ne

u a, b T (H) v H, ta c
(a +b) = a +b, (ab) = ab. Ma

t khc, ne

u 0 = a T (H) th (a
1
) = a
1
.
Do d T (H) l mo

t tru

o`

ng trung gian cu

a E : F.
Bo

de
`
6.9. Cho K l tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng E : F. Khi d Aut(E/K) l
mo

t nhm con cu

a Aut(E/F), go

i l nhm con co

di

nh K, k hie

u N(K).
Chu

ng minh. Su

du

ng Bo

de
`
6.1 v Aut(E/K) Aut(E/F).
K hie

u Hl ta

p ta

t ca

cc nhm con cu

a Aut(E/F). Hai nh xa

sau :
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 115
N : F H
K N(K)
v
T : H F
H T (H)
go

i l cc tu

ng u

ng Galois cu

a mo

ro

ng E : F.
Nha

n xt 6.10. Ta de

dng kie

m tra cc tnh cha

t sau dy :
(i) N(F) = Aut(E/F), N(E) = {1} v T ({1}) = E.
(ii) Cc nh xa

N v T da

o ngu

c thu

tu

bao hm. Ngh a l:

Ne

u F K
1
K
2
E th N(K
1
) N(K
2
).
Ne

u H
1
H
2
l 2 nhm con cu

a Aut(E/F) th T (H
1
) T (H
2
).
(iii) H N(T (H)), H H; tu

ng tu

K T (N(K)), K F.
V du

25. Trong mo

ro

ng (
3

2), ta bie

t ra
`
ng Aut((
3

2)/) = 1. Suy ra
T (N()) = (
3

2). Do d _ T (N()).
Tuy nhin, ta se tha

y ra
`
ng H = N(T (H)), vo

i mo

i H hu

u ha

n.
Nguyen Chnh T
116 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
D

nh l 6.11 (Artin). Cho E : F l mo

ro

ng tru

o`

ng v H Aut(E/F) l mo

t
nhm con hu

u ha

n. Khi d :
[E : T (H)] (H : 1).
Chu

ng minh. Go

i H = {
1
, . . . ,
m
} vo

i
1
= 1. Cho
1
, . . . ,
n
vo

i n > m l
n pha
`
n tu

ty cu

a E. Ta chu

ng minh ra
`
ng
1
, . . . ,
n
phu

thuo

c tuye

n tnh trn
T (H). Xt he

phu

ng trnh tuye

n tnh thua
`
n nha

t:
_

1
(
1
)x
1
+ +
1
(
n
)x
n
= 0
.
.
.

m
(
1
)x
1
+ +
m
(
n
)x
n
= 0.
(2)
Do n > m, he

phu

ng trnh trn c nghie

m khng ta
`
m thu

o`

ng trong E. Go

i
v = (c
1
, . . . , c
n
) l mo

t nghie

m cu

a (2) c so

pha
`
n tu

khc 0 nho

nha

t. Sau khi
hon vi

cc c
i
ne

u ca
`
n, ta c the

gia

thie

t c
1
= 0. Ta c the

gia

thie

t c
1
= 1 T (H)
ba
`
ng cch nhn v vo

i mo

t v hu

ng thch ho

p. Ch ra
`
ng do
1
= 1, nn phu

ng
trnh da
`
u cu

a (2) cho ta c
1

1
+ + c
n

n
= 0. Ta ca
`
n chu

ng minh ra
`
ng ta

t ca

thnh pha
`
n c
j
cu

a v thuo

c T (H).
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 117
Ne

u to
`
n ta

i c
i
/ T (H) th c
k
H sao cho
k
(c
i
) = c
i
. Tc do

ng
k
vo ta

t
ca

cc phu

ng trnh cu

a he

(2) vo

i ch ra
`
ng
{
k

1
, . . . ,
k

m
} = {
1
, . . . ,
m
},
ta c v

:= (c
1
,
k
(c
2
), . . . ,
k
(c
n
)) cu ng l nghie

m cu

a (2). Suy ra
v v

= (0, . . . , c
i

k
(c
i
), . . . , c
n

k
(c
n
))
cu ng l nghie

mcu

a (2). R rng nghie

mvv

khng ta
`
mthu

o`

ng do c
i

k
(c
i
) = 0
v c so

pha
`
n tu

khc 0 t ho

n so

pha
`
n tu

khc 0 cu

a v. V l ! Nhu

the

ta

t ca

cc
c
i
thuo

c T (H), ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
He

qua

6.12. Cho H Aut(E/F) l mo

t nhm con hu

u ha

n. Khi d
[E : T (H)] = (H : 1) v H = N(T (H)).
Chu

ng minh. Ta c [E : T (H)] (H : 1) do di

nh l Artin. Ma

t khc
(N(T (H)) : 1) [E : T (H)] do Me

nh de
`
6.7. Suy ra
[E : T (H)] (H : 1) (N(T (H)) : 1) [E : T (H)].
Do d [E : T (H)] = (H : 1) v H = N(T (H)).
Nguyen Chnh T
118 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Tu`

ke

t qua

trn, ta suy ra, ne

u E : F hu

u ha

n th T l do

n nh v N l ton
nh. Ta se xt mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng trong d cc nh xa

T v N de
`
u l song nh
v do d l nghi

ch da

o cu

a nhau.
V du

26. Xt (

2,

3), l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c f = (x
2
2)(x
2
3).
Cho G = Aut((

2,

3)/) th ta c (

2) =

2, (

3) =

3.
Nhu

the

c 4 tru

o`

ng ho

p nhu

sau :
_

3
;
_

3
;
_

3
;
_

3
.
Theo Me

nh de
`
6.6, ta c
(Aut((

2,

3)/) : 1) = [(

2,

3) : ] = 4.
Nhu

the

4 pha
`
n tu

cu

a G tu

ng u

ng vo

i 4 tru

o`

ng ho

p nu trn. D

t
:
_

3
;
_

3
.
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 119
Ta c
2
=
2
= 1 v G =< , >. Suy ra G

= Z
2
Z
2
(go

i l nhm Klein). Ta
lie

t k cc nhmcon v tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng cng so

do
`
bao hmcu

a chng
nhu

trong Hnh 7. Ngoi ra, ba

`
ng cch chu

ng minh ra
`
ng ne

u mo

t tru

o`

ng trung
G
1
< > < > < >
3
6
}
o
6

-
(

2)
(

6)
(

3)
(

2,

3)
= s
?
?
R
=

Hnh 7: Tu

ng u

ng Galois cu a mo

ro

ng (

2,

3).
gian K c ba

c 2 trn , th K l mo

t trong cc tru

o`

ng (

2), (

3), (

6). Do
d cc nh xa

N v T l song nh v l nghi

ch da

o cu

a nhau.
Nguyen Chnh T
120 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Bi ta

p
6. 1. Xc di

nh tnh dng, sai cu

a cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i F-tu

da

ng ca

u cu

a mo

ro

ng E : F de
`
u l mo

t tu

da

ng ca

u cu

a E.
b) Mo

i tu

da

ng ca

u cu

a E de
`
u l F-tu

da

ng ca

u cu

a mo

ro

ng E : F.
c) Mo

i F-tu

da

ng ca

u cu

a F de
`
u l nh xa

do
`
ng nha

t.
d) Nhm Aut(E/F) lun l nhm aben.
e) Nhm Aut(C/R) l nhm cyclic.
f) Cc tu

ng u

ng Galois lun l song nh.

g) Cc tu

ng u

ng Galois ba

o ton thu

tu

bao hm.
h) Ne

u Aut(E/F) = 1 th E = F.
i) Ne

u E = F th Aut(E/F) = 1.
j) Tru

o`

ng K(x) ch

c mo

t K-tu

da

ng ca

u.
k) Nhm Aut(K(x)/K(x
2
)), vo

i K c da

c so

khc 2, da

ng ca

u vo

i Aut(C/R).
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 121
l) H = N(T (H)) vo

i mo

i nhm con hu

u ha

n H cu

a Aut(E/F).
m) Cho mo

ro

ng tru

o`

ng E : F th T (N(F)) = F.
n) Cho mo

ro

ng tru

o`

ng E : F th T (N(E)) = E. (Xem HD 276)

6. 2. Ve so

do
`
bao hm cc nhm tu

da

ng ca

u cu

a cc mo

ro

ng tru

o`

ng sau dy v
xt xem cc tu

ng u

ng Galois N v T c pha

i l cc song nh khng.
a) C : R ;
b) () : vo

i = e
2i/5
;
c) E
f
: vo

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f = x
4
2 ;
d) E
f
: () vo

i = e
2i
3
v E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a
f = x
3
2 trn () ;
e) (

2,

3,

5) : ;
f) Tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c (x
3
5)(x
3
7) trn ;
g) Tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c (x
6
5) trn v trn R. (Xem HD 276)
6. 3. Cho G l nhm Galois cu

a da thu

c x
5
2 trn . Xc di

nh ca

p cu

a G v xt
xem G c pha

i l nhm aben hay khng ? (Xem HD 280)

Nguyen Chnh T
122 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
6. 4. Xc di

nh ca

p cu

a nhm Galois cu

a da thu

c (x
3
5)(x
3
2) trn v R.
(Xem HD 281)
6. 5. Chu

ng minh ra
`
ng Aut(()/) l nhm aben vo

i = e
2i
n
v n N.
(Xem HD 281)
6. 6. Cho f = x
p
a F[x] v go

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Xc di

nh
tru

o`

ng phn r cu

a f trn F trong cc tru

o`

ng ho

p :
a) F = ; b) F = Z
p
. (Xem HD 281)
6. 7. Chu

ng minh hoa

c bc bo

cc me

nh de
`
sau dy :
a) Ne

u E : F l mo

t mo

ro

ng ba

c 2 th to
`
n ta

i Aut(E) sao cho

(a) = a, a F.
b) Gio

ng nhu

trn vo

i gia

thuye

t thm l tru

o`

ng E hu

u ha

n.
(Xem HD 281)
6. 8. Cho K l tru

o`

ng phn r cu

a x
5
1 trn . M ta

nhm Aut(K/) v ch

ra
ra
`
ng K : ch

c mo

t tru

o`

ng trung gian thu

c su

l ( +
4
) vo

i = e
2i/5
.
Nguyen Chnh T
6. Tu

da

ng ca

u v truo`ng trung gian cu

a mo

ro

ng truo`ng 123
Xc di

nh da thu

c to

i tie

u cu

a +
4
. Xc di

nh cc tru

o`

ng phn r cu

a cc da
thu

c sau trn :
a) (x
2
5)(x
5
1) ;
b) (x
2
+ 3)(x
5
1). (Xem HD 281)
6. 9. Cho K l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c x
3
5 trn (

7). Chu

ng minh ra
`
ng
Aut(K/(

7))

= S
3
. (Xem HD 282)
Nguyen Chnh T
124 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
7 MO

RO

NG TCH D

C, CHUA

N TA

C V GALOIS
Trong bi ny, ta xt cc mo

ro

ng tru

o`

ng da

c bie

t ho

n nha
`
m tm die
`
u kie

n de

cc tu

ng u

ng Galois l cc song nh.

7.1 MO

RO

NG TCH D

C V D

NH L PHA

`
N TU

NGUYN THU

Y
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng da

i so

E : F go

i l tch du

c ne

u da thu

c to

i tie

u
cu

a mo

i pha
`
n tu

thuo

c E de
`
u tch du

c.
Nhu

the

, mo

ro

ng E : F l khng tch du

c ne

u cc tru

o`

ng c da

c so

p v da
thu

c to

i tie

u cu

a mo

t pha
`
n tu

no d cu

a E c da

ng g(x
p
) vo

i g F[x].
V du

27. Mo

ro

ng Z
2
(t
2
) Z
2
(t) l khng tch du

c v da thu

c to

i tie

u x
2
t
2
cu

a t l khng tch du

c.
Me

nh de
`
7.1. Cho F M E l cc mo

ro

ng tru

o`

ng. Ne

u F E l mo

ro

ng
tch du

c th F M v M E l cc mo

ro

ng tch du

c.
Chu

ng minh. R rng F M l mo

ro

ng tch du

c. Cho E. Go

i f F[x]
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 125
v g M[x] tu

ng u

ng l cc da thu

c to

i tie

u cu

a trn F v M. R rng g | f.
Do F E tch du

c, da thu

c f l tch du

c. Suy ra g l tch du

c.
Mo

ro

ng tch du

c c mo

t tnh cha

t ra

t da

c bie

t du

c the

hie

n sau dy.
D

nh l 7.2 (Pha
`
n tu

nguyn thu

y). Cho E = F(
1
, ,
n
) l mo

t mo

ro

ng
hu

u ha

n cu

a F sao cho
2
, ,
n
tch du

c trn F. Khi d to
`
n ta

i E sao cho
E = F().
Chu

ng minh. Ne

u F l tru

o`

ng hu

u ha

n th E hu

u ha

n v do d nhm nhn E

cc pha
`
n tu

khc 0 l nhm cyclic (xem Bi ta

p 0. 18). Go

i u l mo

t pha
`
n tu

sinh
cu

a E

. R rng E = F(u).
Ta ch

ca
`
n xt tru

o`

ng ho

p F v ha

n. Ta chu

ng minh quy na

p trn n. Ne

u n = 1,
ke

t qua

l hie

n nhin. Ne

u ke

t qua

dng vo

i n = 2 th tu`

gia

thie

t quy na

p, ta c
F(
1
, . . .
n
) = F(
1
, . . .
n1
)(
n
) = F(t,
n
)
v suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh. Do d bi ton quy ve

`
vie

c chu

ng minh ke

t qua

cho n = 2.
Nguyen Chnh T
126 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Xt E = F(v, w) vo

i w tch du

c trn F. Go

i f, g F[x] la
`
n lu

t l da thu

c to

i
tie

u cu

a v, w. Go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a fg. Khi d f c cc nghie

m trong K l
v, v
1
, . . . , v
r
; da thu

c g c cc nghie

m phn bie

t trong K l w, w
1
, . . . , w
s
. Do F
v ha

n, to
`
n ta

i c F sao cho
c =
v
i
v
w w
j
, i = 1, . . . , r, j = 1, . . . , s.
D

t u = v +cw. Ta se ch

ra ra
`
ng v, w F(u), do d F(v, w) = F(u).
D

t h = f(u cx) F(u)[x]. Ta c

h(w) = f(u cw) = f(v) = 0.
Ne

u c w
j
vo

i 1 j s no d l nghie

m cu

a h th
h(w
j
) = f(u cw
j
) = 0.
Nhu

the

to
`
n ta

i i tho

a 1 i r sao cho u cw
j
= v
i
. Hay c(ww
j
) = v
i
v.
V l do cch cho

n c. Va

y h ch

c wl nghie

mduy nha

t trong ta

p {w, w
1
, . . . , w
s
}.
Suy ra (h, g) = x w trong K[x]. Suy ra x w F(u)[x] (xem Bo

de
`
5.6), da

c
bie

t w F(u). Ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 127
He

qua

7.3. Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n, tch du

c l mo

ro

ng do

n. D

c bie

t mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n trn tru

o`

ng c da

c so

0 hoa

c tru

o`

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng do

n.
7.2 TIU CHUA

N CU

A MO

RO

NG GALOIS V CHUA

N TA

C
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng da

i so

E : F go

i l chua

n ta

c ne

u da thu

c to

i tie

u
cu

a mo

i pha
`
n tu

thuo

c E phn r trong E.
Nha

n xt 7.4. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng chua

n ta

c v tch du

c. Cho f F[x]
l mo

t da thu

c ba

t kha

quy ba

c m. Ne

u f c nghie

m trong E th f c dng m
nghie

m phn bie

t trong E.
Ta d bie

t ra
`
ng vo

i mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng E : F th ni chung
F _ T (N(F)) = T (Aut(E/F)).
Ta xt nhu

ng mo

ro

ng tru

o`

ng m da

u da

ng thu

c xa

y ra.
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n E : F du

c go

i l mo

ro

ng Galois ne

u
F = T (N(F)). Khi d Aut(E/F) go

i l nhm Galois cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng v du

c k hie

u l Gal(E/F).
Nguyen Chnh T
128 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
D

nh l 7.5 (Tiu chua

n cu

a mo

ro

ng Galois). Cho mo

ro

ng tru

o`

ng E : F. Cc
me

nh de
`
sau l tu

ng du

ng :
(i) E l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c tch du

c trn F ;
(ii) [E : F] = (Aut(E/F) : 1) < ;
(iii) E : F l mo

ro

ng Galois ;
(iv) F = T (G) vo

i G l mo

t nhm con hu

u ha

n cu

a Aut(E/F) ;
(v) E : F l mo

ro

ng chua

n ta

c, tch du

c v hu

u ha

n trn F.
Chu

ng minh.
(i) = (ii) Xem Me

nh de
`
6.6.
(ii) = (iii) Theo D

nh l Artin, ta c
[E : T (N(F))] = (N(F) : 1) = |Aut(E/F)|.
Suy ra [E : T (N(F))] = [E : F]. Do d F = T (N(F)), hay E : F l mo

ro

ng
Galois.
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 129
(iii) = (iv) La

y G = Aut(E/F).
(iv) = (v) Theo D

nh l Artin (6.11), ta c [E : F] [G : 1]. Suy ra E : F hu

u
ha

n. La

y E. Go

i f F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . Ta chu

ng minh ra
`
ng
f phn r trong E thnh cc nhn tu

phn bie

t.
D

t N = { | G} = {
1
, . . . ,
m
}. Xt da thu

c
g =
m

i=1
(x
i
) = x
m
+a
1
x
m1
+ +a
m
E[x].
Vo

i mo

i G, nh xa

hon vi

cc pha
`
n tu

trong N. Do cc he

tu

a
i
cu

a g
de
`
u l cc da thu

c do

i xu

ng cu

a
1
, . . . ,
m
, ta c (a
i
) = a
i
, i = 1, . . . , m.
Suy ra a
i
F hay g F[x]. V f l da thu

c to

i tie

u cu

a , ta c f| g. Ma

t
khc, cc pha
`
n tu

i
de
`
u l nghie

m cu

a f nn g| f. Va

y g = f, do d f phn
r thnh cc nhn tu

phn bie

t.
(v) = (i) V E : F l mo

ro

ng hu

u ha

n, ta c E = F(
1
, . . . ,
n
) vo

i
i
da

i so

trn F. Go

i m
i
l da thu

c to

i tie

u cu

a
i
vo

i mo

i i = 1, . . . , n. Do E : F chua

n
ta

c, cc da thu

c m
i
phn r trong E, do d E l tru

o`

ng phn r cu

a f =

m
i
Nguyen Chnh T
130 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
trn F. Ho

n the

, do mo

ro

ng E : F l tch du

c, da thu

c f l tch du

c.
D

nh ngha.
Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c tch du

c f F[x] l nhm Galois

cu

a tru

o`

ng phn r cu

a f.
He

qua

7.6. Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n, tch du

c de
`
u chu

a trong mo

t mo

ro

ng Galois.
Chu

ng minh. Cho F E l mo

ro

ng hu

u ha

n v tch du

c, ta c
E = F(
1
, . . . ,
n
) vo

i
i
da

i so

trn F. Go

i m
i
l da thu

c to

i tie

u cu

a
i
vo

i mo

i i = 1, . . . , n. Do m
i
tch du

c, da thu

c f =

m
i
l tch du

c. Tru

o`

ng E
chu

a trong tru

o`

ng phn r cu

a f F[x].
He

qua

7.7. Cho F M E l cc mo

ro

ng tru

o`

ng. Ne

u F E l mo

ro

ng
Galois th M E l mo

ro

ng Galois.
Chu

ng minh. E l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c f F[x]. R rng E cu ng l
tru

o`

ng phn r cu

a f trn M. Ho

n the

M E l mo

ro

ng tch du

c (xem Me

nh
de
`
7.1). Do d M E l mo

ro

ng Galois.
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 131
D

nh l 7.5 cho ta tiu chua

n cu

a mo

t mo

ro

ng Galois. Ke

t qua

sau cho ta tiu

chua

n cu

a mo

ro

ng chua

n ta

c.
Me

nh de
`
7.8. Mo

t mo

ro

ng E : F l hu

u ha

n v chua

n ta

c khi v ch

khi E l
tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c trn F.
Chu

ng minh. D

ie
`
u kie

n ca
`
n cu

a me

nh de
`
du

c chu

ng minh tu

ng tu

nhu

trong
D

nh l 7.5. Ta chu

ng minh die
`
u kie

n du

. Cho E l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c
f F[x] trn F. Go

i g F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a E. Ta chu

ng minh ra
`
ng
mo

i nghie

m cu

a g de
`
u thuo

c E.
Go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a g trn E v l mo

t nghie

m cu

a g trong K. Xt
so

do
`
nhu

trong Hnh 8.
Ta se ch

ra ra
`
ng [E() : E] = [E() : E] v do [E() : E] = 1, ta c
[E() : E] = 1, nn E. Do v de
`
u l nghie

m cu

a g ba

t kha

quy trn
F nn to
`
n ta

i Fda

ng ca

u F() F(). R rng E() v E() la

`
n lu

t l
tru

o`

ng phn r cu

a f trn F() v F() nn mo

ro

ng thnh Fda

ng ca

u
Nguyen Chnh T
132 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
6
6
Y 3
6 6
>
k
F
E
3 }
F() F()
E()
E()
K
Hnh 8: So

do
`
ch ra E() da

ng ca

u vo

i E().

: E() E(). Nhu

the

[E() : F] = [E() : F]. Suy ra

[E() : E] = [E() : E].
Ta c die
`
u ca
`
n chu

ng minh.
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 133
Bi ta

p
7. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng chua

n ta

c.
b) Mo

i mo

ro

ng chua

n ta

c de
`
u l mo

ro

ng Galois.
c) Mo

i mo

ro

ng tch du

c de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
d) Mo

i mo

ro

ng Galois de
`
u l mo

ro

ng chua

n ta

c v tch du

c.
e) Mo

i mo

ro

ng tch du

c de
`
u l mo

ro

ng chua

n ta

c.
f) Mo

i mo

ro

ng chua

n ta

c v hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng Galois.
g) Mo

i mo

ro

ng chua

n ta

c de
`
u l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c.
h) Mo

i mo

ro

ng Galois de
`
u l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c.
i) Mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n l Galois khi v ch

khi n l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t
da thu

c tch du

c.
j) Mo

i mo

ro

ng Galois de
`
u l mo

ro

ng do

n.
k) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng do

n.
Nguyen Chnh T
134 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
l) Ne

u F M E c F E l mo

ro

ng tch du

c th F M v M E
tch du

c.
m) Ne

u F M E c F E l mo

ro

ng chua

n ta

c th F M v M E
chua

n ta

c.
n) Ne

u F M E c F E l mo

ro

ng Galois th F M v M E
Galois. (Xem HD 283)
7. 2. Cho F E K l cc mo

ro

ng tru

o`

ng. Ne

u F E v E K l cc mo

ro

ng Galois th F K c pha

i l mo

ro

ng Galois khng ?
(Xem HD 283)
7. 3. Chu

ng to

ra
`
ng mo

i mo

ro

ng ba

c 2 trn tru

o`

ng c da

c so

khc 2 de
`
u l cc mo

ro

ng Galois. Kha

ng di

nh trn c dng cho tru

o`

ng c da

c so

2 khng ?
(Xem HD 283)
7. 4. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

p v f = x
p
x a F[x]. Xc di

nh tru

o`

ng phn
r E
f
cu

a f trn F v xt xem n c pha

i l mo

ro

ng Galois trn F khng ?

Xc di

nh cc pha
`
n tu

cu

a nhm Aut(E
f
/F). (Xem HD 283)
Nguyen Chnh T
7. Mo

ro

ng tch duo

c, chua

n ta

c v Galois 135
7. 5. Cho f = x
p
n
x Z
p
[x] v E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn Z
p
. Xc di

nh
nhm Aut(E
f
/Z
p
) v ve so

do
`
bao hm cu

a cc nhm con cu

a n.
(Xem HD 283)
7. 6. Tm cc mo

ro

ng tru

o`

ng F
1
F
2
F
3
vo

i F
1
, F
3
Galois trn nhu

ng F
2
khng Galois trn . (Xem HD 284)
7. 7. Chu

ng minh ra
`
ng (
_
2 +

2) l mo

ro

ng Galois v xc di

nh nhm
Galois cu

a mo

ro

ng d. (Xem HD 284)
7. 8. Trong cc mo

ro

ng o

Bi ta

p 6. 2, mo

ro

ng no l mo

ro

ng Galois, chua

n ta

c ?
7. 9. M ta

nhm Galois cu

a cc da thu

c sau trn .
a) f = (x
2
2)(x
2
3)(x
2
5) ;
b) g == x
p
2 vo

i p nguyn to

;
c) h = x
4
14x
2
+ 9. (Xem HD 284)
7. 10. Chu

ng minh ra
`
ng nhm Galois cu

a x
p
2 trn da

ng ca

u vo

i nhm nhn cc
Nguyen Chnh T
136 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
ma tra

n
_
a b
0 1
_
vo

i a, b Z
p
v a = 0. (Xem HD 285)
7. 11. Chu

ng minh ra
`
ng ne

u nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 l mo

t nhm cyclic
ca

p 3 th ta

t ca

cc nghie

m cu

a f de
`
u l nghie

m thu

c. (Xem HD 285)
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 137
8 D

NH L CO

BA

N CU

A L THUYE

T GALOIS
Nha

c la

i, vo

i mo

t mo

ro

ng F E cho tru

c, k hie

u F l ta

p cc tru

o`

ng trung
gian cu

a mo

ro

ng v H l ta

pcc nhm con cu

a Aut(E/F). Giu

a F v H c cc
nh xa

N v T , go

i l cc tu

ng u

ng Galois.
D

nh l 8.1. Cho F E l mo

ro

ng Galois vo

i G = Gal(E/F). Khi d cc tu

ng
u

ng Galois N : FH v T : HF l cc song nh v l nghi

ch da

o cu

a
nhau. Ho

n the

:
(i) H
1
H
2
T (H
1
) T (H
2
), H
1
, H
2
H;
(ii) ch

so

cu

a nhm ba
`
ng ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng, ngha l vo

i mo

i H
1
, H
2
H,
H
1
H
2
= (H
2
: H
1
) = [T (H
1
) : T (H
2
)] ;
(iii) T (H
1
) = T (H) v
N(M) = N(M)
1
, G, H H, M F ;
Nguyen Chnh T
138 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
(iv) H G khi v ch

khi T (H) : F l mo

ro

ng chua

n ta

c (do d Galois) v
Gal(T (H)/F)

= G/H.
Chu

ng minh. Do E : F l mo

ro

ng hu

u ha

n nn G hu

u ha

n. Khi d H H,
ta c N(T (H)) = H. Ma

t khc M F, ta c E : M l mo

ro

ng Galois, do d
T (N(M)) = M. Suy ra N v T l cc song nh v l nghi

ch da

o cu

a nhau.
(i) Ta c
T (H
1
) T (H
2
) = H
1
= N(T (H
1
)) N(T (H
2
)) = H
2
.
(ii) Vo

i H H, ta c E : T (H) l mo

ro

ng Galois. Do d
[E : T (H)] = (H : 1).
Cho H
1
H
2
l cc nhm con cu

a G. Suy ra
F T (H
2
) T (H
1
) E.
Ta c(H
2
: 1) = (H
2
: H
1
)(H
1
: 1). Suy ra
[E : T (H
2
)] = (H
2
: H
1
)[E : T (H
1
)]
= [E : T (H
1
)][T (H
1
) : T (H
2
)].
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 139
Do d (H
2
: H
1
) = [T (H
1
) : T (H
2
)].
(iii) Cho y = x T (H). Vo

i mo

i
1
H
1
, ta c

1
(y) = (x) = x = y.
Suy ra y T (H
1
). Do d T (H) T (H
1
).
Ngu

c la

i, cho y T (H
1
). Khi d, vo

i mo

i H, ta c (
1
)(y) = y.
D

t x =
1
(y), ta c
(
1
)(y) = (x) = y = x.
Nhu

the

(x) = x, H. Suy ra x T (H), do d y = x T (H).

Va

y T (H
1
) = T (H).
Ta chu

ng minh N(M)
1
= N(M). Vo

i mo

i
1
N(M)
1
,
cho y = x M, ta c

1
(y) =
1
(x) = (x) = x = y.
Suy ra
1
N(M).
Nguyen Chnh T
140 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Ngu

c la

i, vo

i mo

i N(M), da

t =
1
. Ta chu

ng minh N(M).
Tha

t va

y, vo

i mo

i x M, ta c
(x) =
1
(x) =
1
(x) =
1
(x) = x.
Do d N(M). Va

y =
1
N(M)
1
.
(iv) Gia

thie

t F T (H) l mo

ro

ng chua

n ta

c. Go

i T (H) = F(
1
, . . . ,
m
).
Vo

i mo

i G, ta c (
i
) cu ng l nghie

m cu

a da thu

c to

i tie

u cu

a
j
,
nn (
i
) T (H). Do d T (H) T (H). Do l da

ng ca

u, ta c
T (H) = T (H). Suy ra
N(T (H))
1
= N( T (H)) = N(T (H)) = H.
Hay H
1
= H, ngh a l H G.
Ngu

c la

i, gia

thie

t H G. Do H
1
= H, G, suy ra
T (H) = T (H
1
) = T (H).
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 141
Ta c do
`
ng ca

u nhm :
g : G Aut(T (H)/F)

|
T (H)
.
Ta c
Ker(g) = { G |
|
T (H)
= id} = N(T (H)) = H.
D

t H

= Im(g) Aut(T (H)/F). K hie

u T

v N

l cc tu

ng u

ng Galois
cu

a mo

ro

ng F T (H). Ta c T

(H

) = T (G) = F do g : G H

l ton
ca

u. V H

hu

u ha

n, theo tiu chua

n cu

a mo

ro

ng Galois, ta c T (H) : F l
mo

ro

ng Galois. Ma

t khc, tu

ng u

ng Galois u

ng vo

i mo

ro

ng Galois T (H) : F
cho ta
H

F Gal(T (H)/F) = H

.
Nhu

the

, Gal(T (H)/F)

= G/H.
V du

28. Xt nhm Galois cu

a da thu

c f = x
4
2 [x]. Cc nghie

m cu

a f l
4

2,
4

2, i
4

2 v i
4

2. Tru

o`

ng phn r cu

a f trn l (i,
4

2).
Nguyen Chnh T
142 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
1) De

dng kie

m tra [(i,
4

2) : ] = 8.
2) D

t G = Gal((i,
4

2)/). Ta c (G : 1) = 8.
3) To
`
n ta

i cc pha
`
n tu

, trong G xc di

nh bo

i
:
_
4

2 i
4

2
i i
v :
_
4

2
4

2
i i
.
De

dng tha

y ra
`
ng
4
=
2
= 1. Ngoi pha
`
n tu

do

n vi

1 v , , cc pha
`
n tu

cn la

i cu

a G l :

2
:
_
4

2
4

2
i i
;
3
:
_
4

2 i
4

2
i i
;
:
_
4

2 i
4

2
i i
;
2
:
_
4

2
4

2
i i
;
v

3
:
_
4

2 i
4

2
i i
.
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 143
4) So

do
`
bao hm cc nhm con cu

a G nhu

trong Hnh 9.
6
6
6
3
6
6
1
(
2
)
G
()
o
()
]
(
3
) ()
}
(
2
)
7
o ]
7
(
2
, ) (
2
, )
Hnh 9: So

do
`
cc nhm con cu a Aut((
4

2, i)/).
5) Do cc tu

ng u

ng Galois l song nh, ta c so

do
`
ta

t ca

cc tru

o`

ng trung gian
cu

a mo

ro

ng nhu

trong Hnh 10.

