I.ATALA: ANTZINAROKO GIZARTEEN ARKEOLOGIA.

1. Arkeologia klasikoa: Kontzeptuaren atorria eta garapena.

Erdi Aroan:
Antzinaro klasikoak ez dauka garrantzirik.
Salbuespenak:
Testuen kontserbazioa monasterioetan.
Eraikuntza-materialak berriz erabiltzea.
Erromak lehen mailako zentrua izaten jarraitu zuen.
Errenazimenduan:
Gizarteak arreta gehiago jartzen du mundu klasikoan:
Interes historikorik ez.
Ahaleginak: paradigma estetikoak errekuperatzea.
Intelektualak, adituak artearekin edo arkitekturarekin erlazionatuak ziren.
Eliteak:
dekorazio-objektuen bilketa; ez dago helburu zientiikorik.
!ildumak sortzen dira"mezenas pribatuak#.
Testuinguru honetan, $indusketak% "espolioak# sortzen dira:
&etodologiarik gabe,.
'bjetu ederrak errekuperatzeko helburu bakarra.
&entalitate hau Italiatik Europatik zehar zabaltzen da.
&in handia egin zen ondarean eta erregistro arkeologikoan.
()II eta ()III.mendeeetan eruditu eta antikuarioen interesa Erromatik Grezia,
&editerraneoko uharteak eta Asiara zabaltzen da, baina pertzepzioa ez da aldatzen.
()III.mendeeetan:
Sentimendu nazionalista berriek eta erromantzismoak indusketa berriak sustatzen dituzte.
"Erdi Aroak eta aurre-erromatar herriek protagonismoa hartzen dituzte#
*ala ere, Errenazimenduko humanismoak indarrean jarraitzen du.
Arkeologia eta Artaren *istoria nahasten dira: ikuspuntu estetikoa eta tipologikoa.
Testuinguru honetan, objektuen bilketa: Europako museo nagusiak sortzen dira.
+entro hauek bidaiak, esplorazioak edo espoliaszioen bidez lorturiko materialak jasotzen
dituzte "()III,(I(,((.mendeetan zehar#.
(I(.mendean:
&ailazko jarduera arkeologikoak eta interpretazioaren lehen saioak hasten dira.
Akademiak eta Arkeologia Eskolak sortzen dira "ikaskuntza#.
&etodologia berriak, batez ere landa-lanan.
,rehistoriak lotura handiak dauzka !iologia eta Geologiarekin, Arkeologia oraindik
Artearen *istoriarekin.
((.mendean:
Ikuspuntu kulturala eta hsitoriko berria: antzinaroko gizarteak era global batean aztertu
behar dira "kultura materiala#
((.mendeko bigarren zatian Arkeologia eta Artearen *istoria banatzen dira oizialki.
Testuinguru arkeologikoaren garrantzia: objektuek gizartea islatzen dute:
Sozioekonomiko egiturak eta produkzioaren arteko harremanak aztertu behar dira.
'bjektu guztiek inormazio historikoa ematen digute.
*orrela arte t-ikiak, garrantzia hartzen du.
.anda lana: metodo estratigraikoa.
!. Erro"a.
!.1. #iriaren kontzeptua eta lurral$earen antolakuntza.
Erromatarrek hiriak sustatu zituzten. Erroman, hiria erreerentea zen, eta hirigintza-modeloak
zabaldu ziren mundu osoan zehar.
*iria"/i0itas#:
.urralde antolatzeko baliabiderik onena "zentru politikoa eta administratiboa#.
*irian, produktuak biltzen, saltzen eta kontsumitzen ziren "zentru ekonomikoa#.
Estatus juridikoa eta nortasuna ematen zizkien herritarrei "zentru juridikoa eta judiziala#
Garapen soziala eta kulturala eskaintzen zituen "zentru kulturala, erromanizaziorako
baliabidea.#
Erabilera guzti hauek hiriaren materialtasunean islatzen dira.
Agintariek, eliteek "batez ere inperioan#zerbitzu publikoak eta arkitektura $monumentala%
bultzatuko dituzte, Erromako handitasuna erakusteko eta haien ideologia ezartzeko.
Arkitektura komunikabide ezin hobea da, propaganda-erreminta bezala.
11"Er0edetismoaren ideologia#
Hiriaren kokalekua eta sorrera-erritua:
*iriaren kokalekua ez da ausazkoa.
Aurreko habitat aprobet-atzen da.
E- no0o edo e- nihilo undazioak.
Edozein kasutan:
Interes estrategikoak.
Ekonomiak.
Fundazio erritua: antolakuntza civitas ideal batean.
Iturri klaskoek undazio errituaalari buruz hitz egiten digute, baina ez dugu pentsatu behar
leku guztietan eta garai guztietan prozedura eta emaitza berdinak direla.
*iriaren egitura hainbat baldintzen menpean zegoen "topograikoak, ekonomikoak,
politikoak, aurreko egiturak...#
2. $,resagioak%: augur bati kontsultatzen dizkiote seinaleak. *orrela ziurtatzen da jainkoek
koklaekua onartzen dutela.
3. $Inauguratio%: erabakitako espazioaren puntu zentral batean lubaki zirkularra egiten zen
"mundus#, non opariak eta orendak depositatzen baitira. Geroago apaiza batek perimetroa
mugatzen zuen, brontzezko golde bat et bi idi zuriak erabiliz. 4ormalean, perimetro
honetan"sul/us primigenius# harresiak eraikitzen dira. !arnean dagoen hiri-espazioa
"pomerium# sakratua da.
5. $.imitatio%: jarraian, agrimensor batek hiriaren oinplanoa ezartzen zuen, groma erraminta
erabiliz.
,rozedura hau da: puntu zentrala abiaturik "umbili/us urbis edo lo/us gromae#, bi ardatz
nagusiak delineatzen dira, puntu kardinalen arabera; kardo ma-imus ipar-hego, de/umanus
ma-imus eki-mende. *iria lau eskuladetan banatzen da "siniestra, de-tra, anti/a 6 posti/a#,
tenplu baten bezala eta antzinako etrusko kosmogonia jarraituz. Ardatz nagusiak eta
perimetroa topatzen diren lekuetan ateak ezartzen dira.
7. $'rientatio%: &odelo ideal batean, de/umanus ma-imus eta kardo ma-imus-en elkargunean
oroa "orum# kokatzen zen. 8ardo eta de/umanus ma-imus oinarriturik beste bide
paraleloak "kardi eta de/umani# antolatzen dira "bigarren mailako limites-akedo kaleak#
8aleen artean geratzen diren orubeetan "insulae edo et-adiak#eraikin publikoak eta
pribatuak izango ditugu.
9. $:onse/ratio%: erritua amaitzeko, eta hiriaren jatorri sakratua indartzeko, pontie--ak triada
/apitolinaren ohoretan sakriizioa egiten zuen.
Lurraldearen antolakuntza:
2. $Territorium%: *iriak "urbs, /i0itas#e ta bere eragin-area "ager#.
.urraldea ere mugatzen eta antolatzen da lursailetan.
,rozedura arruntena zenturiazioa da, hirian erabilitako sistemaren antzekoa.
,ertsonai nagusia agrimensor da:
!eharrezko kalkuluak egiten zituzten.
Gainera, geometria, orientazio, nibelazio,/artograia edo zuzenbide ezagutza izan behar
zituen.
,rozedura:
.urraldea lau alde banatzen da, kardo ma-imus eta de/umanus ma-imus erabiliz.
.o/us gromae edo puntu zentrala.
&arra paraleloak delineatzen dira.
*au egoera ideala da; errealitatean orograiak "ibaiak,mendiak etab..# eta bideek
lursaileko orma baldintzatzen dute.
Erabilitako modulo arruntena: /entruia. 3; a/tus-eko koadroa da11
Antolakuntza-prozedura honek transormazio sakonak eragiten ditu paisaian.
.ursailak biztanleen artean esleitzen ziren"ez da berdintasunezko banaketa#
Tamainua hainbat aktoreen arabera zen. *asierako banaketa ez da inkoa; aldatzen da
denboran zehar "salerosketa, herentziak...
.urralde osoa ez da horrela zatitzen: lur batzuek ez ziren errentagarriak, beste batzuk larreak
"pas/ua publi/a# edo basoak "sil0ae# ziren "ager publi/us#.
!.!. Erainkuntzarako era%ilitako "aterialak& teknika eta %alia%i$eak.
Eraikin bat erabilitako matearialen eta tekniken konbinazioaren emaitza da. Erromatarrek
modu propioak hedatu zituzten lurralde guztietan zehar, baina modu indigenak ere hartu zituzten,
beharrezkoa zen bakoitzean.
&ATE<IA.A8:
*arria:
Erroman bere erabilera dokumentatzen da k.a )I.mendetik aurrera.
*astapenak: tuo, harri mota autoktonak, kalitate t-arrekoa.
8.a II.tik aurrera: tra0ertinoa "sendoagoa eta iraunkorragoa#
Inperio garaietan: marmola izango da protagonista.
.uniko harrobiak, Grezian edo Arikan "distantzia luzeko merkataritza#
&aterialaren antolaketa=erabilera:
&aterial noblea "marmola, harlandua# eraikin pribilegiatuetan eta eraikinaren zati
dekoratiboetan agertzen da "begi bistan daudenak#
*arriaren zikloa:
*arrobia: !lokeak banatzeko zurezko edo metalezko alkak, palankak, pikot-ak eta
mazoak erabiltzen dira.
.an inoak obran egiten ziren, ez harrobian.
*arriak alt-atzeko, ma/hinae tra/tores: polea, tornuak, /abria "ginda-#, et.ab.
*arrizko blokean: zarpak, espigak "ziriak# edo /labijak "larakoak#.
*orma $tradizionalak% hiru zaitan banatzen dira, kanpoaldeko aurpegiak "harria # eta barruko
nukleoa "lurra, morteroa, landu gabeko harriak edo opus /aementi/ium#.
'bra momumentaletan, harlanduzko blokeak $en se/o% batzen dira, hau da morterorik gabe.
&etalezko grapak erabiltzen dira "burdina eta brontze galdatua inguruan#.
!uztina:
Tapial:
!uztina, ura eta $desengrasanteak%"belarra, lastoa, harea edo hart-int-arrak#
+urezko enkorado bat behar da:botatzen bitartean, zapaltzen da mazu batekin.
&aterialaren kokapena= erabilera:
Et-eko arkitekturan agertzen da, eraikin arruntak, ez monumentalak.
Adobea:
!uztinezko bloke t-ikiak, egosi gabe. Aire librean lehortzen dira.
>orma emateko marku bat erabiltzen da.
!lokeak buztin bustia erabiliz batzen dira.
Et-eko arkitekturan agertzen da; eraikin arruntak, ez monumentalak.
Adreiluak:
,iezak egosten dira labe batean: beheko aldean erregaia pilatzen da eta goiko aldean
sartzen dira piezak. !i gelen artean $parrilla% zulatua daukagu "beroa igotzen da, baina
sua ez#.
Adreilua ezinbestekoa da erromatar arkitekturan, batez ere Inperio garaietan.
Adreiluek neurri estandarizatuta dituzte: bessalak 2?,@ zm; semilaterak edo
sesAuipedalak 77,7 zm. Eta bipedalak 9?,3 zm. "errekatangularrak eta triangularrak#
Adreilu-gileek produkzioa markatzen dute:
+igiluan ager daiteke:
Tailerraren jabea "dominus#
,rodukzioaren arduraduna"oi/inator#
!uztinaren jatorria "iglina#
Bata
'ndo ezagutzen ditugu erromatar adreiluen ezaugarriak denboran zehar, beraz
kronologia emateko baliabide onak dira. !eti bezala, kontuz ibili behar da "objekturen
testuinguru arkeologikoa#
&orteroa=argamasa:
*orma baten $kola%: harrizko edo adreiluzko lotutako blokeak mantentzen ditu.
'sagaiak: karea, ura, harea eta $aglutinante% batzuk "adreiluzko edo harrizko hautsak#
Argamasa egiteko baino lehen karea prestatu behar da:
8areharriak labe batean $egosten% dira.
&asa urarekin nahasi behar da.
Erabilera: adreiluen edo harrien arteko junturetan, paretetan estaldura bezala edo opus
/aementi/ium-ean.
+ura:
Arkeologiko ikuspuntu batetik,zaila da egurrezko eraikuntza-teknikak identiikatzea. *ala ere, iturri
idatziak ")itrubio# eta arkitekturan utzitako arrastoak dauzkagu.
Erabilerak:
+ura osagarri nagusia da teilatuetan.
*ormetan ere erabiltzen da "armazoia#.
Erromako garai zaharrenetane ta arkitektura $pobre% batean, hainbat eraikietan material
galkorrak erabiltzen dira "elementu begetalak, adobea...#.
Europako herri indigenek zura erabiltzen dute gehienetan.
Egurra zimenduetan eta aldamioak egiteko ezinbestekoa da.
E<AI8C4T+A TE84I8A8:
+imenduak:
+imenduek egituraren pisua jasotzen dute. Egoera onena harri naturalean zimentatzea da
"oinarri sendoa#, eta zimenduak hormak baino lodiagoak izatea.
Gaur egunean, zimenduak dira aztarnategi arkeologiko batean kontserbatzen diren egitura
nagusiak.
Egituraren arabera:
*arri irregularrak "harlangaitza#Dmorteroa.
*arlanduzko blokeak "normalean morterorik gabe#
'pus /aementi/ium
Cr-inguruetan zimentatzeko, mortero berezia "hidraulikoa# sartzen da ar/a batean.
,aramentuak=*ormak:
*arria:
'pus sili/eum "ziklopeoa#
Ezaugarriak: ,ieza handiak eta irregularrak. 8.a. )I tik-I era eman zen erabilera.
Gehientean, zimenduetan eta zokaloetan "eraikinaren beheko zatietan#
dokumentatzen da.
'pus Auadratum.
Ezaugarriak: !loke erregularrak eta lauangeluarrak "harlandua#; ilarak ere
erregularrak dira. Gehienetan blokeak haien artean lotzen dira grapak erabiliz; ilara
guztiek altuer bera badute "apareju isodomoa#, altuera ezberdinek "apareju
pseudoisodomoa#. 8anpoaldeko aldea, akabera laua edo ku-indura ager daiteke.
'pus in/ertum "harlangaitza#.
Ezaugarriak: Antolaketa irregularra eta harriak landu gabe "gehienez kanpoko
aurpegia#. &orteroarekin ematen da gehienetan. Eraikin arruntetan dokumetatzen da
batez ere"ez dira beharrezkoak hargin proesionalak#
8ronologia: edozein garaietan.
'pus reti/ulatum:
Ezaugarriak: Estaldura dekoratiboa da, bloke t-ikiak eta antolaketa regularra,
diagonala, sare it-urazkoa. !arnealdean blokeek it-ura piramidala dauzkate.
8ronologia: 8.a I mendetik- II.mendera arte.
8okapena: Eraikin monumentaletan.
'pus /rati/ium:
Ezaugarriak: egurrezko armazoia eta sare horretako hutsuneak buztinez,mortairuz,
harriz edo adreiluz betetzen dira. Teknika zaharra.
8ronologia: edozein momentuan dokumeta daiteke."8a.)III.mendetik aurrera#
8okapena: Et-eko arkitektura.
'pus ari/anum:
Ezaugarriak: opus /rati/ium bezalakoa, baina egitura edo armazoia harriz egiten
da"haralndua# eta hutsunetan harlangaitza "opus in/ertum#
8ronologia: Inperio garaietan.