6) Trong so

do
`
bao hm cc tru

o`

ng trung gian, de

tha

y ra
`
ng cc mo

ro

ng ba

c 2
Nguyen Chnh T
144 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
?
?
+ ~
j
)
? ?

R
=
~

s
(i
4

2) (
4

2) (i,

2)
((1 +i)
4

2) ((1 i)
4

2)
(

2) (i) (i

2)

(i,
4

2)
Hnh 10: So

do
`
cc tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng.
cu

a l cc mo

ro

ng Galois. Cc nhm con ca

p 4 tu

ng u

ng (
2
, ), () v
(
2
, ) l cc nhm con chua

n ta

c. Ma

t khc, mo

ro

ng (i,

2) l mo

ro

ng Galois nn nhm con tu

ng u

ng (
2
) cu ng l mo

t nhm con chua

n ta

c
cu

a G. Cc mo

ro

ng cn la

i de
`
u khng pha

i l mo

ro

ng Galois do cc nhm con

Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 145
tu

ng u

ng cu

a n khng pha

i l nhm con chua

n ta

c.
D

nh ngha.
Cho M
1
, . . . , M
r
l cc tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng
tru

o`

ng E : F. Tru

o`

ng ho

p thnh cu

a M
1
, . . . , M
r
, k hie

u
M
1
M
r
hay

r
1
M
i
, l tru

o`

ng con nho

nha

t cu

a E chu

a
M
1
, . . . , M
r
(ni cch khc n l tru

o`

ng con cu

a E sinh ra bo

r
1
M
i
).
Nha

n xt 8.2. Cc tu

ng u

ng Galois cu

a mo

t mo

ro

ng Galois E : F cho ta cc tnh

cha

t sau :
(i) Cho M
1
, . . . , M
r
l cc tru

o`

ng trung gian. Khi d tru

o`

ng ho

p thnh M
1
M
r
u

ng vo

i nhm con lo

n nha

t chu

a trong cc N(M
i
), tu

c l u

ng vo

i nhm

r
1
N(M
i
).
(ii) Cho H l mo

t nhm con cu

a G = Gal(E/F). Go

i M = T (H). Khi d nhm

con chua

n ta

c lo

n nha

t cu

a Gchu

a trong H l N =
G
H
1
. Tru

o`

ng trung
gian tu

ng u

ng vo

i N l mo

ro

ng Galois nho

nha

t cu

a F chu

a ta

t ca

M, vo

i
G, tu

c l

G
M. Sau ny, (xem D

nh ngh a 11.1) ta tha

y ra
`
ng

G
M
Nguyen Chnh T
146 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
chnh l bao dng chua

n ta

c cu

a M.
Cc ke

t qua

sau cho ta tnh cha

t cu

a cc tru

o`

ng ho

p thnh.
Me

nh de
`
8.3. Cho M, N l cc tru

o`

ng trung gian cu

a E : F. Ne

u M : F l mo

ro

ng Galois th cc mo

ro

ng MN : N v M : (MN) cu ng Galois. Ho

n the

, nh
xa

Gal(MN/N) Gal(M/M N)
|
M
l mo

t da

ng ca

u nhm.
Chu

ng minh. Xt so

do
`
nhu

Hnh 11. V M : F l mo

ro

ng Galois, ta c M l
tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c f tch du

c trn F. Do d MN l tru

o`

ng phn
r cu

a da thu

c f trn N. Tu

ng tu

M l tru

o`

ng phn r cu

a f trn M N. V
the

, MN : N v M : M N l cc mo

ro

ng Galois.
Mo

i do
`
ng ca

u Gal(MN/N) bie

n nghie

m cu

a f thnh nghie

m cu

a f, v the

Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 147
M
N
M N
MN
F
=
=
Hnh 11:
M = M. Do d, ta c do
`
ng ca

u nhm :
: Gal(MN/N) Gal(M/F)

|M
.
Xt Gal(MN/N) tho

a |
M
= 1. Khi d co

di

nh mo

i pha
`
n tu

cu

a M v N
nn co

di

nh mo

i pha
`
n tu

cu

a MN. Do d do
`
ng ca

u l mo

t do

n ca

u.
K hie

u H

l a

nh cu

a . Go

i M
H
l tru

o`

ng con cu

a M co

di

nh bo

i H

. R rng
M N M
H
. Theo tu

ng u

ng Galois, tru

o`

ng ho

p thnh M
H
N u

ng vo

i nhm
Nguyen Chnh T
148 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Galois Gal(MN/N). Do d M
H
N = N. Hay M
H
N. Do d M
H
= M N.
Tu

ng u

ng Galois trong M : F cho ta H

= Gal(M/M N). Ta c die

`
u pha

i
chu

ng minh.
He

qua

8.4. Vo

i gia

thie

t nhu

me

nh de
`
trn v N : F l mo

ro

ng hu

u ha

n. Khi d :
[MN : F] =
[M : F][N : F]
[(M N) : F]
.
Chu

ng minh. Ta c
[MN : F] = [MN : N][N : F] = [M : (M N)][N : F].
Thay [M : (M N)] =
[M : F]
[M N : F]
, ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
Me

nh de
`
8.5. Cho M, N l cc tru

o`

ng trung gian cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng trn F tho

a
M : F v N : F l cc mo

ro

ng Galois. Khi d MN v M N l cc mo

ro

ng
Galois cu

a F. Ho

n the

:
Gal(MN/F) Gal(M/F) Gal(N/F)
( |
M
, |
N
)
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 149
l mo

t da

ng ca

u tu`

Gal(MN/F) vo nhm con

H = {(
1
,
2
) |
1
|
MN
=
2
|
MN
}
cu

a nhm Gal(M/F) Gal(N/F).

Chu

ng minh. Cho M N, go

i f F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . Go

i
n = deg(f). V M v N Galois trn F, da thu

c f c dng n nghie

m phn bie

t
trong M v N. Trong tru

o`

ng ho

p thnh MN, da thu

c f c to

i da n nghie

m, do
d f c dng n nghie

m phn bie

t trong M N. Nhu

the

M N Galois trn F.
Ma

t khc, tru

o`

ng M (tu

ng u

ng N) l tru

o`

ng phn r cu

a mo

t da thu

c g (tu

ng
u

ng h) tch du

c trn F. Khi d MN l tru

o`

ng phn r cu

a gh trn F. Do d
MN Galois trn F.
Xt do
`
ng ca

u
: Gal(MN/F) Gal(M/F) Gal(N/F)
( |
M
, |
N
).
Ne

u Gal(MN/F) co

di

nh mo

i pha
`
n tu

cu

a M v N th co

di

nh mo

i pha
`
n tu

cu

a MN. Do d l do

n nh.
Nguyen Chnh T
150 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
R rng Im() H, vo

i H = {(
1
,
2
) |
1
|
MN
=
2
|
MN
}. Ta chu

ng minh
chng trng nhau ba
`
ng cch ch

ra ra
`
ng so

pha
`
n tu

cu

a chng ba
`
ng nhau. Ta c
theo di

nh l co

ba

n:
Gal(N/F)
Gal(N/(M N))

= Gal(M N/F).
Suy ra, vo

i mo

t do
`
ng ca

u Gal(M/F) cho tru

c, do
`
ng ca

u ha

n che

|
MN
c
dng [N : (M N)] mo

ro

ng trong Gal(N/F). Do d
(H : 1) = [M : F][N : (M N)].
Ma

t khc, theo he

qua

trn, ta c
[M : F][N : (M N)] =
[M : F][N : F]
[M N : F]
= [MN : F]
= |Gal(MN/F)|.
He

qua

8.6. (i) Cho M, N nhu

trong he

qua

trn. Ne

u M N = F th
Gal(MN/F)

= Gal(M/F) Gal(N/F.
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 151
(ii) Ngu

c la

i, cho mo

t mo

ro

ng E : F c Gal(E/F) = G
1
G
2
vo

i G
1
, G
2
l
2 nhm con cu

a Gal(E/F). Khi d to
`
n ta

i cc tru

o`

ng trung gian M, N cu

a
E : F sao cho M, N l cc mo

ro

ng Galois trn F v E = MN.

Chu

ng minh. Pha
`
n thu

nha

t suy ra ngay tu`

he

qua

trn. Go

i M v N tu

ng
u

ng l cc tru

o`

ng trung gian co

di

nh bo

i G
1
v G
2
. Khi d tru

o`

ng trung gian
M N u

ng vo

i nhm con nho

nha

t chu

a G
1
v G
2
. Nhm d chnh l G. Do d
M N = F. Theo he

qua

trn, ta c MN Galois trn F v c nhm Galois da

ng
ca

u vo

i G
1
G
2
= Gal(E/F). Suy ra MN = E.
Bi ta

p
8. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Ne

u mo

ro

ng l Galois th cc tu

ng u

ng Galois l cc song nh, ba

o ton
quan he

bao hm.
b) Mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n l Galois khi v ch

khi cc tu

ng u

ng Galois l song
nh.
Nguyen Chnh T
152 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
c) Trong mo

t mo

ro

ng Galois F E, tru

o`

ng co

di

nh bo

i mo

t nhm con cu

a
nhm Galois l mo

t mo

ro

ng Galois trn F.
d) Trong mo

t mo

ro

ng Galois F E, tru

o`

ng co

di

nh bo

i mo

t nhm con chua

n
ta

c cu

a nhm Galois l mo

t mo

ro

ng Galois trn F.
e) Trong mo

t mo

ro

ng Galois F E c nhm Galois G, tru

o`

ng trung gian M
u

ng vo

i nhm con H cu

a G c ba

c trn F l (H : 1).
f) Trong mo

t mo

ro

ng Galois F E c nhm Galois G, tru

o`

ng trung gian M
u

ng vo

i nhm con H cu

a G c ba

c trn F l (G : H).
g) Trong mo

t mo

ro

ng Galois F E c nhm Galois G, go

i M l tru

o`

ng trung
gian u

ng vo

i nhm con H cu

a G. Khi d [E : M] = (H : 1).
h) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 lun l nhm aben.

i) Nhm Galois cu

a mo

t mo

ro

ng Galois ba

c 4 lun l nhm aben.

j) Tru

o`

ng ho

p thnh cu

a 2 tru

o`

ng trung gian l tru

o`

ng con nho

nha

t chu

a
chng. (Xem HD 285)
8. 2. Ch

ra cc tu

ng u

ng Galois cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng () : vo

i = e
2i/7
. Ch

Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 153
ra cc tru

o`

ng trung gian no l Galois trn . Trong tru

o`

ng ho

p tru

o`

ng trung
gian M l Galois trn , tm da thu

c tu

ng u

ng g [x] sao cho M l tru

o`

ng
phn r cu

a g trn (Xem HD 285)

8. 3. Chu

ng minh cc ke

t lua

n o

Nha

n xt 8.2. (Xem HD 286)

8. 4. Phn tch cc tu

ng u

ng Galois cu

a tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c x
3
2 trn
v ch

ra cc tru

o`

ng trung gian l mo

ro

ng Galois trn . (Xem HD 287)

8. 5. Phn tch tu

ng u

ng Galois cu

a mo

ro

ng o

cc Bi ta

p 6. 2, 7. 7 v 7. 9.
(Xem HD 287)
8. 6. Cho K l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c x
3
5 trn (

7). Chu

ng minh ra
`
ng
to
`
n ta

i tru

o`

ng con M cu

a K chu

a (

7), sao cho Gal(K/M)

= Z
3
. (xem bi
ta

p 6. 9 ) (Xem HD 288)
8. 7. Xc di

nh nhm Galois cu

a da thu

c f = x
5
6x
4
+ 3 trn F vo

i
a) F = ;
b) F = Z
2
.
Nguyen Chnh T
154 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Trong mo

i tru

o`

ng ho

p, go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a f, xc di

nh c bao nhiu
tru

o`

ng trung gian M cu

a F K sao cho [M : F] = 2. (Xem HD 288)

8. 8. Cho K = (

5,

7) v L l tru

o`

ng phn r cu

a f = x
3
2.
a) Xc di

nh nhm Galois cu

a K : v L : .
b) Tru

o`

ng K c chu

a nghie

m no cu

a f hay khng ?
c) Xc di

nh ba

c cu

a mo

ro

ng K L. (Xem HD 288)
8. 9. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

khc 2.
a) Cho a, b F sao cho a, b v ab khng c ca n ba

c 2 trong F. Chu

ng minh
ra
`
ng tru

o`

ng F(

a,

b) l mo

t mo

ro

ng Galois trn F v Gal(K/F)

=
Z
2
Z
2
.
b) D

o la

i, cho F K l mo

t mo

ro

ng ba

c 4 c Aut(K/F)

= Z
2
Z
2
. Chu

ng
minh ra
`
ng K = F(

a,

b) vo

i a, b v ab khng c ca n ba

c 2 trong F.
(Xem HD 289)
Nguyen Chnh T
8. D

nh l co ba

n cu

a L thuye

t Galois 155
8. 10. Cho E = (
8

2, i), M
1
= (i), M
2
= (

2), M
3
= (

2). Xc di

nh cc
nhm Aut(E/M
i
) vo

i 1 i 3. (Xem HD 289)
8. 11. Cho f = x
4
2x
2
2 [x].
a) Chu

ng to

f ba

t kha

quy trn .
b) D

t =
_
1 +

3 v =
_
1

3. Chu

ng to

v de
`
u l nghie

m cu

a
f. Tm cc nghie

m cn la

i cu

a f.
c) D

t K
1
= (), K
2
= (). Chu

ng to

K
1
= K
2
v
K
1
K
2
= (

3) = F.
d) Chu

ng minh ra
`
ng K
1
, K
2
v K
1
K
2
l cc mo

ro

ng Galois trn F. M ta

nhm Galois Gal(K

1
K
2
/F), ve so

do
`
bao hm cc nhm con v cc tru

o`

ng
trung gian tu

ng u

ng.
e) Chu

ng minh ra
`
ng nhm Galois cu

a f da

ng ca

u vo

i nhm cc php do

i xu

ng
cu

a hnh vung. (Xem HD 290)

Nguyen Chnh T
156 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
9 MO

T SO

NG DU

NG CU

A L THUYE

T GALOIS
9.1 TRU

O
`

NG HU

U HA

N
D

nh ngha.
Mo

t tru

o`

ng c hu

u ha

n pha
`
n tu

th go

i l tru

o`

ng hu

u ha

n.
Nha

n xt 9.1.
(i) Tru

o`

ng hu

u ha

n E c da

c so

p nguyn to

. Do d tru

o`

ng con nguyn to

cu

a E,
k hie

u F
p
, da

ng ca

u vo

i Z
p
.
(ii) Tru

o`

ng hu

u ha

n E c da

c so

p th c q = p
n
pha
`
n tu

, vo

i n = [E : F
p
].
Me

nh de
`
9.2. Mo

i tru

o`

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng do

n trn tru

o`

ng con nguyn to

cu

a n.
Chu

ng minh. Cho E l mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n c tru

o`

ng con nguyn to

F
p
. Ta bie

t
ra
`
ng nhm nhn E

= E\{0} l mo

t nhm cyclic. Go

i l pha
`
n tu

sinh. R rng
E = F
p
().
Me

nh de
`
9.3. Mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n E c p
n
pha
`
n tu

(p nguyn to

) da

ng ca

u vo

i
tru

o`

ng phn r cu

a x
p
n
x trn F
p
, c nhm Galois l nhm cyclic ca

p n sinh bo

i
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 157
nh xa

Frobenius : a a
p
. Suy ra vo

i mo

i n N, to
`
n ta

i duy nha

t (sai khc
da

ng ca

u) mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n c p
n
pha
`
n tu

, k hie

u F
p
n.
Chu

ng minh. Do E

= E\{0} l nhm nhn ca

p p
n
1 nn a
p
n
1
= 1, vo

i
mo

i a E

. Suy ra, mo

i pha
`
n tu

cu

a E de
`
u l nghie

m cu

a da thu

c x
p
n
x. Ho

n
nu

a, da thu

c x
p
n
x khng the

c qu p
n
nghie

m, do d E l tru

o`

ng phn r cua

x
p
n
x trn F
p
.V da thu

c x
p
n
x tch du

c trn F
p
nn E l mo

ro

ng Galois trn
F
p
v nhm Galois G cu

a n c ca

p n. Go

i E

l pha
`
n tu

c ca

p p
n
1 trong
nhm cyclic E

. Do
i
() =
p
i
= i < n v
n
() = nn c ca

p l n. Do
d G l nhm cyclic sinh ra bo

i .
He

qua

9.4. Cho F
p
n l tru

o`

ng c p
n
pha
`
n tu

. Mo

i tru

o`

ng trung gian cu

a F
p
n : F
p
de
`
u l mo

ro

ng Galois cu

a F
p
v tu

ng u

ng 1-1 vo

i ta

p cc u

c cu

a n.
Chu

ng minh. V mo

ro

ng l Galois, cc tru

o`

ng trung gian cu

a F
p
n : F
p
tu

ng u

ng
1-1 vo

i cc nhm con cu

a nhm cyclic () ca

p n. Do d chng tu

ng u

ng 1-1 vo

i
cc u

c cu

a n. Vo

i d | n, tru

o`

ng trung gian duy nha

t ba

c d trn F
p
(da

ng ca

u vo

i
F
p
d) l tru

o`

ng co

di

nh bo

i nhm cyclic (
d
).
Nguyen Chnh T
158 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
He

qua

9.5. Cho f F
p
[x] ba

t kha

quy ba

c d n. Khi d f l mo

t nhn tu

cu

a
x
p
n
x khi v ch

khi d | n.
Chu

ng minh. Go

i l mo

t nghie

m cu

a f. V f l nhn tu

cu

a x
p
n
x nn
na
`
m trong tru

o`

ng phn r cu

a x
p
n
x. Do d d = [F
p
() : F
p
] l mo

t u

c cu

a n.
Ngu

c la

i, ta c F
p
() da

ng ca

u vo

i F
p
d l tru

o`

ng phn r cu

a x
p
d
x trn
F
p
. Suy ra l nghie

m cu

a x
p
d
x. Do d f l u

c cu

a x
p
d
x nn l u

c cu

a
x
p
n
x.
Su

du

ng Maple 4. He

qua

trn cho ta xc di

nh ta

t ca

cc da thu

c chua

n ta

c, ba

t
kha

quy ba

c d (v ba

c d

| d) trn Z
p
ba
`
ng cch tm da

ng nhn tu

ha cu

a x
p
d
x.
Vo

i Maple, ta de

dng thu

c hie

n die
`
u d.
V du

sau tm ta

t ca

cc da thu

c ba

t kha

quy chua

n ta

c ba

c 1, ba

c 2 v 4 trn
tru

o`

ng Z
3
.
> Factor(x^(3^4)-x)mod 3 ;
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 159
(x
4
+x
2
+x + 1) x(x
4
+x
3
+x
2
+x + 1) (x + 1) (x
2
+ 1)
(x
4
+ 2 x
3
+x
2
+ 1) (x
4
+ 2 x + 2) (x
4
+ 2 x
3
+x
2
+x + 2)
(x
4
+ 2 x
3
+ 2) (x
4
+x
3
+ 2 x + 1) (x
4
+ 2 x
2
+ 2)
(x
4
+ 2 x
3
+x + 1) (x
4
+x
2
+ 2) (x
4
+x
3
+x
2
+ 2 x + 2)
(x
4
+ 2 x
3
+ 2 x
2
+x + 2) (x
2
+x + 2) (x
4
+x
3
+ 2) (x + 2)
(x
4
+x
2
+ 2 x + 1) (x
4
+x + 2) (x
4
+x
3
+ 2 x
2
+ 2 x + 2)
(x
2
+ 2 x + 2) (x
4
+x
3
+x
2
+ 1) (x
4
+ 2 x
3
+x
2
+ 2 x + 1)
He

qua

9.6. Mo

i da thu

c ba

t kha

quy f trn tru

o`

ng hu

u ha

n E de
`
u phn r trong
mo

ro

ng E() vo

i l mo

t nghie

m cu

a f.
Chu

ng minh. Tru

o`

ng E() l mo

ro

ng Galois trn F
p
nn l mo

ro

ng Galois trn
E. Suy ra da thu

c to

i tie

u cu

a (do d f) phn r trong E().

Me

nh de
`
9.7. Cho E l mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n. To
`
n ta

i bao dng da

i so

cu

a E.
Chu

ng minh. Go

i p l da

c so

cu

a E. Khi d E da

ng ca

u vo

i F
p
n. D

t
F
p
=

r1
F
p
r. Khi d F
p
l mo

t tru

o`

ng. De

tha

y ra
`
ng n l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F
p
, v do d l mo

ro

ng da

i so

cu

a E. Cuo

i cng n l mo

t tru

o`

ng dng da

i so

Nguyen Chnh T
160 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
v vo

i mo

i f F
p
[x], to
`
n ta

i l de

f F
p
l [x]. Tru

o`

ng phn r cu

a f trn F
p
l l mo

ro

ng hu

u ha

n cu

a F
p
do d c da

ng F
p
m nn chu

a trong F
p
.
Vie

c to
`
n ta

i bao dng da

i so

cu

a mo

t tru

o`

ng ba

t k, xem D

nh l C.1 trong Phu

lu

c.
9.2 TRU

O
`

NG V D

A THU

C CHIA D

O
`

NG TRN
D

nh ngha.
Cho F l mo

t tru

o`

ng v n N

khng chia he

t cho da

c so

cu

a
F. Tru

o`

ng phn r E
n
cu

a x
n
1 trn F du

c go

i l tru

o`

ng chia
du

o`

ng trn ba

c n (trn F).
Nha

n xt 9.8. Mo

t nghie

m cu

a x
n
1 go

i l ca n ba

c n cu

a do

n vi

. Ta

p ta

t ca

cc
ca n ba

c n cu

a do

n vi

ta

o thnh mo

t nhm nhn C
n
trong tru

o`

ng chia du

o`

ng trn
ba

c E
n
. Nhm C
n
c n pha
`
n tu

do x
n
1 tch du

c. Nhu

the

nhm C
n
l nhm
cyclic (xem Bi ta

p 0. 18). Mo

t pha
`
n tu

sinh cu

a C
n
go

i l ca n nguyn thu

y ba

c
n cu

a do

n vi

. So

cc ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

ba
`
ng (n) vo

i l hm
Euler.
Me

nh de
`
9.9. Tru

o`

ng chia du

o`

ng trn E
n
l mo

ro

ng do

n Galois trn F.
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 161
Chu

ng minh. Go

i
n
l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

. Khi d
E
n
= F(
n
). D

a thu

c x
n
1 tch du

c trn F nn E
n
Galois trn F.
Cho Gal(E
n
/F). Khi d ca

m sinh mo

t tu

da

ng ca

u cu

a nhm C
n
. Do d
(
n
) cu ng l mo

t pha
`
n tu

sinh cu

a C
n
. Suy ra, to
`
n ta

i duy nha

t i {1, . . . , n1},
tho

a (i, n) = 1 de

(
n
) =
i
n
. Nhu

the

, ta c mo

t nh xa

tu`

Gal(F(
n
)/F) vo
Z

n
, nhm nhn cc pha
`
n tu

kha

nghi

ch cu

a Z
n
, xc di

nh bo

i i. De

dng
tha

y ra
`
ng nh xa

ny l mo

t do

n ca

u nhm. Do d ta c ke

t qua

sau.
Me

nh de
`
9.10. nh xa

tu`

Gal(F(
n
)/F) vo Z

n
xc di

nh bo

i i l mo

t do

n
ca

u nhm. Suy ra nhm Galois Gal(F(

n
)/F) da

ng ca

u vo

i mo

t nhm con cu

a
Z

n
.
Nha

n xt 9.11. D

n ca

u nhm Gal(F(
n
)/F) Z

n
nu trn khng nha

t thie

t
pha

i l mo

t ton ca

u. V du

ne

u F = R, nhm Gal(R(
n
)/R) hoa

c l nhm ta
`
m
thu

o`

ng hoa

c ch

c 2 pha
`
n tu

. Ma

t khc, ne

u F = v n = p, nhmGal((
p
)/F)
c p 1 pha
`
n tu

, ba
`
ng vo

i ca

p cu

a Z

p
, nn do

n ca

u trn l mo

t da

ng ca

u. Ta se
tha

y ra
`
ng die
`
u d dng vo

i mo

i n khi F = .
Nguyen Chnh T
162 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
D

nh ngha.
Cho
1
, . . . ,
(n)
l (n) ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

trong
tru

o`

ng chia du

o`

ng trn ba

c n trn F. D

a thu

c chia du

o`

ng trn
thu

n l da thu

c di

nh bo

n
(x) =
(n)

i=1
(x
i
).
Ta c cc tnh cha

t do

n gia

n sau dy lin quan de

n (n) :
Me

nh de
`
9.12.
(i) x
n
1 =

d|n

d
(x).
(ii) Ne

u F c da

c so

0 v do
`
ng nha

t Z vo

i a

nh cu

a n trong F qua do

n ca

u di

nh
bo

i n n.1
F
th
n
(x) Z[x].
(iii) Ne

u F c da

c so

p v do
`
ng nha

t Z
p
vo

i tru

o`

ng con nguyn to

cu

a F th

n
(x) Z
p
[x], ba
`
ng vo

i da thu

c nha

n du

c o

(ii) modulo p.
Chu

ng minh. (i) Hie

n nhin.
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 163
(ii) Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p theo n. Ne

u n = 1 ke

t qua

l hie

n nhin. Ta c
x
n
1 =

d|n

d
(x) =
n
(x)

dn

d
(x).
Theo gia

thie

t quy na

p
d
(x) Z[x], dn(ngh a l d l u

c cu

a nv d < n).
D

t
G =

dn

d
(x) Z[x].
Ta c

n
(x) =
x
n
1
G
l thu

ng cu

a hai da thu

c c he

tu

thuo

c Z nn
n
(x) Z[x].
(iii) Hie

n nhin tu`

chu

ng minh cu

a (ii).
V du

29. (i) Vo

i mo

i p nguyn to

, ta c

p
(x) = x
p1
+ +x + 1.
Nguyen Chnh T
164 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
(ii) Tu`

me

nh de
`
trn, ta de

dng tnh du

c (n), cha

ng ha

n :

1
(x) = x 1 ;

2
(x) =
x
2
1
x 1
= x + 1 ;

3
(x) =
x
3
1
x 1
= x
2
+x + 1 ;

4
(x) =
x
4
1
(x 1)(x + 1)
= x
2
+ 1 ;

6
(x) =
x
6
1
(x 1)(x + 1)(x
2
+x + 1)
= x
2
x + 1 ;

8
(x) =
x
8
1
(x 1)(x + 1)(x
2
+ 1)
= x
4
+ 1 ;

9
(x) =
x
9
1
(x 1)(x
2
+x + 1)
= x
6
+x
3
+ 1 ;

10
(x) =
x
10
1
(x 1)(x + 1)
5
(n)
= x
4
x
3
+x
2
x + 1 ;
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 165

12
(x) =
x
12
1

1
(x)
2
(x)
3
(x)
4
(x)
6
(x)
= x
4
x
2
+ 1 ;
Nha

n xt 9.13. D

tnh da thu

c chia du

o`

ng trn, ta c the

dng cng thu

c da

o
ngu

c M obius sau dy. Go

i : N

N l hm M obius di

nh bo

i :
(n) =
_

_
1 ne

u n = 1,
0 ne

u n chu

a mo

t u

c chnh phu

ng,
(1)
r
ne

u n = p
1
p
r
, p
i
= p
j
nguyn to

.
D

t f l hm xc di

nh trn N v la

y gi tri

trong 1 nhm nhn aben. Cho

F(n) =

d|n
f(d). Khi d cng thu

c da

o ngu

c M obius cho bo

i :
f(n) =

d|n
F(d)
(
n
d
)
.
p du

ng cho hm f(n) =
n
(x) c gi tri

trong nhm nhn F(x)

v
F(n) = x
n
1. Ta c
n
(x) =

d|n
(x
d
1)
(
n
d
)
.
Su

du

ng Maple 5. Maple cung ca

p cho ta le

nh de

tnh da thu

c chia du

o`

ng trn
nhu

sau :
Nguyen Chnh T
166 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
> with(numtheory):
> cyclotomic(n,x); vo

i n l mo

t so

tu

nhin xc di

nh.
V du

, Maple cho la

i ta cc da thu

c chia du

o`

ng trn d bie

t:
> for i to 12 do Phi[i]:=cyclotomic(i,x) od;

1
:= x 1

2
:= x + 1

3
:= x
2
+x + 1

4
:= x
2
+ 1

5
:= x
4
+x
3
+x
2
+x + 1

6
:= x
2
x + 1

7
:= x
6
+x
5
+x
4
+x
3
+x
2
+x + 1

8
:= x
4
+ 1

9
:= x
6
+x
3
+ 1

10
:= x
4
x
3
+x
2
x + 1

11
:= x
10
+x
9
+x
8
+x
7
+x
6
+x
5
+x
4
+x
3
+x
2
+x + 1
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 167

12
:= x
4
x
2
+ 1
Ta c ke

t qua

do

n gia

n sau dy :
Me

nh de
`
9.14. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

0 hoa

c khng chia he

t n. Go

i F(
n
) l
tru

o`

ng chia du

o`

ng trn ba

c n trn F, vo

i
n
l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n
vi

. Cc me

nh de
`
sau l tu

ng du

ng :
(i) da thu

c chia du

o`

ng trn
n
(x) ba

t kha

quy trn F ;
(ii) [F(
n
) : F] = (n) ;
(iii) do

n ca

u Gal(F(
n
)/F) Z

n
xc di

nh nhu

trong (9.10) l mo

t da

ng ca

u.
Chu

ng minh. D

a thu

c to

i tie

u cu

a
n
trn F l u

c cu

a
n
(x), v
n
(x) c ba

c
l (n). Do d
n
(x) ba

t kha

quy khi v ch

khi [F(
n
) : F] = (n). Ch ra
`
ng
ca

p cu

a Gal(F(
n
)/F) ba
`
ng vo

i [F(
n
) : F], nn [F(
n
) : F] = (n) khi v ch

khi do

n ca

u Gal(F(
n
)/F) Z

n
l da

ng ca

u.
D

nh l 9.15. D

a thu

c chia du

o`

ng trn
n
(x) ba

t kha

quy trn .
Nguyen Chnh T
168 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Chu

ng minh. Go

i f Z[x] l mo

t u

c ba

t kha

quy cu

a
n
(x). Ta c

n
(x) = fg, vo

i g Z[x]. Go

i
n
l mo

t nghie

m cu

a f. R rng
n
l mo

t
ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

. Ta chu

ng minh
n
(x) = f ba
`
ng cch ch

ra
ra
`
ng vo

i mo

i mnguyn to

cng nhau vo

i n th
m
n
cu ng l mo

t nghie

m cu

a f. Thu

c
ra, ta ch

ca
`
n ch

ra ra
`
ng vo

i mo

i p nguyn to

khng chia he

t n, pha
`
n tu

p
n
cu ng
l mo

t nghie

m cu

a f.
Gia

su

c p nguyn to

khng chia he

t n sao cho
p
n
khng pha

i l nghie

m cu

a
f. Suy ra
p
n
l nghie

m cu

a g. Ni cch khc
n
l nghie

m cu

a g(x
p
). Nhu

va

y
n
l nghie

m chung cu

a f v g(x
p
). Nhu

the

(f, g(x
p
)) = 1 trong [x]. Go

i f, g(x
p
)
l a

nh cu

a f v g(x
p
) trong vnh Z
p
[x]. Suy ra (f, g(x
p
)) = 1 trong Z
p
[x]. Trong
Z
p
[x], ta c g(x
p
) = g(x)
p
. Nhu

the

(f, g) = 1 trong Z
p
[x]. Ni cch khc,
n
(x)
c nghie

m bo

i trong tru

o`

ng phn r cu

a n trn Z
p
. D

ie
`
u ny v l.
Nha

n xt 9.16. Trn tru

o`

ng c da

c so

lo

n ho

n 0, da thu

c
n
(x) khng nha

t thie

t
ba

t kha

quy. V du

12
(x) = x
4
x
2
+ 1 = (x
2
+ 6x + 1)(x
2
+ 5x + 1)
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 169
trong Z
11
[x].
9.3 D

A GIC D

`
U DU

NG D

C BA

`
NG THU

C KE

V COMPA
Trong Bi 4, ta d chu

ng minh ra
`
ng ne

u R du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa
th [() : ] = 2
r
vo

i r N. Ngu

c la

i, ta c :
Bo

de
`
9.17. Cho E R vo

i E l mo

t mo

ro

ng Galois cu

a . Ne

u
[E : ] = 2
r
th du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
Chu

ng minh. Gia

su

ta c [E : ] = 2
r
. Go

i G = Gal(E/). Ta c (G : 1) = 2
r
.
To
`
n ta

i dy chuye
`
n cc nhm con (A.17)
{1} = G
0
G
1
G
r
= G
tho

a (G
i
: G
i1
) = 2, vo

i mo

i i = 1, . . . , r. Ta c dy chuye
`
n cc tru

o`

ng trung
gian tu

ng u

ng:
E = T (G
0
) T (G
1
) T (G
r
) =
vo

i [T (G
i1
) : T (G
i
)] = 2, vo

i mo

i i = 1, . . . , r. Suy ra
T (G
i1
) = T (G
i
)(

d),
Nguyen Chnh T
170 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
vo

i d T (G
i
). Do d ne

u mo

i pha
`
n tu

cu

a T (G
i
) du

ng du

c th mo

i pha
`
n tu

cu

a
T (G
i1
) cu ng du

ng du

c, vo

i mo

i i = 1, . . . , r. Suy ra du

ng du

c.
D

nh l 9.18. D

a gic de
`
u n ca

nh du

ng du

c khi v ch

khi n = 2
r
p
1
p
s
vo

i
p
1
, , p
s
l cc so

nguyn to

Fermat khc nhau.