'pus 0ittatum:
Ezaugarriak: harlanduskoa. !lokeak landuta daude, baina ez daukate harlanduaren
perekzioa "neurria t-ikiagoa da normalean#. Ilara erregularretan antolatzen dira.
8ronologia: !ehe Inperioan eta Erdi Aroan ere.
'pus mi-tum:
Ezaugarriak: Apareju mistoa, hau da, opus desberdinak paramentu berean.
'pus /aementi/ium:
Ezaugarriak: karea, harea"puzolana#, harrizko zatiak"hart-int-arra# eta zeramika zati
t-ikiak konposatutako homigoia. Crarekin raguatu eta gero, izugarrizko gogortasuna
hartzen du.
Erabilera: +imenduetan, estalduretan, pareten nukleotan, arkuetan edo gangetan.
Emaitzak: Eraikuntze-modu merkea eta sendoa da. 'so garrantzitsua da arkitekturan.
&orteroa eta harria zein den, kalitate desberdinak dauzkagu.
Adreilua:
'pus testa/eum= lateri/ium:
Ezaugariak:
Adreiluak morteroarekin batzen dira, noski, eta hainbat eraikinetan koloreko
kontrastea bilatzen da adreiluetan, intentzio estetiko batekin.
Testa/eum: bakarrik kanpoko aldea.
.ateri/ium: horma osoa adreiluzkoa.
8ronologia: Inperioan gehien bat.
'pus spi/atum:
!ai hormetan, bai zoladuretan. Adreiluen antolaketak it-ura berezia hartzen du:
galburua edo arrainen arrantza.
8ronologia: Erromatr inperioan, Erdi Aroan...
*ormako estaldura:
!atez ere eraikinaren barrualdetan, paretak dekoratzen dira bizi-baldintzak hobetzeko
"isolatzaileak#, jabeen gustu estetikoak erakusteko eta botere sozio-ekonomikoa islatzeko.
Pintura:
Erabilitako teknikak iturri idatziei esker ezagutzen ditugu: )itrubio ")I.liburua, de
Ar/hite/tura# eta ,ilnio "4aturalis *istoria#. !aita aurkikuntza arkeologikoei ere zor
diegu ezagutza ",ompeta edo *er/ulanoko aztarnak bikainak dira#.
&argotu baino lehen, horma prestatu behar da "kare-mortairuzko geruzak#.
Marmolezko plakak:
!atez ere Inperio garaietan, eraikin monumetal publikoetan edo et-e pribilegiatuetan.
,laka inak; metalezko grapak erabiliz lotzen dira hormetara.
*ala ere, arkeologikoki dokumentatzea ez da erraza; adibideak ez dira arruntak,
harrapaketa eta espoliazioak direla eta.
Sabaiak=teilatuak:
Arkuak, anak eta kupulak:
*ormekin gertatzen den era berean, material desberdiank topa detzakegu.
*arria"dobelak#
Adreiluak
'pus /aementi/ium= 'pus mistoak
Arkua, ganga edo kupula eraikitzeko zurezko zinbria behar da, piezak edo errellenoa
mantentzeko.
8ronologikoki, harrizko gangak erabiltzen dira behe errepublikan"k.aIII.medetik
aurrera#, greziar eraginagatik. Inperio garaietan, erromaterrek hormigoia edo opus
/aementi/ium bultztu zuten gangetan eta kupuletan. &aterial hau ez da dekoratiboa,
baina pinturak, erliebeak eta moldurak editen zituzten gainazalan.
!eilatuak:
Egurrezko habeak eta buztinezko teilak "erromatar teilak: bi pieza desberdinak, teulae
eta imbrices#
Adibide berezietan "hilobietan edo eraikin monumetaletan harrizko teilak topa
ditzakegu; Agriparen ,anteoiak brontzezko teilak izan zituen jatorrian#.
Arkitektura domestikoan eta lehen momentuetan "8.a III.mendea baino lehen#, berriz
sabai asko egiten ziren elementu begetalak erabiliz"kanaberak, lastoak, junkoak...#
+oladurak=+oruak:
Adreiluak:
!atez ere oinezkoen eremuetan ematen da.
,iezak edo adreiluak hareaz egindako oinarri baten gainean kokatzen dira.
'pus spi/atum: !ai hormetan, bai zoladuretan.
Adreiluak it-ura berezia daukate:
galburua edo arrainen arantza.
8ronologia: Erromatar inperioan, Erdi Aroan... gaur egun arte.
*arriz ere kopiatzen da zoladura hau.
"urrezko zoladurak: et-eetan, goiko solairuetan.
Traikoa jasotzen duten kaleetan egiten zituzten.
!ehean hainbat geruzak dauzkagu oinarri gisa: hart-int-arrak eta harea.
Mosaikoak:
Eatorria: Antzinako Ekialdea "k.a39;;#, &esopotamian, Egipton eta Antzinako Grezian
"aro helenistikoan# erabili zen. Greziatik Erromara eta handik mundu guztira zabaldu
zen.
&osaikoak balore dekoratiboa dauka, baina ezin dugu ahaztu untzio garrantzitsua ere
daukala: zorua lendu eta iragazgaiztu.
Iturriak: aurkikuntz materialez gain, testuak.
,rozedura:
'inarriaren prestakuntza:
.urzorua eta mosaikoaren artean 5-7 geruza prestatzen dira.
!ehekoa "estamentuen# heterogeneoa eta gogorra da: lurra, harriak eta karea.
!igarrena geruza rudus da: karea, harea eta adreiluzko edo harrizko zati t-ikiak,
morteroa bezala.
4u/leus-ak osaketa parekoa dauka, baina oraindik inagoa eta homogeneoagoa
"zatiak ez, hautask#
.an hauek igeltseroak "/aementarius# egiten ditu.
&argolariak irudiak margotzen ditu "bo/etoa eta gero detaile guztiak# &otibo
geometrikoetan plantillak erabiltzen ziren.
!ehin pintura amaituta, musu0ario-ak zoladura zulatzen zuen kontu handiz eta
teselario-ak piezak kokatzen zituen, morteroa erabiliz.
Teselak ipintzen diren neurrian, zoladura nibelatu behar da. Telesak banan-banan ipin
daitezeke "irudi konple-uetan#, baina normalean plantillak erabiltzen dira "taldeka
itsatsi#
Teselak: harrizko kolore eta mota desberdinak
&osaiko mota garrantzitsuenak:
'pus signinum:
Arruntena eta merkeena da. 8olore gorria dauka "morteroan adrelizuko hautsa
erabiltzen delako#. !atzuetan, teselak ipintzen dira, beti motibo sinpleak osatuz.
Iragazgaitza denez, inguru hidraulikoetan asko ematen da "terma, igerilekuenta,
ur-biltegietan...#
8ronologia: Errepublikan eta Inperioan "III.mendera arte# dokumentatzen da,
lurralde guztietan.
'pus tessellatum:
Tesela karratuak "gorriak, beltzak eta gorriak# eta erregularrak dira.
,erierian motibo geometrikoak errepikatzen dira eta zati zentralan irudi nagusia,
polikromoa.
.urralde guztietan ematen da, bai errepublikan, bai inperioan.
'pus 0ermi/ulatum:
Tesela t-ikiak "3-9mm#. 8alitate handiko lanak"zehaztasun osoz egindako
irudiak, material noblea teseletan#
Tailerrean egiten dira eta gero sartzen dira zoladuran.
Grezia helenistikoan ospea hartu zuten eta handik Erromara zabaldu ziren.
'pus se/tile:
8alitate handiko lanak "eraikin garrantzitsuetan agertzen dira#
&armolez eginiko zoladurak, polikromoak, motibo geometriko edo naturalak
osatzen zuten.
Augustorekin sortzen da eta lurralde guztira zablatzen da Inperioan.
'pus barbari/um:
8alitate gut-iko lanak dira.
*arri koskorra erabiliz, landu barik.
4ormalean ez dago irudirik.
Gehienbat, Galian eta *ispanian dokumetatzen dira.
!.'. #iriaren ele"entu arkitektonikoak:
!.'.1. Erlijiozko Arkitektura eta Heriotzaren Arkeologia.
A# 8ultorako erabilitako espazioak:
.eku sakratu batzuek naturarekin eralzionatzen dira:
Toki berezietan ".uper/al kobazuloa#
Eainkoen presentzia sumatzen da "mitoak, kondaierak#
!enerazio-zentroak bihurtzen dira.
Errituek ez dute egiturarik behar hasiera batean, baina denbora pasa ahala arkitekturak
agertzen dira, bai kultoa mantendu eta zabaltzeko, bai $maila oizial% hartzeko.
Erromatar erlijioak bi ardatz nagusiak dauzka
Inguru publikoa
Inguru pribatua.
Aldarea:!otozko aldareak.
Bokumentatzen dugun erlijiozko elementu arkitektoniko zaharrena, baina garai guztietan
erabilia.
'rendak egiten dira "libazioak,nekazaritza-produktuak edo animalien sakriizioa#
jainkoekin komunikatzeko eta beraien aborea lortzeko.
8okalekuak: kanpoan, isolatuak, et-eetan, tenpluetan.
.ehenengo tipologia: aldare in antis "modelo greziarra#:mahai errektangularra "kontserbatu
direnak harrizkoak dira#, $C% it-ura edo plantarekin. +entroan orendak kokatzen dira edo
sakriizioak egiten dira.
Errepublikan eta Inperioan aldareen it-ura aldatzen da:
*arriz egindako gorputz prismatikoa "monolitikoa izan daiteke#; 9; eta 2;; zm arteko
altuera.
+ati zentrala moldurez mugatuta agertzen da. Goiko aldean gailurra laua edo dekoratiboa
"rontoi klasikoa eta bolutak#
Aurrealdean inormazio garrantzitsua agertzen da:
nork eskaintzen duen ara, nori "jainkotasuna#
>at-adan edo alboetan elementu dekoratiboak eta sinbolikoak "objektu sakratuak, patera
edo ur/ius#
"dikuluak #aedicula$:
Tamainu desberdineko elementu arkitektonikoak
Guztiek tenpluen aurrealdea irudikatzen dute
!arruan jainkotasunaren edo heroien irudia agertzen da.
Aldareak bezala, tenpluetan ager daitezke, isolatuta edo et-eetan
!enplua:
Erlijiozko eraikin nagusia eta erlijio publikoaren sinbolorik ezagunena.
Templum hitzatik hartu dugu kontzeptua baina gaur egungo esanahia ez da jatorrian
bezalakoa.
Erromatarrentzat, templum espazio sakratua zen, non eraikina "aedes# kokatzen baita.
Egunean espazio sakratua eta eraikina termino berean sartzen dugu.
!ehin eraikina amaituta, kontsakratzen da "/onse/ratio# eta jainkotasunari eskaintzen zaio.
Erromako estatua tenpluaren administrazio eta mantentze-lanez arduratzen da"erlijio publ#
Errituak kanpoan egiten dira, inoiz barruan "/ellan#. *orregatik, aldareak tenpluko
inguruetan eraikitzen dira.
'rendak "tenpluaren alt-orra# sakratuak dira eta gorde egin behar dira.
*asieran tenpluan gordetzen ziren baina espazioa mugatua da eta putzu handiak egiten
dira barruan edo kanpoaldean, objektuak metatzeko.
,utzu hauek balore historiko-arkeologiko handia daukate ohiturak ulertzeko, jainkotasunak
identiikatzeko edo tenpluaren erabilera-asea zehazteko.
!# Erromatar tenpluen ezaugarri arkitektonikoak eta eblozuioa:
Tradizio etruskoak indarrean jarraitzen du, baina Greziako eragina nabarmena da, batez ere
8.a. III.mendetik aurrera.
Erromako tenpluetan aurrekoaldearen nagusitasuna indartzen da.
Garrantzitsuena atsada da: eskailerak aurrealdean baino ez dira agertzen.
Podiuma: erromatar tenpluetan altuera handia dauka, espazio sakratua desberdindu eta
indartzeko.
Erromatar tipologia propioetan, eraikinak sobrioak dira, ia dekorazio gabekoak.
Tenplu zaharretan "8.a. ).menera arte# harria podio eta zimenduetan erabiltzen da %ellaren
hormako adobez eraikitzen zituzten;
teilatuaren egitura
arAuitrabe
risoa
8olomak zurezkoak ziren eta kanpoaldean teilak
Errepublikan tenpluak harriz egiten dira, apareju nobleekin"opus Auadratum#
Inperioan, opus caementiciuma protagonista izango da eraikuntza-tekniketan
!ere erabilera ez da mugatzen zimenduetara edo hormako barruko nukleora.
!atzuetan estalkietan ere ematen da ",anteoia#
&armolezko plakak erabiltzen dira kanpoko aldeetan.
Erromatar modelo tradizionalak:
Prostilo modeloa: gela #cella$ karratua edo errektangularra eta aurrean kolomadun ataria edo
pronaos bat.
&odelo tradizionalak:
"trusko-italiar modeloa: asko ematen da Italian 8.a )I-)
mendeetan, eta gero "Errepublikan, Inperioan# hedatzen da
kolonietara.
8olomadun ataria eta cella hiru zatitan banatua
8.a II.medetik aurrera, arkitektura konple-uagoa egiten da:
Grezia eta Asia T-ikia konkista dela eta, helenizazio-prozesua:
Arkitektorak eta artisauak heltzen dira Greziatik.
Gerrako harrapkinak.
!otere politikoek gero eta gehiago erabiltzen dute arkitektura propaganda bezala.
Aurrekoaldearen nagusitasuna mantentzen da, podio eta eskailerak erabilitzen, baina hainbat
aldaketa ikus ditzakegu:
&aterial nobleak begi-bistan "harlandua, marmola#
'pus /aementi/ium barnealdean.
Tenpluen tamainua handitzen da.
8oloma eta karga dekoratibo gehiago
Greziar arkitektura-ordenak agertzen dira, eta batzuetan
erromatarrek nahaste propioa egiten dute:
Toskanoa; kapitela t-ikiagoa da, uste estuagoa eta
estriarik gabekoa, oinarri molduratua.
8apitel konposatua; doriar bolutak eta korintiar
akantoren hostoen konbinaketa.
Testuinguru honetan planta berriak dokumetatzen dira:
,lanta pseudoperiptera:
:ella kolomez ingurutatua dagoela ematen du, bana
pronaoskoak izan ezik, besteak dekoratiboak dira
"/ellari at-ikituta#
,lanta periptera:
Gut-i ematen de Erromako eremuan.
Eainkotasuna kokatzen den gela zentrala
8olomaz inguratua agertzen da albo guztietan
,lanta zirkularra "tholos# Panteoia.#&&'-&()$
8olomek /ella zirkularra inguratzen dute.
*ala ere, Erroman, sarbide rontala mantentzen da.
*Panteoia:
%ella adreiluzkoa
*orma-hobiak "errektangularrak eta erdizirkularrak#
+utabeak
8upula erdieserikoa da eta zulo zentrala "o/ulus# dauka.
,anteoneko eraikuntza-gakoa hau da:
'pus /aementi/iumen erabilera, egitura osoan.
*ormigoiaren osagarriak gero eta arinagoak.
4eurri-proportzio perektuak dauzka
75 metro diametroa eta distantzia hori ere altueran
*orrela gela, esera batean sartzen da eta kupulak zeru-ganga irudikatzen du.