Chu

ng minh. D

a gic de
`
u du

ng du

c khi v ch

khi

n
= e
2i/n
C = R
2
l mo

t die

m du

ng du

c. Tu

ng du

ng vo

i so

= cos(
2
n
) du

ng du

c. Ta c
= (
n
+
1
n
)/2. Suy ra
2
n
2
n
+ 1 = 0. Do d [(
n
) : ()] = 2.
Ma

t khc ta bie

t ra
`
ng (
n
) : l mo

ro

ng Galois c nhm Galois G da

ng ca

u
vo

i Z

n
. Tru

o`

ng trung gian () cu ng l mo

t mo

ro

ng Galois trn . Do d du

ng
du

c khi v ch

khi [() : ] =
(n)
2
l mo

t lu y thu`

a cu

a 2. Tu

ng du

ng (n)
l mo

t lu y thu`

a cu

a 2. D

ie
`
u d xa

y ra khi v ch

khi n c da

ng nhu

d ch

ra (xem
Me

nh de
`
0.22).
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 171
9.4 D

NH L CO

BA

N CU

A D

I SO

Ta se p du

ng L thuye

t Galois de

du

a ra mo

t chu

ng minh cho D

nh l co

ba

n cu

a
da

i so

.
D

nh l 9.19 (D

nh l co

ba

n cu

a da

i so

). Mo

i da thu

c ba

c lo

n ho

n 0 trn tru

o`

ng
so

phu

c C c mo

t nghie

m trong C.
Chu

ng minh. Ta dng 2 tnh cha

t co

ba

n sau ve
`
tru

o`

ng so

thu

c v phu

c.
Tnh cha

t 1. Mo

i da thu

c he

so

thu

c c ba

c le

de
`
u c mo

t nghie

m thu

c. Suy ra R
khng c mo

t mo

ro

ng thu

c su

ba

c le

. Tnh cha

t ny suy ra de

dng tu`

nh l gi
tri

trung bnh. Mo

t da thu

c f(x) trn R chua

n ta

c ba

c le

th c gi tri

m vo

i x
du

b v c gi tri

du

ng vo

i x du

lo

n. V the

f c t nha

t mo

t nghie

m thu

c. Vo

i
mo

t mo

ro

ng E : R ba

c le

, do E l mo

ro

ng do

n cu

a R nn E = R(). Go

i f l da
thu

c to

i tie

u cu

a th f ba

t kha

quy v c nghie

m trong R, nn f c ba

c 1. Suy ra
E = R.
Tnh cha

t 2. Mo

i da thu

c ba

c 2 trn C c nghie

m trong C. Tnh cha

t ny du

c suy
ra ne

u ta ch

ra ra
`
ng mo

i so

phu

c de
`
u c mo

t ca n ba

c 2. Tha

t va

y, ne

u z = re

vo

i
Nguyen Chnh T
172 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
0 r R. Khi d so

phu

c a =

re
/2
tho

a a
2
= z.
By gio`

ta chu

ng minh di

nh l. Go

i Aut(C) l php la

y lin ho

p. Cho
f C[x] c ba

c n lo

n ho

n 0. Go

i f l da thu

c nha

n du

c ba
`
ng tc do

ng ln cc
he

so

cu

a f. D

a thu

c ff c cc he

so

ba

t bie

n bo

i nn thuo

c vo R[x]. Do d, de

chu

ng minh f c nghie

m phu

c, ta ch

ca
`
n chu

ng minh cho f R[x]. Xt n = 2

m
k
vo

i k le

v m 0. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn m. Ne

u m = 0 th n le

,
nn di

nh l du

c chu

ng minh. Xt m > 0. Go

i
1
, . . . ,
n
l cc nghie

m cu

a f v
da

t K = R(
1
, . . . ,
n
, i). Khi d K l mo

ro

ng Galois cu

a R v C K. Vo

i mo

i
t R, xt da thu

c :
L
t
=

1i<jn
[x (
i
+
j
+t
i

j
)].
R rng, vo

i mo

i Gal(K/R), khi tc do

ng

ln f, cc nhn tu

cu

a L hon vi

cho nhau nn

(L
t
) = L
t
. Ni cch khc L
t
R[x]. Ba

c cu

a L
t
l
n(n 1)
2
= 2
m1
k(2
m
k 1) = 2
m1
k

vo

i k

le

. Do so

mu cu

a 2 nho

ho

n m nn theo gia

thuye

t quy na

p, da thu

c L
t
c
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 173
nghie

m phu

c. Nhu

the

vo

i mo

i t R, to
`
n ta

i i, j tho

a 0 i < j n sao cho

i
+
j
+ t
i

j
C. Do t c the

la

y v ha

n trong khi so

ca

p (i, j) hu

u ha

n, nn
to
`
n ta

i s = r trong R v ca

p i, j de

i
+
j
+t
i

j
,
i
+
j
+s
i

j
C.
Suy ra (s t)
i

j
C. Nn
i

j
v do d ca

i
+
j
thuo

c C. Nhu

the

i
v

j
l 2 nghie

m cu

a cng mo

t da thu

c ba

c 2 trn C do d thuo

c C. Ta c die
`
u pha

i
chu

ng minh.
Bi ta

p
9. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Mo

i tru

o`

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng Galois trn tru

o`

ng nguyn to

cu

a n.
b) C duy nha

t (sai khc da

ng ca

u) mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n c n pha
`
n tu

.
c) C duy nha

t (sai khc da

ng ca

u) mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n c p
n
pha
`
n tu

vo

i p
Nguyen Chnh T
174 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
nguyn to

.
d) Mo

i da thu

c ba

t kha

quy ba

c d trn Z
p
de
`
u l u

c cu

a x
p
n
x.
e) C hu

u ha

n da thu

c ba

t kha

quy ba

c n trn mo

t tru

o`

ng hu

u ha

n cho tru

c.
f) C tru

o`

ng hu

u ha

n go
`
m 124 pha
`
n tu

.
g) C tru

o`

ng hu

u ha

n m nhm nhn cc pha

`
n tu

khc 0 go
`
m 124 pha
`
n tu

.
h) Mo

i tru

o`

ng c 121 pha
`
n tu

de
`
u da

ng ca

u.
i) Mo

i tu

do
`
ng ca

u cu

a tru

o`

ng hu

u ha

n de
`
u l tu

da

ng ca

u.
j) Nhm co

ng cc pha
`
n tu

trong tru

o`

ng hu

u ha

n l nhm cyclic.
k) Nhm con hu

u ha

n cu

a nhm nhn cc pha

`
n tu

khc 0 cu

a mo

t tru

o`

ng hu

u
ha

n l mo

t nhm cyclic.
l) Mo

i tru

o`

ng chia du

o`

ng trn de
`
u l mo

ro

ng Galois.
m) Nhm Galois cu

a tru

o`

ng chia du

o`

ng trn l nhm cyclic.

n) Nhm Galois cu

a tru

o`

ng chia du

o`

ng trn l nhm aben.

o) C dng (n) ca n nguyn thu

y ba

c n > 0 cu

a do

n vi

trn tru

o`

ng F c da

c
so

khng chia he

t n.
Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 175
p) D

a thu

c chia du

o`

ng trn lun lun ba

t kha

quy trn tru

o`

ng nguyn to

cu

a
n.
q) D

a thu

c chia du

o`

ng trn lun tch du

c.
r) D

a gic de
`
u c 2
2006
.3.5.17.257.65537 ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v
compa.
s) D

a gic de
`
u c 30 ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
t) D

a gic de
`
u c 18 ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
u) D

a gic de
`
u c 14 ca

nh du

ng du

c ba
`
ng thu

c ke

v compa.
(Xem HD 291)
9. 2. Tm ta

t ca

da thu

c ba

t kha

quy ba

c 2, 3, 4, 5 trn tru

o`

ng Z
2
, Z
3
, Z
5
(c the

su

du

ng Maple). (Xem HD 291)

9. 3. Cho f, g l 2 da thu

c ba

t kha

quy cng ba

c trn tru

o`

ng hu

u ha

n E. Go

i ,
la
`
n lu

t l nghie

m cu

a f v g. Chu

ng minh ra
`
ng cc tru

o`

ng E() v E()
da

ng ca

u vo

i nhau. (Xem HD 291)

Nguyen Chnh T
176 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
9. 4. Chu

ng minh ra
`
ng vo

i mo

i so

nguyn du

ng n, to
`
n ta

i mo

t da thu

c ba

t kha

quy
ba

c n trn F
p
. (Xem HD 292)
9. 5. Chu

ng minh ra
`
ng da thu

c x
4
+ 1 l kha

quy trn Z
p
vo

i mo

i p nguyn to

.
(Xem HD 292)
9. 6. Xc di

nh cc tu

ng u

ng Galois cu

a tru

o`

ng chia du

o`

ng trn (
12
) trn .
(Xem HD 292)
9. 7. Lm tu

ng tu

cho (
13
). (Xem HD 293)
9. 8. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n. Chu

ng minh ra
`
ng E = F() khi v ch

khi E : F ch

c hu

u ha

n cc tru

o`

ng trung gian. Suy ra mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n
v tch du

c de
`
u l mo

ro

ng do

n. (xem Bi ta

p 3. 8) (Xem HD 293)
9. 9. K hie

u F
p
l bao dng da

i so

cu

a F
p
. Chu

ng minh ra
`
ng mo

ro

ng F
p
(x, y) khng
pha

i l mo

ro

ng do

n cu

a F
p
(x
p
, y
p
) ba
`
ng cch ch

ra ra
`
ng c v ha

n tru

o`

ng
trung gian, (xem bi ta

p 9. 8). (Xem HD 293)

Nguyen Chnh T
9. Mo

t so

ung du

ng cu

a L thuye

t Galois 177
9. 10. Cho F l tru

o`

ng c 16 pha
`
n tu

. Xc di

nh so

nghie

m trong F cu

a cc da thu

c
sau dy :
a) x
3
1 ;
b) x
4
1 ;
c) x
15
1 ;
d) x
17
1. (Xem HD 294)
9. 11. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

khc 2. Chu

ng minh ra
`
ng phu

ng trnh x
2
= 1 c
nghie

m trong F khi v ch

khi |F| = 4k + 1 vo

i k N. (Xem HD 294)
9. 12. Go

i l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c 12 cu

a do

n vi

trn . C bao nhiu tru

o`

ng
trung gian thu

c su

cu

a mo

ro

ng (
3
) () ? (Xem HD 294)
9. 13. Cho F l tru

o`

ng c 81 pha
`
n tu

. Xc di

nh so

nghie

m trong F cu

a cc da thu

c
sau :
a) x
80
1 ;
b) x
81
1 ;
Nguyen Chnh T
178 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
c) x
88
1. (Xem HD 294)
9. 14. Tm da

ng nhn tu

ha cu

a da thu

c f = x
4
+ 1 trn F
5
, F
25
v F
125
. Xc di

nh
tru

o`

ng phn r cu

a f trong cc tru

o`

ng ho

p trn.
(Xem HD 294)
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 179
10 NHM GALOIS CU

A D

A THU

C
Trong bi ny, ta se tnh ton nhm Galois cu

a mo

t so

lo

p da thu

c da

c bie

t trn
mo

t tru

o`

ng F ty .
10.1 BIE

T THU

C
Cho f = x
n
+a
1
x
n1
+ +a
0
F[x] l mo

t da thu

c tch du

c. Go

i
1
, . . . ,
n
l ta

t ca

cc nghie

m cu

a f. D

t :
D
f
=

1i<jn
(
i

j
)
2
go

i l bie

t thu

c cu

a f. K hie

u
_
D
f
=

1i<jn
(
i

j
).
Ch ra
`
ng D
f
= 0 khi v ch

khi f khng c nghie

m bo

i. Go

i G
f
l nhm Galois
cu

a f trn F v xem G
f
l nhm con cu

a nhm do

i xu

ng S
n
.
Bo

de
`
10.1. Cho f xc di

nh nhu

trn v khng c nghie

m bo

i. Vo

i mo

i G
f
,
Nguyen Chnh T
180 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
(i) (
_
D
f
) = sign()
_
D
f
;
(ii) (D
f
) = D
f
.
Chu

ng minh. Suy ra tru

c tie

p tu`

di

nh ngh a cu

a do
`
ng ca

u sign.
Me

nh de
`
10.2. Cho f nhu

trong bo

de
`
trn. Go

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn
F. Khi d :
(i) Bie

t thu

c D
f
l mo

t pha
`
n tu

cu

a F ;
(ii) Tru

o`

ng con cu

a E
f
co

di

nh bo

i G
f
A
n
l F(
_
D
f
), trong d A
n
l nhm thay
phin. Suy ra
G
f
A
n

_
D
f
F D
f
chnh phu

ng trong F.
Chu

ng minh. (i) Do D
f
co

di

nh bo

i mo

i pha
`
n tu

cu

a G
f
v E
f
: F Galois nn
D
f
F.
(ii) Do f ch

c nghie

m do

n nn
_
D
f
= 0. Tu`

bo

de
`
trn, ta c G
f
co

di

nh
_
D
f
khi v ch

khi A
n
. Do d G
f
A
n
chnh l nhm co

di

nh F(
_
D
f
).
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 181
V du

30. Cho da thu

c ba

c hai f = x
2
+bx +c F[x] tch du

c. Go

i
1
,
2
l 2
nghie

m cu

a f. Ta c
D
f
= (
1

2
)
2
= (
1

2
)
2
4
1

2
= b
2
4c.
Bie

t thu

c D
f
= 0 khi v ch

khi f c nghie

m kp. Nhm Galois G

f
da

ng ca

u vo

i
nhm con cu

a S
2
. Ne

u D
f
chnh phu

ng trong F th G
f
= 1 = A
2
v G
f
= S
2
ne

u D
f
khng chnh phu

ng trong F.
10.2 NHM GALOIS CU

A D

A THU

C BA

C 3
Trong mu

c ny v mu

c (10.3) sau, de

do

n gia

n trong bie

n lua

n, ta gia

thie

t F c
da

c so

khc 2, 3. Khi d mo

i da thu

c ba

c 2, 3, 4 trn F de
`
u tch du

c.
Cho f = x
3
+ax
2
+bx +c F[x]. Thay x = y a/3, ta c da thu

c theo y
g = y
3
+py +q F[y] (3)
vo

i
p =
1
3
(3b a
2
), q =
1
27
(2a
3
9ab + 27c).
Nguyen Chnh T
182 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
R rng tru

o`

ng phn r cu

a f v g trn F l nhu

nhau v bie

t thu

c cu

a chng
cu ng trng nhau. Go

i
1
,
2
,
3
l 3 nghie

m cu

a g. Ta c
g = (y
1
)(y
2
)(y
3
).
D

o hm hnh thu

c cu

a g l :
g

= (y
1
)(y
2
) + (y
2
)(y
3
) + (y
1
)(y
3
).
Do d
g

(
1
) = (
1

2
)(
1

3
)
g

(
2
) = (
2

1
)(
2

3
)
g

(
3
) = (
3

1
)(
3

2
).
Nhu

the

D
g
= [(
1

2
)(
1

3
)(
2

3
]
2
= g

(
1
)g

(
2
)g

(
3
).
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 183
Ma

t khc, tu`

(3), ta c g

= 3y
2
+p. Do d
D
g
= (3
2
1
+p)(3
2
2
+p)(3
2
3
+p)
= 27
2
1

2
2

2
3
+ 9p(
2
1

2
2
+
2
1

2
3
+
2
2

2
3
)
+3p
2
(
2
1
+
2
2
+
2
3
) +p
3
.
Bie

u die

n D
g
qua cc da thu

c do

i xu

ng so

ca

p s
1
, s
2
, s
3
cu

a
1
,
2
,
3
vo

i ch
ra
`
ng s
1
= 0, s
2
= p, s
3
= q, ta c
D
g
= 4p
3
27q
2
.
Do D
g
cu ng l bie

t thu

c cu

a f, bie

u die

n D
g
theo cc he

tu

cu

a f, ta c
D
f
= a
2
b
2
4b
3
4a
3
c 27c
2
+ 18abc. (4)
Ne

u f kha

quy trn F th nhm Galois G

f
cu

a n trng vo

i nhm Galois cu

a
mo

t da thu

c ba

c 2 trn F. Ta ch

ca
`
n xt khi f ba

t kha

quy trn F. Khi d

(G
f
: 1) 3 do d G
f
da

ng ca

u vo

i A
3
hoa

c vo

i S
3
. Ne

u D
f
chnh phu

ng
trong F th do G
f
A
3
, suy ra G
f
= A
3
. Khi d tru

o`

ng phn r E
g
= F(
i
) vo

i
i {1, 2, 3}. Ne

u D
f
khng chnh phu

ng trong F th G
f
= S
3
v
E
f
= F(
i
,
_
D
f
) vo

i i {1, 2, 3}.
Nguyen Chnh T
184 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
V du

31. Cho da thu

c g = x
3
4x + 2 [x]. R rng g ba

t kha

quy v bie

t
thu

c D
g
= 4.4
3
27.2
2
= 4.37 khng chnh phu

ng trong . Do d nhm Galois

cu

a g l S
3
. Tru

o`

ng phn r cu

a g trn l (

37, ) vo

i l mo

t nghie

m cu

a g.
V du

32. Cho f = x
3
6x
2
+ 9x 1 [x]. De

dng kie

m tra f ba

t kha

quy
trn . Bie

t thu

c D
f
= 81 = 9
2
. Do d nhm Galois cu

a f l A
3
. Tru

o`

ng phn
r cu

a f l () vo

i l mo

t nghie

m cu

a f. Su

du

ng Maple, ta de

dng tm du

c
da

ng nhn tu

ha cu

a f trong () l
f = (x 4 + 4
2
)(x 2 3 +
2
)(x ).
10.3 D

A THU

C BA

C 4
Cho da thu

c f = x
4
+ax
3
+bx
2
+cx +d F[x]. Ba
`
ng cch thay x = y a/4,
ta c da thu

c theo y
g = y
4
+py
2
+qy +r F[y],
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 185
vo

i
p =
1
8
(3a
2
+ 8b) ;
q =
1
8
(a
3
4ab + 8c) ;
r =
1
256
(3a
4
+ 16a
2
b 64ac + 256d).
Go

i cc nghie

m cu

a g l
1
,
2
,
3
v
4
. Go

i Gl nhm Galois cu

a g (cu ng l cu

a
f). Ne

u g l tch cu

a mo

t da thu

c ba

c 1 v ba

c 3 trn F th nhm G da

ng ca

u vo

i
nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 d xc di

nh o

trn. Ne

u g l tch cu

a 2 da thu

c
ba

t kha

quy ba

c 2 trn F th tru

o`

ng phn r E
g
cu

a g trn F l F(

d
1
,

d
2
) vo

i
d
1
, d
2
F

. Ne

u d
1
= a
2
d
2
vo

i a F th E
g
l mo

ro

ng ba

c 2 trn F v G

= Z
2
.
Ne

u khng th G

= Z
2
Z
2
.
By gio`

, ta xt tru

o`

ng ho

p g ba

t kha

quy trn F. Khi d, ta bie

t ra
`
ng, vo

i 2
nghie

m ty
i
,
j
cho tru

c cu

a g, to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

G bie

n
i
thnh
j
Nguyen Chnh T
186 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
(xem 5.5). Nhu

ng nhm con cu

a S
4
tho

a mn tnh cha

t d l :
S
4
;
A
4
;
D
8
= {1, (1324), (12)(34), (1423), (13)(24), (14)(23), (12), (34)}
v cc nhm con lin ho

p
1
D
8
cu

a D
8
(xem Phu

lu

c A) ;
V = {1, (12)(34), (13)(24), (14)(23)} ;
C
4
= {1, (1234), (13)(24), (1432)} v cc nhm con lin ho

1
C
4
cu

a C
4
.
Nhm Galois G se da

ng ca

u vo

i mo

t trong cc nhm trn. D

1
= (
1
+
2
)(
3
+
4
)

2
= (
1
+
3
)(
2
+
4
)

3
= (
1
+
4
)(
2
+
3
).
Ta c

1
+
2
+
3
= 2p

2
+
1

3
+
2

3
= p
2
4r

3
= q
2
.
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 187
Suy ra
1
,
2
v
3
l 3 nghie

m cu

a
h(X) = X
3
2pX
2
+ (p
2
4r)X +q
2
. (5)
D

a thu

c (5) go

i l gia

i thu

c ba

c 3 cu

a g. Ch ra
`
ng

2
=
1

3
+
2

4
= (
1

4
)(
2

3
).
Tu

ng tu

ta c :

3
= (
1

3
)(
2

4
)

3
= (
1

2
)(
3

4
).
Suy ra bie

t thu

c cu

a gia

i thu

c (5) trng vo

i bie

t thu

c cu

a g (do d trng vo

i bie

t
thu

c cu

a f). Tu`

cng thu

c tnh bie

t thu

c (4), ta c bie

t thu

c cu

a gia

i thu

c (5) l :
D
h
= 16p
4
r 128p
2
r
2
+ 256r
3
4p
3
q
2
27q
4
+ 144pq
2
r. (6)
Thay cc gi tri

cu

a p, q, r trong (6), ta c
D
f
= 6a
2
c
2
d +b
2
a
2
c
2
+ 144a
2
bd
2
4a
2
b
3
d + 144bdc
2
+18abc
3
192acd
2
+ 16b
4
d 128b
2
d
2
80b
2
acd
+18a
3
bcd 27a
4
d
2
+ 256d
3
4a
3
c
3
4b
3
c
2
27c
4
.
Nguyen Chnh T
188 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Su

du

ng Maple 6. Trong Maple, ta de

dng tnh du

c bie

t thu

c cu

a mo

t da thu

c
ty vo

i le

nh :
>discrim(f,x);
V du

, bie

t thu

c cu

a f = x
4
+ax
3
+bx
2
+cx +d c the

tnh tru

c tie

p ba
`
ng le

nh :
>discrim(x^4+a*x^3+b*x^2+c*x+d,x)};
6a
2
c
2
d +b
2
a
2
c
2
+ 144a
2
bd
2
4a
2
b
3
d + 144bdc
2
+18abc
3
192acd
2
+ 16b
4
d 128b
2
d
2
80b
2
acd
+18a
3
bcd 27a
4
d
2
+ 256d
3
4a
3
c
3
4b
3
c
2
27c
4
Tru

o`

ng phn r cu

a gia

i thu

c h(X) chu

a trong tru

o`

ng phn r cu

a f. Do d
nhm Galois cu

a h l nhm thu

ng cu

a G. Ta c cc tru

o`

ng ho

p nhu

sau :
Ne

u h ba

t kha

quy v D
f
khng chnh phu

ng trong F. Khi d G khng chu

a
trong A
4
v nhm Galois cu

a h da

ng ca

u vo

i S
3
. Do d ca

p cu

a G chia he

t cho
6. Suy ra G = S
4
.
Ne

u h ba

t kha

quy v D
f
chnh phu

ng trong F. Khi d G A
4
v nhm
Galois cu

a h da

ng ca

u vo

i A
3
. Suy ra G c ca

p chia he

t cho 3. Suy ra G = A
4
.
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 189
Ne

u h kha

quy v phn r thnh 3 nhn tu

tuye

n tnh trong F[X]. Khi d

1
,
2
v
3
thuo

c F. Do d mo

i pha
`
n tu

Gpha

i co

di

nh chng. Suy ra G V .
V g ba

t kha

quy nn G = V .
Ne

u h phn tch thnh 1 da thu

c ba

c 2 v mo

t da thu

c ba

c nha

t trong F[X].
Khi d c dng 1 pha
`
n tu

trong {
1
,
2
,
3
} thuo

c F. Ta c the

gia

thie

t
1
F.
Nhu

the

mo

i pha
`
n tu

cu

a G co

di

nh
1
nhu

ng khng co

di

nh
2
v
3
. Suy ra
G D
8
v G _ V . Nhu

the

G = D
8
hay G = C
4
. Ch ra
`
ng F(
_
D
f
) l
tru

o`

ng co

di

nh bo

i G A
4
. Ta c D
8
A
4
= V v C
4
A
4
= {1, (13)(24)}.
Ch ra
`
ng G A
4
l nhm Galois cu

a g trn F(
_
D
f
). Do d ne

u g ba

t kha

quy trn F(
_
D
f
) th G A
4
c ca

p khng nho

ho

n 4, do d G = D
8
. Ngu

c
la

i, ne

u g kha

quy trn F(
_
D
f
) th G = C
4
.
V du

33. Cho da thu

c f = x
4
+5x
2
+5x5. R rng f ba

t kha

quy trn . Gia

i
thu

c cu

a f l h = x
3
10x
2
+ 45x + 25 ba

t kha

quy trn . Ho

n the

bie

t thu

c
cu

a f l 281375 khng chnh phu

ng. Do d nhm Galois cu

a f l S
4
.
V du

34. Cho da thu

c f = x
4
5x
2
4 [x]. Kie

m tra f ba

t kha

quy trn .
Nguyen Chnh T
190 ChU

ng 2. L THUYE

T GALOIS
Gia

i thu

c cu

a f l
h(x) = x
3
+ 10x
2
+ 41x = x(x
2
+ 10x + 41)
kha

quy trn . Ma

t khc bie

t thu

c cu

a f l 107584 = 328
2
khng chnh
phu

ng. C the

tnh tru

c tie

p nghie

m cu

a f v tha

y ra
`
ng f khng kha

quy trn
(i). Do d nhm Galois cu

a f da

ng ca

u vo

i D
8
.
Su

du

ng Maple 7. Trong Maple, ta c the

tnh tru

c tie

p nhm Galois cu

a mo

t da
thu

c ba

t kha

quy c ba

c khng qu 9 trn . C php nhu

v du

sau dy :
> restart;
> f:=x^4-5*x^2-4;
f := x
4
5 x
2
4
> galois(f);
4T3, {D(4)}, -, 8, {(1 3), (1 2 3 4)}
Ke

t qua

tnh ton cu

a Maple cho tha

y nhm Galois cu

a x
4
5x
2
4 da

ng ca

u
vo

i nhm D
8
, c 8 pha
`
n tu

v sinh bo

i cc php the

(1 3) v (1 2 3 4) nhu

nhm
con cu

a nhm S
4
(trong Maple k hie

u D(n) cho nhm do

i xu

ng cu

a ngic de
`
u).
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 191
10.4 D

A THU

C TO

NG QUT
Trong mu

c ny, ta se xt lo

p da

c bie

t cc da thu

c go

i l da thu

c to

ng qut v chu

ng
minh ra
`
ng nhm Galois cu

a chng da

ng ca

u vo

i nhm do

i xu

ng.
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng E cu

a F go

i l hu

u ha

n sinh ne

u
E = F(
1
, . . . ,
n
).
D

nh ngha.
Cho E : F l mo

t mo

ro

ng tru

o`

ng v t
1
, . . . , t
n
E. Cc pha
`
n tu

t
1
, . . . , t
n
go

i l do

c la

p da

i so

trn F ne

u khng to
`
n ta

i da thu

c
f F[x
1
, . . . , x
n
] khc 0 sao cho f(t
1
, . . . , t
n
) = 0. Ch ra
`
ng,
khi d cc pha
`
n tu

t
1
, . . . , t
n
l siu vie

t trn F.
V du

35. Trong mo

ro

ng (x, y) : cc pha
`
n tu

siu vie

t x, y l do

c la

p da

i so

trn , trong khi x v x

2
khng do

c la

p da

i so

.
Bo

de
`
10.3. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n sinh. Khi d to
`
n ta

i mo

t tru

o`

ng
trung gian M sao cho :
(i) M = F(
1
, . . . ,
r
) vo

i
1
, . . . ,
r
do

c la

p da

i so

trn F,
(ii) E : M l mo

ro

ng hu

u ha

n.
Nguyen Chnh T
192 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Chu

ng minh. Go

i E = F(
1
, . . . ,
n
). Ne

u ta

t ca

1
, . . . ,
n
da

i so

trn F th
la

y M = F. Ne

u to
`
n ta

i
i
siu vie

t trn F th k hie

u n l
1
. Ne

u E : F(
1
)
khng hu

u ha

n th to
`
n ta

i
j
siu vie

t trn F(
1
). D

t
2
=
j
. Tie

p tu

c nhu

va

y cho de

n khi tm du

c F(
1
, . . . ,
r
) E l mo

ro

ng hu

u ha

n. Khi d da

t
M = F(
1
, . . . ,
r
).
Bo

de
`
10.4 (Stienitz). Vo

i cc k hie

u nhu

trong bo

de
`
trn, ne

u to
`
n ta

i mo

t tru

o`

ng
trung gian N = F(
1
, . . . ,
s
) khc sao cho
1
, . . . ,
s
do

c la

p da

i so

trn F v
E : N hu

u ha

n th r = s. So

r xc di

nh nhu

the

du

c go

i l ba

c siu vie

t cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng.
Chu

ng minh. Do E : M l mo

ro

ng hu

u ha

n, ta c
1
da

i so

trn
M = F(
1
, . . . ,
r
). Do d to
`
n ta

i da thu

c f F[x
0
, . . . , x
r
] khc 0 sao cho
f(
1
,
1
, . . . ,
r
) = 0. (7)
Khng ma

t tnh to

ng qut, gia

su

1
xua

t hie

n trong bie

u die

n (7). Nhu

the

1
da

i
so

trn F(
1
,
2
, . . . ,
r
) v E : F(
1
,
2
, . . . ,
r
) l mo

ro

ng hu

u ha

n. Ne

u s > r
th tie

p tu

c qu trnh trn, cc
i
du

c thay bo

i
i
v mo

ro

ng E : F(
1
, . . . ,
r
)
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 193
hu

u ha

n. Tuy nhin die

`
u d ko theo
r+1
da

i so

trn F(
1
, . . . ,
r
), v l. Va

y
s r. Tu

ng tu

, thay do

i vai tr cu

a s v r, ta c r s. Va

y r = s.
Nha

n xt 10.5. Ba
`
ng qui na

p ta de

dng chu

ng minh ra
`
ng ne

u t
1
, . . . , t
n
do

c la

p
da

i so

trn F th F(t
1
, . . . , t
n
) da

ng ca

u vo

i tru

o`

ng cc phn thu

c hu

u ty

r bie

n
F(x
1
, . . . , x
n
).
Cho F l mo

t tru

o`

ng v t
1
, . . . , t
n
l cc pha
`
n tu

do

c la

p da

i so

trn F. Xt
E := F(t
1
, . . . , t
n
)
=
_
P(t
1
,...,t
n
)
Q(t
1
,...,t
n
)
| P, Q F[t
1
, . . . , t
n
], Q = 0
_
.
Mo

i S
r
xc di

nh mo

t F-tu

da

ng ca

u cu

a E di

nh bo

i :
P(t
1
, . . . , t
n
)
Q(t
1
, . . . , t
n
)