*ristau elizaren sorrera:
.ehengo komunitateek "II eta III.mendeak# ez zuten eraikin espeziikorik izan behar. Talde
t-ikiak ziren, erlijio oizialatik kanpo zeuden eta, gainera, sakratua ededun komunitatea zen, ez
kultoko tokia. Benboran zehar ededunen zenbakia handitzen da, kleroa agertu eta garatu, eta toki
aproposak behar dira erritu konple-uagoak egiteko.
+aila da lehen kultorako espazioak arkeologikoki identiikatzea #domus ecclesiae$, et-e
pribatuak erabiltzen direlako eta egitura berezirik ez daukatelako.
Bura Europos"Siria#: peristilo duen et-e bat; gela haundi bat baldakin batekin
"apezpikuarentzat# eta, ondoan, beste gela bat patiora irekia eta baptisterio batekin "depositu
errektangularra bataioko-pinturaz dekoratua. # Erregistro arkeologikoan ez dago beste
kristau-materialarik.
I).mendean erlijio oiziala bihurtzen da eta errituak indartzen dira.
.ehengo eraikin espeziikoak "!ASI.I8A#: San Euan de .etrFn, Erroman.
,lanta errektangularra "2;;-99m# nabe zentrala "altuagoa# eta beste lau alboetan, kolomak
banatuz; burualdean ardirkular absidea.
Eskema arkitektonikoak untzioa islatzen du:
Absidean kleroa eta apezpikua
Aurrean aldarea
>ededunak nabe zentralean eta katekumenoak alboko nabetan eta narte--ean.
*ileta-basilikak: eraikuntza-ezaugarriak berdinak dira, baina erritoak ospatuz gainera "transektoan#,
nabeak hilerri baten bezala untzionatzen du. "Adibidez, San ,edroren lehengo basilika, I).mende.#
.ehenego kristau-tenpluaren prototipoa ").mendean# basilika da:
'inplanta errektangularra.
.ongitudinalki nabe desberdintan banatuta"kolomak#
Espazio perpendikularra "gurutzadura#
!ien arteko espazio zentrala "aldarea# transeptua da.
!uruan abside erdizirkularrak
'inetan narte- eta ataria.
Eraikinaren orientazioa: ekialderantz.
*ilobi-espazioa bihurtzen da.
Ezin da nahastu eraikin hau basilika zibilarekin "justizia eta merkataritza#.
:# *eriotzaren arkeologia.
Erromako munduan, nekropoliak pomeriumeko kanpoaldean kokatzen dira, antzinako legeek
ezartzen duten moduan. *orrela, hilobi-monumetuak inguruetan zehar banatzen dira, bideak
jarraitzen. Salbuespena: ume jaioberriak et-eetan hilobira daitezke.
Hilobi-eiturak:
2. *ildakoa= Gorpua "sepul/hrum#
Gorputzak bi tratamendu nagusiak ditu hiloiratzeko orduan:
Errausketa
.urperatzea.
Errausketa gehiago erabiltzen zen II.mendera arte. Gero, pi-kanak,
lurperatzea izango da protagonista "kristautasunaren eragina dela eta#
I).mendetik aurrera era bakarra izango da behin betiko; errausketa desagertu.
Errausketa kut-ak:
+eramika, marmola, beira edo plomoa.
!ustum "errauste zuzena#
Cstrinum "ez zuzena#
Lurperatzea.
Anorak, zurezko hilkut-ak, zistak#teulae edo harrizko lauzak$,
sarkoagoa "plomoa edo harria; batzuk aberatsak, estatusa islatzeko#
#ileta(errituen artean "unus-ak#, banketeek #silicernia$ garrantzi handia
daukate:
*ildakoak "sinbolikoki#, senideek eta lagunek parte hartzen dute, jaten
eta edatzen, hildakoaren ohorez. *orregatik, hilobi umiletan aldare
t-ikiak, ontziak eta hodiak dokumentatzen dira; espazio pribilegiatuetan,
jantokiak #triclinia$.
#atua:
Antzinako Erroman gorputzarekin edo errautsekin batera agertzen da:
*ildakoaren bizitzari dagokionez.
*eriotzaren mundurako bidaia egiteko laguntzak.
3. Monumentum. Gorputza edo errautsekin batera, monumentuak edo kanpoko-
sinboloak dauzkagu:
*ildakoaren memoria gordetzeko.
*ildakoa eta bere amiliaren estatusa erakusteko.
*ilobi-inskripzioak:
B.&.S. +is Manibus ,acrum
*.S.E. Hic ,itus "st.
S.T.T... ,it !ibi !erra Levis.
*ildakoaren adina
Izena eta amiliaren
&aitasunezko hitzak: piisimo, benemerito, dul/issimo...
8ristau katakonbak:
!eraien untzio bakarra hilketa-kultoa zen. .urpeko korridore-sareak dira eta alboetan
hilobiak kokatzen dira "lo/uli edo ar/osolia#. Gainera, hileta-kultorako gelak daude eta panteoi
pribatuak.
II.mendeko amaieran sortzen dira:
8ristau-komunitatearen handitzea.
8ontzientzia kolektiboa.
Toki espeziiko baten beharra.
Arrazoi ekonomikoak...
III. Eta I).mendeetan zehar asko handitzen dira
Estatuaren onarpen dela eta
Espazio berriak irekitzen dira eta zaharrak konple-uagoak egiten dira.
Gizarte-desberdinak nabarmentzen dira
). mendean bertan behera uzten dira hilerriak bezala, baina benerazio-zentroak bihurtzen
dira.
2.3.2. Espazio publikoa: Foroak eta Aisialdirako Arkitekturak.
Erromatar oroak:
Izaera eta kokapena:
>oroak bi osagai nagusiak dauzka:
,laza
Inguruko eraikin-multzoak
Earduera administratiboak, politikoak, sozialak, eta ekonomikoak elkartzen dira, beraz
hiriaren elkargunea bihurtu zen "plaza publikoa#.
Espazio zentralak eta nagusiak dira eguneroko bizitzan; horregatik leku ezin hobeak dira
eliteentzat, boterea eta prestigioa erakusteko.
*astapenak eta eraikuntza-eboluzioa: bi modelo nagusiak.
>oro irekia eta etena:
*asieran planiikaziorik gabekoa
Benboran zehar eraikin desberdinak gehitzen dira leku zentral berean.
>oro it-ia eta planiikatua:
Aurretiko eraikuntza-proiektua ematen da eta eraikinak erregular modu batean
kokatzen dira.
>oro ireki batean planiikazio-prozedura ematn da eta erregularra egiten da.
>oro inperialak "boterearen irudia#:
,roiektu it-iak, mugatuak, aurrez prestatuak, monumentalak.
Enperadore bakoitzak bere ekarpenak egiten ditu, edo oro berria sortzen du.
!oterea irudikatzen da, baina orain boterea pertsonala da
Garaipen-arkuak
Estatuak
Tenpluak "enperadoreen kultoa#
'sagai arkitektonikoak:
Teorian, oruak planta errektangularra zeuka, arkupeduna. Inguruan tenplua, justizia-
basilika, gobernuko eraikinak, merkataritza aretoak, kartzela, art-iboa, Alt-or
,ublikoaren egoitza.
:omitium, gobernuko eraikina:
*auteskundeak egiten dira eta herritarren biltzarrak barne hartzen ditu.
8anpoaldean lau angeluko eraikinak dira, barruan berriz, planta zirkularra
daukate.
:uria, gobernuko eraikina:
Senatuaren edo magistratu lokalen egoitza. Aldaera handiak izan ditzake baina
modelo gehienak planta errektangularrak dira, ia barneko nakaetarik gabekoak,
errematea karratua edo erdi zirkularra.
!atzuetan bankuak dokumentatzen dira, politikarietnza.
Inperio garaian, curia asko abandonatzen dira eta untzioa basilikan egiten da.
!asilika:
justiziaren egoitza "epaiketak egiten dira#. *orrez gain, eta kutsu juridikoa
emateko, negozio eta salerosketak "neotiatiores# ormalizatzen dira. >untzio
desberdinak eraikinean islatzen dira: errektangular plantako gela handia, nabe
desberdinetan banatua kolomak erabiliz eta nabe zentrala altuagoa, batzuetan
bigarren solairu batekin. +urezko eta teilazko teilatua, adibide berantiar
batzuetan gangak. Absideak ager daitezke "ez beharrez#, non auzitegia kokatzen
den. Askotan arkupedun aurrealdea ematen da.
Adminitrazioa: !abularium.
Art-iboa. ,aper, dokumentu oizialak.
>oroak eta merkataritza:
Tabernae: dendak eta artisautza-tailerrak.
II.mendetik aurrera, oroak jarduera politikoak mantentzen ditu, baina
komertziorako eraikin espeziikoak "azokak-ma/ella# sortzen dira.
&a/ellum: &ensa ponderaria= tholos ma/elli
Aisialdirako eta ikuskizun-eraikinak:
:i/eronek gizarte-klase pribilegiatuen egoera onena horrela deinitu zuen: otium cum
dinitate. *au da, eskulanak ez dira ohorezkoak "nahiz eta beharrezkoak izan# eta eliteek,
beraien bizitza pribatuan, aisialdi intelektuala sustatu behar dute.
+entzu honetan, aisialdia, ikuskizunak edo jolasak desberdintze-kriterioak bihurtzen dira.
*asiera batean, ludiek erlijiozko oinarria zeukaten. ,i-kanak, agintariak baliabide politiko
ezin hobeak zirela konturatu ziren eta ekintza estibo asko sustatu zituzten herriaren aborea
lortzeko. 4abarmena da Inperioan.
Antzerkia:
Eragin greziarra eta ohitura lokalak nahasten dira. .okalak:
Ludi Fescennini: k.a. )II. mendean dokumentatzen dira; nekazaritza-
ospakizunak ziren, uztaldiarekin lotuak. Gero, gidoi se-ualak eta politikoak
hartu eta debekatu zituzten.
Fabulae atellanae: k.a. I). mendean Erromara iritsi ziren :ampania
lurraldetik eta ospe nagusia II. mendean hartu zuten. Gidoietan satira, intriga
eta umorea nahasten dira. Aktore guztiak gizonak dira eta maskarak
erabiltzen dituzte.
k.a. II. mendean greziako traedia eta comedia sartzen dira Erroman. !i
generok ospe handia lortu zuten, bai Greziar jatorrizko testuak "itzuliak# bai
obra berriak ".i0io AndrGni/o, 4e0io, ,lauto eta Teren/io#. Genero jasoa zen.
%itarodia: antzerki-obrak kantatzen ziren, /itara bat jarraituz.
Mimo: gidoi erotikoak, satirikoak; aktoreek "gizon eta emakumeak#
kantatzen, dantza egiten eta errezitatzen dute maskarik gabe. Eendearentzat
genero gustokoena.
Pantomimo: aktoreak "akrobatak# dantza egiten eta, hitz egin gabe, pertsonai
desberdinak antzezten ditu gestoak erabiliz. "maskarak aho it-ita dauka#.
Antzerki-lanak "ludi scaenici# estimatuak ziren erromatar munduan, eta
jainkotasunen ohorezko estetan "jai oizialetan# toki garrantzitsua daukate.
*erritarrek enperadoreen edo magistratuen presentzia aprobetzatzen zuten
beraien iritzi politikoak eta aldarrikapenak adierazteko.
'brak antzeztu baino lehen, agintariek onartu behar izaten zuten edukia
"zentsura#.
Agintariek obrak sustatzen dituzte: Goi mailako bizimodua islatzeko eta
jendearen iritzia manipulatzeko.
Antzerki-lanak estimatuak ziren erromatar munduan, eta jainkotasunen
ohorezko estetan "jai oizialetan# toki garrantzitsua daukate.
*erritarrek enperadoreen edo magistratuen presentzia aprobetzatzen zuten
beraien iritzi politikoak eta aldarrikapenak adierazteko.
'brak antzeztu baino lehen, agintariek onartu behar izaten zuten
edukia"zentsura#
Agintariek obrak sustatzen dituzten.
Goi mailako bizimodua isaltzeko
Eendearen iritzia manipulatzeko
Antzokiak:
Erroman, k.a 99ean dokumentatzen dugu lehen harriz egindako teatroa.
Errepublikan, zurezko behin behineko egiturak erabiltzen ziren.
%avea:
*armailak. >orma erdizirkularra, hiru zatitan banatua "ima, media eta summa /a0ea#
!anaketa hau ez da bakarrik isikoa, baita soziala.
!ehean aristokrazia "gizonake eta emakumeak#, senatariak eta e-uites
&edia /a0ea herritar libreentzat
Summa /a0ean, emakumeak, beheko klaseak
Goiko muturrean, esklabuak.
,ertsonen mugimendua errazteko, korridore horizontalak eta bertikalak dauzkagu.
.alteus: /a0ea eta or/hestraren arteko homa bereizlea.
/rc0estra: erdizirkularra. Salbuespenak salbuespen "noizbehinka eszena bezala
erabiltzen da#, pertsonai pribilegiatuak "goi magistratuak# kokatzen dira
Pulpitum: eszenatokia. 'r/hestra baino altuago "2 eta 2,9 metro inguru#
,caena 1rons: >at-ada arkitektonikoa, pulpitumeko atzean. !i edo hiru altuera eta
muturrean teilatu t-iki irtena. 'rdena arkitektonikoak agertzen dira; horma-hobiak eta
estatuak.
Post scaenam: Eszenatokiaren atzekaldean, antzoki batzuek atari estalia zuten
etenaldietan erabiltzeko edo euria duenean
An1iteatroa:
2ladiadore-borrokak #munera$:
Adituen arabera, gladiadoreen jatorria erlijioarekin lotuta dago.
Errepublikan eta, batez ere, Inperioan ikuskizun publikoak bihurtzen dira, arraakasta
izugarria batekin. Gehienetan gizarte-eliteek sustatzen eta ordaintzen dituzte. Errepublikan,
munerak >oroak ospatzen dira, behin-behineko egituretan.
Gladiadoreak esklabuak, gerra-presoak, hiltzera zigortuak edo behe-mailako pertsonak
ziren. !orrokari esker gizarte maila lortzen da.
Armak eta borroka motaren arabera gladiadore desberdinak dauzkagu.
Animalien kontrako borrokak #venationes$
Animali e-otikoak estimatuagoak ziren
&ota desberdinak:
Animalien arteko borrokak.
Gizon eta animaliak
Gizon armatuak animalien kontra "ehizaldiak#
Armarik gabekoak "hiltzera zigortuak#
Aniteatroaren dekorazioak animalien ingurua islatzen du, zehatz-mehatz.
3tsasontzi borrokak, 4auma-uiak:
.aku artiizialak eraikitzen dira aniteatroan edo toki espeziiko batean.
!orroka errealak ziren
partaideak esklabuak, gerra-presoak, hiltzera zigortuak edo behe-mailako pertsonak.
Gehienetan partaide guztiak hiltzen dira eszenatokian.
Aniteatroaren arkitektura:
Erromako egitura propioak dira; Grezian ez dira paralelorik aurkitzen.
,lanta eliptikoa eta zentroan eszenatokia "arena# Edozein tokitik ikuskizuna ikus daiteke.
*armaliak bertikalki banatuta daude, gizarte ierarkia erakusten."goikoak zutik#
Arkitekturan, arazoa nagusia harmaliak ezartzea da. 8asu batzuetan aldapa naturalak
erabiltzen dira, beste batzuetan lurra pilatuz. Soluziorik onena, opus caementicium erabilera
da. 8ontserbatzen diren monumentuetan egitura hutsa erabiltzen da: arkuek eta gangek
cavea eusten dute. !arruan, zirkulaziorako korridoreak agertzen dira.
:oliseoa edo aniteatro la0io:
)espasianorekin hasten da proiektua "@2 urtean#, Tirorekin inauguratzen da "H; urtean# eta
Bomi/iano garaietan bukatzen da. ,lanta: 2HH-29I metro; altuera 99 metro. Adituen arabera, @9;;;
pertsona inguru sartzen ziren. 8anpoaldeko ormake ta egitura nagusiak harrizkoak ziren "tra0ertino,
opus -uadratum#. !arrualdeko arkitektura hormigoia eta adreiluzko estaldura. +imenduak
ezartzeko, 4eronek eginiko laku artiiziala aprobet-atu zen, hormigoiaz eginikoa.
>at-adaren eraztunean orden desberdinak agertzen dira gainjarrita "toskanoa, joniar eta
korintiarra, behetik gora#. Goiko muturrean, lehiodun atikoa. Arenaren azpian, lurpean "ossa
bestiaria#, gela eta korredoreko sarea agertzen da, animaliak kudeatzeko "kaiolak, karga-
jasogailuak, poleak etab..# Estalki edo karpa mudikorra zeukan "0elum#, ohialez eginikoa. 8arpa
mugitzeko marinel-erregimendu bat beharrezkoa zen.
Erromatar zirkua:
*asieran, lehiaketek erlijiozko izaera zuten"nekazaritza eta emankortasun-kultoak# Gero,
Errepublika barantiarrean eta Inperioan militar-garaipen nagusiak ospatzen ziren.
.udi zirzenses-en antolaketaz a/tionesak arduratzen ziren "zaldunez osatutako elkarte
pribatuak#. Auriga garrantzitsuenek ospe handia zeukaten.
Errepublikan bi bando dauzkagu, tunikaren kolorearen arabera desberdinduak:
zuria; a/tio albata.
Gorria; a/tio russata.
Inperioan beste bi:
!erdea; a/tio prasina
Crdina; a/tio 0eneta.
+urezko gurdiak: bidak edo /uadrigak.
Instalazioa:
Greziako hipodromoa oinarrituta dago, baina erromatar zirkua behin betiko instalazioa
izaten amaitu zen, arkitektura monumentalarekin.
.urrezko pista bat, albo batean erdizirkularra eta bestean zuzena; mutur honetan
kokatzen ziren irteera-bozeak"egurrezko /ar/eres#
,ista bi zatitan banatuta dago, horma bat "spina# erabiliz.
Inperio garaietan, spina eta harmaliak monumetalak ziren.
Termak:
>untzionamendua:
!ainu publikoak arrazoi higienikoa dauka, baina ezin ditugu osagai sozio-kulturalak
ahaztu. !atez ere, termak bilgunek sozialak zirelako; gizarte-harremanak eta negoziak
egiten ziren.
Terma handiek arkupedun atseden-espazioa zeuzkaten "lorateiak#, bibliotekak, hitzaldi
eta eztabaidatzeko tokiak "auditoria#, gimnasioak "palestrak#ariketa isikoak egiteko,
masajeak"un/torium#, depilazioa, dendak"tabernae#, saltzaile ibiltariak edo
prostituzioa"debekatuta egon arren#
Termak lurralde konkistatu guztietara heltzen ziren, kolonietako erreerente
arkitektonikoak eta erromanizazio prozesuen elementu garrantzitsuak ziren.
Eraikuntzan eta kudeaketan ekimen publikoa edo pribatua izan zitezkeen.
!atzuetan dohainik sartzen ziren, beste batzuetan zerbait ordaindu behar zen.
!ainuak edonorentzat irekita zeuden, hala ere, gizonak eta emakumeak desberdintzen
saiatzen ziren. Eraikin handietan egitura $bikiak%agertzen dira; instalazio guztiak
errepikatzen dira emakumeentzat zein gizonentzat. Eraikin t-ikietan egitura bakarra,
ordutegiak antolatzen ziren.
Eraikinak:
Hipocausto:
errepublika berantiar garaietan dokumentatzen dira"8.a III.mendetik aurrera#
Sistema horri esker aire beroa zirkulatzen da zoladuraren azpian eta hormeko barrukoen
zhear, gainera errekuntzako gasak eta kea ez dira gelan sartzen.
!eroa, sua edo labe batean sortzen da #prae1urnium$.
*ormetan, zeramikazko pieza hutsak erabiltzen dira #tubul5$
3bilidea:
Apod6terium: Aldagela. ,aretei at-ikitutako bankuak eta horma-hobia, non arropak eta
ondasunak jartzen baitira. Irekiak dira, beraz esklabuek edo bainuetako langileek gauzak
zaintzen zituzten.
!epidarium: Tenperatura epeleko gela, caldarium et 1riidarium artean. ,inturek edo
estukoek hormak dekoratzen dituzte. &osaikoak zoladuran, ganga-ormako estalkia.
%aldarium: !ainu beroa. &armola eta mosaikoak agertzen dira zoladuran eta hormetan.
!ainuontzi desberdinak "al0ei# banatzen dira gela osoan zehar. *ipokaurtoak
tenperatura mantentzen du eta erabilitako ura galdara batetik ateratzen da. >reskatzeko,
gelak ura hotzako iturria dauka #labrum$
Friidarium: bainu hotzak. Gangadun edo kupuladun gela honetan aska handiak
agertzen dira edo termak garrantzitsuetan, igerilekuak #natatio$. !eti bezala,hormak,
zoladurak eta estalkiak dekoratiboak dira, pinturka, mosaikoak eta erliebeak erabiliz.
Inperio garaietan termek garapen handia lortzen dute lurralde osoan. Cdal agintariek
koloietan eta Enperadoreek Erroman eraikin berriak sustatzen dituzte, monumetalak.
2.3.3.Erromatar ingenieritza.
8omunikazio-sarea:
!ide-sarearen untzioa:
.ehenengoan, lurraldearen konkista eta kontrola aboratu zuten, armadaren mugimeduak
erraztuz"legioak eraikin eta mantendu zituzten galtzadak#
.urraldearen antolakuntza: kokagune asko bideen ondoan sortzen edo garatzen dira.
*arreman komertzialak errazten dituzte.
Ideiak eta kultura-mugimenduak suspertzen dituzte.
Ibilbidean zehar mansioak eta mutationes banatzen dira; Augustok posta oiziala sortu zuen,
cursus publicus.
Toki hauetan, populazioa biltzen da inguruane ta untzio desberdinetak eraikinak agertzen
dira; tabernak, termak, tailerrak, santuteagiak, eraikin administratiboak, et-ebizitzak...
2altzadak aztertzeko iturriak:
Iturri idatziak: ibilbidea, bidearen izena, mansioak, kokalekuak edo distantziak.
Iturri materialak:
&ilitarioak: bidean zehar kokatzen dira eta inskripzioek argibidea ematen digute:
Eraikuntza edo zaharberritzearen arduraduna
hurbil dagoen mansiorako distantziak
.anean parten hartzen duten legioak
Hierarkizazioa:
Galtzada publikoak "viae publicae#: Estatuak eginikoak.
Galtzada militarrak #viae militares$:.egioak sortzen dituzte. Gehienetan, behin gerra
amaituta, bide publikoak bihurtzen dira.
Galtzada lokalak "a/tus#: udalek edo komunitateek eraikitzen eta kudeatzen dituzte.
Galtzada pribatuak "0iae pri0atae#: lursail pribatuetan agertzen dira eta jabeak kudeatzen
dituzte.
)ia terrenae, arkeologikoki dokumentatzea oso zaila den arren.
Gehienetan, hierarkizazioa bidearen tratamenduan eta zabaleran isaltzen da baina ez dago
neurri espeziikorik. +ati batzuek 3 metroko zabalera daukate, beste batzuek 2; baino
gehiago.
"raikuntza-prozedura:
*asieran ingurua lautzen edo lubaki bat egiten da. !ideek geruza eta material desberdinak
dauzkate.
Statumen; beheko oinarria
<udus: harri-koskor t-ikiagoak eta harea
4u/leus: !uztina eta hart-int-ar inak
,a0imentum edo summa /resta; goiko geruzka, harrizko lauzak.
Alboetan, harrizko ilarek galtzada mugatzen dute eta, ondoan, ura ebakuatzeko lubakiak.
Arkitektura eta azpieitura osaarriak:
Tunelak; ohikoak gehienak t-ikiak "2;; metro baino motzagoak#
+ubiak, adibide gut-i kontserbatu, eta beti harriz egindakoak.
Ezaugarri orokorrak:
Arku nagusiak handiak eta osagarriak t-ikiak.
Tajamar erdizirkularrak edo triangularrak
,lataormako zabalera handia "5m gut-ienez#
Apareju inak, harlandua kanpoaldeko aurpegian.
'pus /aementi/ium edo harlangaitza nukleoan.
+imenduak, egiturako zonarik konple-uena:
+imendatzea ezartzeko, udan egiten ziren lanak, lehorretan lan egiteko.
!este abtzuetan, ibilgua desbideratzen da.
Ibai handietan, egurrezko enkroatua, ahal den neurrian ura ebakuatu.
Gero zimenduak eraiki mortero berezia erabiliz. "hidraulikoa#
Cr-horniketa
Ezagutzen dugun lehengo akuedktua: AAua Appia "k.a523# *iri garrantzitsuetan akueduktu
batzuk eraikitzen zituzten, horniketa bermatzeko.
Sistema osoak grabitateari esker untzionatzen du,hau da, hasierako puntuak bukaerak baino
altitude gehiago eduki behar du. Ingeniariek malda t-ikiak eta jarraiak diseinatzen dituzte.
Egiturak:
Cr-bilketa: modu asko daude, iturburuak aprobet-atuz, putzuak, euria, teilatuaren bidez,
inguru lehorretan presakk eginez.
Elkartze-egiturak: Cbideak edo akueduktuak bilketa-puntua hiriarkin lotzen du. 8anala
"spe/us#; harrizkoa, adreiluzkoa, hormigoizkoa edo erroka naturalean egindakoak.
!arrualdean kareorea agertzen da, uraren iragazketa saihesteko.
Edateko ura baldin bada, egitura estalita dago garbitasuna mantentzeko.
Bekantazio-askak: ubidearen zehar kokatzen dira; emaria eta mart-urrak kontrolatzeko
eta ura garbitzeko.
,ubstructiones eta opera arcuata: ibarrak edo sakonuneak gainditzeko. Craren
ibilbideak bere mala minimoa mantentzen du, gehienetan, hormak erabiliz; kasu
berezietan arkuzko egitura handiak beharrezkoak dira.
*irira heltzen da "/astella aAuarum# inguruko puntu altuetan depositatuz.
'ndoren, hierarkizatutako sare batek /i0itaseko leku guztietara banatzen du
horniketa.
*irian zehar, kanalizazioak plomuzko edo zeramikazkoak dira, kaleen azpian
garraiatzen dute, maila desberdinetako sare bat osatuz.
*ondakinak ebakuatzeko ura erabiltzen da: kloakak.
2.3.4. Etxeko arkitektura.
Bomus:
>amilia bakarrek et-eak, hiri inguruetan,
gizarte-maila aberatsak: eliteen bizimodua
isaltu.
4eurri handiak, egitura indartsuak eta material
iraunkorrak eta dekoratiboak.
Adibide zaharrenetan "k.a. I)-II.mendeetan#
ardatz nagusia: 0estibulum-atrioa-tablinum
Sarrera ataria daukagu eta korridore batek
atriora erameten gaitu.
Tablinum: art-iboa, administrazio bulegoa,
negozioak edo jarduera publikoak.
Atrioak et-e osoa antolatzen du. Teilatua partzialki irekia da, gela guztiak argitzeko eta euria
biltzeko.
Atrio honetan amiliako-kultoa egiten da.
Atrio motak:
Toskanoa
Terastiloa
8orintiorra.
Tri/linum bakarra edo gehiago ezin daitezke, urte sasoiaren arabera orietatuak.
'torduetan edo banketeetan pertsonak ordena jarraituz antolatzen dira.
Eremu pribatuan /ubi/ula aurkitzen ditugu "logelak#
Sua, adibide zaharrenetan, atrioan kokatzen zen. Gero espazio espeziikoak agertzen dira
non obrazko mahaiak eta labeak elementu ezinbestekoak baitira.
'ndoan, komuna, bainua eta terma pribatuak. Cra eta hondakinak ebakuatzen diran kanalen
bidez edo putzu beltzak erabiltzen.
Eboluzi nagusia:
8.a II.mendean, protagonista berria agertzen da aristokraziaren et-eetako arkitekturan:
peristiloa.
'lgetarako espazioak dira, kolomaz inguratutako lorategiak, iturriak, urmaelak,
elementu dekoratiboa. .ehenago, hortus t-iki bat zegoen.
8.a I.mendean eta Inperioan, peristiloak atrioa baztertzen du. +omuseko gelak
orientazioa aldatzen dute, pesritilorantz irekia.
,eristiloa ardatz antolatzaile berri bihurtzen dira.
,araleloan, oe/iak sortzen eta garatzen dira:
4egozio edo gizart bilerak egiteko. Bekorazio aberatsa.
!ainu eta terma pribatuak dokumentatzen dira.
8asu batzuetan, domusek izugarrizko tamainu lortzen dute.
Insulae:
>amiliak edo gizabanakoak bizi dira eraiki hauetan, gehienetan alokairuan.
Apartamentu t-ikietan, logela baakarra.
Inperio garaietan hedatzen dira, hiri nagusietan, baina Errepublikan ere dokumentatzen dira.
!eheko solairuetan dendak edo tailerrak
!arrualdean patio komunala
)illae:
Et-e isolatuak, autonomoak, landa inguruetan.
.andet-e aristokratikoak.
!i alde nagusi:
!izitegigunea
,rodukzio gunea
+entru hauek landa inguruan antolatzen dira.
8.a I).mendetik aurrera dokumentatzen dira. *asieran nahiko sinpleak, nekazaritzan eta
abeltzaintzan oinarriturik
8.a II. Eta I. mendetik aurrera eta inperio osoan, lurraldearen jabetza aldatzen da.
4ekazari libreak "miniundioak# desagertu
.ursailak kontzentratu esku gut-ietan "latiundiak#
Eabeak aristokratak eta administradoreak arduratzen dira, esplotazioaren kudeaketaz.
Esklabuek lan egiten dute.
*iri inguruan edo kostaldean ere 0illae aurkitzen ditugu: ez dute produkzio-gunerik,
bakarrik pars urbana.
2.3.. Erromatar zeramika.
&aterial zeramikoa erregistro arkeologikoaren alde garrantzitsuentariko bat da, historia
garaiko azatarnetei batean "ugaria da#
Aurkikuntzek inormazio kronologiko zehatza ematen du, eta testuinguru arkeologikoak
datatzeko erabiltzen da.
Arteatuak direnez, inormazio asko ematen dute.
,rodukzio eta merkataritza zentruak
gizartearen maila teknikoa
'bjektuen erabilera eta untzio desberdinak
,rodukzio-zikloa:
.uztina:
Erauzketa eta produkzio zentruak hurbil daude. Sakonera gut-iko putzuak egiten dira
edo lur azalearan dauden zainak aprobet-atzen dira.