P
_
(t
1
), . . . , (t
n
)
_
Q
_
(t
1
), . . . , (t
n
)
_.
Tu

ng u

ng trn l mo

t do

n ca

u tu`

S
n
vo Aut(E/F). Xem S
n
nhu

mo

t nhm
con cu

a Aut(E/F). K hie

u N l tru

o`

ng con co

di

nh bo

i S
n
. R rng N chu

a cc
da thu

c do

i xu

ng, da

c bie

t chu

a cc da thu

c do

i xu

ng so

ca

p s
1
, . . . , s
n
. Nha

c la

i,
Nguyen Chnh T
194 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
cc da thu

c do

i xu

ng so

ca

p du

c di

nh ngh a nhu

sau :
s
1
= t
1
+ +t
n
;
s
2
=

1i<jn
t
i
t
j
= t
1
t
2
+ +t
n1
t
n
;
s
3
=

1i<j<kn
t
i
t
j
t
k
;

s
n
= t
1
t
n
.
Ta c ke

t qua

sau :
D

nh l 10.6. N = F(s
1
, . . . , s
n
).
Chu

ng minh. Ta c [F(t
1
, , t
n
) : N] = (S
n
: 1) = n! theo D

nh l Artin. Ta
chu

ng minh ra
`
ng
[F(t
1
, , t
n
) : F(s
1
, , s
n
)] n!
v tu`

nha

n xt F(s
1
, , s
n
) N, suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
Xt cc mo

ro

ng:
F(s
1
, , s
n
) F(s
1
, , s
n
, t
n
) F(t
1
, , t
n
).
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 195
Ta c t
n
l nghie

m cu

a
X
n
s
1
X
n1
+ + (1)
n
s
n
F(s
1
, , s
n
)[X].
Do d [F(s
1
, , s
n
, t
n
) : F(s
1
, , s
n
)] n.
Go

i s

1
, . . . , s

n1
l cc da thu

c do

i xu

ng so

ca

p cu

a cc bie

n t
1
, . . . , t
n1
. R rng
s
j
= s

j1
t
n
+s

j
vo

i mo

i 1 j n. Do d
F(s
1
, . . . , s
n
, t
n
) = F(s

1
, . . . , s

n1
, t
n
).
Ba
`
ng quy na

p, ta c
[F(t
1
, . . . , t
n
) : F(s
1
, . . . , s
n
, t
n
)]
= [F(t
n
)(t
1
, . . . , t
n1
) : F(t
n
)(s

1
, . . . , s

n1
)] (n 1)!
v suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
Me

nh de
`
10.7. Vo

i cc k hie

u nhu

trn, cc pha
`
n tu

s
1
, . . . , s
n
l do

c la

p da

i so

trn F.
Chu

ng minh. Do [F(t
1
, . . . , t
n
) : F(s
1
, . . . , s
n
)] = n! nn ba

c siu vie

t cu

a
chng trn F l nhu

nhau. Do d s
1
, . . . , s
n
do

c la

p da

i so

trn F.
Nguyen Chnh T
196 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
D

nh ngha.
Cho F l mo

t tru

o`

ng v s
1
, . . . , s
n
l cc pha
`
n tu

do

c la

p da

i so

trn F. D

a thu

c
g = t
n
s
1
t
n1
+ + (1)
n
s
n
F(s
1
, . . . , s
n
)[t] (8)
go

i l da thu

c to

ng qut ba

c n trn F.
D

nh l 10.8. Cho F l mo

t tru

o`

ng v g l da thu

c to

ng qut (8) trn F. Go

i E
g
l
tru

o`

ng phn r cu

a g trn F(s
1
, . . . , s
n
). Khi d cc nghie

m t
1
, . . . , t
n
cu

a g do

c
la

p da

i so

trn F v nhm Galois cu

a E
g
: F(s
1
, . . . , s
n
) l S
n
.
Chu

ng minh. Ta c E
g
= F(t
1
, . . . , t
n
). Do E
g
: F(s
1
, . . . , s
n
) l mo

ro

ng hu

u
ha

n nn ba

c siu vie

t cu

a E
g
trn F ba
`
ng vo

i ba

c siu vie

t cu

a F(s
1
, . . . , s
n
) trn
F, tu

c ba
`
ng n. Suy ra da thu

c (8) tch du

c nn mo

ro

ng E
g
: F(s
1
, . . . , s
n
) l mo

ro

ng Galois. Ma

t khc, cc pha
`
n tu

t
1
, . . . , t
n
l do

c la

p da

i so

v s
1
, . . . , s
n
l cc
da thu

c do

i xu

ng so

ca

p cu

a chng. Theo D

nh l 10.6 v tu

ng u

ng Galois, nhm
Galois cu

a mo

ro

ng E
g
: F(s
1
, . . . , s
n
) chnh l S
n
.
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 197
Bi ta

p
10. 1. Cho

n dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Bie

t thu

c cu

a mo

t da thu

c f F[x] l mo

t pha
`
n tu

cu

a F.
b) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c n > 0 l mo

t nhm con cu

a S
n
.
c) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 2 tch du

c trn F l mo

t nhm cyclic.
d) Nhm Galois cu

a da thu

c ba

c 3 kha

quy, tch du

c trn F l mo

t nhm
cyclic.
e) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 tch du

c c bie

t thu

c chnh phu

ng l
mo

t nhm cyclic.
f) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 tch du

c c bie

t thu

c khng chnh
phu

ng da

ng ca

u vo

i S
3
.
g) Nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 ba

t kha

quy, tch du

c c bie

t thu

c
khng chnh phu

ng da

ng ca

u vo

i S
3
.
Nguyen Chnh T
198 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
h) To
`
n ta

i da thu

c ba

c 4 trn c nhm Galois da

ng ca

u vo

i mo

t nhm con
cu

a S
4
.
i) To
`
n ta

i mo

t da thu

c ba

c 3 ba

t kha

quy trn c 3 nghie

m thu

c.
j) Mo

t da thu

c ba

c 3 trn c nhm Galois da

ng ca

u vo

i A
3
th c 3 nghie

m
thu

c.
k) Bie

t thu

c cu

a da thu

c ba

c 4 v cu

a gia

i thu

c ba

c 3 cu

a n l nhu

nhau.
l) D

a thu

c to

ng qut ba

c n trn F c cc he

tu

thuo

c F.
m) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n sinh de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
n) Mo

i mo

ro

ng da

i so

, hu

u ha

n sinh de
`
u l mo

ro

ng hu

u ha

n.
o) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n sinh de
`
u l mo

ro

ng da

i so

.
p) Cc pha
`
n tu

do

c la

p da

i so

trn F th siu vie

t trn F.
q) Cc pha
`
n tu

siu vie

t trn F th do

c la

p da

i so

. (Xem HD 295)
10. 2. Hy tm da

ng nhn tu

ha cu

a da thu

c f = x
3
4x + 2 [x] (xem V du

31) trong (,

37) ba
`
ng Maple, vo

i l mo

t nghie

m cu

a f. (Xem HD 295)
Nguyen Chnh T
10. Nhm Galois cu

a da thuc 199
10. 3. Xc di

nh nhm Galois cu

a cc da thu

c sau dy trn tru

o`

ng :
a) x
3
3x
2
+ 4x 1 ; b) x
3
+ 2x
2
2x 2 ;
c) 7x
3
+ 10x
2
+ 5x + 1 ; d) x
3
+x 1 ;
e) x
3
2x 2 ; f) 3x
3
3x + 1 ;
g) x
3
3x + 1 ; h) x
3
+ 2x
2
2x 2 . (Xem HD 295)
10. 4. Xc di

nh nhm Galois cu

a cc da thu

c sau dy trn tru

o`

ng .
a) x
4
x
2
+ 4x + 5 ; b) x
4
+x
2
+ 3x + 5 ;
c) x
4
+ 3x + 1 ; d) x
4
4x
2
4x 2 ;
e) x
4
4x 2 ; f) x
4
+ 2x
2
4 ;
g) x
4
x
3
3x + 4 ; h) x
4
+ 2x
3
+ 2x
2
4x + 2 ;
i) x
4
4x
3
+ 5x
2
2x + 1 ; j) x
4
+ 2x
2
+ 4. (Xem HD 296)
10. 5. C the

ni g ve
`
nhm Galois cu

a da thu

c f = x
4
+ ax
2
+ b F[x] ba

t kha

quy v F c da

c so

khc 2, 3 ? (Xem HD 298)

10. 6. Cho f F[x] ba

t kha

quy v F l tru

o`

ng c da

c so

khc 2,3. Go

i h l gia

i thu

c
ba

c 3 cu

a f v M l tru

o`

ng phn r cu

a h trn F. K hie

u D
f
l bie

t thu

c cu

a
Nguyen Chnh T
200 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
f v G
f
l nhm Galois cu

a f. Chu

ng minh ra
`
ng :
a) G
f
= S
4
khi v ch

khi h ba

t kha

quy trn F v D
f
khng chnh phu

ng
trong F ;
b) G
f
= A
4
khi v ch

khi h ba

t kha

quy trn F v D
f
chnh phu

ng trong
F ;
c) G
f
= D
8
khi v ch

khi h kha

quy trn F, D
f
khng chnh phu

ng trong
F v f ba

t kha

quy trn M ;
d) G
f
= V khi v ch

khi h kha

quy v D
f
chnh phu

ng trong F ;
e) G
f
= C
4
khi v ch

khi h kha

quy trn F, D
f
khng chnh phu

ng trong
F v f kha

quy trn M. (Xem HD 298)

10. 7. Cho F l tru

o`

ng hu

u ha

n v f = x
3
+ax +b F[x]. Chu

ng minh ra
`
ng ne

u
f ba

t kha

quy trn F th 4a
3
27b
2
chnh phu

ng trong F. (Xem HD 298)

Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 201
11 TIU CHUA

N GIA

I D

C BA

`
NG CA

N THU

C CU

A D

A THU

C
11.1 MO

RO

NG CA

N V TIU CHUA

N GIA

I D

C
Ta bie

t ra
`
ng cc nghie

m cu

a da thu

c f = x
2
+px +q [x] l
p
_
p
2
4q
2
na
`
m trong mo

ro

ng tru

o`

ng (

) vo

i = p
2
4q.
Cho da thu

c ba

c ba g = x
3
+ px + q [x]. Nghie

m cu

a g cho bo

i cng thu

c
Cardano. (Ta se kie

m chu

ng cng thu

c Cardano o

pha
`
n cuo

i cu

a tie

t ny).
=
3

q
2
+
_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
+
3

q
2

_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
.
Xt cc mo

ro

ng = E
0
E
1
E
2
E
3
, trong d:
E
1
:= E
0
(
1
) vo

i
2
1
=
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
E
0
;
E
2
:= E
1
(
2
) vo

i
3
2
=
q
2
+
1
E
1
;
E
3
:= E
2
(
3
) = E(
1
,
2
,
3
) vo

i
3
3
=
3
2
q K
2
.
Nguyen Chnh T
202 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Khi d =
2
+
3
E
3
. Ta ni ra
`
ng E
3
: l mo

t mo

ro

ng ca n. Ta c di

nh
ngh a sau dy :
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng F E go

i l mo

t mo

ro

ng ca n ne

u
E = F(
1
, . . . ,
m
) sao cho vo

i mo

i i = 1, . . . , m to
`
n ta

i n
i
tho

a
n
i
i
F(
1
, . . . ,
i1
). Khi d ta cu ng ni E l mo

t mo

ro

ng ca n cu

a F. Ta ni cc pha
`
n tu

i
ta

o ra mo

t chuo

i ca n cho
mo

ro

ng F E.
D

nh ngha.
Mo

t pha
`
n tu

thuo

c vo mo

t mo

ro

ng ca n E : F th go

i l bie

u
die

n du

c ba
`
ng ca n thu

c (trn F).
D

nh ngha.
Mo

t da thu

c f trn F du

c go

i l gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c (trn
F) ne

u tru

o`

ng phn r cu

a f na
`
m trong mo

t mo

ro

ng ca n cu

a F.
Nhu

the

, mo

t da thu

c gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn F ne

u mo

i nghie

m cu

a n
du

c bie

u die

n qua hu

u ha

n cc php ton co

ng, tru`

, nhn, chia v la

y ca n cc
pha
`
n tu

cu

a F. Khi d ta cu ng ni cc nghie

m cu

a f l nghie

m ca n thu

c trn F.
Ta nha

c la

i ke

t qua

d bie

t trong 9.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 203
Bo

de
`
11.1. Cho f = x
n
1 F[x] vo

i n khng chia he

t cho da

c so

cu

a F. Go

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. Khi d E
f
: F l mo

ro

ng Galois v Gal(E
f
/F)
l mo

t nhm aben.
Chu

ng minh. Xem Me

nh de
`
9.10
D

nh ngha.
Mo

t mo

ro

ng Galois E : F go

i l mo

ro

ng aben (cyclic) ne

u nhm
Gal(E/F) l nhm aben (cyclic).
Ke

t qua

trn cho tha

y ra
`
ng mo

i tru

o`

ng chia du

o`

ng trn l mo

t mo

ro

ng aben.
Bo

de
`
11.2. Cho 0 = n N, cho F l tru

o`

ng c da

c so

khng chia he

t n v F chu

a
mo

t ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

. Cho a F v E l tru

o`

ng phn r cu

a da
thu

c x
n
a trn F. Khi d nhm Galois cu

a E : F l mo

t nhm cyclic c ca

p l
u

c cu

a n.
Chu

ng minh. Go

i
n
F l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

. Go

i l mo

t
nghie

m cu

a x
n
a. Khi d ta

t ca

cc nghie

m cu

a x
n
a l
i
n
vo

i i = 1, . . . , n.
Nhu

the

tru

o`

ng phn r cu

a x
n
a trn F l E = F(). Go

i C
n
E l nhm
Nguyen Chnh T
204 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
cyclic cc ca n ba

c n cu

a do

n vi

. Xt do
`
ng ca

u
: Gal(F()/F) C
n

()

.
De

dng tha

y ra
`
ng l do

n ca

u, do d Gal(E/F) l nhm cyclic c ca

p l u

c cu

a
n.
D

nh ngha.
Cho E : F l mo

t mo

ro

ng da

i so

. Mo

t bao dng chua

n ta

c cu

a
E : F l mo

t mo

ro

ng N cu

a E sao cho :
N : F l mo

ro

ng chua

n ta

c;
Ne

u E M N v M : F chua

n ta

c th M = N.
C the

ni bao dng chua

n ta

c N chnh l mo

ro

ng chua

n ta

c nho

nha

t cu

a F
chu

a E.
Bo

de
`
11.3. Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n de
`
u to
`
n ta

i duy nha

t (sai khc da

ng ca

u) mo

t
bao dng chua

n ta

c.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 205
Chu

ng minh. Go

i {
1
, . . . ,
r
} l mo

t co

so

cu

a E : F. La

y N l tru

o`

ng phn r
cu

r
1
m
i
trn F vo

i m
i
l da thu

c to

i tie

u cu

a
i
vo

i i = 1, . . . , r. R rng N : F
l mo

ro

ng chua

n ta

c v E N. Ne

u c E M sao cho M : F chua

n ta

c, khi d

r
1
m
i
phn r trong M nn N M. Suy ra ne

u M l mo

t bao dng chua

n ta

c
cu

a E : F th M

= N.
V du

36. Bao dng chua

n ta

c cu

a mo

t mo

ro

ng hu

u ha

n, tch du

c l mo

t mo

ro

ng
Galois.
V du

37. Cho E : F l mo

t mo

ro

ng Galois v M l mo

t tru

o`

ng trung gian cu

a
mo

ro

ng. Khi d bao dng chua

n ta

c cu

a M l tru

o`

ng ho

p thnh cu

a M, vo

i mo

i
G, tu

c l

G
M (xem Nha

n xt 8.2).
D

nh l 11.4. Ne

u da thu

c f gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn tru

o`

ng F c da

c so

0 th
nhm Galois cu

a f l nhm gia

i du

c.
Chu

ng minh. Do f gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn F nn to
`
n ta

i chuo

i cc mo

ro

ng
F = E
0
E
1
E
m
Nguyen Chnh T
206 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
sao cho E
i
= E
i1
(
i
) tho

a
n
i
i
E
i1
, i = 1, . . . , m v E
m
chu

a tru

o`

ng phn
r cu

a f. D

t n = n
1
n
m
. Go

i l mo

t mo

ro

ng Galois cu

a F chu

a E
m
v chu

a
mo

t ca n nguyn thu

y
n
cu

a do

n vi

. (Mo

t mo

ro

ng nhu

the

to
`
n ta

i. Cha

ng ha

n,
bie

u die

n E
m
= F(), go

i g F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . La

y l tru

o`

ng
phn r cu

a g(x
n
1) trn F).
Go

i G = {
1
, . . . ,
r
} l nhm Galois cu

a : F v K l bao dng chua

n
ta

c cu

a E
m
(
n
) : F. Khi d (xem V du

37), ta c K l tru

o`

ng ho

p thnh cu

i
E
m
(
n
) vo

i mo

i
i
G. Nhu

the

K l tru

o`

ng sinh bo

n
,
1
, . . . ,
m
,
1

1
, . . . ,
2

1
, . . . ,
r

1
, . . .
trn F. Ghp thm cc pha
`
n tu

cu

a dy trn vo F theo thu

tu

, ta c chuo

i cc mo

ro

ng tru

o`

ng
F F(
n
) F(
n
,
1
) . . . L L

K.
Ta nha

n tha

y ra
`
ng mo

i mo

ro

ng L L

cu

a chuo

i trn tho

a mn L

du

c sinh ra
trn L bo

i mo

t pha
`
n tu

i
tho

a
r
i
L, vo

ir {n
1
, . . . , n
m
, n}. Do d theo (11.1)
v (11.2), chng l cc mo

ro

ng aben. Theo tu

ng u

ng Galois, chuo

i cc mo

ro

ng
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 207
trn u

ng vo

i chuo

i cc nhm con cu

a nhm Galois G

= Gal(K/F)
1 = G
0
G
1
. . . G
t
= G

sao cho G
i
G
i+1
v G
i+1
/G
i
aben. Do d G

l nhm gia

i du

c. Xt cc mo

ro

ng
F E
f
K vo

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn F. V nhm Galois cu

a f l
nhm thu

ng cu

a G

, theo tnh cha

t cu

a nhm gia

i du

c (A.4), nhmG
f
cu ng gia

i
du

c.
D

chu

ng minh die
`
u ngu

c la

i cu

a di

nh l trn, ta ca
`
n mo

t so

bo

de
`
nhu

sau :
Bo

de
`
11.5. Cho f F tch du

c v F E l mo

ro

ng tru

o`

ng. Khi d nhm

Galois cu

a f trn E l nhm con cu

a nhm Galois cu

a f trn F.
Chu

ng minh. Go

i R = {
1
, . . . ,
n
} l ta

p cc nghie

m cu

a f. K hie

u
K = F(
1
, . . . ,
n
) v L = E(
1
, . . . ,
n
) la
`
n lu

t l tru

o`

ng phn r cu

a f
trn F v trn E. R rng K L. Mo

i Gal(L/E) hon vi

cc pha
`
n tu

trong
R, do d bie

n K thnh K. Ni cch khc, php ha

n che

|K
l mo

t do
`
ng
ca

u tu`

Gal(L/E) vo Gal(K/F). R rng php ha

n che

d l mo

t do

n ca

u nn
Gal(L/E) l mo

t nhm con cu

a Gal(K/F).
Nguyen Chnh T
208 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Bo

de
`
sau ch

ra mo

t pha
`
n tnh da

o ngu

c cu

a (11.2) :
Bo

de
`
11.6. Cho p l mo

t so

nguyn to

, cho F l tru

o`

ng c da

c so

khc p v F
chu

a mo

t ca n nguyn thu

y ba

c p cu

a do

n vi

. Ne

u E : F l mo

ro

ng cyclic ba

c p th
E = F() vo

i
p
F.
Chu

ng minh. Go

i z
1
, . . . , z
p
F l cc ca n ba

c p phn bie

t cu

a do

n vi

. La

y
E\F, ta c E = F(). Go

i l pha
`
n tu

sinh cu

a nhmcyclic G = Gal(E/F).
D

t
i
=
i1
(), vo

i i = 1, . . . , p. Ta c
i
=
j
vo

i mo

i i = j. Khi d
1
= ,

i+1
= (
i
) ne

u i = 1, . . . , p 1 v (
p
) =
1
. D

t
d
i
() =
1
+z
i

2
+ +z
p1
i

p
, i = 1, . . . , p.
go

i l gia

i thu

c Lagrange. Khi d
(d
i
) =
2
+z
i

3
+ +z
p1
i

1
= z
1
i
d
i
.
Do d (d
p
i
) = (d
i
)
p
= d
p
i
. Suy ra d
p
i
F.
Ma

t khc, xt he

phu

ng trnh tuye

n tnh
d
i
= x
1
+z
i
x
2
+ +z
p1
i
x
p
, i = 1, . . . , p.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 209
Ma tra

n he

so

_
_
_
_
1 z
1
z
p1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1 z
p
z
p1
p
_
_
_
_
c di

nh thu

c

0<i<jp
(z
j
z
i
) = 0, do d
i
, vo

i 1 i p, l mo

t to

ho

p tuye

n
tnh cu

a d
1
, . . . , d
p
vo

i he

tu

trong F (ch ra
`
ng F chu

a z
1
, . . . , z
p
). Suy ra
E = F() = F(d
1
, . . . , d
p
). R rng to
`
n ta

i d
i
E\F. Khi d E = F(d
i
) v
d
p
i
F.
By gio`

ta chu

ng minh ke

t qua

ngu

c la

i cu

a (11.4).
D

nh l 11.7. Ne

u nhm Galois cu

a da thu

c f trn tru

o`

ng c da

c so

0 gia

i du

c th
f gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn F.
Chu

ng minh. Go

i G
f
l nhm Galois cu

a f trn F. Go

i n = deg(f) v k hie

u
E = F(
n
) vo

i
n
l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c n cu

a do

n vi

. Theo (11.5), nhm

Galois G cu

a f trn E l nhm con cu

a G
f
, do d G gia

i du

c.
Nguyen Chnh T
210 ChU

ng 2. L THUYE

T GALOIS
Theo (A.7), to
`
n ta

i chuo

i cc nhm con
G = G
m
. . . G
0
= 1 (9)
sao cho G
i
G
i+1
v G
i+1
/G
i
cyclic c ca

p nguyn to

p
i
, vo

i mo

i i = 0, . . . , m1.
Go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a f trn E. Khi d K chu

a tru

o`

ng phn r cu

a f trn
F.
Chuo

i cc nhm con (9) cho ta chuo

i cc mo

ro

ng
F F(
n
) = E = E
0
E
1
. . . E
m
= K
vo

i E
i
: E
i1
cyclic ba

c p
i
, vo

i mo

i i = 0, . . . , m. Theo Bo

de
`
11.6, ta c
E
i
= E
i1
(
i
) vo

i
p
i
i
E
i1
, vo

i mo

i i = 0, . . . , m. Nhu

the

K : F l mo

t
mo

ro

ng ca n chu

a tru

o`

ng phn r cu

a f trn F, nn f gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c
trn F.
He

qua

11.8. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

0. Mo

t da thu

c trn F gia

i du

c ba
`
ng ca n
thu

c khi v ch

khi nhm Galois cu

a n l gia

i du

c.
He

qua

11.9. Cho F l tru

o`

ng c da

c so

0. D

a thu

c to

ng qut (8) khng gia

i du

c
ba
`
ng ca n thu

c trn F(s
1
, . . . , s
n
) khi v ch

khi n 5.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 211
11.2 TNH KHNG GIA

I D

C CU

A D

A THU

C C BA

C LO

N HO

N BO

N
Ta ca
`
n mo

t ke

t qua

cu

a nhm do

i xu

ng, tu

ng tu

nhu

(0.18).
Bo

de
`
11.10. Ne

u mo

t nhm con cu

a nhm do

i xu

ng S
p
vo

i p nguyn to

chu

a mo

t
vng xch do

di p v mo

t php chuye

n tr th trng vo

i S
p
.
Chu

ng minh. Go

i G l nhm con cu

a S
p
sinh bo

i = (a
1
a
p
) l mo

t vng
xch c do

di p v = (i j) l mo

t php chuye

n tr. Ba
`
ng cch dnh so

la

i ne

u
ca
`
n thie

t, ta c the

gia

thie

t = (1 2). Vie

t la

i du

i da

ng = (1 a
2
. . . a
p
). La

y
lu y thu`

a thch ho

p cu

a , ta c du

c ke

t qua

l (1 2 b
3
b
p
), d cu ng l mo

t vng
xch do

di p do p nguyn to

. Giu

nguyn 1 v 2, dnh so

la

i cc pha
`
n tu

cu

a ta

p
{3, 4, . . . , p}, suy ra nhm con G chu

a = (1 2) v vng xch (1 2 p). Theo

(0.18), ta c G = S
p
.
Me

nh de
`
11.11. Cho mo

t da thu

c f [x] ba

t kha

quy c ba

c p nguyn to

. Ne

u f
c dng 2 nghie

m khng thu

c trong C th nhm Galois cu

a f l nhm do

i xu

ng S
p
.
Chu

ng minh. Go

i E
f
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn v G = Gal(E
f
: ) xem
nhu

nhm con cu

a S
p
. Go

i E
f
l mo

t nghie

m cu

a f. Do () E
f
v
Nguyen Chnh T
212 ChU

ng 2. L THUYE

T GALOIS
[() : ] = p, ta c p l u

c cu

a [E
f
: ] = (G : 1). Suy ra G chu

a mo

t pha
`
n tu

ca

p p, xem (B.2). Trong S

p
ch

c cc vng xch do

di p c ca

p p, (xem 0.16). Nhu

the

G chu

a mo

t vng xch do

di p. Ma

t khc E
f
l mo

t tru

o`

ng con cu

a C. Trong
Aut(C/), xt php lin ho

p a +bi a bi. V f c dng 2 nghie

m khng thu

c
r
1
, r
2
, chng l cc so

phu

c lin ho

p. Khi d php lin ho

p hon vi

2 nghie

m r
1
, r
2
v co

di

nh cc nghie

m cn la

i cu

a f. Do d ha

n che

cu

a php lin ho

p trn E
f
xc
di

nh mo

t php chuye

n tr cu

a G. Theo (11.10), ta c G = S
p
.
He

qua

11.12. D

a thu

c f = x
5
4x
2
+ 2 [x] khng gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c.
Chu

ng minh. D

a thu

c f ba

t kha

quy trn do tiu chua

n Eisenstein cho p = 2.
Ta c
f(1) = 3 ; f(0) = 2 ; f(1) = 1 ; f(2) = 18.
Do d f c t nha

t 3 nghie

m thu

c na
`
m trong (1, 0),(0, 1) v (1, 2). Ma

t khc, do
f

= 5x
4
8x = x(5x
3
8), c dng 2 nghie

m thu

c l x = 0 v x =
3
_
8/5. Do
d f c dng 3 nghie

m thu

c. Theo (11.11), da thu

c f c nhm Galois da

ng ca

u vo

i
S
5
l mo

t nhm khng gia

i du

c (A.9). Do d f khng gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn
.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 213
11.3 NGHIE

M CA

N THU

C CU

A CC D

A THU

C TO

NG QUT C BA

C
KHNG QU 4
Trong pha
`
n ny, ta trnh by nghie

m ca n thu

c cu

a da thu

c to

ng qut (8) (xem

trang 196) vo

i n 4. Hie

n nhin, khi s
1
, . . . , s
n
la

y gi tri

trong F th ta se c
nghie

m ca n thu

c cu

a cc da thu

c trn F. D

do

n gia

n, ta gia

thie

t F c da

c so

0.
D

a thu

c to

ng qut ba

c 2
Cho g = t
2
s
1
t + s
2
c nhm Galois trn F(s
1
, s
2
) l S
2
= {1, (12)}. Pha
`
n
tu