!uztina garbitzeko, aska komunikatuak erabiltzen zituzten; urari esker, partikula
pisutsuak hondora erortzen dira eta buztina, lotatzen, aska batetik bestera joaten da,
lokatza garbia eduki harte.
.uztina:
.okatzak hainbat egun ematen ditu kanpoan, plastikotasuna hartzeko.
'rea oinez edo animaliekin egiten da. Besgrasanteak gehitzen dira erresistentzia eta
kohesioa lortzeko erreketan edo arroka-hautask.
Modelatzea:
!uztinlariaren ezinbesteko erremintak: eskuak eta tornua.
Erroman, prozedura nagusia pieza goi tornu batean tornatzea izango da: zurezko edo
harrizko gurpil ardatz baten inguruan biratzen da. &ugimendu oinez lortzen da, beheko
oinarri zirkularrari esker.
,ieza dotore batzuek moldatze.teknika erabiltzen dute
Serie-produkzioa lortzeko:
8alitate handiko piezak
It-ura berdina
eskulan-denbora motzagoa.
Goi-mailako piezek estaldura dekoratiboa daukate:
Engobea: buztin garbia eta likidoa, kolore bizia emateko eta porositatea gut-itzeko.
!erniz: beirazko estaldura: material erregogorrak, urtugarriak eta koloratzaileak, gardena
da.
Esmaltea: lehen aipatutako osagarriak eta eztainua; esmaleta opakoa.
Bekorazioa: ebakia, inprimatua, erliebea, barbotina, pintura, harea t-ertatzen....
Erreketa:
.abeak:
,iezak tipologiaren arabera
kokatu, hodi hutsak erabiltzen
ziren beroa erregularki
banatzeko. ,iezak banatzeko
treberak. Suaren kontrola
ezinbestekoa da.
Tailer zeramikoak o11icinae
dira. ,rodukzio askok zigiluak
edo abrikatzailearen maraka
dauzkate "sigilata zeramika.#
&ahaiko ba-era ina, lu-uzkoa:
.erniz beltzako zeramika: 8.a I).-I.mendeko artean, greziar eragina. Italian eta Si/ilian
ematen da. Estaldura beltza
Pareta 1ineko zeramika: Ezaugarri nagusia, piezaren lodiera minimoa. Bekorazio mota
asko, bereizgarria barbotina. 8ronologia 8.a. III-IIra.
!erra siilata: ,rodukzioa 8.a.I.mendean hasten da. Estaldura gorria eta disdiratsua da bere
ezaugarririk nagusiena; pieza gehienek zigilua daukatela.
Azpitaldeak:
!erra siilata italiarra #!,3$8.a. I-mendetik k.o I.mendera arte "ale zaharrenak#
!erra siilata aliarra #!,2$ I.mendetik-III.mendera arte "tailer asko garatu#
!erra siilata 0ispaniarra #!,H$ Tailer nagusiak ebro eta duero bailaretan, arrakasta III-)
mende artean,
!erra siilata a1rikarra #!,A$ Arikako iparraldean egiten da. Bekoraziorik gabeko orma
lauak nagusitzen dira, I-)II.mendeen artean
II. ATA.A: E<BI A<'8' GI+A<TEE4 A<8E'.'GIA.
'. Kontzeptuak&"ugak eta i%il%i$e )istoriogra*ikoa.
.ehenengo problematika muga kronologikoa deinitzea izango litzateke, batez ere Antzinate
eta Erdi Aroaren artean.
Egile batzuen ustez, Erdi Aroa )II.edo )III.mendean hasten da; beste joera batzuek nahiago
dute )-( mende arteko aldi luzea Goi Eri Arotzat hartu.
Besberdin hauek ikuspuntu teorikoekin zerikusia daukate: noiz amaitzen dira egitura
sozialak, ekonomikoak edo politikoak $klasikoak% eta noiz hasten dira eudalakJ
Egia esateko, ).eta )II. Arteko aldi horrek Erdi Aroko arkeologoak eta klasikoak hurbildu
ditu, guztiak helburu komun batekin: Erromatar Inperioaren amaiera eta erregimen eudal
batera trantsizioa.
Azkend joera historiograikoek Goi Erdi Aroaren barruan kokatzen dute Antzinate
!erantiarra ")-)II#. Edozein kasutan, trantsizio-aldia da:erromatar egiturak eta baloreak
desagertzen dira eta orma berriak sortzen dira, eudalismoaren oinarriak ezartzen.
Erdi Aroko arkeologiaren ardatz nagusiak:
#astapenak: lehen seinaleak, metodologia gabekoak, aztarnategien deskripizioak eta
nekropolien indusketak dira. Eoera hauek ((.mendera arte mantenduko dira, politiko eta
kulturaleko mugimenduak jarraitzen "batez ere (I(.mendean#.
Erromantizismoak Erdi Aroko arkitekturaren edertasuna aldarrikatzen du, ilustrazioa eta
klasizimoaren kontra.
Estatu nazionalek oinarri ideologikoak behar dituzte: barne-kohesioa, identitatea eta
historiko-jatorriak. Testuinguru honetan, herri germaniarrak protagonistak bihurtzen dira
Europan.
8ristau-arkeologia garatuko da, erlijioaren jatorriak "eta erlijio interesak deendatzen#
eta tekniko-desberdinak.
II.&undu Gerra ostean *iri-Arkeologia hedatzen da Europa osoan, beharrezko
berreraikitze prozesuak aprobet-atzen. Ikerketa hauek hirien eboluzio historikoari
buruzko ezagutza bultzatzen dute.
.eku $biziak% dira eta, hasieratik, Arkeologiaren eta kontserbaziorako ereduen arteko
harremanak estutzen dituzte. "ondarearen azterketa, kudeaketa eta babesa#
Azken hamarkadatan, Arkitekturaren Arkeologiak erraminta teoriko eta praktiko
ezinhobeak eman dizkie adituei eraikinen $bizitza historikoa% ikertzeko eta
zaharberritzeko kriterioak.
!este eremu nagusia landa-ingurua izan da:
>rantziako Annales eskolari eta eremu gutziak ezagutzeko lehen ahaleginak.
*ala ere, orain dela gut-i arte, herri-kak ikuskezinak izan dira, nekropoliak edo elizak izan
ezik.
Induskatzeko eta ikertzeko era berriekin ",aisaiaren Arkeologia# eremu indartu egin da:
landa-inguruaren garratzia.
Erregistro materiala eta dokumentuen arteko adostasunak eta adostasunik eza:
Erdi Aroko Arkeologiak ahalegin ditu hasierako mendeetan, beharbada !ehe Erdi Aroan
dokumentazio idatziarekin nahikoa dela pentsatzen, edo esparru hori dokumentalisteena dela
usten.
Erregistro materiala garrantzitsuagoa dirudi dokumentu historikoak gut-itzen direnean;
!ehe Erdi Aroan arkeolgoia erabiltzen da, gehienez, eguneroko arteaktuak eta jende
-umearen kultura materiala ezagutzeko.
Argi dago arkeologiak eta historiak erabiltzen duten inormazioaren izaera desberdina dela
eta, horregatik, emaitzak ere desberdinak izan daitezkela, baina *istoriak planteatzen dituen
galdera guztiak erantzuteko komenigarria da kolaborazioa edukitza.
+. Antzinate ,eranta eta Goi Er$i Aroa.
7.2.*irigintza: Earraikortasuna edo disjarraikortasunaJ
Ikertzaileen artean, hiru jarrera edo ikuspuntu nagusiak aipa ditzakegu, Erromatar Inperioaren
desegitea eta Erdi Aroko eudalismoaren sorrera analizatzeko:
Egile batzuen iritsiz, haustura nabarmena ematen da ).mendetik aurrera: barbaroen
inbasioek erromatarren inperioa susntsitu zuten eta, aldi berean, egitura sozial, ekonomiko
eta politiko berriak sortzen dira; testuinguru arkeologikoetan aldaketa $traumatikoak%
dokumentatzen dira.
!este historialari batzuek, oro har, erromatar herentzia kulturala egitura berrietan nabaritzen
da (.mendera arte, gero eudalimoak gizartea aldatzen du.
Inperioaren desagerpenarekin, erromatar zibilizazioa aldatzen da, baina ez da guztiz
desintegratzen )II. Edo )III.mendera arte. ,i-kanakako aldaketak.
*irigintzaren ikuspuntutik, ezin da ukatu hiriak protagonimoa galtzen duela Goi Erdi Aroan
eta egoera antzematen da hirien kopurua: Italiar penintsulan K5; desagertzen da; *ispanian K7;.
"K@; mesetan#. Besagertzen ez direnek aldaketa sakonak jasaten dituzte, lehenik populazioarekin
lotuak: Erromak 9;;.;;; biztanle ditu ).mendean, )III.mendean 5;,;;;. *ala ere, hiriak untzio
ekonomikoak, administratiboak, politikoak edo erlijiosoak mantentzen ditu, eta landa-inguruarekin
erkatuz, guztiz desberdina izango da.
+entru bakoitza errealitate desberdina dauka, eta hauek dira joera orokorrak:
2. 'kupatuta dagoen esparruaren murrizketa: hiriaren perimetroa gut-itzen da, barrualdean
azalera handiko hutsuneak daude. &uturreko kasuetan, herrizkak izaten amaitzen dira edo
zuzenki, desagertzen dira.
3. *iriaren gotortzea: harresi berriak eraikitzen edo lehengoak zaharberritzen dira.
Ezegonkortasun politikoarengatik
Segurtasun ezarengatik.
Gizartearen militarizazioarengatik.
5. >untzionaltasunari dagokionez, aldaketak dokumentatzen ditugu eraikin eta espazio
publikoetan.
*arresi-barruko zabortegiak"hiriaren dinamismoa nabaritu, harreman komertzialak eta
industrialen hondakinak agertu#
Eraikin publiko batzuek "termak, teatroak, oroak...# erabilara gabe geratzen dira eta
geroago moldatzen dira untzio berriak izateko. "et-ebizitzak, tailerrak...#
8aleak eta oroak okupatu, batzuetan nekropoli bezala.
7. *iriko et-ebizitzen morologiaren aldaketa:
,i-kanak, atrio eta peristilo dituzten arkitekturak desagertzen joaten dira eta amilia
askoren elementuak sortzen dira, patio komunalak inguratuz.
Eraikitze-teknikak eta materialak aldatzen dira. Sinpleagoak dira "material iragankorrak
ugaritzen dira#
9. !eraz, espazio publikoaren kudeaketan aldaketak nabaritzen dira:
*irigintzaren antolaketa desagertzen da.
Estolda-sarea bertan behera uzten da, eta ura edateko horniketak ere bai kasu askotan.
Espazio publiko asko helburu pribatuetarako okupatzen da.
*iriaren eguneroko zentru nagusiena lekualdatzen da orotik elizatera edo
nekropolietara. 8asu batzuetan boterearen izaera aldatzen da, baina tokia mantenduz.
'ro har, hiriak baserr-giroa hartzen du, eta boterepolitkoa makaltzen da.
I. *iriak galtzen du inguruan zeukan kontrola edo eragina. Aldi berean, landa-inguruak
garapen autonomoagoa dauka; paisaiari eta partzelarioari buruzko ikerketak aldaketa
handiak dokumentatu dituzte.
!istan denez, hiria aldatzen da ). eta )II.arteko mendeetan. !aina, beste aldetik,
bizantinoek, bisigodoek eta gero musulmanek hirian oinarritu zuten beraien egitura politikoa. Ezin
da ahaztu, undazio berriak edo zaharberritze sakonak aurkitzen direla.
Re-ropolis "9@H.urtea#: *iri klasikoen $dinamismoa% mantentzen da.
)I. eta )II. &endeetan urrutiko harreman komertzialak mantendu zuen.
*iriaren diseinu planiikatua.
Espazioaren hierarkizazioa
!asilika
!iltediak edo 0orreak.
!eira eta metalezko produkziorako tailerrak
*arresia
Akueduktua.
7.3. .anda-ingurua: lurraldearena ntolaketa eta ustiapena:
Antzinako paisaia taminu handiko villa-en bidez antolatuta zegoen, maila t-ikian izaera
desberdinetako kokaleku sakabanatuak #vicus$. Eredu hauek ). eta )III.mende artean agortuko dira,
aldaketa garrantzitsuak dokumentatzen dira arkeologiari esker, zeinek asentatze eta lurraldearen
ustiapen modu berriak diseinatzen dituzten.
"rromatar villae bertan be0ar utzi.
)illak lurraldearen esplotazio-zentruak ziren. .urraldearen baliabideak hirietara
bideratzen zituzten.
I) eta ) mendeetan:
)illaen kopurua murritztu, beraz inguruan edo barruan dagoen biztanleria
berregituratu behar da.
Aldi berean, mantentzen direntan, jarrera ekonomikoak sendotu, zentru hauek
autonomoagoak egiten dira, hiriarekin loturak galtzen dituztelako.
)I.mendean, antzinako landatar eredua ez da e-istitzen.
)illak desagertu edo nekazal-taldeek okupatu. 8asu hauetan pars urbana berriro
erabiltzen da, baina arkitekturak ez dauka zerikusirik: teknika eta material sinpleak,
iragankorrak.
*ilobiratzeko guneak sortu, batzuetan antzinako bizitza-guneen gainean.
*orrek ez du esan nahi latiundioak amaitzen direnik kasu gutzietan, baizik eta
beraien kudeaketa aldatzen dela.
2azteluak #castra$
Erromatar 0illako ereduaren amaiera gaztelu-sare baten sorrerarekin eralazionatzen da,
)-)II.artean. Eliteen militarizazioarengatik.
*iriak hobeto mantentzen diren aldeetan, gazteluek ez daukate garrantzi handirik, beraz
gazteluek botorereko hutsunea betetzen dute. *emendik herri-ketako produkzioa
kontrolatzen dute.
8asu batzuetan, gaztelu eudaleko aurrekoak izango dira.
)III-( mendeetan gotorlek berrien undazioa edo lehenego bilakaera dokumentatzen
da.
*erri-ken kontrolarekin erlazionatuta daude.
Iberiar ,enintsulan musulmanen kontrako deentsa-sistemekin eta kristau erresumen
sorrerarekin zerikusia dute.
"stablimendu mar7inalak
*aitzuloetako habitatak. *ilobiratzeko lekuak "eremitoriak# eta altuerako kokalekuak
Herri8kak:
*istoriograia klasikoaren arabera, herri-karen sorrera (-(II.
Testuinguru eudala
Eliza bat inguratu.
Eaun-botere baten menpe
Goi Erdi Aroko arkeologiak iturri idatzirik eza eta eredu tradizionala gainditu ditu.
)I-)III. Arteko mendeetan herri-kak dokumentatu.
Et-eko unitateak sakabanatuta aurkitzen dira eta haien artean hutsuneak.
Ez dago hirigintza-planiikaziorik.
Ez da erraza gizarte-egiturari buruzko ondorioak atertzea, erregistro arkeologiko
pobrearengatik
Bena dela, barneko hierarkizazioa detektatzen da, bizileku nagusiak iraunkorragoak
eta beste batzuek partzialki lur azpian eginikoak.
Eraikuntza-teknikak: $Arkitektura ikusezina%
Tamainu gut-iko unitate amiliarrak.
Eraikin asko harririk gabe; lurra, egurra eta elementu begetalak. "behin eta berriro
berreraiki#
!este kasu batzuetan, harlangaitzez egindako zokaloak eta teilak
*arrizko zokaloak erabiltzea aurrerapen nabarmenda, oinarriak sendoagoak daukate
zutabeentzako, eta hobeto kontserbatu.
.urzoruak: zapaldutako lurra eta karea.
Et-e-animalien tamainua murrizten da "ardiak, ahuntzak, behiak, suidoak#, baina hiltzearen
adina, berriz, igo egin da. *ipotesiak eta interpretazioak:
LAberen merkataritzako hazkuntza selektiboa bertan behera uzten da eta nekazaritzako jardueretan
erabiltzen dira. *aragiaren kalitatea jaitsi da baina, aurrean, esnea, ilea eta produktu gehiago
aprobet-atzen dira epe luzean.
Arrasto begetalek "haziak, ruituak, ikatz zatiak, etab.# produkzio-aniztasuna adierazten dute
"udako eta neguko zerealak#; siloak dokumentatzen dira. *ipotesiak:
LEoera horrek espezializazio-eza islatzen du, barne-kontsumoa, uzta t-arren kontrako prebentzioa
eta desberdintasun sozialak.
Azalera handiko laborantza-terrazak dokumentatzen dira. *ipotesiak:
LElkarlana, planiikazioa, kooperazioa eta agintari lokalak.
.. /eu$alis"oaren Arkeologia.
.urraldearen antolaketak eta espazioaren okupatzeak gizarteari buruzko inormazioa ematen
digute.Gizarte eudalean, jaunt-oek beraien nagusitasuna inposatzen zuten nekazarien
gainetik lurraldearen hierarkizazioaren bitartez, hau da, boterearen ereduak eta errentak
ateratzeko mekanismoak espazioan proiektatzen dira.
'rdenamendu honek nekazarien bizimoduak kontrolatzen ditu. !iztanleriaren berrantolaketa
ematen da, eta arkeologiak hainbat irizpide erabiltzen ditu prozesua dokumentatzeko.
3ncastellamento:
Ezaugarri nagusiak:
*errien gotortzeak "gazteluak, harresiak#
Gizarte-eliteak era militarrean deinitzen dira eta, neurri garrantzitsu batean,
$Estatua% ordezkatzen dute.
,opulazioa biltzen da gotorleku hauetan.
+entru eudalek lurraldea eta produkzio-estrategiak antolatzen dituzte.
*ala ere, prozesuak ez dira era berean gertatzen eta aipatzeko moduko aldaerak dokumentatzen
ditugu:
8okaleku e8 novoak: Eaun eudalak sustatzen du undazioa. Gaaztelua erakarpen-gunea.
Gaztelua sortzen da aurreko kokaleku batean.
*erri-ka eliza baten inguruan sortzen da.
8ontuan hartu behar da espazio sakratua zela nekazarientzat nobleziaren kontra, non
elizako autoritateak segurtasuna bermatzen baitu.
Sagrera: 5; urratseko immunitateko gunea, batzuetan muga isikoak erabiltzen dira,
beste batzuetan sinbolikoak dira. !arruan nekazarien siloak aurkitzen dira.
Bena dela, eliza ere botere eudala da eta silo handiek hamarrena salatzen dute.
Sarbide zailako gotorlekuak.
Gotorleku batzuek ez zuten lortu biztanleria erakartzen. 8asu askotan ez zen beraien
helburua: boterearen sinboloak dira edo untzio militarra.
Tamainu gut-ikoak
1Arkitekturak dinamikoak dira, mendeetan zehar aldatzen dira.
9.2.*erri-kak:
Erdi Aroko sinbolorik ezagunena gaztelua da, baina gizarte-antolaketaren elementu nagusia
herri-ka da.
Eadanik aipatu dugun bezala, (.mendean baino askoz lehenago sortzen dira gehienetan,
baina ezin da ukatu (.mendetik aurrera hirigintzako aldaketak gertatzen direla.
Arkeologiak ikuspuntu batzuk bultzatu ditu azken urteotan:
,rodukzio-guneko koordinazioa:
Ezin da herri-karen gertaera ulertu produkzio-egitura barik
4ekazaritzako eta abeltzaintzako gune ordenatuak sortzen dituzte.
!asoa murrizten da.
.ur-sail zatiketa erregularra egiten da, herri-ka inguratzen. Eremu zabalak eta
laborantza-errotazioa.
Azpiegitura garrantzitsuak eraikitzen dira.
,rodukzioa gehitu eta produktu metagarrirantz orientatu zen: zereal edo
mahatsondoa.
Elikadurari buruzko desberdin sozialak dokumentatzen dira.
*erri-karen barne-egitura:
Et-ebizitzetan materialak ez dira asko aldatzen; iragankorrak nagusitzen dira. *ala ere,
harria agertzen da.
Elizak eta elementu pribilegiatuak eraikuntza-teknika konple-uak dauzkate, askotan
eraikin zaharrak handitzen eta berreraikitzen.
*erri-ken plantak erregularragoak dira, planiikazioa antzematen da. Elizak zentru
ekonomikoak eta administratiboak bihurtzen dira. *erri-kako edo hiriko hilerriak
hilobiratzeko leku bakarrak dira, elizaren ondoan edo barruan.
*errien diseinua eta sakabanatzea ia gaur egunera arte heldu da, aldaketa handiak jasan
arren.
.andet-eak eboluzionatu ziren eta herri-ka asko desagertuko dira hurrengo mendeetan
"(I)-()#
*iribilduen garapenak ere eragina dauka inguruan.
9.3.Erdi Aroko hiria.
*erri-ka kontzeptu desberdin daude, baina ez da erraza deinizio sintetiko bat ematea.
Ikuspuntu anitz daude: Irizpide morologikoak, demograikoak, ekonomikoak, sozialak,
politikoak edo juridikoak
*ala eta guztiz ere, Erdi Aroko hiria testuinguru eudal batean ulertu behar dugu:
.anda-inguruko eszendenteak hirian amaitzen dira. .ehen momentuan, merkataritza-
harremanak lokalak ziren, !ehe Erdi Aroan distantzia luzekoak izango dira.
Artisau-jarduerak bultzatzen dira nekazaritzako egoera ekonomiko onari esker.
Ikertzaile batzuen ustez, hiriak $askatasunako irlak% dira sistema eudalean, baina bere
garapenarekin botere eudal politikoak eta juridikoak bihurtzen dira.
*iri-arkeologiako mugak eta problematika:
Ikuspun metodologikotik, hirian egindako arkeologiak ezaugarri propioak dauzkala.
*iri-sarearen sortzeak,kausa anitz izan zituen eta gainera, abiapuntu desberdinak. Edozein
kasutan (III.mendera arte hiriaren dinamismoa ez da nabaritzen, hirigintzan eta gizartearen
jardueretan.
*irien ohiko elementuak:
*arresia
*irigintza-antolaketa
Errebalak
Cr-hornidura
Crak husteko sistemak
9.5.Erdi Aroko +eramika:
Antzinate !erantiarra eta Goi Erdi Aroa:
)I.mendetik aurrera, Erromatar Inperioa gainbehera dela eta, zeramikako merkataritza-
zirkuituak eta mahaiko zeramika desagertzen dira.
Egurrezko ba-erak erabiltzen zituzten. 8ontua da arkeologikoki dokumentatzea oso zaila
dela.
.u-uzko zeramika desagertzen da, produkzio eta kontsumo lokala. 8alitate eta teknika
gut-ikoa, dekoraziorik ez edo sinplea.
Sukaldeko zeramika zaharra dokumentatzen da
Espazializaziorik ez.
(I-(IIImendeak:
,rodukzio-zentru berriak sortzen dira, botere eudalekin loturikoak: tailer isolatuak, eremu
lokaleko produkzioak.
*obekuntza teknologikoa: berreskuratzen da goi tornua edo tornu arina.
Bekorazio margotua eta ebakia: pintura gorria, zuria edo beltza
Sukaldeko zeramika; ba-era ina ez.
Ez dira dokumentatzen harreman komertzialak inguru islamikoarekin
(III-()mendeak:
.anda-inguruko produkzioak hiri-zentru berriak bihurtzen dira.
Teknika berriak: beirazko bernizak eta esmalteak"jatorria Al-Andalusen#: pieza
iragazgaitztuk, edukia isolatua, erraz garbitu.
Bekorazio aberatsa
,rodukzio espezializatua
&ahaiko baera berrreskuratu, distantzia luzeko harreman komertziala.
0. Er$i Aroko arkitektura erliiozkoa eta )ilerriak.
I.2. Erlijio-Arkitektura;
)I-)III mendeak:
Tipologikoki, bi talde nagusiak desberdintzen dira:
Paleokristau tradizioko eraikinak:
'inplanta basilikala: errektangularra, gehienetan hiru nabetan desberdinduak "barrualdea
bezala#
Aldarearen gunea zuzena, erdizirkularra edo ultraerdizirkularra "erra-planta#; batzuetan
bi abside kontrajarriak aurkitzen ditugu.
Askotan, baptisterioa eraikinaren oinetan dago, beraz sarrera albo batean ezartzen da.
*iri edo zentru nagusietan izan ezik, eraikuntza-teknika nagusia harlangaitza da,
argamasarekin bildua; egurrezko estalkiak eta teilak. 'hikoa da erromatar materiala
aurkitzea, berrerabilia.
&ultzo dekoratiboak sinpleak dira "estukoak, pinturak, kolometako kapitelak#
eliza bisiodoak
,lanta zentralak edo gurutze-it-urakoak.
Eraikuntza-teknika garatuak: harlandua "argamasarik gabe#, gangak eta dekorazio
eskultorikoa aberatsa "artisau proesionaleko tailerrak#
Adituen ustez, eraikin hauen atzean botere bisigodoak dauzkagu.
Arkitektura erlijiozkoa; )III-(
)III.mendetik aurrera, zentru erlijiozkoek paisaren konigurazioan rola nagusia daukate,
nahiz eta, batzuetan eliza sortzen da aurretiko nukleo batean.
Identitate kolektiboak, gune administratiboak, lotura ekonomikoa-hamarrenak- sortzen
dituzte. 8asu askotan, paisaiaren antolaketa ia gaur egunera arte heldu da.
!estetik, botere-zentruak eta sinbolokoak bezala untzionatzen dute "elite nobleek $eliza
propioak% eta monasterioak undatzen dituzte#
Arkitekturan nabaritzen da: et-ebizitzeko orma eta eraikuntza-teknika sinpleen aurrean,
teknika aurreratuak dokumentatzen ditugu elizetan "artisau espezializatuak, inbertsio-
ahalmen handia#
Adibide nabarmenak: $Asturiaseko prerromanikoa%
Eraikin -umeagoak ezagutzen dira, baita komunitateak undatuak ere ",irineoetan,
8atalunian#
(III.mendea:
8atedrala baten eraikuntza prozesua luzea da:
Elementuak hiriaren bizimodua erabat aldatzen du: &aisuak, langileak, artisauak...bizi
dira "enplegu zuzenak#
'statuak, jatet-eak... 'brek hiria dinamizatzen dute.
Birua "donazioak, zergak...# heltzen da hirira.
>aktore erakargarria, ospea, edertasuna, ohorea, hiriarentzat.
I.3.4ekropoliak:
*ilerri asko (I(.mendean induskatu zituzten, metodologia estratigraikorik gabe eta kriterio
deskriptiboak erabiliz.
*ala ere, Antzinate !erantiarrean eta Goi Erdi Aroan aldaketa sakonak gertatzen dira, Aro
Erromatarrekin erkatuz.
Eoera nagusia: hildakoen mundua hurbiltzen da herrietara. Goir Erdi Aroan aurkitzen diren
hilobi-ormak (I(.arte mantenduko dira.
1(1II.mendeen arteko hilobi-jardurak nahiko hetereogenoak dira, errituari eta populazio-
kokalekuarekin erlazioari dagokionez:
Antzinako erromatar 0illak.
*aitzuloak
Elizak, zentru martirialak:
Gehienetan hilobiak kanpoaldean agertzen dira; eraikinaren barruan kokatzen badira,
talde pribilegiatuak izan daitezke "martirak eta beren senideak, eraikinaren
sustatzaileak...#
*ilerri komunalak "herri-ken inguruetan, batzuetan eliza gabekoak#
$Ilaratutako nekropoliak%
Azalera handikoak
Gizabanako asko: hainbat belaunaldiak
*ilobien antolaketa
Analisi genetikoak eta antropologikoak: batzuetan amiliak eta gizarte-taldeak
jarraituz antolatzen dira.
*atuak: gehienak jankerarekin erlazionatuta. Taldearen zati t-iki batek baino
ez dauka haturik "desberdintasun sozialak, ekonomikoak, etnikoak#
!isigodoen nekropolietan ez dira agertzen armak. Euskal *erriko hainbat
hilerritan bai. Aditu batzuen ustez, joera horrek iparraldeko eragin ranko bat
isaltzen du gure inguruan, ez bisigodoa. Eztabaida historiogradiko latzak sortu
dituzte aurkikuntza hauek
1III(2.mendeak:
*omogeneizatze prozesua dokumentatzen da; hilerriak herri-ken edo hirien barrualdean
kokatzen dira; kohesio eta identitate-elementuak dira. Esan dugun bezala, hilerri batzuek
elizen ezarpenaren aurretikoak dira.
*ilobiak:
*obi sinpleak, antropomoroak=zurezko hilkut-a.
Arrokan egindakoak
*arlauzak edo hormat-oen bidez mugatuak
*ilobi e-entuak...
)III.mendetik aurrera, hatuek ez dituzte gizarte-desberdinak islatzen; bereizte sozialak
hilobiaren kokalekuan nabaritzen dira"eliza eta hilobi arteko harremanak#
Erdi Aroan, Elizak dauka hilobiratzeko monopolioa. *ilerri parrokialetan "barruane edo
ondoan# hilobiratzen da.
Eliteek kapera propioak ordaintzen dituzte hilobi monumentalak.
Eoera honek arazoak sortzen ditu. Ez dago lekurik "berrerabiltzea#, hildakoaren senideek
elizak eta katedralak okupatzen dute gorpua ohoratzeko. *ilobi berriek besteak
desagertarazten dituzte batzuetan baina, gauzak horrela erlazio estratigraikoak ematen
dute eta kronologia erlatiboa.
*ilobiak:
Sinpleak
Antropomoroak= zurezko hilkut-a
*arlauzak edo hormat-oen bidez mugatuak
*ilobi e-entuak "sarkoagoak#
3. Al(An$aluseko Arkeologia:
Testuingurua; Islamizazio-prozesua:
,rozesu luzea eta konple-ua da ")III.mendetik aurrera#:
Gizarteak oinarri ideologiko, erlijiozko, politiko edo ekonomiko berriak asimilatu
zituen. *ala ere, errealitate sozial desberdinak topatzen dira:
Elite islamikoak "botere politikoa, Estatu zentrala, hiriak, egitura iskal
indartsua.#
Talde arabiarrak eta, batez ere, berebereak: gizarte-antolaketa tribala. !eraien
autonomia deendatu.
Gizarte hispanobisigodoa "indigenak#: eliteek boterea mantentzeko borrokatzen
dute "botere lokala#. Eende $arrunta% iparralderantz migratzen da edo asimilatuta
geratzen dira.
*astapenetan e-istitzen diren gizarte-nahasketa eta desoreka hauek 1itna-n "gerra
zibila, HHI-?39# erabakitzen dira: Estatu islamikoaren nagusitasuna.
@.2. *iria Al-Andalusen:
I(-(I arteko mendeetan hiri-sare berria antolatu.