(1, 2) hon vi

t
1
, t
2
nn co

di

nh (t
1
t
2
)
2
. Do d (t
1
t
2
)
2
F(s
1
, s
2
). Cu

the

(t
1
t
2
)
2
= s
2
1
4s
2
. K hie

u
_
s
2
1
4s
2
l mo

t nghie

m cu

a x
2
(s
2
1
4s
2
), ta c
t
1
t
2
=
_
s
2
1
4s
2
v t
1
+t
2
= s
1
. Suy ra cng thu

c nghie

m quen thuo

c:
_
t
1
=
1
2
_
s
1
+
_
s
2
1
4s
2
_
t
2
=
1
2
_
s
1

_
s
2
1
4s
2
_
.
D

a thu

c to

ng qut ba

c 3
Cho g = t
3
s
1
t
2
+ s
2
t s
3
c nhm Galois trn F(s
1
, s
2
, s
3
) l S
3
. Ta c dy
cc nhm con chua

n ta

c 1 A
3
S
3
c thu

ng l cc nhm cyclic. D

t = e
2i/3
Nguyen Chnh T
214 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
v y = t
1
+ t
2
+
2
t
3
, vo

i t
1
, t
2
, t
3
l cc nghie

m cu

a g. Vo

i mo

i A
3
, to
`
n ta

i
0 i 2 sao cho (y) =
i
y. Nn (y
3
) = y
3
. Tu

ng tu

, da

t z = t
1
+
2
t
2
+t
3
th ta c (z
3
) = z
3
, A
3
. Ma

t khc, vo

i l mo

t php the

le

th (y
3
) = z
3
.
Ni cch khc cc pha
`
n tu

y
3
+z
3
v y
3
z
3
ba

t bie

n vo

i S
3
. Do d y
3
+z
3
v y
3
z
3
thuo

c F(s
1
, s
2
, s
3
). Nhu

the

y
3
v z
3
l nghie

m cu

a cng mo

t da thu

c ba

c 2 trn
F(s
1
, s
2
, s
3
). Ma

t khc, de

dng tha

y ra
`
ng:
_

_
t
1
=
1
3
(s
1
+y +z)
t
2
=
1
3
(s
1
+
2
y +z)
t
3
=
1
3
(s
1
+y +
2
z).
Do d, khi d gia

i du

c y
3
v z
3
, ta c nghie

m cu

a g. Thu

c ra, ta c the

tnh ton
tru

c tie

p yz = s
2
1
3s
2
v y
3
+z
3
= 2s
3
1
9s
1
s
2
+ 27s
3
.
Trong thu

c hnh, ta thu

o`

ng gia

i ba
`
ng cch da

t u = t
1
3
s
1
. Khi d ta c da thu

c
ba

c 3 theo u l f = u
3
+pu +q vo

i
p = s
2

1
3
s
2
1
, q =
2
27
s
3
1
+
1
3
s
1
s
2
s
3
F(s
1
, s
2
, s
3
).
Do d y
3
+ z
3
= 27q v y
3
z
3
= 27p
3
. Khi d y
3
v z
3
l 2 nghie

m cu

a
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 215
X
2
+ 27qX 27p
3
= 0. Tu`

d,
y = 3
3

q
2
+
_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
, z = 3
3

q
2

_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
sao cho yz = 3p. Ta nha

n la

i cng thu

c nghie

m Cardano
u =
3

q
2
+
_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
+
3

q
2

_
_
q
2
_
2
+
_
p
3
_
3
(10)
v 3 nghie

m cu

a f cho bo

i
_

_
u
1
=
1
3
(y +z)
u
2
=
1
3
(
2
y +z)
u
3
=
1
3
(y +
2
z).
Nha

n xt 11.13. Trong cng thu

c (10), thay D = 4p
3
27q
2
l bie

t thu

c cu

a
f = u
3
+pu +q, ta c cng thu

c nghie

m cho bo

i
u =
3

q
2
+
_
D
27
+
3

q
2

_
D
27
. (11)
Nguyen Chnh T
216 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
V du

38. Tm nghie

m ca n thu

c cu

a f = x
3
x + 1 [x]. Ta c D = 23. Do
d mo

t nghie

m cu

a f l
3
_

1
2
+
1
18

69 +
3
_

1
2

1
18

69.
Hai nghie

m cn la

i l 2 so

phu

c lin ho

p.
V du

39. Cho da thu

c f = x
3
6x
2
+9x1. Thay x = u+2, ta c da thu

c theo
u l g = u
3
3u + 1. Bie

t thu

c cu

a n l D = 81. Mo

t nghie

m bie

u die

n ba
`
ng
ca n thu

c cu

a g l
3
_

1
2
+
1
2

3 +
3
_

1
2

1
2

3.
Ch ra
`
ng trong tru

o`

ng ho

p ny, da thu

c g cu ng nhu

f de
`
u c 3 nghie

m thu

c.
Tuy nhin de

bie

u die

n ba
`
ng ca n thu

c, cc bie

u die

n nghie

m ca
`
n pha

i dng de

n
cc ca n cu

a so

phu

c.
Su

du

ng Maple 8. Maple cho chng ta nghie

m ca n thu

c cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 ty
ba
`
ng le

nh >solve(f); vo

i f l mo

t da thu

c ba

c 3.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 217
D

a thu

c to

ng qut ba

c 4
Cho g = t
4
s
1
t
3
+s
2
t
2
s
3
t +s
4
. Nhm Galois S
4
cu

a g c dy cc nhm con
chua

n ta

c
1 V A
4
S
4
vo

i V = {1, (12)(34), (13)(24, (14)(23)}.

D

t
y
1
= (t
1
+t
2
)(t
3
+t
4
),
y
2
= (t
1
+t
3
)(t
2
+t
4
),
y
3
= (t
1
+t
4
)(t
2
+t
3
).
V cc da thu

c do

i xu

ng so

ca

p cu

a y
1
, y
2
, y
3
thuo

c F(s
1
, s
2
, s
3
, s
4
) nn y
1
, y
2
, y
3
l nghie

m cu

a mo

t da thu

c ba

c 3 trn F(s
1
, s
2
, s
3
, s
4
), go

i l gia

i thu

c ba

c 3 cu

a g.
Khi d gia

i du

c y
1
, y
2
, y
3
, cng vo

i t
1
+ t
2
+ t
3
+ t
4
= s
1
, suy ra cc ca

p
(t
1
+ t
2
, t
3
+ t
4
); (t
1
+ t
3
, t
2
+ t
4
); (t
1
+ t
4
, t
2
+ t
3
) l nghie

m cu

a cc da thu

c
ba

c 2 c he

tu

trong F(s
1
, s
2
, s
3
, s
4
, y
1
, y
2
, y
3
). Tu`

d gia

i du

c t
1
, t
2
, t
3
, t
4
.
Trong thu

c hnh, ta da

t u = t
1
4
s
1
th ta c mo

t da thu

c ba

c 4 theo u :
Nguyen Chnh T
218 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Tu`

d tnh du

c :
y
1
+y
2
+y
3
= 2p ;
y
1
y
2
+y
1
y
3
+y
2
y
3
= p
2
4r ;
y
1
y
2
y
3
= q
2
.
Suy ra gia

i thu

c cu

a f(u) l
X
3
2pX
2
+ (p
2
4r)X +q
2
.
Cc nghie

m cu

a f cho bo

i :
_

_
u
1
=
1
2
(

y
1
+

y
2
+

y
3
)
u
2
=
1
2
(

y
1

y
2

y
3
)
u
3
=
1
2
(

y
1
+

y
2

y
3
)
u
4
=
1
2
(

y
1

y
2

y
3
)
vo

i cc ca n thu

c du

c cho

n sao cho

y
1
.

y
2
.

y
3
= q.
Su

du

ng Maple 9. Trong Maple, nghie

m ca n thu

c cu

a mo

t da thu

c ba

c 4, theo
nga
`
m di

nh, khng du

c hie

n thi

trn mn hnh, do tnh phu

c ta

p cu

a cng thu

c
nghie

m.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 219
> restart;
> solve(x^4+x^3-9);
Maple hie

n thi

nghie

m du

i da

ng RootOf v de

dng nha

n du

c nghie

m ga
`
n
dng.
> evalf(%);
1.527117219, .2396103081 + 1.679403718 I,
2.047896603, .2396103081 1.679403718 I
Nhu

the

da thu

c x
4
+x
3
9 c 2 nghie

m thu

c v 2 nghie

m phu

c lin ho

p. Muo

n
hie

n thi

nghie

m ca n thu

c cu

a da thu

c ba

c 4, ca
`
n dng nhu

sau :
> _EnvExplicit:=true:
> solve(x^4+x^3-9);
Sau khi nha

n Enter de

thu

c hie

n le

nh cuo

i cng, 4 nghie

m ca n thu

c cu

a f se
du

c hie

n thi

.
Nguyen Chnh T
220 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
Bi ta

p
11. 1. Xc di

nh tnh dng, sai cho cc me

nh de
`
sau :
a) Nhm Galois cu

a da thu

c to

ng qut ba

c n l gia

i du

c.
b) Nhm S
3
ch

c hai nhm con thu

c su

l 1 v A
3
.
c) D

a thu

c to

ng qut ba

c n trn F l mo

t da thu

c c mo

t bie

n siu vie

t trn F.
d) Ba

c siu vie

t cu

a tru

o`

ng phn thu

c (t) trn ba
`
ng 1.
e) Mo

t da thu

c ba

c nho

ho

n 5 trn lun lun gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn
.
f) To
`
n ta

i da thu

c ba

c lo

n ho

n 4 trn R khng gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn R.
g) Mo

i da thu

c ba

c 2 trn tru

o`

ng da

c so

0 gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c.
h) Mo

i mo

ro

ng ca n thu

c de
`
u hu

u ha

n.
i) Mo

i mo

ro

ng hu

u ha

n de
`
u l mo

ro

ng ca n thu

c.
j) Ca

p cu

a nhm Galois cu

a mo

t da thu

c ca

p n chia he

t n!.
k) To
`
n ta

i mo

t da thu

c ba

c 4 c nhm Galois l S
4
.
Nguyen Chnh T
11. Tiu chua

n gia

i duo

c ba
`
ng can thuc cu

a da thuc 221
l) Mo

t da thu

c ba

t kha

qui trn ba

c 11 c dng 2 nghie

m khng thu

c th
khng gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c.
m) Nhm A
5
c 60 pha
`
n tu

. (Xem HD 299)
11. 2. Tm nghie

m ca n thu

c cu

a cc da thu

c sau :
a) t
3
3t + 5 ;
b) t
3
7t + 6 ;
c) x
3
+x
2
2. Suy ra
3
_
26 + 15

3 +
3
_
26 15

3 = 4.
d) x
3
5x
2
+ 4x + 5 ;
e) t
4
t
3
2t 1 ;
f) t
4
+ 4t + 2 ;
g) t
6
+ 2t
5
5t
4
+ 9t
3
5t
2
+ 2t + 1. (Xem HD 299)
11. 3. Chu

ng minh ra
`
ng C : v R : khng pha

i l mo

ro

ng hu

u ha

n sinh.
(Xem HD 300)
11. 4. Tnh ba

c siu vie

t cu

a cc mo

ro

ng sau :
Nguyen Chnh T
222 Chuong 2. L THUYE

T GALOIS
a) (t, u, v, w) : vo

i t
2
= 2, u siu vie

t trn (t) ; v
3
= t +5 v w siu vie

t
trn (t, u, w).
b) (t, u, v) : vo

i t
2
= u
3
= v
4
= 7. (Xem HD 300)
11. 5. Cho f = x
3
3x + 1 F[x]. Chu

ng minh ra
`
ng f hoa

c l ba

t kha

qui hoa

c
phn r trong F. (Xem HD 300)
11. 6. Chu

ng minh cc da thu

c sau khng gia

i du

c ba
`
ng ca n thu

c trn :
a) t
5
4t + 2 ;
b) t
5
6t + 3 ;
c) t
5
6t
2
+ 3 ;
d) t
7
10t
5
+ 15t + 5. (Xem HD 301)
Nguyen Chnh T
PHU

LU

C 223
PHU

LU

C
A NHM GIA

I D

C V NHM D

N
Mu

c ny trnh by cc kie

n thu

c co

ba

n ve
`
nhm gia

i du

c v nhm do

n. Cc ke

t
qua

chnh trong pha

`
n ny l A.4, A.7, A.9 v A.17.
1. Nhm gia

i du

c
D

nh ngha.
Cho G l mo

t nhm nhn. Chuo

i chua

n ta

c cu

a G l mo

t chuo

i
hu

u ha

n cc nhm con phn bie

t
1 = G
0
G
1
G
n
= G, (12)
ngh a l G
i
l nhm con chua

n ta

c cu

a G
i+1
vo

i mo

i
i = 0, . . . , n1. Cc nhmthu

ng G
i+1
/G
i
, vo

i i = 0, . . . , n1,
go

i l cc thnh pha
`
n cu

a chuo

i chua

n ta

c (12).
Nguye
n Chnh T
224 PHU

LU

C
D

nh ngha.
Chuo

i (12) go

i l chuo

i ho

p thnh cu

a G ne

u G
i
l nhm con
chua

n ta

c to

i da

i cu

a G
i+1
, ngh a l ne

u c N G
i+1
v N chu

a
G
i
th G
i
= N hay N = G
i+1
, vo

i mo

i i = 0, . . . , n 1.
Nha

n xt A.1. Ch ra
`
ng, trong chuo

i chua

n ta

c (12), khng ko theo G

i
G
ngoa

i tru`

i = n 1.
D

nh ngha.
Mo

t nhm G go

i l gia

i du

c ne

u to
`
n ta

i chuo

i chua

n ta

c (12) sao
cho G
i+1
/G
i
l nhm aben, vo

i mo

i i = 0, . . . , n 1.
V du

A.2. (i) Mo

i nhm aben de
`
u gia

i du

c.
(ii) Nhm do

i xu

ng S
3
gia

i du

c v c chuo

i 1A
3
S
3
, trong d A
3
l nhm cyclic
v S
3
/A
3
l nhm cyclic ca

p 2.
(iii) Nhm do

i xu

ng S
4
gia

i du

c v c chuo

i chua

n ta

c
1 V A
4
S
4
,
trong d V = {1, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}.
Ta nha

c la

i ke

t qua

do

n gia

n sau cu

a l thuye

t nhm.
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 225
Bo

de
`
A.3. Cho G l mo

t nhm nhn.
(i) Ne

u H G v A l nhm con cu

a G th H A A v
A
H A

=
HA
H
.
(ii) Ne

u H G v H A G th H A, A/H G/H v
G/H
A/H

=
G
A
.
Cc ke

t qua

trong bo

de
`
trn tu

ng u

ng go

i l di

nh l da

ng ca

u thu

nha

t v di

nh
l da

ng ca

u thu

hai.
Ta c ke

t qua

quan tro

ng da
`
u tin ve
`
nhm gia

i du

c.
Me

nh de
`
A.4. Cho G l mo

t nhm.
(i) Ne

u G gia

i du

c th mo

i nhm con H cu

a G gia

i du

c.
(ii) Ne

u N G v G gia

i du

c th G/N gia

i du

c.
Nguye
n Chnh T
226 PHU

LU

C
(iii) Ne

u to
`
n ta

i nhm con chua

n ta

c N G sao cho N v G/N gia

i du

c th G
gia

i du

c.
Chu

ng minh.
(i) Cho chuo

i chua

n ta

c
1 = G
0
G
1
G
n
= G
sao cho G
i+1
/G
i
aben, vo

i mo

i i = 0, . . . , n 1. D

t H
i
= G
i
H. Khi d ta
c chuo

i chua

n ta

c :
1 = H
0
H
1
H
n
= H.
Ta chu

ng minh cc thnh pha

`
n H
i+1
/H
i
l aben. Ta c
H
i+1
H
i
=
G
i+1
H
G
i
H
=
G
i+1
H
G
i
(G
i+1
H)

=
G
i
(G
i+1
H)
G
i
.
Nhm cuo

i cng l nhm aben v n l nhm con cu

a nhm aben G
i+1
/G
i
. V
the

H l nhm gia

i du

c.
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 227
(ii) Tu`

chuo

i ho

p thnh cu

a G nhu

trn, nhm thu

ng G/N c chuo

i cc nhm
con sau
1 = G
0
N/N G
1
N/N G
n
N/N = G/N.
Ta c
G
i+1
N/N
G
i
N/N

=
G
i+1
N
G
i
N
theo di

nh l da

ng ca

u thu

hai. Ma

t khc
G
i+1
N
G
i
N

=
G
i+1
(G
i
N)
G
i
N

=
G
i+1
G
i+1
(G
i
N)

=
G
i+1
/G
i
(G
i+1
(G
i
N))/G
i
.
Nhm cuo

i cng l nhm thu

ng cu

a G
i+1
/G
i
nn l nhm aben. Va

y G/N
gia

i du

c.
(iii) To
`
n ta

i 2 chuo

i chua

n ta

c
1 = N
0
N
1
N
r
= N
1 = G
0
/N G
1
/N G
s
/N = G/N
vo

i cc thnh pha
`
n aben. Xt chuo

i
1 = N
0
N
1
N
r
= N = G
0
G
1
G
s
= G/N
Nguye
n Chnh T
228 PHU

LU

C
c cc thnh pha
`
n da

ng ca

u vo

i N
i+1
/N
i
hay da

ng ca

u vo

i
G
i+1
/G
i

= (G
i+1
/N)/(G
i
/N),
chng de
`
u l nhm aben. Va

y G gia

i du

c.
2. Nhm do

n
D

nh ngha.
Mo

t nhm G = 1 go

i l nhm do

n ne

u G khng c nhm con

chua

n ta

c no khc 1 v chnh n.
Nhu

the

chuo

i (12) l chuo

i ho

p thnh cu

a G khi v ch

khi mo

i thnh pha
`
n
G
i+1
/G
i
l cc nhm do

n.
Nha

n xt A.5. Ne

u Gl nhm hu

u ha

n th trong G = G
1
c nhm con chua

n ta

c
to

i da

i G
2
, nhmG
2
chu

a mo

t nhm con chua

n ta

c to

i da

i G
3
,...Tie

p tu

c qu trnh
ny, ta tha

y ra
`
ng mo

i nhm hu

u ha

n de
`
u c mo

t chuo

i ho

p thnh.
Me

nh de
`
A.6. Mo

i nhm do

n gia

i du

c de
`
u l nhm cyclic c ca

p nguyn to

.
Chu

ng minh. Go

i G l nhm do

n gia

i du

c. Khi d c chuo

i chua

n ta

c
1 = G
0
G
r
= G
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 229
vo

i cc thnh pha
`
n aben. V G do

n nn r = 1 v G = G/G
0
aben. Trong nhm
aben, mo

i nhm con de
`
u l nhm con chua

n ta

c, do d de

Gdo

n, n trng vo

i nhm
con cyclic sinh ra bo

i mo

t pha
`
n tu

ba

t k khc 1 cu

a G. Do d G l nhm cyclic c
ca

p nguyn to

.
He

qua

A.7. Mo

t nhm hu

u ha

n G l gia

i du

c khi v ch

khi to
`
n ta

i chuo

i ho

p
thnh 1 = G
0
G
1
G
n
= G sao cho vo

i mo

i 1 i n, ta c G
i
/G
i1
cyclic c ca

p nguyn to

.
Chu

ng minh. Go

i 1 = G
0
G
1
G
n
= G l chuo

i ho

p thnh cu

a nhm
gia

i du

c G. Khi d nhm con G

i+1
gia

i du

c nn nhm thu

ng G
i+1
/G
i
gia

i du

c,
vo

i mo

i i = 0, . . . , n 1. Do chuo

i trn l chuo

i ho

p thnh nn G
i+1
/G
i
l nhm
do

n.Tu`

(A.6), ta c cc thnh pha

`
n G
i+1
/G
i
l cc nhm cyclic ca

p nguyn to

.
Chie
`
u ngu

c la

i l hie

n nhin v mo

i nhm cyclic de
`
u aben.
Bo

de
`
A.8. Cho Gl nhm nhn v HGsao cho G/H aben. Khi d a, b G,
ta c a
1
b
1
ab H.
Nguye
n Chnh T
230 PHU

LU

C
Chu

ng minh. Vo

i mo

i a, b G, ta c
ab = ab = ba = ba.
Suy ra (ba)
1
(ab) = a
1
b
1
ab H.
D

nh l A.9. Nhm do

i xu

ng S
n
vo

i n 5 khng gia

i du

c.
Chu

ng minh. Gia

su

ngu

c la

i, nhmS
n
vo

i n 5 gia

i du

c. Khi d to
`
n ta

i chuo

i
chua

n ta

c
1 = G
0
G
1
G
r
= S
n
,
sao cho G
i
/G
i1
aben vo

i mo

i i = 1, . . . , r. Go

i (a b c) l mo

t vng xch ba

c 3 ba

t
k cu

a S
n
. La

y
u, v {1, . . . , n}\{a, b, c}
sao cho u = v (ch u, v to
`
n ta

i do n 5). Bo

de
`
trn ko theo:
(ub a)
1
(v c a)
1
(ub a)(v c a) = (a b c) G
r1
,
do S
n
/G
r1
aben. Va

y G
r1
chu

a ta

t ca

cc vng xch do

di 3. Tie

p tu

c l lua

n
nhu

trn, do G
i1
/G
i2
aben, nhmG
r2
chu

a ta

t ca

cc vng xch do

di 3. Ba
`
ng
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 231
quy na

p, nhm G
0
chu

a ta

t ca

cc vng xch do

di 3. V l ! Va

y S
n
khng gia

i
du

c.
Me

nh de
`
A.10. Vo

i mo

i n 5, nhm thay phin A

n
l nhm do

n.
Chu

ng minh. Gia

su

c 1 = N A
n
. Ta ca
`
n ch

ra N = A
n
. Tru

c he

t ta chu

ng
to

ra
`
ng ne

u N chu

a mo

t vng xch do

di 3 th N = A
n
. Ta c the

gia

thie

t N
chu

a vng xch (1 2 3). Khi d vo

i mo

i k > 3, ta c (3 2 k) A
n
. Do d
(3 2 k)(1 2 3)(3 2 k)
1
= (1 k 2) N.
Nhu

the

N chu

a cc pha
`
n tu

(1 k 2)
2
= (1 2 k) vo

i mo

i k 3.
Ch ra
`
ng (mr) = (1 m)(1 r)(1 m) vo

i mo

i m, r. Do d S
n
du

c sinh bo

i cc
chuye

n tr (1 i) vo

i i = 2 . . . , n. Suy ra, mo

i php the

cha

n de
`
u l tch cu

a mo

t so

cha

n cc chuye

n tr loa

i ny. Nn A
n
du

c sinh bo

i cc pha
`
n tu

(1 j)(1 i) = (1 i j),
vo

i i, j = 2, . . . , n. Ta c
(1 i j) = (1 2 j)
1
(1 2 i)(1 2, j),
vo

i i, j = 2. Nhu

the

A
n
du

c sinh bo

i cc pha
`
n tu

(1 2 k). Do d N = A
n
.
Nguye
n Chnh T
232 PHU

LU

C
Ta cn pha

i chu

ng minh N chu

a mo

t vng xch ba

c 3. Ta chia ra cc tru

o`

ng ho

p
nhu

sau :
Nhm con N chu

a mo

t pha
`
n tu

x = a b c ... vo

i a, b, c, . . . l cc vng xch do

c
la

p v
a = (a
1
a
2
. . . a
m
) vo

i m 4.
D

t t = (a
1
a
2
a
3
). Khi d N chu

a pha
`
n tu

z := t
1
xt. Ch ra
`
ng t giao hon
vo

i cc vng xch a, b, . . ., nn
z = t
1
xt = (t
1
at)bc . . . .
Cuo

i cng, ta tha

y ra
`
ng N chu

a pha
`
n tu

zx
1
= t
1
ata
1
= (a
1
a
2
a
4
).
Xt N chu

a 1 pha
`
n tu

c phn tch vng xch do

c la

p chu

a 2 vng xch do

di
3. Khng ma

t tnh to

ng qut, gia

su

N chu

a
x = (123)(456)y.
D

t t = (234). Khi d N chu

a
x
1
(txt
1
) = (12436).
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 233
Tu`

tru

o`

ng ho

p da
`
u tin, ta suy ra N chu

a mo

t vng xch do

di 3.
Ne

u N chu

a mo

t pha
`
n tu

x c da

ng phn tch vng xch l (ijk) vo

i l tch
cu

a cc php chuye

n tr do

c la

p. Khi d N chu

a x
2
= (ijk).
Tru

o`

ng ho

p cn la

i l mo

i pha
`
n tu

cu

a N de
`
u l tch cu

a cc php chuye

n tr
do

c la

p. V n 5, ta c the

gia

thie

t N chu

a pha
`
n tu

x vo

i phn tch vng xch

x = (12)(34)
trong d l tch cc php chuye

n tr do

c la

p. D

t t = (234). Khi d N chu

a
pha
`
n tu

x
1
(txt
1
) = (23)(14).
La

y u = (145), khi d N chu

a
ux
1
(txt
1
)u
1
= (23)(45).
Nhu

the

N chu

a
(23)(14)(23)(45) = (145).
Mu thua

n !
Nguye
n Chnh T
234 PHU

LU

C
Va

y A
n
l nhm do

n vo

i mo

i n 5.
Ke

t qua

ny cu ng ko theo D

nh l A.9. Tha

t va

y, ne

u S
n
gia

i du

c th A
n
gia

i
du

c. Ho

n nu

a, tu`

di

nh l trn, ta c A
n
l nhm do

n. Tu`

Me

nh de
`
A.6, suy ra A
n
c ca

p nguyn to

. V l v ca

p cu

a A
n
l
n!
2
, khng nguyn to

khi n 5.
3. Cc pnhm
Trong mu

c ny, ta xt lo

p cc nhm gia

i du

c da

c bie

t go

i l pnhm. Bn ca

nh
d, ta chu

ng minh mo

t so

ke

t qua

su sa

c cu

a l thuye

t nhm, da

c bie

t l tnh cha

t
cu

a pnhm thng qua chuo

i chua

n ta

c cu

a n (A.17).
D

nh ngha.
Cho G l mo

t nhm nhn. Pha

`
n tu

a G go

i l lin ho

p vo

i
b G ne

u to
`
n ta

i g G sao cho a = g
1
bg. Quan he

lin ho

p l
mo

t quan he

tu

ng du

ng trn G. Cc lo

p tu

ng du

ng theo quan
he

lin ho

p go

i l cc lo

p lin ho

p.
Ne

u G hu

u ha

n, go

i cc lo

p lin ho

p l C
1
, C
2
, . . . , C
r
vo

i C
1
= {1}. K hie

u
|S| l so

pha
`
n tu

cu

a mo

t ta

p hu

u ha

n S. Ta c da

ng thu

c :
|G| = 1 +|C
2
| + +|C
r
|, (13)
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 235
go

i l phu

ng trnh lo

p cu

a G.
Ta c mo

t quan he

tu

ng du

ng tu

ng tu

trn ta

p cc nhm con cu

a G.
D

nh ngha.
Hai nhm con H, K cu

a nhm nhn G go

i l lin ho

p vo

i nhau
ne

u to
`
n ta

i g G sao cho K = g
1
Hg. De

dng kie

m tra dy l
mo

t quan he

tu

ng du

ng.
D

nh ngha.
Cho G l nhm nhn v x G. K hie

u
C
G
(x) = {g G | gx = xg}.
Khi d C
G
(x) l mo

t nhm con cu

a G go

i l nhm con trung tm

cu

a x trong G.
Bo

de
`
A.11. Cho G l nhm hu

u ha

n. So

pha
`
n tu

trong lo

p lin ho

p cu

a x G
ba
`
ng vo

i ch

so

cu

a C
G
(x) trong G.
Chu

ng minh. La

y 2 pha
`
n tu

g
1
xg v h
1
xh ba

t k trong lo

p tu

ng du

ng cu

a
x. Ta c
g
1
xg = h
1
xh hg
1
x = xhg
1
hg
1
C
G
(x).
Nguye
n Chnh T
236 PHU

LU

C
Nhu

the

h v g na
`
m trong cng lo

p ghp cu

a C
G
(x). Suy ra so

pha
`
n tu

trong lo

p
lin ho

p cu

a x ba
`
ng vo

i ch

so

cu

a C
G
(x) trong G.
Bo

de
`
ko theo :
He

qua

A.12. So

pha
`
n tu

trong mo

t lo

p lin ho

p ty chia he

t ca

p cu

a nhm G.
D

nh ngha.
Mo

t nhm hu

u ha

n G go

i l mo

t pnhm ne

u ca

p cu

a G l lu y
thu`

a cu

a mo

t so

nguyn to

p.
V du

A.13. Nhmdihedral D
8
(xemtr. 30) l 2nhm. NhmS
n
vo

i n 3 khng
pha

i l pnhm vo

i mo

i p nguyn to

.
D

nh ngha.
Tm cu

a nhm G l ta

p
Z(G) = {x G | gx = xg, g G}.
De

dng kie

m tra Z(G) l mo

t nhm con chua

n ta

c cu

a G.
V du

A.14. a) Tm cu

a nhm aben l chnh n.

b) Tm cu

a nhm S
3
l nhm ta
`
m thu

o`

ng.
c) Z(D
8
) = {1,
2
} vo

i D
8
l pha
`
n tu

c ca

p 4 trong D
8
.
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 237
Ta c ke

t qua

to

ng qut sau dy :
D

nh l A.15. Mo

i pnhm khc 1 de
`
u c tm khng ta
`
m thu

o`

ng.
Chu

ng minh. Tu`

phu

ng trnh lo

p, ta c
p
n
= |G| = 1 +|C
2
| + +|C
r
|.
V so

pha
`
n tu

cu

a mo

i lo

p lin ho

p chia he

t p
n
, ta go

i |C
i
| = p
n
i
vo

i n
i
0. V ve

pha

i chia he

t cho p, so

lo

p c 1 pha
`
n tu

pha

i l mo

t bo

i so

cu

a p. Ma

t khc, ne

u x
thuo

c vo lo

p c 1 pha
`
n tu

th ta c g
1
xg = x vo

i mo

i g G. Ngh a l x Z(G).
Nhu

the

Z(G) c nhie
`
u ho

n 1 pha
`
n tu

.
Bo

de
`
A.16. Ne

u A l mo

t nhm aben hu

u ha

n c ca

p chia he

t cho mo

t so

nguyn
to

p th chu

a mo

t pha
`
n tu

ca

p p.
Chu

ng minh. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn |A|. Ne

u |A| = p, th ke

t qua

l hie

n nhin.
Go

i M l mo

t nhm con thu

c su

c ca

p to

i da

i trong A. Ne

u p chia he

t |M| th
bo

de
`
du

c chu

ng minh theo nguyn l quy na

p. Xt tru

o`

ng ho

p p khng chia he

t
Nguye
n Chnh T
238 PHU

LU

C
|M|. Go

i b A\M, xt B =< b > l nhm cyclic sinh ra bo

i b. Khi d MB l
mo

t nhm con (ch G aben) chu

a M thu

c su

nn MB = A. Ta c da

ng ca

u
nhm (A.3)
M/(M B)

= MB/B.
Suy ra
|MB| =
|M||B|
|M B|
.
Do d p chia he

t ca

p r cu

a B =< b >. Khi d pha

`
n tu

b
r/p
c ca

p p.
Ta c mo

t tnh cha

t da

c bie

t cu

a pnhm.
Me

nh de
`
A.17. Cho Gl mo

t pnhm c ca

p p
n
. Khi d Gc chuo

i cc nhm con
chua

n ta

c
1 = G
0
G
1
G
n
= G
sao cho (G
i
: 1) = p
i
vo

i mo

i i = 0, . . . , n.
Chu

ng minh. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn n. Ne

u n = 0 th ke

t qua

l
hie

n nhin. Xt n > 0. Do Z(G) l mo

t nhm aben khc 1 c ca

p chia he

t cho p
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 239
nn theo (A.16), to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

x Z(G) c ca

p p. Nhm cyclic K =< x >

l nhm con chua

n ta

c cu

a G v x Z(G). Nhm thu

ng G/K c ca

p p
n1
, theo
gia

thuye

t quy na

p, to
`
n ta

i chuo

i cc nhm con chua

n ta

c cu

a G/K tho

a
K/K = G
1
/K G
2
/K G
n
/K = G/K
vo

i |G
i
/K| = p
i1
v G
i
G vo

i mo

i i = 1, . . . , n. Nhu

the

|G
i
| = p
i
. D

t
G
0
= 1, ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
He

qua

A.18. Mo

i pnhm de
`
u gia

i du

c.
Chu

ng minh. Tu`

chuo

i cc nhm con chua

n ta

c cu

a Gcho trong me

nh de
`
trn, ta
c cc thnh pha
`
n G
i
/G
i1
c ca

p l p nn l nhm cyclic. Suy ra Ggia

i du

c.
B D

NH L SYLOW V D

NH L CAUCHY
Ta gio

i thie

u khi nie

m nhm con Sylow v chu

ng minh mo

t pha
`
n ke

t qua

cu

a
D

nh l Sylow, ke

t qua

d du

de

chu

ng minh D

nh l Cauchy.
D

nh l B.1 (Sylow). Cho G l mo

t nhm nhn hu

u ha

n c p

m pha
`
n tu

, trong
d p nguyn to

khng chia he

t m. Khi d
Nguye
n Chnh T
240 PHU

LU

C
(i) G chu

a mo

t nhm con c ca

p p

;
(ii) mo

i nhm con ca

p p

de
`
u lin ho

p vo

i nhau ;
(iii) mo

i pnhm con cu

a G de
`
u chu

a trong mo

t nhm con ca

p p

;
(iv) so

cc nhm con ca

p p

ba
`
ng 1 +kp vo

i k N.
Mo

t nhm con c ca

p p

go

i l pnhm Sylow cu

a G.
Chu

ng minh. Ta ch

chu

ng minh pha
`
n i) cu

a di

nh l trn. Ba

n do

c c the

tham
kha

o chu

ng minh da
`
y du

cu

a di

nh l trong cc sch ve
`
D

i so

, v du

[1], tr. 141.

Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn |G|. Ke

t qua

hie

n nhin ne

u |G| = 1, 2. Go

i
C
1
, . . . , C
r
l cc lo

p lin ho

p cu

a Gv go

i c
i
= |C
i
|. Khi d, phu

ng trnh lo

p cho
ta
p

m = c
1
+ +c
r
. (14)
Go

i Z
i
l nhm con trung tm cu

a mo

t pha
`
n tu

x
i
C
i
v n
i
= |Z
i
| vo

i
i = 1, . . . , r. Tu`

(A.11), ta c
n
i
=
p

m
c
i
. (15)
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 241
Gia

su

to
`
n ta

i c
i
lo

n ho

n 1 v khng chia he

t cho p. Khi d, tu`

(15), ta c n
i
< p

m
v n
i
chia he

t cho p

. Theo gia

thuye

t quy na

p, to
`
n ta

i mo

t nhm con ca

p p

trong
Z
i
. Ta c die
`
u ca
`
n chu

ng minh.
Xt tru

o`

ng ho

p vo

i mo

i i = 1, . . . , r, ta c c
i
= 1 hay c
i
khng chia he

t cho p.
Go

i z = |Z(G)|. Nhu

trong chu

ng minh cu

a (A.15), so

cc c
i
= 1 ba
`
ng vo

i z. Nhu

the

ta c
p

m = z +kp
vo

i k N. Suy ra p chia he

t z = |Z(G)|. Theo (A.16), to

`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

x Z(G) c ca

p p. Go

i P =< x > l nhm cyclic sinh ra bo

i x. Do P Z(G),
ta c P G. Nhm thu

ng G/P c p
1
m pha
`
n tu

nn theo gia

thuye

t quy na

p
chu

a mo

t nhm con S/P ca

p p
1
, vo

i S l mo

t nhm con cu

a G. Khi d S c ca

p
p

. Ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
Tu`

di

nh l trn, ta c ke

t qua

cu

a Cauchy.
D

nh l B.2 (Cauchy). Ne

u mo

t nhm hu

u ha

n G c ca

p chia he

t cho so

nguyn
to

p th G c mo

t pha
`
n tu

ca

p p.
Nguye
n Chnh T
242 PHU

LU

C
Chu

ng minh. Go

i S l pnhm con Sylow cu

a G, khi d S = 1. Theo (A.17), to

`
n
ta

i mo

t nhm con chua

n ta

c ca

p p trong S. Ta c die
`
u pha

i chu

ng minh.
C BAO D

NG D

I SO

CU

A MO

T TRU

O
`

NG
Mu

c ny trnh by hai chu

ng minh ve
`
vie

c to
`
n ta

i cu

a bao dng da

i so

cu

a mo

t
tru

o`

ng ty .
D

nh l C.1. Mo

i tru

o`

ng F de
`
u to
`
n ta

i mo

t bao dng da

i so

.
Chu

ng minh. Tru

c tin ta ch ra
`
ng, tu

ng tu

nhu

vnh da thu

c hu

u ha

n bie

n
do

c la

p da

i so

, ta c the

xy du

ng vnh da thu

c F[{x
j
}] vo

i ta

p ty cc bie

n {x
j
},
trong d mo

i da thu

c l to

ng hu

u ha

n cc do

n thu

c ax
i
1
x
i
m
, vo

i x
i
t
{x
j
}.
Go

i F[. . . , y
f
, . . .] l vnh da thu

c m mo

i bie

n y
f
u

ng vo

i mo

t da thu

c chua

n ta

c
f F[x]. Go

i I l idan cu

a F[. . . , y
f
, . . .] sinh bo

i ta

t ca

da thu

c f(y
f
). Ne

u
I = (1) th to
`
n ta

i g
1
, . . . , g
n
F[. . . , y
f
, . . .], sao cho
g
1
f(y
f
1
) + +g
n
f(y
f
n
) = 1. (16)
Go

i F

l mo

t mo

ro

ng cu

a F chu

a mo

t nghie

m
i
cu

a f
i
vo

i mo

i i = 1, . . . , n.
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 243
Xt do
`
ng ca

u vnh tu`

F[. . . , y
f
, . . .] vo F

bie

n y
f
i
thnh
i
, i = 1, . . . , n v
bie

n y
f
= 0 vo

i f / {f
1
, . . . , f
n
}. Khi d bie

u die

n (16) cho 0 = 1. V l ! Cho nn

I = (1).
Do d, theo Bo

de
`
Zorn, to
`
n ta

i mo

t idan to

i da

i M cu

a F[. . . , y
f
, . . .] chu

a I.
D

t E
1
= F[. . . , y
f
, . . .]/M, khi d E
1
l mo

t tru

o`

ng chu

a F. Mo

i da thu

c trong
F[x] de
`
u c t nha

t mo

t nghie

m trong E
1
. La

p la

i qu trnh trn khi thay F bo

i
E
1
, ta c mo

ro

ng E
2
cu

a E
1
. Tie

p tu

c nhu

the

, ta c chuo

i cc mo

ro

ng tru

o`

ng
F = E
0
E
1
, v da

t E = E
i
. Khi d E l mo

t tru

o`

ng dng da

i so

v
vo

i mo

i da thu

c f E[x], to
`
n ta

i i sao cho f E
i
[x]. Nhu

the

f c t nha

t mo

t
nghie

m trong E
i+1
E. La

y tru

o`

ng con F cc pha
`
n tu

da

i so

trn F trong E. Khi

d F l bao dng da

i so

cu

a F.
Mo

t chu

ng minh khc su

du

ng nhu

ng tnh cha

t ve
`
lu

c lu

ng. Ta ca
`
n bo

de
`
sau :
Bo

de
`
C.2. Cho F l mo

t tru

o`

ng v ha

n v K l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F. Khi
d K c cng lu

c lu

ng vo

i F.
Chu

ng minh. K ba
`
ng ho

p ro`

i ra

c cu

a cc ta

p hu

u ha

n, mo

i ta

p chu

a ta

t ca

cc
Nguye
n Chnh T
244 PHU

LU

C
nghie

m trong K cu

a mo

t da thu

c chua

n ta

c ba

t kha

quy trong F[x]. Do d lu

c
lu

ng cu

a K ba
`
ng vo

i lu

c lu

ng cc da thu

c chua

n ta

c, ba

t kha

quy trong F[x]. Ta

bie

t ra
`
ng ta

p cc da thu

c chua

n ta

c c ba

c ba
`
ng n cho tru

c trong F[x] c cng lu

c
lu

ng vo

i F, do d lu

c lu

ng cu

a ta

p ta

t ca

cc da thu

c chua

n ta

c cu ng ba
`
ng lu

c
lu

ng cu

a F, suy ra K v F c cng lu

c lu

ng.
Chu

ng minh. (D

nh l C.1) Ta ch

ca
`
n chu

ng minh cho tru

o`

ng ho

p F l tru

o`

ng v
ha

n. Nhng F vo trong mo

t ta

p S c lu

c lu

ng lo

n ho

n lu

c lu

ng cu

a F. Go

i l
ta

p cc bo

(E, +, ), trong d E S l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F v +, l cc php
ton trn tru

o`

ng E. Trn xt quan he

thu

tu

, di

nh bo

i (E, +, ) > (E

, +, )
ne

u E l mo

ro

ng tru

o`

ng cu

a E

. Bo

de
`
Zorn ch

ra ra
`
ng to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

to

i
da

i (K, +, ) trong . Khi d K l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F. Ta chu

ng minh K
dng da

i so

. Gia

su

ngu

c la

i K khng dng da

i so

. Khi d to
`
n ta

i mo

t mo

ro

ng da

i
so

thu

c su

L = K() cu

a K. V |L| < |S|, nhng L vo S ba

`
ng mo

t do

n nh sao
cho do
`
ng nha

t trn K. Khi d to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

cu

a lo

n ho

n (K, +, ), v l
do tnh to

i da

i cu

a (K, +, ).
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 245
D SO

LU

C VE

`
MAPLE
Maple l mo

t he

tho

ng tnh ton trn cc bie

u thu

c da

i so

v minh ho

a ton ho

c
ma

nh me cu

a cng ty Warterloo Maple Inc., ra do`

i na m 1991, de

n nay (2006) d
pht trie

n de

n phin ba

n 10. Maple c cch ci da

t do

n gia

n, cha

y trn ta

t ca

cc
he

die
`
u hnh, c ca

u trc linh hoa

t de

su

du

ng to

i u

u ca

u hnh my v da

c bie

t c
trnh tro

gip (Help) ra

t de

su

du

ng. Tu`

phin ba

n 7 tro

di, Maple cung ca

p ngy
cng nhie
`
u cc cng cu

tru

c quan, cc gi le

nh tu

ho

c ga

n lie
`
n vo

i ton pho

thng
v da

i ho

c. U

u die

m d lm cho nhie
`
u nu

c trn the

gio

i lu

a cho

n su

du

ng Maple
cng cc pha
`
n me
`
m ton ho

c khc trong da

y ho

c ton. Vie

c su

du

ng Maple cu ng
nhu

cng nghe

thng tin trong da

y v ho

c ton l mo

t xu hu

ng ngy cng pho

bie

n trn the

gio

i v to

ra l mo

t phu

ng tie

n ho

tro

da

c lu

c nha
`
m lm cho vie

c
da

y-ho

c ton tro

nn thu

c tie

n ho

n, dp u

ng nhu ca
`
u pht trie

n cu

a gio du

c hie

n
da

i. Pha
`
n ny cung ca

p nhu

ng kie

n thu

c co

ba

n ve
`
Maple de

ngu

o`

i do

c c the

khai
thc su

du

ng n trong vie

c ho

c ta

p v gia

ng da

y ton ho

c, trong d c L thuye

t
Tru

o`

ng v Galois. D

c gia

c the

tm hie

u thm ve
`
Maple trong cc ti lie

u tham
kha

o [8] v [10].
Nguye
n Chnh T
246 PHU

LU

C
Cc tnh na ng co

ba

n cu

a Maple.
C the

nu va

n ta

t cc chu

c na ng co

ba

n cu

a Maple nhu

sau.
- l mo

t he

tho

ng tnh ton trn cc bie

u thu

c so

ho

c v da

i so

;
- c the

thu

c hie

c du

c ha
`
u he

t cc php ton co

ba

n trong chu

ng trnh ton
da

i ho

c v pho

thng ;
- cung ca

p cc cng cu

minh ho

a hnh ho

c thua

n tie

n go
`
m: ve do
`
thi

t nh v do

ng
cu

a cc du

o`

ng v ma

t du

c cho bo

i cc hm ty trong nhie
`
u he

to

a do

khc
nhau ;
- mo

t ngn ngu

la

p trnh do

n gia

n v ma

nh me, c kha

na ng tu

ng tc vo

i cc
ngn ngu

la

p trnh khc ;
- cho php trch xua

t du

lie

u ra cc di

nh da

ng khc nhau nhu

LaTex, Word,
HTML,...
- Mo

t cng cu

bin soa

n gio n v bi gia

ng die

n tu

;
- cung ca

p mo

t mi tru

o`

ng da

y-ho

c tu

ng tc tru

c tie

p.
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 247
Giao die

n v le

nh trong Maple.
Giao die

n cu

a Maple du

c the

hie

n nhu

trong Hnh 12.

Hnh 12: Giao die

n cu a Maple
Le

nh cu

a Maple du

c g vo trang lm vie

c (worksheet) ta

i da

u nha

c le

nh ">" v
theo nga
`
m di

nh du

c hie

n thi

ba
`
ng font Courier mu do

. Mo

t le

nh du

c ke

t thc
Nguye
n Chnh T
248 PHU

LU

C
bo

i da

u ":" hoa

c da

u ";" v du

c ra le

nh thu

c hie

n ba
`
ng vie

c nha

n Enter khi con tro

dang o

trn dng le

nh. Ke

t qua

cu

a le

nh du

c hie

n thi

ngay bn du

i dng le

nh
ne

u dng da

u ";".
Maple c di

ch vu

tro

gip kh da
`
y du

v thua

n lo

i bao go
`
m c php, gia

i thch
cch dng v cc v du

di km. D

nha

n du

c tro

gip, c the

dng mo

t trong cc
cch sau. Ne

u d bie

t tn le

nh th tu`

da

u nha

c g vo, v du

:
> ?factor
Ne

u dng mo

t gi le

nh th khi na

p gi le

nh ba
`
ng le

nh with, Maple se hie

n thi

ton bo

le

nh trong gi d. Mo

t cch thng du

ng nu

a l dng trnh Help|Topic

Search ro
`
i g vo tu`

kha ca
`
n tm.
Cc mi tru

o`

ng lm vie

c.
Maple c 2 mi tru

o`

ng lm vie

c l ton v va n ba

n. Ngu

o`

i dng c the

chuye

n
do

i mo

t cch de

dng giu

a 2 mi tru

o`

ng ny de

ta

o ra mo

t mi tru

o`

ng tu

ng tc
khi da

y-ho

c qua he

tho

ng e-learning hoa

c trch xua

t ra bi gia

ng hon ch

nh sau
ny. Khi kch ho

at Maple, trang lm vie

c mo

ra vo

i mi tru

o`

ng ton. Con tro

na
`
m
o

da

u nha

c > mu do

. Muo

n chuye

n sang mi tru

o`

ng va n ba

n, ch

ca
`
n kch chuo

t
Nguye
n Chnh T
PHU

LU

C 249
vo bie

u tu

ng T trn thanh cng cu

hoa

c vo Insert | Text, hay dng to

ho

p phm
Ctrl+T. Trong mi tru

o`

ng va n ba

n, Maple cho php bin soa

n ti lie

u theo ca

u
trc, cho php hie

n thi

theo nhie
`
u ta
`
ng lo

p, ra

t ph ho

p vo

i vie

c gio

i thie

u to

ng
quan hoa

c to

ng ke

t n ta

p. Gio

ng nhu

mo

t he

soa

n tha

o va n ba

n, Maple cho php

thay do

i cc font chu

, mu sa

c v da

c bie

t c the

ta

o ra cc bookmark de

truy xua

t
nhanh chng de

n cc vi

tr ty trong trang lm vie

c hie

n hnh hay cc trang

lm vie

c khc ; ta

o ra cc siu lin ke

t de

no

i vo

i trang web hay pha

`
n tro

gip cu

a
Maple.
Lu

u giu

v trch xua

t du

lie

u.
Trang lm vie

c cu

a Maple se du

c lu

u giu

ba
`
ng file c dui ".mws". File du

c lu

u
giu

ba
`
ng trnh File|Save. Mo

t file d c du

c mo

ba
`
ng File|Open. Ngoi vie

c lu

u
giu

ba
`
ng di

nh da

ng cu

a Maple nhu

trn, du

lie

u c the

du

c trch xua

t thnh cc
di

nh da

ng khc nhu

Word, LaTex hay HTML. Trch xua

t ba
`
ng File|Export.
Nguye
n Chnh T
250 Huong da

n gia

i bi ta

p
HU

NG DA

N GIA

I BI TA

P
Chu

ng 0
0. 1. a) D

b) S
c) D

d) D

e) S
f) S
g) S
h) D

(S, S)
i) S
0. 2. Kie

m tra tru

c tie

p (ab) = (ab)
p
= a
p
b
p
= (a)(b). Tu

ng tu

(a +b) = (a +b)
p
= a
p
+b
p
do p l u

c cu

a
p !
(p k)!k!
v p a = 0, a F. Ne

u F l hu

u ha

n, nh xa

l do

n ca

u nn cu ng l da

ng ca

u.
0. 3. Xt tu

ng u

ng (m/n) := (m)(n)
1
. De

dng ch

ra l mo

t nh xa

v l do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Ho

n nu

a, ne

u to
`
n ta

i do
`
ng ca

u : F
D
K tho

a
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 251
(a) = (a), a D th
(m/n) = (m)(n)
1
= (m)(n)
1
= (m/n).
Va

y xc di

nh duy nha

t.
0. 4. Go

i : l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng. Ta c (1) = 1. Vo

i mo

i n N, de

tha

y ra
`
ng (n) = (n1) = n(1) = 1. Ma

t khc] (n) = (n) = n.

Va

y (m) = m, m Z. Ho

n nu

a
(1) = (n
1
n
) = n(
1
n
) = 1.
Do d (
1
n
) =
1
n
. Cuo

i cng
(
m
n
) = (m
1
n
) = (m)(
1
n
) = n
1
m
=
m
n
,
vo

i mo

i
m
n
. Nhu

the

nh xa

do
`
ng nha

t l tu

do
`
ng ca

u tru

o`

ng duy nha

t cu

a
. Tu

ng tu

vo

i ta

p cc tu

do
`
ng ca

u cu

a tru

o`

ng Z
p
. Cuo

i cng theo 0. 2, nh xa

Frobenius l php do
`
ng nha

t, suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
Nguye
n Chnh T
252 Huong da

n gia

i bi ta

p
0. 5. Ne

u c do
`
ng ca

u : F th F chu

a mo

t tru

o`

ng con da

ng ca

u vo

i . Do d
0 l da

c so

cu

a F. Tu

ng tu

cho tru

o`

ng ho

p Z
p
. Ngu

c la

i ne

u F l tru

o`

ng c da

c
so

0 th to
`
n ta

i do
`
ng ca

u tru

o`

ng : F sao cho (
m
n
) = (m1
F
)(n1
F
)
1
(xem trang 23). Ho

n nu

a, ne

u c : F l mo

t do
`
ng ca

u tru

o`

ng th ch

ra ra
`
ng (
m
n
) = (m1
F
)(n1
F
)
1
. Do d l duy nha

t. Chu

ng minh tu

ng tu

cho Z
p
.
0. 6. Ne

u a Z
p
sao cho 2 = a
2
th
f = x
4
10x
2
+ 1 = (x
2
1)
2
a
6
x
2
= (x
2
+a
3
x 1)(x
2
a
3
x 1).
Ne

u b Z
p
sao cho b
2
= 3 th f = (x
2
+ 1)
2
(2bx)
2
. Cuo

i cng ne

u 2 v 3
de
`
u khng chnh phu

ng trong Z
p
th 6 chnh phu

ng trong Z
p
. D

ie
`
u ny suy
ra tu`

tnh cha

t do

n gia

n ra
`
ng trong mo

t nhm xyclic, tch cu

a 2 pha
`
n tu

khng
chnh phu

ng l chnh phu

ng. Theo 0. 18, nhm Z

p
cyclic. Trong tru

o`

ng ho

p
ny f = (x
2
5)
2
24 kha

quy.
0. 7. Do F[x] l mie
`
n nguyn Euclide nn l mie
`
n nguyn chnh. Thu

c ra, ta c the

chu

ng minh tru

c tie

p ra
`
ng, vo

i mo

i idan thu

c su

I F[x], go

i f I l da
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 253
thu

c c ba

c nho

nha

t trong cc da thu

c thuo

c I. De

dng ch

ra I = (f).
Ne

u f khng ba

t kha

quy, go

i h l mo

t u

c thu

c su

cu

a f. Khi d
(f) (h) = F[x]. Ngh a l f khng to

i da

i. Ngu

c la

i ne

u (f) khng to

i
da

i th (f) m = F[x] vo

i m l mo

t idan thu

c su

cu

a F[x]. Go

i m = (h)
th h l mo

t u

c thu

c su

cu

a f. Va

y f khng ba

t kha

quy.
0. 8. Gia

su

f = gh vo

i g l mo

t u

c ba

t kha

quy thu

c su

cu

a f. Khi d f = gh. V
he

so

cao nha

t cu

a f khng chia he

t cho p nn g l mo

t u

c ba

t kha

quy thu

c
su

cu

a f. V l !
0. 9. d = x + 2, s = 2 v t = 2x
2
+ 8x + 6.
0. 10. Chu

ng minh tu

ng tu

nhu

do

i vo

i tru

o`

ng ho

p Z v .
0. 11. a) f = x
4
+ 1 ba

t kha

quy trn , dng tiu chua

n Eisentein vo

i f(x 1).
b) x
4
+ 1 = (x
2

2x + 1)(x
2
+

2x + 1) l da

ng nhn tu

ha trong R[x].
c) x
7
+ 11x
3
33x + 22 ba

t kha

quy theo Eisentein cho p = 11.

d) g = x
4
+x
3
+x
2
+x+1 ba

t kha

quy, dng tiu chua

n Eisenstein vo

i g(x+5).
Nguye
n Chnh T
254 Huong da

n gia

i bi ta

p
e) Ch x
3
7x
2
+ 3x + 3 c nghie

m 1.
f) Ba

t kha

quy, c the

chu

ng minh ba
`
ng cch ha

n che

x
4
+ 15x
3
+ 7 trn Z
2
.
g) Ba

t kha

quy trn Z
17
.
h) x
3
5 = (x + 8)(x
2
+ 3x + 9) trong Z
11
[x].
0. 12. Ch ra
`
ng
c) x
5
+x + 1 = (x
2
+x + 1)(x
3
x
2
+ 1).
d) x
4
6x
2
+ 11 ba

t kha

quy trn .
0. 13. x
2
+ bx + c Z
5
ba

t kha

quy khi v ch

khi = b
2
4c khng chnh
phu

ng trong Z
5
. Cc da thu

c chua

n ta

c, ba

t kha

quy ba

c 2 l
x
2
+x + 2, x
2
+ 4x + 2, x
2
+ 3x + 4, x
2
+ 2x + 4,
x
2
+ 2x + 3, x
2
+ 4x + 1, x
2
+x + 1, x
2
+ 2
x
2
+ 3, x
2
+ 3x + 3.
0. 14. Go

i f = gh vo

i h [x] chua

n ta

c. Go

i m, n N c so

thu`

a so

nguyn to

t
nha

t sao cho mg, nh Z[x]. Khi d ta c mnf = (mg)(nh). Ga

i su

mn = 1.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 255
Go

i p | mn. Khi d p | (mg) hay p | nh. Suy ra p chia he

t ta

t ca

cc he

so

cu

a
g hay cu

a h. Khi d
m
p
g Z[x] hay
n
p
h Z[x]. V l vo

i cch cho

n m, n.
0. 15. Trong Z
p
[x] c dng p
2
da thu

c chua

n ta

c ba

c 2. Trong d c p da thu

c da

ng
(x a)
2
v (p
2
p)/2 da thu

c da

ng (x a)(x b) vo

i a = b. Suy ra so

da
thu

c ba

t kha

quy.
0. 17. Vo

i mo

i x N, x qn, ta c x = nt+y vo

i 0 t q1 v 0 y n1.
Do (x, n) = (y, n), mo

i gi tri

y n tho

a (y, n) = 1 c dng q gi tri

x qn
sao cho (x, n) = 1. Nhu

the

so

cc gi tri

x qn sao cho (x, n) = 1 ba

`
ng
q(n).
a) Ne

u q | n th (x, n) = (x, qn). Do d (qn) = q(n).

b) Ne

u p nguyn to

v (n, p) = 1 th (x, pn) = 1 khi v ch

khi (x, n) =
(x, p) = 1. Nhu

the

(pn) ba
`
ng vo

i so

gi tri

x pn tho

a (x, n) = 1 tru`

di cho cc gi tri

cu

a x tho

a (x, p) = 1. Do (p, n) = 1, cc gi tri

x nhu

the

c da

ng x = pt vo

i t n v (t, n) = 1. Suy ra (pn) = p(n) (n).

c) Su

du

ng 2 ke

t qua

trn v chu

ng minh ba
`
ng quy na

p theo m.
Nguye
n Chnh T
256 Huong da

n gia

i bi ta

p
d) Tu`

cu c), ta c (p
m
) = (p 1)p
m1
vo

i mo

i so

nguyn to

p. Cho
a = p
m
1
1
p
m
r
r
. Dng quy na

p theo r.
e) Tu`

d), suy ra
(p
m
1
1
p
m
r
r
) = (p
1
1)p
m
1
1
1
(p
r
1)p
m
r
1
r
.
Bie

n do

i ve
`
cng thu

c ch

ra. Chu

ng minh

m
i=0
(p
i
) = p
m
, ba
`
ng cch khai
trie

n ve

tri. Phn tch n = p

m
1
1
p
m
r
r
ro
`
i chu

ng minh dng cho n.

0. 18. Nha

c la

i cng thu

c Euler :

d|n
(d) = n vo

i (d) l so

cc so

nguyn du

ng
khng vu

t qu d v nguyn to

cng nhau vo

i d. Go

i n = (G : 1) vo

i G l
nhm con cu

a F

. Vo

i d|n, go

i (d) l so

cc pha
`
n tu

cu

a G c ba

c d. Nhu

the

d|n
(d) = n.
Ch ra
`
ng cc pha
`
n tu

c ca

p d de
`
u l nghie

m cu

a da thu

c x
d
1, do d
ne

u c a G l mo

t pha
`
n tu

ca

p d th mo

i pha
`
n tu

ca

p d de
`
u thuo

c vo
nhm cyclic (a) = {1, a, . . . , a
d1
}. Do d so

cc pha
`
n tu

ca

p d dng ba
`
ng
(d). Ni cch khc, ne

u to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

ca

p d th (d) = (d). Suy

ra (d) (d), d|n. Ma

t khc, do

d|n
(d) =

d|n
(d) = n, ta c
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 257
(d) = (d), d|n. Ni cch khc (n) = nn to
`
n ta

i mo

t pha
`
n tu

ca

p n
trong G.
0. 19. Cho l mo

t tu

do
`
ng ca

u cu

a R. Ch

ra (a) = a, a . Ma

t khc, ch

ra (r) > 0 ne

u r > 0, r R. Suy ra (a) < (b) ne

u a < b.
Ne

u c r R sao cho (r) = r. Gia

su

(r) < r. La

y a sao cho
(r) < a < r. Suy ra a < (r). V l. V l cu ng xa

y ra khi (r) > r. Va

y
(r) = r, r R.
1
1. 1. Cc tru

o`

ng ho

p a), b) v d) l cc mo

ro

ng tru

o`

ng.
1. 2. D

e
`
u l cc mo

ro

ng ba

c 2.
1. 3. Go

i : [

3] [

5] l mo

t da

ng ca

u tru

o`

ng. Go

i (

3) = a+b

5. Ta
c 3 = (a+b

5)
2
= (a
2
+5b
2
) +2ab

5. Suy ra 2ab

5 = 0 v a
2
+5b
2
= 3.
Ch

ra ra
`
ng khng to
`
n ta

i a, b nhu

the

.
Nguye
n Chnh T
258 Huong da

n gia

i bi ta

p
1. 4. Ne

u [R : ] hu

u ha

n th R de

m du

c do de

m du

c. V l. Hoa

c ch

ra trong
R c mo

t ta

p v ha

n do

c la

p tuye

n tnh.
1. 5. Xt tru

o`

ng ho

p P

= . Khi d mo

i pha
`
n tu

cu

a a P de
`
u vie

t du

c du

i
da

ng (m1
K
)(n1
K
)
1
vo

i m, n . Do d (a) = a, a K. Lm tu

ng tu

cho tru

o`

ng ho

p P

= Z
p
.
1. 7. Go

i E l mo

t tru

o`

ng trung gian cu

a F K. Xt [K : F] = [K : E][E : F].
1. 8. a) De

dng ch

ra

l do
`
ng ca

u vnh. Ho

n nu

l do

n ca

u do l do

n ca

u.
Cuo

i cng, ne

u ton ca

u th ch

ra

cu ng l ton ca

u.
b) Chu

ng minh tu

ng tu

nhu

trong Me

nh de
`
1.3.
2
2. 1.a) D

b) D

c) S d) S e) S
f) D

g) D

h) D

i) S j) D

Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 259
2. 2. Tru

c he

t ch

ra da thu

c f = x
3
x
2
+x + 2 ba

t kha

quy. D

t
g = (x
2
+x + 1)(x
2
x).
Tm du

cu

a php chia g cho f (c the

dng Maple). Ta c g = fq +(4x2).