*iria #mad9na $ da espazio islamikoaren antolaketarako ardatz ezinbestekoa; landa inguruen
"non produkzio-sobreakinak eta errenta iskalak sortzen baitira# eta Estatuaren "zergak
biltzen dituen botere polikoak# arteko harremanak ahalbideratzen ditu.
*iri islamikoak ezaugarri propioak dauka untzionaltasunari, gizarteari edo ideologiari
dagokionez. Argi dago musulmanek antzinako hirigintza-ereduak topatzen
dituztela"erromatar garaiko edo bisigodo egiturak#, baina haustrua bat dokumentatzen da
planiikazio berrietan "jarraikortasun topograikoa baina disjarraikortasun soziala.# !este
batzuetan, zuzenki, antzinako kokalekuak bertan behera uzten dira.
Ezaugarri morologiko nagusiak:
2. *istoriograia tradizionalaren arabera, Al-Andaluseko hirigintzak ez dauka aurretiko
planiikaziorik; eraikinak bata bestearen ondoan ezartzen ziren antolaketa barik eta
egoera horrek espazio publikoa "kaleak# baldintzatzen du.
Azken historikoe ta arkeologiko ikerketek "4a0arro eta Eimenez# jakinarazi dute,
hiri islamikoaren hastapenean planiikazio eta antolaketa ematen direla"plano
ortogonalak; lorateiak, ortuak, hilerriak, urari buruzko azpiegitura garatuak...#
Benboran zehar "presio demograikoa edo ekimen pribatuak direla eta# dentsitatea
igo, errebalak sortu eta hirigintza kaotikoagoa egiten da.
*asieran, hirigintzaren planiikazioa Estatuaren kontrolpean egiten da, baina
gero gobernu lokala makala da Al-Andalusen, eta ez dauka hirigintzari buruzko
araurik "iparraldeko hiri kritauetan, berriz, kontzejuek indarrez kontrolatzen
dituzte eraikuntza-prozedurak#
3. Al-Andaluseko hirian, klimatologiak eta gizartearen antolaketak lursail-zatiketa eta
et-eko eraikuntza-prozedurak baldintzatzen dituzte, ez gobernu lokalek: amilia zabala
eta jabetza pribatuaren nagusitasuna et-ebizitzetan islatzen dira:
,atio zentral baten inguruan dauden gela guztiak antolatzen ditu. Sarbideak izan
ezik, gelek barrurantz begiratzen dute, ez kalerantz "bao gut-i#
&aterialak:
*arlangaitza beheko zatietan, harlandua eta elementu dekoratiboak baoetan:
tapialeko, adobezko edo adreiluzko paretak.
Estalkian, zurezko habeak eta teilak
Arkitektura pribilegiatuetan:
*arri nobleak, teknika aurreratuak "gangak, kupulak#
Bekorazio aberatsak "pinturak, estukoak, kasetoidurak...#
5. Bena dela, badaude erreerente publikoak eta kohesiorako elementuak: harresia,
meskita, azoka, bainuak, dendak, alondegia...gehienetan, biztanleria terraza
desberdinetan sakabanatzen da. Goialdean al/azaba "zentru nagusia#
Eraikuntza-teknika desberdinak harresietan:
*arlangaitza, harlandua "sarritan berrerabila#, tapial, adreilua.
!arruko nukleoa; lurra, landu gabeko harriak eta argamasa.
Cra ezinbestekoa da Islam kulturan:
Inguru lehorrek kudeaketa-sistema konple-uak bultzatzen dituzte.
!ainu ohitura sozialak dira.
Erlijiozko garbiketa ritualak.
*ilerria "Ma-bara#
*arresiz kanpo "gehienetan ez daude meskita negusiekin lotuta#Ez beti
Gorputza: des/ubito supino edo de/ubito lateral "eskuinaldeko alboan# !urua
&e/ara begiratzen.
Ez dago haturik. Gehienetan, hil-ohial baino ez dauka.
*obi sinplea edo obrazko hilobiak "lauzak, adreiluak#
!atzuetan, hilerriek hobiak seinalatzen dituzte.
*iria: merkataritza gunea:
Azoka, Al/ai/erMa "ehun-gaiak#, alondegia
7. Adieragarriak dira hiriko jarduera ekonomikoak "artisautza, industriagintza
tradizionala, merkataritza# !este aldetik, ortu ureztatuak topatzen ditugu hiriaren
inguruetan.
Andalustar zeramika:
Eremu eudaletan gertatzen de aurrean, buztinola gehienak hirietan kokatzen dira
harieratik.
,rodukzioa merkatuetara bideratzen da: "espezializatua, estandarizatua, goi-
mailako kalitatea, mahaiko ba-era garrantzitsua da.#
,rodukzio-teknikak garatuak:
Goi tornua
Estaldurak"beirazkoak, esmalteak#
Bekorazio aberatsak
!i edo hiru erreketak, dekorazioa inkatzeko
*ala ere, sukaldeko zeramika estaldura gabekoa da.
@.3..anda-paisaiak:
*iru elementu nagusiak:
2. Gazteluak 4)usun5: gotorlekuak puntu estrategikoetan kokatzen dira, landa kokalekuetatik
gertu. *ien biztanleri babesa ematen diete, baina ez dute untzionatzen botere eudalak
bezala. *orregatik, ez dituzte ia egiturak barruan. !igarren mementu hipotetiko barean 0isn
bat alkeria edo hiria bihurtu daiteke.
!. La%ore ureztatuak: .anda-inguruko antolaeta soziala klanikoa da "ahaidetasun agnatizioa,
talde zabalak eta herentzia patrilineala# Talde barne-kohesioa handia da eta, alde berean,
autonomiak eta it-iak dira. !eraz, auzolane giten dute; ureztatze espazioak eta terrazen
sortze-lana eta mantenimendua komunalak dira.
:anat: .urpeko ubide batek ur-poltsak biltzen ditu eta ur-emaria eramaten du
laborantza-gunera "malda gut-i eta jarraika#
!i eredu nagusiak banaketan:
Cra eta lursilak lotuta
Independienteak dira "uraren salerosketa#
Edozein kasutan, t-andak ezarri behar dira.
5. Alkeriak:Al-Andaluseko landa-inguruko ohiko enklabea da.
8omunitate t-ikia da; hainbat hamarreko amiliek lurralde bat ustiatzen dute "ez dago
jaun eudalarik# Gizarte-antolaketa klanikoa
Eraikuntza teknikek eta materialek, autonomia eta gizarte homogeneoa islatzen dituzte.
Ez dago esparru pblikorik "bainuak eta meskitak izan ezik#, baina ur-horniketa komunala
da "ez dira detektatzen azpieitura pribatuak# Gehienetan, tapialezko hesiak "babesa# eta
dorre t-ikiak "lurraldearen kontrola# dokumentatzen dira. Bena dela, arrisku larrian,
gaztelua da leku seguruena.
!atzuetan, biltegiratzeko egiturak agertzen dira "siloak edo aletegi kolektiboak#
III.ATA.A: A<' &'BE<4' ETA A<' GA<AI8IBE8' GI+A<TEE4 A<8E'.'GIA
6. Aro 7o$ernoko arkeologia:
H.2. kontzeptua.
Aditu batzuentzat, Aro !erriko historia eta arkeologia kontzpetu kontrajarriak dira: esparru
kronologiko honek iturri idatzi asko eta aberatsak dauzka ikerketak egiteko. Ikuspuntu honetatik,
arkeologiak mantentzen den ondarea kudeatu beharko luke soilik,ikerketa balorik ez. Iritzi berrien
ustez "&atheN Eohnson# konpartimentu estankoak baztertu eta abiapuntu holistikoa hartu behar da:
iturri idatziak eta erregistro materiala bateragarriak dira, nahiz eta izaera desberdinak eduki. Egundo
ikerketa-joerek esaten dutenez, arkeologiak hipotesi eta ikerketa propioak diseinatu behar ditu.
Gainera, kontuan hartu behar dugu, dokumentu idatziekin gertatzen den bezala, kultura materiala
handitzen eta dibertsiikatzen dela Erdi Arotik aurrera. Arkitekturaren Arkeologiatik edo ,aisaiaren
Arkologiatik ateratako estrategiak erabil daitezke.
!este arazo bat izan da diziplinaren muga kronologikoak zehaztea: $Arkeologia
,osmedie0al% terminoa erabiltzen da gehienetan gaia deinitzeko "gut-iespen-kutsua#. >rantzian
adibidez, Aro !erriko eta >araikideko arkeologiari buruz hitz egin nahiago dute"ikerketa-eremu
bera da# Egungo joera gehienak, berriz, Aro !errian kokatzen dute, irakasgaia eta helburua, beti
bezala, gizartea da.
8ontuan hartu behar da, $eurozentrismoa %. Aro !errian, mundua globalagoa da "kontaktuak,
kolonialismoa, merkataritza....# *ala ere, ezaugarri propioak aurkitzen dira lurralde desberdinetan
Gure inguruko arazo nagusia hau izango litzateke: jarduera arkeologiko gehienak hiri-
inguran ematen direla eta jatorrizko helburua Erdi Aroko erregistroa dokumentatzea dela.
H.3. *iriaren eboluzioa.
'ro har, hazkunde demograikoa dokumentatzen da"ez da jarraikia, gainbeherak detektatzen
dira# *iriguneak trinkoagoak dira eta eraikitako eremuak handitzen dira: errebal zaharrak handitzen
edo berriak sortzen dira.
.urzoru guztia aprobet-atzen saiatzen da, hau da, elementu komunalak okupatzen dira eta
zabaguneak agertzen dira "Aro Garaikidean handiagoak izango dira#
Aro !errian "lehenengo italian#, Cdal gobernuen engranajeak garatzen dira eta $hiriaren
ohorea% hirigintzan islatzen da. 'ligarkiek kargu publikoak okupatzen dituzte; beraien rol
politikoen artean gizarte-ongizatea dago eta, beraz azpiegiturak eta arkitektura ederrak sustatzen
dituzte.
Espazio publikoa:
!izitza sozialaren gune nagusiak
$,laza 4agusiak% "()I-(I(#: Espazio it-iak, erregularrak, hirigintza berriaren
moldatzaileak.
*iribilduen eta hirien kontzejuek sinbolo arkitektonikoak hedatzen dituzte
!otere publikoek edo elite pribatuek asistentzia-egiturak eta zerbitzu publikoak
sustatzen dituzte. Eguneroko bizitzaren alde guztiak kontrolatuz.
Aro berrian, edateko ura sartzen da hiribilduan "lurpeko kanalizazioak# eta iturriak
espazio zentralak bihurtzen dira. .ehen harresiz kanpo, iturburuen gainean. 'rain
untzionalak izanez gain, ederrak izan behar dira. *alaber, estolderia garatzen da.
Segurtasuna "suteak# eta erosotasun direla eta, et-ebizitzen teknikak eta materialak
aldatzen dira "adreilua, harria, mehelineak edo suhesiak# Cdalak bideratzen ditu
aldaketak, ordenantzak eta dekretuen bitartez.
Talde pribilegiatuen mentalitatea ez da militarra; ohoreak esta estatusa zibilak osatzen
dute boteraren irudia"noblea izan ez da nahikoa, erakutsi behar da#
Borret-eak jauregiak bihurtzen dira.
Goi mailako nobleak.
&erkatari aberatsak $nobletuak%
Goi mailako administrazioa
Indianoen et-eak
Beentsa-sistemak erabat aldatzen dira, batez ere toki estrategikoetan "errege-ekimena#;
artilleriaren garapenarekin Erdi Aroko harresiak ez dira eraginkorrak. *ala ere,
mantenduko dira "sinboloak eta kontrol-guneak#, baina sistema berriak nagusitzen dira.
Gotorleku berriak ba-uak eta askoz lodiagoak dira "2;metro baino gehiago#
*arrizko hormatalak "harlandua# eta barrualdean lubeta itzelak; harresietan zehar
soldaduak eta artilleria-piezak mugitzen dira. ,lanta poligonalak, lerro zuzenak
eta zorrrotzak
+itadela: erregearen gotorlekua;kanpoko edo barruko etsaietatik babesteko.
Eraikuntze-arauak berdinak dira.
H.5. .anda-ingurua
Eremu zabalak dira eta ustiapen-guneak ezagutzea ezinbestekoa da gizarte era global batean
ezagutzeko. Erdi Aroan sortu zen lurraldeko antolaketak indarrean jarraitzen du orokorrean. *ala
ere, eremuak dokumentatzen dira eta erregional aldareak. *erri-kek hirien=hiribilduen menpe
jarrraitzen dute politiko, juridiko eta ekonomiko ikuspuntutik.
Arkitekturan, hierietan dokumetatzen diren eboluzioak ez dira agertzen ((.mendera arte.
Et-ebizitzetan, material eta teknika berriak heltzen dira poliki-poliki. !aserriaren garrantzia
azpimarratu behar da. !aserria ustiapenako zentruan kokatzen delako.
Ingalaterran open1ields;enclosures eboluzioa dokumentatzen da Aro !errian
"()III.mendean bereziki#, baina esan beharra dago gure inguruan lur komunalak
mantentzen direla
4ekazaritza eta abeltzaintza elkarrekin bizi dira, "batzuetan gatazkan#
!asoa lehengai eta baliabide naturaleko iturria da
Ingalaterran egindako ikerketa batzuek aldaketak salatzen dituzte et-ebizitzetan:
Erdi Aroko eredu komunalak abandonatu eta barne-antolaketa pribatuagoak sortzen dira.
,ribatutasuna nagusitzen da, gizarte-testuinguru berri baten "kapitalismo
indibidualistako aurrekaria#
H.7.Industriaurreko jarduerak:
<oera orokorra:
Erdi Aroan, artisau-lana da manuakturak lortzeko era bakarra. &aisua "eta bere taldeko
oizialak eta ikastunak# produkzio-bideen jabea da "tailerra, erramintak...# !ere lanari esker
produzitzen du, gremio-sistema baten barruan"arauak, hierarkizazioa#. Egoera hau ()III.mendera
arte mantenduko da.
,rodukzio-sistema berriak aurkitzen dira Aro !errian, merkatari-enpresarioen kontrolpean:
Enpresarioak ez dira sartzen produktuaren lanean, baina lehengaiak eta soldatak kudeatzen
dituzte, proesionalak diren edo ez diren pertsonei lana eskaintzen "et-ean bertan#. Egoera
honek nekazaien eta hiritarren lanaldi laburra eta enplegu-aniztasuna sortzen ditu.
Testuinguru ekonomikoan, eskaria handitzen da "biztanleria gehiago, teknika berriak,
merkatuak hedatzen dira...#
4azioarteko ekonomia eta merkatuen dirutzea "trukea desagertzen da#
=eramika:
*irguneek produkzioa sustatzen dute eta komertzioa garatzen da.
'ligarkia berriak kalitate handiko piezak eskatzen dituzte, bizimoduak eta estatusa
erakusteko.
&ahaiko lu-uzko ba-era hedatzen da, lehengo eliteen artean, gero beste talde-sozial
batzuetan "imitazioa eta gizarte-nahiak#
Eoerak:esmalteak, beirazko estaldurak.
,rodukzio espezializatua, teknikoki konple-utasuna eta banako erabilerako piezak hedatzen
dira, pieza komunalen kontra. Goi mailako piezetan, kalitatezko buztinak inportatzen dira.
,rodukzio bereigarrienetariko bat gresa da. !ere lodiera eta iraunkortasunari esker, egokia
da egunero erabiltzen diren piezetarako.
Teknika: labe berriek tenperatura altuegoak lortzen dituzte "25;;-27;; graduak#
,iezak moldatuak dira "serie-abrikazioa#
8opuru handia eta azkarra
Biseinu dekoratibo aberatsak.
Teknika batzuetan, gatza botatzen da labean piezak erre bitartean, sortutako baporeek
buztinarekin errakzionatzen dute eta $beirazko% gainzala lortzen da.
Lotza: zeramika esmalteztatua eta koloreztatua; bi erreketa bahar ditu. !a-era ina.
()III.mendean portzelanako produkzioak hasten dira Europan "T-ina )III.mendetik
ezagutzen da#.
&onarkiek eta eliteek sustatzen eta kontrolatzen dituzte lu-uko pieza hauek.
*ainbat produkztuen kontsumoarekin lotuta daude"tea,kaea eta t-okolatea#, hasiera
eliteak.
'sagarri nagusia kaolina da; ore gogorra, zuria, zehargitsua eta soinuduna.
+eramika arrunta, estaldurik gabekoa batzuetan, buztinola lokaletan produzitzen da,
merkataritza-zirkuito handitik kanpo "untzionaltasuna, sukaldeko tresneria#
,ieza hauek, ()III.mendeko $herriko zeramika% osatzen dute.
8aolin-pipak "()I.mendean Ingalaterra, ()II.ean >rantzian edo *olandan; ()III.ean
&editerraneoko eremuan.#Garrantzitsua da E*.
,roduktu apurkorrak dira.
Teknika:
!uztina eskuz modelatzen da "lehenengo orma#
!urdinezko hagat-oa erabiltzen da zuloa egiteko.
Gero metalezko molde batean sartzen da, dekorazioa jartzeko
!arruko hutsunea amaitzen da.
Erreketa, tenperatura ba-uan egiten da.
8ronotipologia: egileen markak agertzen dira, denboran zehar, orma, neurriak eta
dekorazioa aldatzen dira.
"rrotak:
+entru estrategikoak dira ekonomia tradizionaletan "irina elikaduraren oinarria da eta#
Errota bat sistema konple-ua da eta garrantzitsuena ura erabiltzeko eskubidea edo
pribilegioa da.
Esku-errotak
Animali-errotak.
*aize-errotak
Cr-errotak
Gurpil bertikalak $a/eOak%
Gurpil horizontalak $rodeteak%
Azpieitura 0idraulikoa
,resa: "*asierako egurra bertan behera utzi eta harria nagusitu Aro !errian#
8anala: Cra eramaten du presatik errotara; ur-sistema tradizional guztien bezala,
grabitateagatik untzionatzen du.
8ubo edo aurre-depositoa: ura pilatzen da eta pisuagatik, sistema abiadura gehiago
lortzen du. "gure inguruan ()III.mendean hedatzen da.#
.urdinolak:
!urdinezko produktuen eskaria ere handitzen da "ontzigintza, militar erabilireak,
nekazaritzako tresnak...#
(III-(I) mendeetan zehar konple-u hidraulikoak "zeharolak#agertzen dira eta mendiko
burdinalk "haizeolak# ordezkatzen dituzte.
Craren erabilerak produkzioa hobetzen du eta ekoizpe-kostuak gut-itzen ditu.
*orren truke, hasierako inbertsioa handia da eta, horregatik, amilia noble nagusiek lehengo
eta merkatari aberatsek geroago produkzioa kontrolatu zuten "industriaren kudeaketa,
berriz,langile espezializatuek egin zuten#
!urdinola nagusiek barrak edo tot-oak produzitzen zituzten; zentru t-ikiek, "sutegiak edo
reguak# objelktu elaboratuak. !atzuetan bi motatako produkzioa elakrrekin ematen da.
Atal nagusiak:
,resa eta kanala errotakoa bezalakoak dira.
!urdinolek erregai begetalezko bolumen handia behar dute.
Ikatz industria garatu.
!asoaren surimendua
Sistema jasangarriak
zuhaitz motzak
!irlandatzeak
"lur-putzuak:
4ahiz eta lehenago ezaguna izan, izotzaren erabilera ()I.mendetik aurrera hedatu zen
Europa osoan eta elurtegi asko eraiki zituzten hiriak hornitzeko.
Erabilera nagusiak:
Sozialak; edariak reskatzeko, izozkiak egiteko
Terapeutikoak: Sukarra, hanturak eta erredurak tratatzeko, odoljarioak mozteko
!eileriak:
Aro !errian, et-ebizitzen erabilitako materialak aldatzen dira. Testuinguru honetan,
adreiluen, teilen eta baldosen eskaria handitzen da.
&aisuek "gure inguruan gipuzkoarrak, iparraldekoak, galiziarrak eta asturiarrak# eta beraien
koadrilek piezak sortzen eta erretzen dituzte, beti kontzeguaren kontrolpean"epeak, kopurua,
neurriak,salmentako prezioa, kalitatea#. .abeak publikoak dira eta maisuek egitura
$alokatzen% dute.
8.Arkeologia in$ustriala9Aro garaiki$eko arkeologia
?.2.8ontzeptua
!i ikuspuntu nagusi desberdindu daiteke ikerketa objektuari dagokionez:
2. aditu batzuek "diziplinaren lehengo urratsak jarraituz# hari tematikoa hartzen dute kontuan
gaia bideratzeko. 8asu honetan, Arkeologia industriala industriaren arkeologia izango
litzateke "produkzio zentruak#, muga kronologikorik gabe, edozein testuinguru historikoan.
+aharkitutasuna; kontzeptua erabili zuten ikerketten helburua deginitzeko; edozein
garraiobidea edo industria-sistema zaharkitua, bere untzioa gladu duena.
Euskal *erria eta 8ataluina dira gaia gehien lan egin dutenak, Iberiar ,enintsulan
"eremu industrial tradizionala#
3. !este arkeologo batzuek muga kronologikoak eta irizpide sozialak hartzen dituzten
abiapuntu gisa:
,rodukzio-modu kapitalsta
Industria-iraultzatik sortutako gizarte garaikidea
8ultura material guztia ikertu behar da, ez bakarrik prozesu produktiboekin lotuta dagoena.
'bjektuaren atzean dauden portaerak eta gizarte-egiturak ikerketaren helburuak dira; Arkeologia
industriala garaikideko gizartearen arkeologia izango litzateke. +entru horretan, gaiak loturak
dauzka beste dizplina batzuekin.
*astapenak: Arkeologia industriala Ingalaterra sortzen da 2?I;ko hamarkadan"esparru gaztea#
Eustoneko tren-geltokia ".ondres#; arkeologia industrialaren sorreraren sinboloa da.
Gizarte-mugimendu intelektualek egituraren kontserbazioa aldarrikatu zuten, sentsibilizazioa.
*asieratik bi ezaugarri:
2. Arkeologia militantea; ondarearen babesa eta kudeaketa puntu garrantzitsuenak izan
direlako"ikerketak, inbentarioak, babespen sailkapenak#
Ikuspuntu honetako arriskuak:
Atzean zegoen gizartea, diskurtso historikoa eta hausnarketa teorikoa ahaztea.
$goi mailako% monumentuak soilik aipatzea "eta ez kultura material osoa#
3. Cnibertsitatetik kanpo geratu den diziplina da.
Elkarte eta erakunde pribatuek ekimenak sustatu egin dituzte. !eraz, arkeologia
industriala $antikuarimo% batetik sortzen da, antzinako arkeologia bezala, baina oraingo
honetan sustatzaileak ez dira eliteak, heritaren mugimenua da.
TI::I*a elkartea, helburua:
Industrial-ondarea ikertu, inbentariatu, kontserbatu eta zabaldu.
Industria 'ndare eta *erri .anerako Euskal Elkartea: inbentarioa egin du Eusko
Eaurlaritzak emandako diru publikoarekin
&etodologiakoki,Arkeologia industriala arkeologia daJ
!AI. Garaikideko aztarnategi batzuetan ez da beharrezkoa induskatzea, batzuetan hau
nahikoa izan da, arkeologia ez dela esateko. Biziplina guztia ikerketa-teknika batekin nahasi
egiten da:
Arkeologiak teknika desberdinak dauzka
&etodo estratigraikoa edozein aztarnategi-motatan erabil daiteke.
?.3.Arkeologia eta industria-ondarea
Industria-ondarea balio histroikoa, teknologikoa, soziala, arkitektonikoa edo zientiikoa
duten industria kultura arrastoz osatuta dago.
Arrasto horien artean eraikinak eta makineria, tailerrak, errotak eta abrikak, prozesatzeko
eta birintzeko meatzak eta lekuak, biltegiak, energia sortzeko eta erabiltzeko lekuak,
garraiobideak eta horien azpiegitturak dauda, baita industriarekin lotutako giza jarduerak
garatzeko lekuak ere, besteak beste, et-ebizitzak, erlijio gurtza edo heziketa.
Gogoratu: Arkeologiak kultura materiala ikertzen duela, historia "gizarteak#ezagutzeko.
Arrastro materialak babestu eta kontserbatzeko, gizarte batek baloratu behar ditu aztarnak.
Industria ondareak ezaugarri espeziikoak dauzka eta gehienetan, ez dira ondo moldatzen
ondarearen kontzeptu $klasiko% batekin
Edertasuna-!alore artistekoa.
Antziantasun irizpidea
!erezitasuna edo ezohikotasuna.
Irizpide hauen kontra;
Identitate kolektiboa, soziala, eta nortasuna "balio sinbolikoa#
*istoria egiteko erraminta "balio dokumentala#
Elementuak kudeatzeko problematikak:
Espazio eta eraikin handiak eta ugariak dauzkagu. Ikertzeko eta babesteko kostuak aukeratze
prozesua egitera behartzen gaitu. +orit-arrez, ezin da dena kontserbatu, baina irizpide
monumentalak jarraitzea ez da zuzena. Ikerketa historiko-arkeologikoa beharrezkoa da
oinarri idagarriak edukitzeko; ondarea baliabide kulturala da eta gaur egunetik eraikitzen
da.
Begradazioa eta suntsiketa prozesu bizkorrak dira. Abandonatuak eta untziorik gabeko
lekuak dira; ez dira errentagarriak, ez gizartearentzat, ez jabearentzat.
Gainera, sarritan hiriko kokaleku estrategikoak edo pribilegiatuak okupatzen dituzte, eta
orubeak balore ekonomiko handia dauka.
Egunean kontserbatzeko joerak:
Errentagarritasun ekonomikoa=politikoa=soziala.
&useoak "tradizionalak, parke tematikoak, ekomuseoak...# Erabilirea turistikoa
Erakundeak, administrazio publiko edo pribatuen egoitzak. Gehienetan eraikin ederrak edo
hiriko gune erakargarri batean kokatuta.
*eziketa-erabilerak edo kulturalak.
?.5.Aro Garaikideko arkitektura eta paisaiak:
8ultura materialean dokumentatzen diren aldaketak inoiz baino sakonagoak izan dira.
Eraikinak, makinak, tresnak...gizartearen adierazpen materialak dira eta arkeologoentzat,
dokumentu historikoak.
(I( edo ((.mendean sortu ziren aurrerapeneko sinboloak bezala baina, behin untzioa
galduta, baztertzen zituzten arkitekturaren kanon klasikoak ez izateagatik arkitekturaren
helburu nagusia, untzionalatasuna, moldagarritasuna edo materialen ekonomia baizik.
Eraikuntza-material berriak, merkeagoak eta kokatzeko errazagoak. &aterial hauek espazio
eta orma berriak ahalbideratzen dituzte, non zabaltasuna nagusitzen baita.
Argia kezka nagusia da; bao handiak irekitzen dira hormetan edo teilatuetan, argizulo s0ed
sabaietan "zerra-hortzak#. *orma jarraikiak, monotonoak "harria, adreilua edo zementua#
Lan eiteko espazioak:
Bokumentatzen dugun arkitektura berria abrika da. Toki hauetan produkzio-harremanak
adierazten dira.
()III-(I( solairu desberdinetako lantegiak dira; energia hidraulikoa eta bertikal batean
transmititzen eta makina guztietara heltzen da, poleak edo zintak erabiliz.
&aterialak: *arria eta adreilua; batzuetan burdina "kolomakedo teilatuen habeak#
Industria-nabea; garaben horizontala"((.mendea#, solairu bakarra, azalera handia. *ainbat
isurialdeko teilatuak. Ezaugarri hauek lantegi handitzea onartzen dute, gorputz berriak
gehituz.
((.mendean lantegia moldatzen da kontzpetu berri batera: altzairu eta hormigoi armatua.
*orrela, azalera handiko espazioak lortzen dira, kolomak edo barruko hormak gabe.
Eraikinek gero eta bao handiagoak dauzkate. Argia artiizialki lortzen da."elektrizitatea#
.antegi it-ia"argindarra eta klimatizazioa#; egungo abrikak erosoagoak eta
ingurumenarekin hobeto moldatzen dira.
Enpresaren irudia zaintzen da eta batzuetan, arkitektrua ikusgarriak ematen dira
nabarmentzeko.
Lanile-et8ebizitza:
Industriagintzak eskulan behar du:
*irirako emigrazio jendetsua, hazkundea nabarmena.
Eraikuntz-talde berrietan planiikazioa ikusi daiteke. "estilo orma homogeneoak#
*azkunde espontaneoa, irregularra, hetereogeneoa.
*asieran, amiliak osasungaitzeko lekuetan pilatzen ziren. Benbora pasa ahal, auzo
berriak agertzen dira, askotan lantegietatik hurbil: eraikin sinpleak, material merkeak.
+erbitzu berriak; ur-horniketa, Nater-/loset, elektrizitatea, elizak, ospitaleak, ikastolak...
!urgesiaren mentalitate paternalista eta moralista ezkutatzen dute eta batez ere,
langilearen kontrola eta mendekotasuna bilatzen dituzte.
!urgesiaren jauregiak"neoklasikoak,modernistak...#, gaur egunean ondare bezala
agertzen direnak. Arkitekturak berriro ere, harreman eta hierarkia sozialak islatzen
ditu.
Paisaiak:
Ingurumenean egindako eraginik sakonenak azken 3;; urteetan zehar gertatu dira.
2. !aliabide naturalen ustiapena:
.ehengaien eta energiaren beharrak arrastoak utzi ditu paisaian. Aztarna hauek ez dira
monumetalak-irizpide tradizionalean-baina ezinbestekoak dira produkzio-prozesuak
ezagutzeko.
.ehengaiak ustiatzen diren tokien eta lantegien arteko harreman espazialak
garrantzitsuak dira; esparru honetan garraiobideak kokatzen dira "trena, aurrerapen
sinbolo bilakatu zen.#
3. *iriak:
Inmigrazioak eta $aurrerapenak% erabat aldatu dute hiriaren irudia
Auzo berriak, zabalguneak, zerbitzu publiko garatuak.
Eliteen $higienista% mentalitatea (I(.mendean:
*iri zaharra mespret-atu zuten.
8ale berriak eta zabalak ireki, harresiak bota zituzten, et-eak berregin...
5. .anda-gunea:
.ur-saileko orma eta tamainua aldatu dira "kontzentrazioa#
&ekanizazioa
,roduktu kimikoak"ongarria, biozidak...#
,rodukzio espezializatua"hiriarentzat, merkatuarentza...#
Etekinak ugaritu
Egunean, herriak leku $e-otikoak% dira.