Suy ra u = (
2
+ + 1)(
2
) = g() = 4 2.
Tu

ng tu

, da

t h = x 1. Do (h, f) = 1 (chu

ng minh), to
`
n ta

i s, t [x] sao
cho hs +ft = 1. Khi d s() = h()
1
= ( 1)
1
. Tm du

c (c the

dng
Maple), 1/3
2
/3 = ( 1)
1
.
2. 3. Su

du

ng He

qua

2.6.
2. 4. Ne

u u K l mo

t nghie

m cu

a f. Xt
[K : F] = [K : F(u)][F(u) : F].
Suy ra die
`
u v l.
2. 5. Go

i u l mo

t nghie

m cu

a f. Ta c
[K(u) : F] = [K(u) : K][K : F] = [K(u) : F(u)][F(u) : F].
Nguye
n Chnh T
260 Huong da

n gia

i bi ta

p
Ch

ra [K(u) : K] = m. Suy ra f ba

t kha

quy trn K.
2. 6. a) ba

c 4.
b) ba

c 6, c) ba

c 6 v f) ba

c 12, su

du

ng bi ta

p 2. 5.
d) ba

c 3 vo

i ch (

27, 3 +

12) = (

3).
e) ba

c 4 vo

i ch (

18,
4

2) = (
4

2).
2. 7. Su

du

ng He

qua

2.7.
2. 8. Ch ra
`
ng

a

b =
a b

a +

b
(

a +

b). Suy ra

a v

b de
`
u
thuo

c (

a +

b).
2. 9. a) go
`
m cc da thu

c ch

chu

a cc do

n thu

c vo

i so

mu cha

n.
2. 10. Cc da thu

c to

i tie

u la
`
n lu

t l :
a) x
2
x 1 [x].
b) x
2
+x + 1 [x].
c) x
2
(t + 1) Z
3
(t)[x].
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 261
d) u =
4

5 +

5. Suy ra
4

5 = u

5. Do d

5 = u
2
2u

5 + 5. Hay

5(1 + 2u) = u
2
+ 5. Suy ra u
4
10u
2
20u + 20 = 0.
e) u =
3

2 +
3

4. Suy ra u
3
= 6 + 6(
3

2 +
3

4) = 6 + 6u.
f) v = u
2
+u. Do u
3
+3u
2
3 = 0, ta c v
2
= 4u
2
+3u3 = 4vu3. Ma

t
khc v
3
= 15u
2
+9u15 = 15v6u15. Khu

u, ta c v
3
6v
2
+9v3 = 0.
g) u = +
6
. Ta c u
2
= 1 u (
3
+
4
). Do d u
3
= 3u + (
3
+
4
). Suy
ra u
2
+u
3
= 1 + 2u. Ch

ra x
3
+x
2
2x 1 chnh l da thu

c to

i tie

u cu

a
u.
h) +
2
+
4
c da thu

c to

i tie

u l x
2
+x + 2.
i)
2
+
5
c da thu

c to

i tie

u l x
3
+x
2
2x 1.
2. 11. Xt do
`
ng ca

u vnh : [x] [x]/(x

2
4x + 2) = () xc dinh bo

i
x v a a, a . Ch

ra Ker() = (x
2
2). Suy ra die
`
u pha

i chu

ng
minh.
2. 12. Cho f = ax
2
+ bx + c F[x]. Hai nghie

m cu

a f thuo

c vo F(u) vo

i
u
2
= b
2
4ac. Ke

t qua

khng dng vo

i tru

o`

ng c da

c so

2, v du

trong Z
2
do
Nguye
n Chnh T
262 Huong da

n gia

i bi ta

p
mo

i pha
`
n tu

de
`
u chnh phu

ng.
2. 13. a) Cho K : l mo

t mo

ro

ng ba

c 2. Khi d K = (u) vo

i u c ba

c 2 trn .
Go

i f = ax
2
+ bx + c Z[x] l da thu

c ba

t kha

quy nha

n u lm nghie

m.
R rng (u) = (

d) vo

i d = b
2
4ac Z khng chnh phu

ng.
b) Go

i K : R l mo

ro

ng ba

c 2. Khi d K = R(u) vo

i u c ba

c 2 trn R. Go

i
f = x
2
+bx +c R[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a u. Tu

ng tu

R(u)

= R(

d)
vo

i d = b
2
4c < 0. Do R(

d) C v [C : R] = 2 nn C = R(

d).
2. 14. Xt F F(u) K.
2. 15. Trong Z
3
ch

c 3 da thu

c ba

t kha

quy ba

c 2 l x
2
+1, x
2
+x+2 v x
2
+2x+2.
Su

du

ng phu

ng php nhu

trong Bi ta

p 2. 11.
2. 16. V x
4
+x
2
+1 = x(x
3
1) +(x
2
+x +1) nn l nghie

m cu

a x
2
+x +1.
Suy ra x
2
+x + 1 chnh l da thu

c to

i tie

u cu

a .
2. 17. Tu

ng tu

nhu

trong chu

ng minh He

qua

2.7.
2. 18. a) R rng.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 263
b) Ne

u K l mo

t nghie

m cu

a f th to
`
n ta

i F-da

ng ca

u tu`

F() vo F()
bie

n thnh . Do d nh () l ton ca

u.
Ma

t khc, ne

u () = () th = v {1, , . . . ,
n1
}, vo

i n l ba

c
cu

a , l mo

t co

so

cu

a F().
2. 19. a) R rng.
b) Cho K l mo

t nghie

m cu

(f). Ch ra
`
ng

: F[x] (F)[x]
l mo

t da

ng ca

u vnh v

(f) ba

t kha

quy trong (F)[x]. Do d

(f) l
da thu

c to

i tie

u cu

a . Ho

n nu

a, da

ng ca

u vnh

ca

m sinh mo

t da

ng ca

u
tru

o`

ng
: F()

= F[x]/(f) (F)[x]/(

(f))

= (F)()
tho

a () = v (a) = (a), a F. Xem nhu

mo

t do
`
ng ca

u tu`

F
vo K. Suy ra nh xa

() l mo

t ton nh. Tnh do

n nh du

c chu

ng
minh nhu

trong bi ta

p trn.
2. 20. Dng tnh cha

t mo

i mo

ro

ng do

n cu

a mo

t tru

o`

ng de

m du

c l de

m du

c.
Nguye
n Chnh T
264 Huong da

n gia

i bi ta

p
2. 21. a) R rng.
b) khi l hie

n nhin. Ne

u c S(E) = S(E

). Khi d E = F() vo

i
2
= d
S(E) = S(E

) v d F khng chnh phu

ng. Do d to
`
n ta

i E

sao cho

2
=
2
. R rng / F v do d E

= F(). Cc tru

o`

ng E v E

de
`
u da

ng
ca

u vo

i F[x]/(x
2
d).
c) La

y cc mo

ro

ng E
p
:= (

p) cu

a vo

i p nguyn to

. Khi d S(E
p
) ch

chu

a mo

t so

nguyn to

l p. Thu

c va

y xt (a +b

p)
2
.
d) Mo

t tru

o`

ng c p
2
pha
`
n tu

c tru

o`

ng con nguyn to

da

ng ca

u vo

i Z
p
. Xt cc
mo

ro

ng ba

c 2 cu

a Z
p
. Xt do
`
ng ca

u nhm : Z

p
Z

p
cho bo

i (a) = a
2
.
R rng Ker() = {1}. Ch

ra a

nh cu

a l nhm con c ch

so

2 cu

a Z

p
.
Nhu

the

S(E) ba
`
ng Z

p
. Cho nn ch

c 1 mo

ro

ng ba

c 2 cu

a Z
p
, da

ng ca

u
vo

i Z
p
[x]/(x
2
d) vo

i d / Z
2
p
.
3
3. 1.a) S b) D

c) S d) D

Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 265
e) D

f) S g) S h) D

3. 2. Go

i K : R l mo

ro

ng da

i so

. Xt [K : R] > 1. La

y u K\ R. Ch

ra u c ba

c
2 trn R. Nhu

the

C

= R(u) K. Mo

i pha
`
n tu

thuo

c K da

i so

trn R(u)

= C.
Suy ra K = R(u)

= C.
3. 3. V F _ M nn to
`
n ta

i
f(x)
g(x)
M vo

i deg(f) > 0 hay deg(g) > 0. Khi d x

l nghie

m cu

a da thu

c
f(t)
f(x)
g(x)
g(t) M[t].
Do d x da

i so

trn M.
3. 4. Ta

t ca

de
`
u ba

t kha

quy, su

du

ng Bi ta

p 2. 5.
3. 5. Cu tra

lo`

i kha

ng di

nh cho a), b) v c) l r rng. Vo

i d) ch ra
`
ng
u
2
= 2v
2
3v +11. Ke

t ho

p vo

i 2u = 2v
2
+2v +2, ta c v = 13 u
2
2u.
Do d (u) = (v).
Nguye
n Chnh T
266 Huong da

n gia

i bi ta

p
3. 6. Go

i f = a
n
x
n
+ +a
0
K[x]. Go

i ul mo

t nghie

mcu

a f. Xt F(a
0
, . . . , a
n
, u)
l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F. Do d u da

i so

trn F. Khi d f chia he

t da thu

c
to

i tie

u g F[x] cu

a u.
3. 7. Cho g = a
0
+ +a
n
x
n
E[x] c ba

c lo

n ho

n 0. Go

i u l mo

t nghie

m cu

a g.
Xt F(a
0
, . . . , a
n
, u) l mo

t mo

ro

ng da

i so

cu

a F. Do d u da

i so

trn F. Go

i
m F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a u. V m phn r trong E nn u E. Suy ra

die
`
u pha

i chu

ng minh.
3. 8. Sau ny, ta tha

y ra
`
ng ke

t qua

ny cu ng dng khi F l tru

o`

ng hu

u ha

n. Khi
F v ha

n, chu

ng minh theo cc go

i sau :
Ne

u K = F(u
1
, u
2
) th xt cc tru

o`

ng con
J
c
= F(u
1
+cu
2
)
vo

i c F. Do K ch

c hu

u ha

n cc tru

o`

ng con chu

a F, to
`
n ta

i c = c

sao
cho F
c
= F

c
. Tu`

u
1
+cu
2
, u
1
+c

u
2
F(u
1
+cu
2
), ta c u
2
F(u
1
+cu
2
).
Suy ra u
1
F(u
1
+cu
2
). Hay
K = F(u
1
, u
2
) F(u
1
+cu
2
).
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 267
Dng quy na

p, chu

ng minh cho tru

o`

ng ho

p to

ng qut.
Ngu

c la

i cho F M F(u) = K. Go

i f v f
1
la
`
n lu

t l da thu

c to

i
tie

u cu

a u trn F v M R rng f
1
| f. Ta c F(a
1
, . . . , a
m
) M vo

i a
i
l he

tu

cu

a f
1
. Ma

t khc,
[F(u) : F(a
1
, . . . , a
m
)] = [F(u) : M] = deg(f
1
).
Do d M = F(a
1
, . . . , a
m
). Nhu

the

ch

c hu

u ha

n cc tru

o`

ng trung gian
M.
4
4. 1. a) D

b) S c) D

d) S e) D

f) D

g) S h) D

i) D

4. 2. De

dng tha

y ra
`
ng ne

u (
j
,
j
) l giao die

m cu

a 2 du

o`

ng tha

ng m phu

ng
trnh cu

a chng c he

tu

trong K
j1
th [K
j
: K
j1
] = 1. Ne

u (
j
,
j
) l giao
die

m cu

a mo

t du

o`

ng tha

ng d v mo

t du

o`

ng trn C m phu

ng trnh cu

a chng
Nguye
n Chnh T
268 Huong da

n gia

i bi ta

p
la
`
n lu

t l :
d : ax +by +c = 0
C : (x a
1
)
2
+ (y b
1
)
2
r
2
= 0
vo

i cc he

so

trong K
j1
. Rt x hoa

c y tu`

phu

ng trnh cu

a d ro
`
i thay vo
phu

ng trnh cu

a C, ta suy ra
[K
j1
(
j
,
j
) : K
j1
] 2.
Cuo

i cng xt ne

u (
j
,
j
) l giao die

m cu

a hai du

o`

ng trn C
1
, C
2
m phu

ng
trnh cu

a chng la
`
n lu

t l:
C
1
: (x a
1
)
2
+ (y b
1
)
2
r
2
1
= 0
C
2
: (x a
2
)
2
+ (y b
2
)
2
r
2
2
= 0
vo

i cc he

so

trong K
j1
. Suy ra
2(a
2
a
1
)(xa
2
)+(a
2
a
1
)
2
+2(b
2
b
1
)(yb
2
)+(b
2
b
1
)
2
+(r
2
1
r
2
2
) = 0.
Tu

ng tu

nhu

tru

o`

ng ho

p trn, ta c [K
j
: K
j1
] 2.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 269
Nhu

the

K
j
= K
j1
(

j
) vo

i a
j
K
j1
. Va

y sau hu

u ha

n bu

c, ta c die
`
u
pha

i chu

ng minh.
4. 3. Tu`

chu

ng minh cu

a D

nh l 4.8, ta tha

y ra
`
ng cc pha
`
n tu

cu

a
(

1
, . . . ,

n1
) du

ng du

c, nn , du

ng du

c. Suy ra (, ) du

ng du

c.
4. 4. Do [(
3

2) : ] = 3 nn die

m (
3

2, 0) khng du

ng du

c.
4. 5. Ch ra
`
ng [(

) : ] = do

siu vie

t trn .
4. 6. a) Cho doa

n tha

ng AB c 2 die

m mt A, B du

ng du

c. Du

ng du

o`

ng trn tm
A qua B v du

o`

ng trn tm B qua A. D

o`

ng tha

ng qua 2 giao die

m cu

a 2
du

o`

ng trn ny ca

t AB ta

i trung die

m cu

a AB.
b) Cho hnh bnh hnh ABCD c 3 d

nh A, B, C du

ng du

c. Du

ng trung
die

m O cu

a doa

n tha

ng AC. D

o`

ng tha

ng BO ca

t du

o`

ng trn tm O qua
B ta

i d

nh thu

tu

D.
4. 7. Go

i L l tru

o`

ng cc so

du

ng du

c. Cho L. V [() : ] = 2
m
nn da

i
so

trn . Va

y L : da

i so

. Ne

u [L : ] = n th de

dng ch

ra so

2
n

2 du

ng
Nguye
n Chnh T
270 Huong da

n gia

i bi ta

p
du

c nhu

ng ba

c cu

a n ba
`
ng 2
n
> n. V l !
4. 8. Ch

ra ra
`
ng cos(

5
) cos(
2
5
) =
1
2
. Tha

t va

y
cos(

5
) cos(
2
5
) = 2 sin(

10
) sin(
3
10
)
=
sin(
2
10
) sin(
6
10
)
2 cos(

10
) cos(
3
10
)
=
1
2
.
Tu`

d suy ra cos(

5
) =

5
4
+
1
4
v cos(
2
5
) =

5
4

1
4
.
4. 9. Ch ra
`
ng cos(
2
15
) = cos(

3


5
).
4. 12. Ne

u cos() chia 3 du

c, tu

c l cos(

3
) du

ng du

c. M cos(

3
) l nghie

m cu

a
4x
3
3x cos (cos ). R rng
[(cos , cos(/3)) : (cos )] = 2
r
3.
Suy ra [(cos , cos(

3
)) : (cos())] ba
`
ng 1 hay 2. Do d 4x
3
3x cos()
kha

quy trn (cos()).

Ngu

c la

i, ne

u 4x
3
2x cos() kha

quy trn (cos ) th cos(

3
) c ba

c 1
hoa

c 2 trn (cos ). Do cos du

ng du

c, gc

3
du

ng du

c.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 271
4. 13. Ch ra
`
ng

NOD =

NDO
5
5. 1. a) D

b) D

c) S d) S e) S k) D

f) S g) D

h) D

i) S j) D

l) D

5. 2. Chu

ng minh ba
`
ng qui na

p theo r. Ne

u r = 1, dy chnh l ke

t qua

cu

a Bi
ta

p 2. 18. Ta vie

t
F(
1
, . . . ,
r
) = F(
1
, . . . ,
r1
)(
r
).
Khi d, to
`
n ta

i F-do
`
ng ca

u tu`

E
r1
= F(
1
, . . . ,
r1
) vo K; so

do
`
ng ca

u
khng qu [E
r1
: F] v da

t to

i da khi K chu

a n nghie

m phn bie

t cu

a f.
Vo

i mo

i do
`
ng ca

u tu`

E
r1
vo K, to
`
n ta

i mo

ro

ng F-do
`
ng ca

u tu`

E
r1
(
r
)
vo K v K chu

a nghie

m cu

a f. So

cc mo

ro

ng nhu

the

khng vu

t qu
[E
r1
(
r
) : E
r1
] v ba
`
ng [E
r1
(
r
) : E
r1
] khi K chu

a n nghie

m phn bie

t
Nguye
n Chnh T
272 Huong da

n gia

i bi ta

p
cu

a f (xem Bi ta

p 2. 19). Nhu

the

so

F-do
`
ng ca

u tu`

E vo K khng vu

t qu
[E
r1
(
r
) : E
r1
].[E
r1
: F] = [E : F].
So

do
`
ng ca

u da

t to

i da khi K chu

a n nghie

m phn bie

t cu

a f.
5. 3. Ne

u K = F
j
vo

i F
j
l cc tru

o`

ng hon ch

nh. Go

i p > 0 l da

c so

cu

a K.
Vo

i mo

i a K, to
`
n ta

i j sao cho a F
j
. Do F
j
hon ch

nh, pha
`
n tu

a c ca n
ba

c p trong F
j
. Ne

u K l mo

ro

ng da

i so

cu

a Z
p
, ta c K =

Z
p
(), vo

i Z
p
()
l cc tru

o`

ng hon ch

nh.
5. 5. Kie

m tra cc da thu

c d de
`
u ba

t kha

quy. Go

i l nghie

m cu

a
f = x
3
+ 2x + 1. Khi d cc nghie

m cn la

i cu

a f l + 1 v + 2. Do
d tru

o`

ng phn r cu

a f trn Z
3
l Z
3
(). Tu

ng tu

, go

i l nghie

m cu

a
g = x
3
+x
2
+x +2. Khi d cc nghie

m cn la

i cu

a g l
2
+1 v
2
+ +1.
Do d tru

o`

ng phn r cu

a g l Z
3
().
Ch ra
`
ng
2
l mo

t nghie

m cu

a g nn to
`
n ta

i mo

t Z
3
-do
`
ng ca

u tu`

Z
3
() vo
Z
3
() bie

n thnh
2
.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 273
5. 7. a) Go

i l mo

t nghie

m cu

a f = x
p
x a trong mo

t tru

o`

ng phn r cu

a f
trn F. Khi d + 1, . . . , + (p 1) l cc nghie

m cn la

i cu

a f. Gia

su

f = (x
m
+a
1
x
m1
+ +a
m
)(x
n
+ +b
n
)
vo

i m > 0, n > 0 l mo

t phn tch cu

a f trong F[x]. Khi d a

1
l to

ng
cu

a m nghie

m cu

a f. Do d a
1
= m + d vo

i m, d Z
p
F. Suy ra
F. Va

y f phn r trong F.
b) Xt

f = x
p
x 1 trong Z
p
[x]. De

tha

y ra
`
ng

f khng c nghie

m trong Z
p
nn ba

t kha

quy trn Z
p
.
5. 8. Vie

t f = a

r
1
(x
i
)
m
i
. Khi d
f

m
i
f
x
i
.
Do d d =

r
1
(x
i
)
m
i
1
. Suy ra h =

r
1
(x
i
).
5. 9. Ne

u f tch du

c th ke

t lua

n l hie

n nhin. Ne

u f khng tch du

c th
f = f
1
(x
p
) vo

i f
1
F[x] ba

t kha

quy. Ne

u f
1
khng tch du

c, ta c
Nguye
n Chnh T
274 Huong da

n gia

i bi ta

p
f
1
= f
2
(x
p
). Khi d f = f
2
(x
p
2
). Tie

p tu

c nhu

the

. Do deg(f
i
) > deg(f
i+1
),
qu trnh trn se du`

ng sau e bu

c, ta c die
`
u ca
`
n chu

ng minh.
Cuo

i cng, da

t g = a

(x
i
), vo

i
i
=
j
. Ta c
f = a

(x
p
e

i
) = a

(x
i
)
p
e
.
5. 10. Gia

su

f kha

quy. Khi d f = gh vo

i
g = x
m
+a
1
x
m1
+ +a
0
sao cho 0 < m < p. Trong tru

o`

ng phn r E
f
cu

a f trn F, do tnh duy nha

t
cu

a da

ng nhn tu

ha, ta c
g = (x b)
m
= x
m
+ (1)
m
mb x
m
+ + (1)
m
b
m
,
xem V du

20. Suy ra a
1
= (1)
m
mb. Do m = 0 trong F, ta c b F. V l !
5. 11. Ta chu

ng minh ba
`
ng quy na

p trn r. Ne

u r = 1, ta c
{ : F() K |
|F
= } = { K |

g() = 0}
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 275
vo

i g F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a (xem Bi ta

p 2. 19). R rng
{ : F() K | l F-do
`
ng ca

u,
|F
= }
khng vu

t qu [F() : F] = deg(g). Ne

f c n nghie

m phn bie

t trong
K th

g c deg(g) nghie

m phn bie

t trong K nn
{ : F() K |
|F
= } = [F() : F].
Ke

t qua

dng vo

i r = 1.
Ta c E = F(
1
, . . . ,
r
) = F(
1
, . . . ,
r1
)(
r
). D

t F

= F(
1
, . . . ,
r1
).
Theo gia

thuye

t quy na

p
{ : F

K |
|F
= } [F

: F]
v da

ng thu

c xa

y ra ne

f c n nghie

m phn bie

t trong K. Vo

i
: F

K l do
`
ng ca

u tho

a
|F
= c
r
l nghie

mcu

a f tho

f =

f,
do d
{ : F

(
r
) K |
|F
= } [F

(
r
) : F

]
Nguye
n Chnh T
276 Huong da

n gia

i bi ta

p
v da

ng thu

c xa

y ra khi

f c n nghie

m phn bie

t trong K. Ch ra
`
ng

|F
=
|F
= . Suy ra
{ : E K |
|F
= } [E : F

][F

: F] = [E : F]
v da

ng thu

c xa

y ra khi K chu

a n nghie

m phn bie

t cu

f.
6
6. 1. a) D

b) S c) D

d) S e) D

f) S g) S
h) S i) D

j) S k) D

l) D

m) S n) D

6. 2. a) Aut(C/R)

= Z
2
.
b) () l tru

o`

ng phn r cu

a f = x
4
+ x
3
+ x
2
+ x + 1 trn . Do d
(Aut(()/A) : 1) = [()/A) : ] = 4.Go

i :
2
, khi d
Aut(()/A) = () l nhm cyclic ca

p 4. Do d n ch

c mo

t nhm con
ca

p 2 l (
2
) u

ng vo

i tru

o`

ng trung gian l (
2
+
3
). N cu ng chnh l
tru

o`

ng trung gian duy nha

t.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 277
c) De

dng tm du

c tru

o`

ng phn r cu

a f = x
4
2 l E
f
= (
4

2, i). Nhm
G = Aut(E
f
) (da

ng ca

u vo

i nhm do

i xu

ng cu

a hnh vung), sinh bo

i:
:
_
i i
4

2 i
4

2
;
_
i i
4

2
4

2
.
Tu`

d suy ra so

do
`
bao hm cc nhm con cu

a G nhu

trong Hnh 1.
6
6
6
3
6
6
1
(
2
)
G
()
o
()
]
(
3
) ()
}
(
2
)
7
o ]
7
(
2
, ) (
2
, )
Hnh 1: So

do
`
cc nhm con cu a Aut((
4

2, i)/).
Tnh la
`
n lu

t cc tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng, ta c so

do
`
cc tru

o`

ng trung
gian nhu

trong Hnh 2.
Nguye
n Chnh T
278 Huong da

n gia

i bi ta

p
?
?
?+ ~
j
)
? ?

R =
~

s
(i
4

2) (
4

2) (i,

2)
((1 +i)
4

2) ((1 i)
4

2)
(

2) (i) (i

2)

(i,
4

2)
Hnh 2: So

do
`
cc tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng.
d) E
f
= (,
3

2). Nhm Aut(E

f
)/()

= Z
3
sinh bo

i :
3

2 i
3

2. Do
d n khng c tru

o`

ng trung gian no.

e) Nhm G = Aut((

2,

3,

5)/) l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c
f = (x
2
2)(x
2
3)(x
2
5) trn . V the

nhmGda

ng ca

u vo

i Z
2
Z
2
Z
2
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 279
sinh ra bo

i cc pha
`
n tu

ca

p 2:
:
_

5
;
_

5
;

5
.
f) Tru

o`

ng phn r E
f
cu

a f = (x
3
5)(x
3
7) trn l (
3

5,
3

7, ) vo

i
= e
i2/3
. Do d nhmAut((
3

5,
3

7, )/) c ca

p 18, sinh bo

i cc pha
`
n
tu

:
_

_

3

5
3

5
3

7
3

7
;
_

_

3

5
3

5
3

7
3

7
;
Nguye
n Chnh T
280 Huong da

n gia

i bi ta

p
v

_

2
3

5
3

5
3

7
3

7
.
g) Tru

o`

ng phn r E
f
cu

a f = x
6
5 trn l (
6

5,

3). Do d nhm
Aut((
6

5, i

3)/) c ca

p 12 (da

ng ca

u vo

i nhm do

i xu

ng cu

a lu

c gic
de
`
u) sinh bo

i
:
_
i

3 i

3
6

5
6

5
;
_
i

3 i

3
6

5
6

5
;
vo

i = e
i/3
=
1
2
+

3
2
i.
6. 3. Tru

o`

ng phn r cu

a x
5
2 l (
5

2, ) vo

i = e
2i/5
. Nhm G c ca

p ba
`
ng
[(
5

2, ) : ] = 20. Nhm G khng giao hon. Go

i
:
_

5

2
5

2
;
_

2
5

2
5

2
.
R rng = .
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 281
6. 4. Tru

o`

ng phnr cu

a f = (x
3
2)(x
3
5) trnl (
3

2,
3

5, ) vo

i = e
2i/3
.
Nhm Galois G c ca

p 18. Nhm Galois cu

a f trn R c ca

p 2.
6. 5. Ch ra
`
ng () l tru

o`

ng phn r cu

a da thu

c x
n
1 trn . Mo

i pha
`
n tu

thuo

c Aut(()/) xc di

nh bo

i () =
r
. De

dng kie

m tra tnh giao hon

cu

a nhm Aut(()/).
6. 6. Go

i l mo

t nghie

m cu

a x
p
a. Khi d tru

o`

ng phn r cu

a f trn l
(, ) vo

i = e
2i/p
; trn Z
p
l Z
p
() v x
p
a = (x a)
p
.
6. 7. a) Khng dng, cha

ng ha

n xt F = Z
2
(t
2
) Z
2
(t). Khi d [E : F] = 2 v
Aut(E/F) = 1.
b) Me

nh de
`
dng v tru

o`

ng hu

u ha

n l tru

o`

ng hon ch

nh nn
Aut(E/F)

= Z
2
.
6. 8. Cc nghie

m cu

a x
5
1 l
i
vo

i i = 0, . . . , 4. Suy ra K = (). Do d nhm

G = Aut(K/) c ca

p ba
`
ng 4 v l nhm cyclic sinh ra bo

i :
2
. V the

,
G ch

c mo

t nhm con thu

c su

duy nha

t l <
2
>. Tru

o`

ng trung gian u

ng
Nguye
n Chnh T
282 Huong da

n gia

i bi ta

p
vo

i nhm con ny l ( +
4
). De

dng tm du

c da thu

c to

i tie

u cu

a +
4
l x
2
+x 1.
a) Ch ra
`
ng
cos(
2
5
) =

5 1
4
=
1
2
( +
4
).
Suy ra tru

o`

ng phn r cu

a (x
2
5)(x
5
1) chnh l K.
b) Tru

o`

ng phn r cu

a (x
2
+ 3)(x
5
1) l (, i

3).
6. 9. Ch ra
`
ng x
3
5 ba

t kha

quy trn (

7). Ta c K = (
3

5, ) vo

i = e
2i/3
.
R rng [K : (

7)] = 6 v do d G = Aut(K/) c ca

p 6. Nhm G sinh
bo

i cc pha
`
n tu

:
_

3

5
3

5
ca

p 3 ;
_

2
3

5
3

5
ca

p 2 .
Nhm ny khng giao hon nn G

= S
3
.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 283
7
7. 1. a) S b) S c) S d) D

e) S f) S g) S
h) D

i) D

j) D

k) S l) D

m) S n) S
7. 2. Khng dng, cha

ng ha

n (

2) (
4

2).
7. 3. Mo

i da thu

c ba

t kha

quy ba

c 2 trn tru

o`

ng c da

c so

khc 2 de
`
u tch du

c. Trn
tru

o`

ng c da

c so

2 kha

ng di

nh khng dng, v du

mo

ro

ng ba

c hai Z
2
(x
2
)
Z
2
(x) khng Galois v da thu

c t
2
x
2
Z
2
(x
2
)[t] khng tch du

c.
7. 4. Ne

u f ba

t kha

quy trn F, go

i l mo

t nghie

m cu

a f. Khi d tru

o`

ng phn r
l F() (xem Bi ta

p 5. 7), v nhm Galois cu

a f da

ng ca

u vo

i nhm cyclic c
p pha
`
n tu

.
7. 5. Go

i K l tru

o`

ng phn r cu

a f = x
p
n
x. Do f l da thu

c tch du

c, f c
dng p
n
nghie

m trong K. Ma

t khc ne

u , K l 2 nghie

m cu

a f th ta c
(+)
p
n
=
p
n
+
p
n
= +. Tu

ng tu

()
p
n
= . Cuo

i cng ne

u = 0
Nguye
n Chnh T
284 Huong da

n gia

i bi ta

p
th (
1
)
p
n
=
1
. Nhu

the

ta

p ta

t ca

cc nghie

m cu

a f chnh l tru

o`

ng phn
r cu

a f (sau ny ta se k hie

u tru

o`

ng c p
n
pha
`
n tu

l F
p
n).
Nhm Galois cu

a f c n pha
`
n tu

. Go

i : K K l nh xa

Frobenius. R
rng Gal(K/F). Chu

ng to

ra
`
ng Gal(E/F) l nhm cyclic sinh bo

i .
7. 6. V du

2) (
4

2) (
4

2, i). Gia

i thch (

2) v
(
4

2, i) l cc mo

ro

ng Galois nhu

ng (

2) khng pha

i l mo

ro

ng Galois.
7. 7. Chu

ng to

ra
`
ng =
_
2 +

2 l nghie

m cu

a da thu

c ba

t kha

quy
f = x
4
4x
2
+ 2. Chu

ng to

ra
`
ng () chu

a 4 nghie

m cu

a f v do d n
l tru

o`

ng phn r cu

a f trn . Nhm Galois cu

a mo

ro

ng da

ng ca

u vo

i nhm
cyclic c 4 pha
`
n tu

.
7. 9. a) Nhm Galois da

ng ca

u vo

i Z
2
Z
2
Z
2
.
b) Nhm Galois G =< , > vo

i c ca

p p v c ca

p p 1. Mo

i pha
`
n tu

cu

a G c da

ng
m

n
vo

i 1 m p, 1 n p 1.
c) Nhm Galois da

ng ca

u vo

i Z
2
Z
2
.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 285
7. 10. Xt nh xa

di

nh bo

i
_
1 1
0 1
_
v
_
1 0
0 1
_
. Chu

ng minh nh xa

d l da

ng ca

u.
7. 11. Ne

u f c 2 nghie

m phu

c lin ho

p th nhm Galois se c 1 php chuye

n tr,
hon vi

2 nghie

m phu

c. V l !
8
8. 1. a) S b) D

c) S d) D

e) S
f) D

g) D

h) S i) D

j) D

8. 2. () l tru

o`

ng phn r cu

a x
7
1 nn l mo

ro

ng Galois trn . Pha

`
n tu

c
da thu

c to

i tie

u l
x
6
+x
5
+x
4
+x
3
+x
2
+x + 1.
Nhm Galois G = Gal(()/) l nhm cyclic ca

p 6 sinh bo

i :
3
. Do
d cc nhm con thu

c su

cu

a G l <
2
> v <
3
>. Do G cyclic, cc tru

o`

ng
Nguye
n Chnh T
286 Huong da

n gia

i bi ta

p
trung gian cu

a () : de
`
u l cc mo

ro

ng Galois cu

a .
Tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i <
2
> (ca

p 3) l M
1
:= ( +
2
+
4
). Nhm
Galois cu

a M
1
/M c ca

p ba
`
ng 2. De

dng ch

ra da thu

c to

i tie

u cu

a +
2
+
4
l x
2
+x + 2.
Tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i <
3
> l ( +
5
) c ba

c mo

ro

ng ba
`
ng 3 v da
thu

c to

i tie

u cu

a +
5
l x
3
+x
2
2x 1.
8. 3. (i) r rng do cc tu

ng u

ng Galois l song nh, do

`
ng tho`

i do di

nh ngh a
M
1
M
r
l tru

o`

ng con nho

nha

t chu

a M
1
, . . . , M
r
.
(ii) Ta ch

ca
`
n kie

m tra
G
(
1
H) l nhm con chua

n ta

c lo

n nha

t chu

a
trong H l du

. Tha

t va

y, do H l mo

t thnh pha
`
n cu

a
G
(
1
H) nn
chu

a
G
(
1
H). Ho

n nu

a G, de

dng kie

m tra ta

p
1
H
l mo

t nhm con chua

n ta

c, nn giao cu

a chng cu ng l mo

t nhm con
chua

n ta

c. Cuo

i cng, gia

su

N G v N H. Vo

i mo

i G, vo

i mo

i
n N, ta c n
1
N H. Suy ra n
1
= h, vo

i h H. Khi d
n =
1
h
1
H. Nhu

the

N
1
H vo

i mo

i G. Suy ra die
`
u
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 287
pha

i chu

ng minh.
8. 4. Tru

o`

ng phn r cu

a x
3
2 l (
3

2, ) vo

i = e
2i/3
. Nhm Galois cu

a x
3
2
l G c 6 pha
`
n tu

sinh bo

i
:
_

3

2
3

2
ca

p 3 ;
_

2
3

2
3

2
ca

p 2 .
Nhm G

= S
3
v c cc nhm con thu

c su

nhu

sau :
Nhm con ca

p 3 duy nha

t l A =< >. Tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i A l
(). Tru

o`

ng trung gian ny l mo

ro

ng Galois.
Nhm con ca

p hai B
1
=< > u

ng vo

i tru

o`

ng trung gian l (
3

2).
Nhm con ca

p hai B
2
=< > u

ng vo

i tru

o`

ng trung gian l (
3

4
2
).
Nhm con ca

p hai B
3
=<
2
> u

ng vo

i tru

o`

ng trung gian l (
3

2
2
).
Ch ra
`
ng cc tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i cc nhm con ca

p 2 de
`
u khng pha

i
l mo

ro

ng Galois trn .
Nguye
n Chnh T
288 Huong da

n gia

i bi ta

p
8. 5. Ta phn tch tu

ng u

ng Galois cu

a Bi ta

p 7. 7. Khi d nhm Galois

G

= Z
4
nn ch

c 1 nhm con thu

c su

l nhm ca

p 2. Go

i
:
_
2 +

2
_
2

2 l pha
`
n tu

sinh cu

a nhm Galois. Khi d

2
:
_
2 +

2 =
_
2 +

2. Nhm con ca

p 2 <
2
> u

ng vo

i tru

o`

ng
trung gian (

2).
8. 6. NhmG = Gal(K/(

7))

= S
3
. Go

i M l tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i nhm
thay phin A
3
. Khi d [K : M] = 3.
8. 7. a) Khi F = , chu

ng minh f c dng 3 nghie

m thu

c nn nhm Galois da

ng
ca

u vo

i S
5
. C dng 1 tru

o`

ng trung gian u

ng vo

i nhm thay phin A

5
.
b) Khi F = Z
2
, ta c
x
5
6x
4
+ 3 = (x + 1)(x
4
+x
3
+x
2
+x + 1).
Do d tru

o`

ng phn r cu

a f l mo

ro

ng ba

c 4 cu

a Z
2
, c nhm Galois da

ng
ca

u vo

i Z
4
. V va

y c duy nha

t 1 tru

o`

ng trung gian nhu

yu ca
`
u de
`
bi.
8. 8. a) Gal(K/)

= Z
2
Z
2
v Gal(L/)

= S
3
.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 289
b) K khng chu

a nghie

m no cu

a f.
c) Ch ne

u KL = th [KL : ] = 2. Chu

ng minh die
`
u d khng the

xa

y ra. Suy ra [K L : ] = 1.
8. 9. a) Xt F F(

a) F(

a,

b) = K. R rng [F(

a) : F] = 2. Do gia

thie

t ve
`
a, b, ta c

b / F(

a) nn [K : F(

a)] = 2. Suy ra [K : F] = 4.
Tru

o`

ng F(

a,

b) l tru

o`

ng phn r cu

a (x
2
a)(x
2
b) khng tch du

c
nn l mo

ro

ng Galois. Nhm Galois Gal(K/F) go

`
m cc pha
`
n tu

1, , v
vo

i:
:
_

b ;

a

a

b.
Suy ra G

= Z
2
Z
2
.
b) Ngu

c la

i, ne

uG = Aut(K/F)

= Z
2
Z
2
. Go

i H
1
Gl mo

t nhmconca

p
2. Xt T (H
1
). Ch

ra F T (H
1
) v F = T (H
1
). Do d [T (H
1
) : F] = 2
nn T (H
1
) = F(

a) vo

i a F. Tu

ng tu

, go

i H
2
l nhm ca

p 2 khc H
1
cu

a G. Ta c T (H
2
) = F(

b) vo

i b F. Ch

ra K = (

a,

b).
Nguye
n Chnh T
290 Huong da

n gia

i bi ta

p
8. 10. Nhng (
8

2, i) trong mo

ro

ng Galois (
8

2,

i). Khi d
[(
8

2,

i) : (
8

2, i)] = 2 nn [(
8

2, i) : ] = 16. Ch

ra
[(
8

2, i) : (i)]

= Z
8
, [(
8

2, i) : (

2)]

= D
8
v [(
8

2, i) : (

2)]

= Q
8
.
8. 11. a) R rng.
b) Cc nghie

m cn la

i l =
_
1 +

3 v =
_
1

3.
c) V (
_
1 +

3) Rcn
_
1

3 / Rnn K
1
= K
2
. Ta c

3 K
1
K
2
.
Ma

t khc
(

3) K
1
K
2
K
1
ko theo [K
1
: (

3)] = [K
1
: K
1
K
2
)] = 2. Va

y K
1
K
2
= (

3).
d) Do K
1
v K
2
de
`
u l cc mo

ro

ng ba

c 2 trn F nn Galois trn F. Suy ra

K
1
K
2
Galois (xem Me

nh de
`
8.5). Nhm
Gal(K
1
K
2
/F)

= Z
2
Z
2
.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 291
e) Do K
1
K
2
chu

a ta

t ca

cc nghie

m cu

a f nn K
1
K
2
chnh l tru

o`

ng phn r
cu

a f trn . Suy ra die

`
u pha

i chu

ng minh.
9
9. 1. a) D

b) S c) D

d) S e) D

f) S g) D

h) D

i) D

j) S k) D

l) D

m) S n) D

o) D

p) S q) D

r) D

s) D

t) S u) S
9. 2. Cc da thu

c ba

c 5 chua

n ta

c, ba

t kha

quy trn Z
2
l
x
5
+x
4
+x
3
+x + 1, x
5
+x
4
+x
2
+x + 1,
x
5
+x
3
+ 1, x
5
+x
2
+ 1, x
5
+x
4
+x
3
+x
2
+ 1,
x
5
+x
3
+x
2
+x + 1.
Su

du

ng Maple, ta tm du

c c 624 da thu

c chua

n ta

c, ba

t kha

quy ba

c 5 trn
Z
5
. Cn trn Z
3
, con so

tu

ng u

ng l 48.
Nguye
n Chnh T
292 Huong da

n gia

i bi ta

p
9. 3. Ta c E

= F
p
n vo

i p nguyn to

. Go

i ba

c cu

a f v g l r. Khi d
E()

= F
p
rn

= E().
9. 4. Tru

o`

ng F
p
n l mo

t mo

ro

ng do

n cu

a F
p
. To
`
n ta

i F
p
n sao cho
F
p
n = F
p
(). Go

i f F[x] l da thu

c to

i tie

u cu

a . Khi d f ba

t kha

quy c ba

c n.
9. 5. Ne

u p = 2, ta c x
4
+ 1 = (x + 1)
4
Z
2
[x]. Ne

u p l so

nguyn to

le

th
8|(p
2
1). Suy ra
(x
4
+ 1)|(x
8
1)|(x
p
2
1
1)|(x
p
2
x).
Do d x
4
+ 1 phn r trong tru

o`

ng phn r F
p
2 cu

a x
p
2
x trn Z
p
. V
[F
p
2 : Z
p
] = 2, suy ra x
4
+ 1 kha

quy trn Z
p
.
9. 6. (
12
) l tru

o`

ng phn r cu

a x
12
1 trn . Pha
`
n tu

12
c da thu

c to

i tie

u
l
12
= x
4
x
2
+ 1. Do d nhm G = Gal((
12
)/) c ca

p 4 v da

ng ca

u
vo

i Z

12
. Nhm G sinh bo

i
:
5
=
3
; :
7
= .
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 293
Khi d cc nhm con thu

c su

cu

a G l 3 nhm con ca

p 2 nhu

sau :
Nhm H
1
=< > c tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng l (
3
12
).
Nhm H
2
=< > c tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng l (
2
12
).
Nhm H
2
=< > c tru

o`

ng trung gian tu

ng u

ng l (2
12

3
12
).
9. 7. Nhm Galois G = Gal((
13
)/) l nhm cyclic da

ng ca

u vo

i Z
12
. Nhm G
sinh bo

i :
13

2
13
.
9. 8. Ne

u F hu

u ha

n th E hu

u ha

n. Khi d ke

t qua

l hie

n nhin. Ne

u F v ha

n,
xem Bi ta

p 3. 8.
9. 9. De

dng tnh du

c [F
p
(x, y) : F
p
(x
p
, y
p
)] = p
2
. Go

i F = F
p
(x
p
, y
p
). Nhu

trong chu

ng minh cu

a Bi ta

p 3. 8, xt cc tru

o`

ng con F(x + cy) vo

i c F
p
.
Ne

u c F(x + cy) = F(x + c

y) vo

i c = c

th F(x + cy) = F
p
(x, y). Tuy
nhin, do
(x +cy)
p
= x
p
+c
p
y
p
F,
ta c [F(x + cy) : F] p. V l, va

y cc tru

o`

ng con F(x + cy) vo

i c F
p
l
Nguye
n Chnh T
294 Huong da

n gia

i bi ta

p
phn bie

t. Suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
9. 10. Trong nhm cyclic F

c ca

p 15 c hai pha
`
n tu

ca

p 3. Suy ra x
3
1 c dng
3 nghie

m trong F. Tu

ng tu

, da thu

c x
4
1 c mo

t nghie

m trong F ; da thu

c
x
15
1 c 15 nghie

m trong F v da thu

c x
17
1 c 1 nghie

m trong F.
9. 11. Nghie

m cu

a x
2
= 1 l mo

t ca n nguyn thu

y ba

c 4 cu

a do

n vi

. Pha
`
n tu

thuo

c F khi v ch

khi F

c mo

t pha
`
n tu

ca

p 4. Tu

ng du

ng vo

i ca

p cu

a F

chia he

t cho 4.
9. 12. V [() : ] = 4 nn de

dng ch

ra ra
`
ng [() : (
3
)] = 2. Suy ra khng
c tru

o`

ng con thu

c su

no.
9. 13. Nhm cyclic F

c 80 pha
`
n tu

. So

nghie

m la
`
n lu

t l 80, 1, 8.
9. 14. Trn F
5
, da thu

c f = (x + 2)(x + 3). Do [F
25
: F
5
] = 2 nn f phn r trong
F
25
. Tru

o`

ng phn r cu

a f trn F
125
da

ng ca

u vo

i F
5
6.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 295
10
10. 1. a) D

b) D

c) D

d) D

e) D

f) S g) D

h) D

i) D

j) D

k) D

l) S m) S n) D

o) S p) D

q) S
10. 2. Go

i l mo

t nghie

m cu

a f, ro
`
i phn tch f = (x )h trong (). Trong
Maple, su

du

ng le

nh alias v factor de

xc di

nh h. Tie

p tu

c, tm da

ng nhn
tu

ha cu

a h trong (

37). Ke

t qua

kh c the

vie

t ra trn gia

y !
10. 3. a) D

a thu

c x
3
3x
2
+4x 1 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 49 nn nhm
Galois da

ng ca

u vo

i A
3
.
b) D

a thu

c x
3
+ 2x
2
2x 2 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 148, nn nhm
Galois da

ng ca

u vo

i S
3
.
c) D

a thu

c 7x
3
+10x
2
+5x +1 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng -23, nn nhm
Galois da

ng ca

u vo

i S
3
.
d) D

a thu

c x
3
+ x 1 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 31, nn nhm Galois
da

ng ca

u vo

i S
3
.
Nguye
n Chnh T
296 Huong da

n gia

i bi ta

p
e) D

a thu

c x
3
2x 2 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 76, nn nhm Galois
da

ng ca

u vo

i S
3
.
f) D

a thu

c x
3
x + 1/3 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 1, nn nhm Galois
da

ng ca

u vo

i A
3
.
g) D

a thu

c x
3
3x + 1 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 81, nn nhm Galois
da

ng ca

u vo

i A
3
.
h) D

a thu

c x
3
+ 2x
2
2x 2 ba

t kha

quy c bie

t thu

c ba
`
ng 148, nn nhm
Galois da

ng ca

u vo

i S
3
.
10. 4. a) D

a thu

c f = x
4
x
2
+4x +5 ba

t kha

quy trn (c the

dng Maple de

kie

m tra). Gia

i thu

c ba

c 3 cu

a f l
h = x
3
+ 2x
2
19x + 16 = (x 1)(x
2
+ 3x 16)
c bie

t thu

c ba
`
ng 10512 = 2
4
.3
2
.73. V f ba

t kha

quy trn (

73) nn
nhm Galois l D
8
.
b) D

a thu

c x
4
+ x
2
+ 3x + 5 ba

t kha

quy trn , c gia

i thu

c l
h = x
3
2x
2
19x + 9 ba

t kha

quy trn . Ngoi ra, bie

t thu

c cu

a
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 297
chng l 33137 khng chnh phu

ng. Nn nhm Galois cu

a da thu

c l S
4
.
c) D

a thu

c x
4
+3x +1 ba

t kha

quy trn (c the

ha

n che

trn Z
2
[x]), c gia

i
thu

c l x
3
+ 9 4x ba

t kha

quy v bie

t thu

c l 1931. Do d nhm Galois

l S
4
.
d) D

a thu

c x
4
4x
2
4x 2 c nhm Galois l S
4
.
e) D

a thu

c x
4
4x 2 c nhm Galois l S
4
.
f) D

a thu

c x
4
+2x
2
4 c gia

i thu

c l h = x
3
4x
2
+20x. Nhm Galois da

ng
ca

u vo

i D
8
.
g) D

a thu

c x
4
x
3
3x + 4 ba

t kha

quy, c gia

i thu

c l
x
3
+
3
4
x
2

205
16
x +
625
64
ba

t kha

quy, c bie

t thu

c 4225 = 5
2
.13
2
nn nhm
Galois da

ng ca

u vo

i A
4
.
h) D

a thu

c x
4
+ 2x
3
+ 2x
2
4x + 2 ba

t kha

quy, c gia

i thu

c l
h = x
3
x
2
17x +25 ba

t kha

quy v bie

t thu

c ba
`
ng 10816 = 2
6
.13
2
nn
c nhm Galois da

ng ca

u vo

i A
4
.
Nguye
n Chnh T
298 Huong da

n gia

i bi ta

p
i) D

a thu

c f = x
4
4x
3
+ 5x
2
2x + 1 c gia

i thu

c l
h = x
3
+ 2x
2
3x = x(x + 3)(x 1)
nn nhm Galois da

ng ca

u vo

i V . Ch ra
`
ng ne

u da

t x = u + 1 th c da
thu

c theo u l g = u
4
u
2
+ 1 nn de

dng suy ra g ba

t kha

quy. Ch
ra
`
ng tru

o`

ng phn r cu

a f l () vo

i l mo

t nghie

m cu

a f. Dng Maple
de

tm cc nghie

m cn la

i cu

a f theo .
j) Gio

ng nhu

tru

o`

ng ho

p trn, da thu

c x
4
+ 2x
2
+ 4 c nhm Galois da

ng ca

u
vo

i V .
10. 5. Gia

i thu

c cu

a da thu

c x
4
+ax
2
+b kha

quy nn nhmGalois cu

a n khng the

c qu 8 pha
`
n tu

. Ne

u b chnh phu

ng th nhm Galois l nhmV

= Z
2
Z
2
.
10. 6. Suy ra tru

c tie

p tu`

tiu chua

n trong mu

c 10.3.
10. 7. Go

i l mo

t nghie

m cu

a f th tru

o`

ng phn r cu

a f trn F l F(). Do d
ca

p cu

a nhm Galois G
f
l 3. Nhu

the

G
f
= A
3
, suy ra die
`
u pha

i chu

ng minh.
Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 299
11
11. 1. a) S b) S c) S d) D

e) D

f) S g) D

h) D

i) S j) D

k) D

l) D

m) D

11. 2. a) Bie

t thu

c cu

a f l D = 567 = 3
4
.7. Mo

t nghie

m cu

a f cho bo

i
3
_

5
2
+
1
2

21 +
3
_

5
2

1
2

21.
b) Ta c t
3
7t + 6 = (t 1)(t 2)(t + 3).
c) Ta c t
3
+t
2
2 = (t 1)(t
2
+2t +2). Tu`

cng thu

c nghie

m Cardano, suy
ra
3
_
26 + 15

3 = 2 +

3,
3
_
26 15

3 = 2

3.
d) Thay t = u + 5/3 , ta c da thu

c g = u
3

13
3
u +
65
27
. Ta c bie

t thu

c cu

a
g l (13)
2
, nn c 3 nghie

m thu

c. Bie

u die

n ca n thu

c cu

a 1 nghie

m cu

a da
thu

c ban da
`
u l
3
_

65
54
+
13
18

3 +
3
_

65
54

13
18

3 + 5/3.
Nguye
n Chnh T
300 Huong da

n gia

i bi ta

p
e) Gia

i thu

c cu

a f l x
3
+ 3/4x
2
+ 99/16x + 289/64. Thay x = u 1/4, ta
c da thu

c theo u l h = u
3
+ 6u + 3.
f) D

a thu

c f = t
4
+4t +2 ba

t kha

quy, c gia

i thu

c l x
3
8x+16. Bie

t thu

c
cu

a chng l 4864 = 2
8
.19
g) D

a thu

c f d cho c da

ng nhn tu

ha
f = (t
2
t + 1)(t
4
+ 3t
3
3t
2
+ 3t + 1).
D

t g = t
4
+ 3t
3
3t
2
+ 3t + 1. Khi d g c gia

i thu

c l
h = x
3
+
51
4
x
2
+
899
16
x +
7569
64
=
1
64
(4x + 29)(16x
2
+ 88x + 261).
11. 3. Ch

ra ra
`
ng ne

u tru

o`

ng K l mo

ro

ng hu

u ha

n sinh cu

a mo

t tru

o`

ng de

m
du

c F th K de

m du

c.
11. 4. a) ba
`
ng 2 ; b) ba
`
ng 0.
11. 5. Ne

u F c da

c so

3 th f = (x + 1)
3
. Xt F c da

c so

khc 3. Khi d f tch

du

c trn F. Bie

t thu

c cu

a f l 81, chnh phu

ng trong F nn c nhm Galois

Nguye
n Chnh T
Huong da

n gia

i bi ta

p 301
chu

a trong A
3
. Ne

u f khng ba

t kha

quy v f phn tch thnh mo

t da thu

c
ba

c nha

t v 1 da thu

c ba

c 2 ba

t kha

quy th nhm Galois chu

a mo

t chuye

n tr.
V l ! Do d f phn r trong F.
Ta c the

ch

ra tru

c tie

p, ne

u l mo

t nghie

m cu

a f th cc nghie

m cn la

i l
2
2
,
2
2.
11. 6. Chu

ng minh cc da thu

c d ba

t kha

quy v c dng 2 nghie

m khng thu

c.
a) C dng 3 nghie

m thu

c trong cc khoa

ng (2, 1) ; (0, 1) v (1, 2).

b) Tu

ng tu

.
c) Tu

ng tu

.
d) Chu

ng minh da thu

c c dng 5 nghie

m thu

c trong khoa

ng (4, 4).
Nguye
n Chnh T
BA

NG K HIE

U V QUY U

C
K hie

u ngha
N Ta

p cc so

tu

nhin
N

Ta

p cc so

tu

nhin khc 0
Z Vnh cc so

nguyn
Z
n
Vnh cc lo

p modulo n
Z
p
Tru

o`

ng cc lo

p modulo p nguyn to

F
p
n Tru

o`

ng hu

u ha

n c p
n
pha
`
n tu

Tru

o`

ng cc so

hu

u t

R Tru

o`

ng cc so

thu

c
C Tru

o`

ng cc so

phu

c
S
n
Nhm do

i xu

ng trn n pha
`
n tu

A
n
Nhm thay phin trn n pha
`
n tu

302
K hie

u ngha
sign Hm da

u cu

a php the

D
2n
Nhm dihedral
D

Nhm nhn cc pha

`
n tu

kha

nghi

ch cu

a vnh c do

n vi

Ta

p cc pha
`
n tu

khc 0 cu

a mo

t vnh D
F[x] Vnh da thu

c 1 bie

n trn tru

o`

ng F
F(x) Tru

o`

ng phn thu

c hu

u t

trn tru

o`

ng F
deg(f) Ba

c cu

a da thu

c f
D
f
Bie

t thu

c cu

a da thu

c f
F E, E : F Mo

ro

ng tru

o`

ng
[E : F] Ba

c cu

a mo

ro

ng tru

o`

ng
|S| Lu

c lu

ng cu

a ta

p S
(G : 1) Ca

p cu

a nhm G
303
K hie

u ngha
(G : H) Ch

so

cu

a nhm con H trong nhm G

n
D

a thu

c chia du

o`

ng trn
F() Mo

ro

ng do

n sinh ra bo

i trn tru

o`

ng F
Aut(F) Nhm cc tu

da

ng ca

u cu

a tru

o`

ng F
Aut(E/F) Nhm cc Ftu

da

ng ca

u cu

a E : F
Gal(E/F) Nhm Galois cu

a mo

ro

ng Galois E : F
T (H) Tru

o`

ng trung gian co

di

nh bo

i H Aut(E/F)
N(M) Nhm con co

di

nh tru

o`

ng trung gian M cu

a E : F
304
TI LIE

U THAM KHA

O
[1] Dummit D., Foote R., Abstract Algebra, Prentice Hall (1991).
[2] Hungerford T., Abstract Algebra, Saunders College Publishing (1990).
[3] Jacobson N., Basic Algebra I, Freeman and Company (1974).
[4] Milne J.S., Fields and Galois Theory, preprint (2002).
[5] Stewart I., Galois Theory, Second edition, Chapman & Hall (1989).
[6] Weisstein E., Concise Encyclopedia of Mathematics, Second edition, Wolfram
Research, Inc. (2002).
[7] The MacTutor History of Mathematics archive
[8] Nguye

n Chnh T, Su

du

ng Maple trong ho

c ta

p, gia

ng da

y v nghin cu

u
ton ho

c, Bi gia

ng cho sinh vin na m thu

3, Khoa Ton, D

HSP Hue

(2004).
[9] Nguye

n Chnh T, Mo

ro

ng tru

o`

ng v L thuye

t Galois, NXBGio Du

c (2006),
196 tr.
305
[10] Tra
`
n Vui (chu

bin), Lu

ng H, L Va n Lim, Hong Trn, Nguye

n Chnh
T, Mo

t so

xu hu

ng do

i mo

i trong da

y ho

c ton o

tru

o`

ng trung ho

c pho

thng,
Gio trnh bo
`
i du

ng thu

o`

ng xuyn gio vin THPT chu k III, NXB Gio Du

c
(2005), 224 tr.
306
Ch

mu

c
K hie

u
F-do
`
ng ca

u
so

lu

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66, 272

F(S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F(). . . . . . . . . . . . . . . . Xem mo

ro

ng do

n
F(s
1
, . . . , s
n
) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F[S] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F[s
1
, . . . , s
n
] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
F

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
K/F . . . . . . . . . . . . . Xem mo

ro

ng tru

o`

ng
K : F . . . . . . . . . . . . Xem mo

ro

ng tru

o`

ng
Aut(F) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
A
Ars Magna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Artin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
nh xa

Frobenius. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
B
ba

t kha

quy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Tiu chua

n Eisenstein. . . . . . . . . . . 29
ba

c
cu

a mo

ro

ng. . . Xem mo

ro

ng tru

o`

ng
siu vie

t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
307
308 Ch

mu

c
bao dng
chua

n ta

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 204
bao dng da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . 73, 242
cu

a tru

o`

ng hu

u ha

n . . . . . . . . . . . . 159
to
`
n ta

i. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
bie

t thu

c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
bie

u die

n vng xch. . . . . . . . . . . . . . . . . 32
C
ca
`
u phu

ng hnh trn. Xem du

ng hnh
khng the

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ca n
chuo

i. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
ca n nguyn thu

y . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
ca n thu

c
bie

u die

n du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
cng thu

c
Cardano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Cantor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Cardano
cng thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201, 215
chia 3 mo

t gc . . . . . . . . Xem du

ng hnh
khng the

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
chua

n ta

c
bao dng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
chuo

i
chua

n ta

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
ho

p thnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
chuye

n tr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
D
da

u cu

a php the

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
du

ng du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
du

o`

ng tha

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Nguye
n Chnh T
Ch

mu

c 309
du

o`

ng trn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
da gic de
`
u. . . . . . . . . . . . . . 81, 85, 169
die

m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
doa

n tha

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
gc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
so

thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
ta

p cc so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
du

ng hnh
3 bi ton co

die

n . . . . . . . . . . . . . . . . 77
thu

c ke

v compa . . . . . . . . . . . 77, 86
D

dng da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . Xem tru

o`

ng
do
`
ng ca

u tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
F- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
tu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
da

c so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
do

c la

p da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
da

ng ca

u
cu

a cc mo

ro

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
tu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
da

ng ca

u tru

o`

ng
tu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
da

i so

do

c la

p. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
bao dng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
mo

ro

ng. . . . . . . . . . . . . . . Xem mo

ro

ng
pha
`
n tu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
da

o hm hnh thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . 100
di

nh l
da

ng ca

u
thu

hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
thu

nha

t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Nguye
n Chnh T
310 Ch

mu

c
co

ba

n cu

a da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . 171
co

ba

n cu

a LT Galois . . . . . . . . . . . 137
Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 241
pha
`
n tu

nguyn thu

y . . . . . . . . . . . 125
Sylow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
da gic de
`
u du

ng du

c. . . . . . . . . . . . . 169
da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
do

i xu

ng
so

ca

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
ba

t kha

quy. . . . . . .Xem ba

t kha

quy
nghie

m bo

i cu

a . . . . . . . . . . . . . . . . 101
chia du

o`

ng trn. . . . . . . . . . . . . . . . . 162
ba

t kha

quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
chua

n ta

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
nghie

m bo

i cu

a . . . . Xem nghie

m bo

i
tch du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98, 102
to

i tie

u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
to

ng qut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
vnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
E
Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
hm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
F
Fermat
cng thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
so

nguyn to

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Frobenius
nh xa

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
G
ga

p di hnh la

p phu

ng . . . Xem du

ng
hnh
Nguye
n Chnh T
Ch

mu

c 311
khng the

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Galois
tu

ng u

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Gauss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Gelfond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
gia

i du

c
ba
`
ng ca n thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
nhm khng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
gia

i thu

c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
gia

i thu

c ba

c 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
H
hm
Euler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Hermite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
hon ch

nh . . . . . . . . . . . . . . . Xem tru

o`

ng
L
Lagrange. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
lin ho

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
lo

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Lindemann. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Liouville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
M
M obius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
cng thu

c da

o ngu

c . . . . . . . . . . . . 165
mo

ro

ng
do

n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
ca

u trc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 59
ph.t. nguyn thu

y . . . . . . . . . . . . . . 55
so

do
`
ng ca

u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56, 71
Nguye
n Chnh T
312 Ch

mu

c
aben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
cu

a do
`
ng ca

u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
ca n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
cyclic. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
tiu chua

n cu

a . . . . . . . . . . . . . . . . 128
hu

u ha

n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
l mo

ro

ng do

n . . . . . . . . . . . . . . . . 156
tiu chua

n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
hu

u ha

n sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
tch du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
v ha

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
mo

ro

ng tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
ba

c cu

a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
co

so

cu

a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Maple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27, 216, 218
su

du

ng. . . . . . . . . . . . . . . 158, 165, 188

N
nghie

m do

n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
nghie

m bo

i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
nghie

m ca n thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
nhm
do

i xu

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
con
co

di

nh tru

o`

ng trung gian. . . . . 114

dihedral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
cu

a da thu

c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
cu

a mo

t da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . 130
Nguye
n Chnh T
Ch

mu

c 313
gia

i du

c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Klein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
lin ho

p. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
quaternion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
tm cu

a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
tu

da

ng ca

u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
thay phin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
nhm con
Sylow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 240
trung tm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235
P
p-nhm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
php chia Euclid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
php chuye

n tr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
php the

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
cha

n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
pha
`
n tu

nguyn thu

y
di

nh l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
phn r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
phu

ng trnh lo

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
S
so

bo

i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
so

nguyn to

Fermat . . . . . Xem Fermat

Schneider. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
siu vie

t
pha
`
n tu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
trn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
T
tch du

c
da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem da thu

c
mo

ro

ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Nguye
n Chnh T
314 Ch

mu

c
Tm cu

a nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
tu

ng u

ng Galois. . . . . . . . . . Xem Galois

tru

o`

ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
dng da

i so

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
chia du

o`

ng trn. . . . . . . . . . . . . . . . . 160
con. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
cc pha
`
n tu

da

i so

. . . . . . . . . . . . . . 71
sinh bo

i mo

t ta

p . . . . . . . . . . . . . . . . 53
ho

p thnh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
hu

u ha

n . . . . . . . . . . . . . 22, 40, 44, 156

hon ch

nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
phn r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
ba

c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
duy nha

t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
so

da

ng ca

u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
to
`
n ta

i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
trung gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 114
co

di

nh bo

i nhm con. . . . . . . . . . 114

tru

o`

ng con nguyn to

. . . . . . . . . . . . . . . 24
V
vnh
da thu

c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem da thu

c
con sinh bo

i mo

t ta

p . . . . . . . . . . . . . 53
vng xch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do

di . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
do

c la

p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Nguye
n Chnh T